Metodi Istraživanja U Islamskim Naukama - Kratak Uvod, Dr. Fikret Karčić

FIKRET KARI
METODI ISTRAIVANJA
U ISLAMSKIM NAUKAMA
Fikret Kari
METODI ISTRAIVANJA U ISLAMSKIM NAUKAMA: KRATAK UVOD

Prvo izdanje. Copyright 2013 EL-KALEM i CNS
Sva prava pridrana. Ni jedan dio ovog izdanja ne smije se pohranjivati u elektronske baze podataka, umnoavati ili javno reproducirati u bilo kojoj formi bez prethodnog doputenja izdavaa, osim u sluajevima strunih prikaza.
Izdavai: El-Kalem - izdavaki centar Rijaseta Islamske zajednice u BiH www.elkalem.ba Centar za napredne studije - CNS www.cns.ba Za izdavae: Selim Jarko Ahmet Alibai Urednik: Lektor: Tehniki urednik: Dizajn: tampa: Za tampariju: Munir Muji Hurija Imamovi Ismail Ahmetagi Tarik Jesenkovi Dobra knjiga, Sarajevo Izedin ikalo
CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 001.891:28](075.8) KARI, Fikret Metodi istraivanja u islamskim naukama : kratak uvod / Fikret Kari. - Sarajevo : El-Kalem : Centar za napredne studije, 2013. - 106 str. ; 24 cm. - (Biblioteka Posebna izdanja / El-Kalem) Bibliograja i biljeke uz tekst. ISBN 978-9958-23-341-8 (El-Kalem) COBISS.BH-ID 20256006
FIKRET KARI
METODI ISTRAIVANJA
U ISLAMSKIM NAUKAMA
Kratak uvod
BIBLIOTEKA POSEBNA IZDANJA
Sarajevo, 2013./1434. god. po H.
Izdanje ove knjige je realizirano zahvaljujui podrci Meunarodog instituta za islamsku misao (IIIT) INTERNATIONAL INSTITUTE OF ISLAMIC THOUGHT Herndon, Virginia & London.
SADRAJ
Uvod. .............................................................................................7 I poglavlje Kljuni pojmovi............................................................................9 II poglavlje Tekstualna analiza. ..........................................................................................................................19 III poglavlje Historijski metod........................................................................51 IV poglavlje Komparativni metod...................................................................63 V poglavlje Etnografski metod / istraivanje na terenu.................................75 VI poglavlje Biblioteko istraivanje..............................................................85 VII poglavlje Izabrana referentna djela za istraivanje u islamskim naukama. ........................................95 VIII poglavlje Izrada istraivakog projekta....................................................103
UVOD
Metodologija istraivanja ve je postala ustanovljeni nastavni predmet na studijama islamskih nauka. I pored toga, uoava se nedostatak udbenika ili prirunika koji bi na sveobuhvatan nain obradili razliite metode koji se primjenjuju u istraivanju u ovoj naunoj oblasti. Takav nedostatak evidentan je i u literaturi na bosanskom jeziku. Ova nevelika knjiga predstavlja pokuaj da se taj nedostatak otkloni. Osnovna premisa na kojoj se zasniva ova knjiga jeste koncept integracije znanja. To praktino znai da se u izboru metoda istraivanja u islamskim naukama kombinuju metodi tradicionalnih islamskih nauka i savremenih drutvenih nauka. Na taj nain omoguava se istraivanje kako normativne religije (religijski izvori i uenje u tekstovima) tako i praktinog ispoljavanja religije (iva religija). Po naem miljenju, metodi kojima se moe koristiti za istraivanja obje dimenzije islama jesu tekstualna analiza, historijski, komparativni i etnografski metod. Tu je svakako i biblioteko istraivanje, koje je sastavni dio svakog naunog rada. Izlaganje o metodima drutvenih nauka izvreno je na nain da se prilagodi koritenju za istraivanje religije, u ovom sluaju islama. Na kraju je dat i jedan primjer forme istraivakog projekta koji studenti i mladi istraivai obino treba da urade radi prijave svojih magistarskih radova, doktorskih disertacija ili aplikacija za podrku istraivanju.
FIKRET KARI
Prilikom izrade ove knjige imali smo na umu da ona treba prvenstveno da slui studentima i mladim istraivaima u oblasti islamskih nauka ali i ostaloj zainteresovanoj publici. Piui ovu knjigu autor se koristio iskustvom koje je stekao tokom vie godina predavanja predmeta Metodi istraivanja na Meunarodnom islamskom univerzitetu Malezija te savremenom literaturom iz ove oblasti. Ovom prilikom autor zahvaljuje Centru za napredne studije u Sarajevu na podrci ovom projektu i spremnosti da tampa ovu knjigu.
Sarajevo, septembar 2011.
Prof. dr. Fikret Kari
I POGLAVLJE
KLJUNI POJMOVI
U ovom poglavlju bit e obraeni kljuni pojmovi za temu ove knjige. To su: metod, metodologija, istraivanje i islamske nauke.
Metod
Rije metod u indoevropskim jezicima izvedena je iz grke rijei methodos (meta-, iza i hodos, put). Rije metod moe znaiti:1 postupak ili proces kojim se neto postie: kao a (1) sistematski postupak, tehnika ili nain ispitivanja kojim se koristi u odgovarajuoj disciplini (2) sistematski plan koji se slijedi u prezentiranju materijala za poduavanje; b (1) put, tehnika ili postupak kojim se neto ini (2) cjelina vjetina i tehnika. Iz ovih znaenja vidi se da rije metod nosi znaenje puta kojim se ide, odnosno naina postizanja nekog cilja. Taj nain je ureen i sistematian i to ga razlikuje od ad hoc odabranih naina postizanja nekog cilja. Takoe, metod se vee za nauku tako da se razliite grane nauke koriste karakteristine metode.
1
http://www.meriam-webster.com/dictionary/method, pristupljeno 12. 8. 2011.
FIKRET KARI
Ovakva znaenja mogu se vidjeti i u arapskom jeziku gdje rije menhed (manha) oznaava metod. Sinonimi za ovu rije su: tarqa (put) i uslb (nain). Mendeh, takoe, moe znaiti sistem ili poredak (nim).2
Metodologija
Rije metodologija moe znaiti:3 1. cjelinu metoda, propisa i postulata koji se koriste u jednoj disciplini: posebna procedura ili skup procedura; 2. analizu principa ili postupaka ispitivanja u odreenoj oblasti. U ovom drugom znaenju, metodologija je naziv za posebnu nauku koja se bavi metodima. Poto razliite nauke koriste razliite metode, govorimo o razliitim metodologijama, naprimjer, metodologija pravnih nauka, metodologija drutvenih nauka, metodologija islamskih nauka ili njihovih pojedinih disciplina. Kao nauka, metodologija je najue povezana s logikom i filozofijom nauke. Arapski termin za metodologiju je, u oba znaenja ove rijei, menhedijja (manhaijja).
Dr. Munir Baalabaki, Dr. Rohi Baalabaki, Al-Mawred, a Modern ArabicEnglish Dictionary (Beirut: Dar el-Ilm Lilmalayin, 1999), 1130. http://www.meriam-webster.com/dictionary/methodology, pristupljeno 12. 8. 2011.
10
Metodi istraivanja u islamskim naukama
Istraivanje
Rije istraivanje i njegovi ekvivalenti na drugim jezicima (research na engleskom ili bahs (ba) na arapskom) moe imati vie znaenja:4 1. paljivo i promiljeno traganje; 2. studiozno ispitivanje, posebno ispitivanje koje ima za cilj otkrivanje i tumaenje injenica, izmjenu prihvaenih teorija ili zakona u svjetlu novih injenica ili praktinu primjenu novih ili revidiranih teorija ili zakona; 3. prikupljanje informacija o jednoj posebnoj temi. Na osnovu ovih znaenja moe se zakljuiti da znaenje rijei istraivanje obuhvata planirano i sistematsko traganje za novim saznanjima koja se mogu izraziti ili otkrivanje novih injenica (npr. geografska otkria) ili novih tumaenje poznatih injenica (npr. pojave u prirodnom svijetu). Istraivanje je veoma pouzdan nain koji vodi novim saznanjima, posebno kada se uporedi s njegovim alternativama. Alternative istraivanju su:5
a. Autoritet
To znai da se neto prihvata kao istina samo zato to je izreeno od strane lica s autoritetom, kao to su stariji ljudi ili strunjaci.
4
http://www.meriam-webster.com/dictionary/research, pristupljeno 12. 8. 2011. W. Lawrence Neuman, Social Research Methods: Qualitative and Quantitative Approaches, drugo izd. (Boston-London -Toronto-Sydney-TokyoSingapore: Allyn and Bacon), 1994, 2-4.
11
FIKRET KARI
Meutim, znanje ljudi s autoritetom moe biti ogranieno vrstom iskustva, pamenjem ili vezivanjem za usku struku. Naprimjer, neko ko je preivio Drugi svjetski rat moe biti koristan izvor podataka za saznanje o ratu u njegovom mjestu stanovanja ili o onome to je lino doivio, ali ne i o geopolitikim razlozima za poetak tog rata. Ili, neko ko je strunjak u jednoj oblasti ne moe svoj autoritet protezati i na oblasti u kojima nije strunjak kao kada, primjerice, strunjak za teologiju tumai politike procese.
b. Tradicija
U ovom sluaju rije tradicija koristi se u znaenju pukog pozivanja na prolost. Naprimjer, u sluaju kada neko kae da je jedno ponaanje ispravno samo zato to je praktikovano u prolosti: Tako smo uvijek radili. To je bio argument Arapa predislamskog doba, na koji su se pozivali u nastojanju da ouvaju svoja vjerovanja i obiaje kao ispravne. Oni su govorili: Zatekli smo nae pretke da tako rade ( Kuran, 5:104; 7:28; 10:78; 21:53; 26:74; 31:21 )
c. Zdrav razum
Neto se ne moe smatrati istinom samo zato to ima smisla. U praktinom ivotu, ono to nazivamo zdrav razum moe biti od velike pomoi. Meutim, kada je rije o otkrivanju novih saznanja, onda se esto pod zdravim razumom kriju logike greke, pogrene informacije, pa i predrasude, naprimjer, raireno vjerovanje da su pripadnici siromanih klasa predodreeni da ee ine krivina djela nego pripadnici srednje klase.
12
d. Medijski mitovi
Poznata je istina da u savremnom svijetu mediji oblikuju svijest veine ljudi. Meutim, informativni ili zabavni programi esto daju jednostrane ili pristrasne slike realnosti. Naprimjer, najvei dio javnosti o kriminalu saznaje preko tampe, TV-a ili filmova. Pri tome, zaboravlja se da ovi mediji, posebno TV i filmovi, imaju za cilj prvenstveno da zabave gledaoce, a ne da daju potpuno vjernu sliku relnosti. Tako je naprimjer, u Americi raireno miljenje da je zloupotreba droge najvie prisutna meu Afromerikancima koji ive u gradovima i imaju niska primanja, to nije tano. Da bi se izbjegle zamke predrasuda i parcijalnih znanja, pristupa se istraivanju.
Vrste istraivanja
U nauci se obino govori o dvije vrste istraivanja: (1) bazino ili temeljno istraivanje i (2) primijenjeno istraivanje.6 Bazino istraivanje je ono koje proiruje fundamentalno znanje u jednoj naunoj oblasti. To je izvor novih naunih ideja i naina miljenja. Ovo istraivanje moe imati karakter otkria, objanjenja ili opisa. Primjer bazinog istraivanja bio bi projekt Uloga mekasid e-eria (maqid al-aria) u oivljavanju islamske pravne nauke. Primijenjeno istraivanje je ono koje nastoji da rijei odreeni praktini problem ili da pomogne praktiarima da rijee odreeni zadatak, naprimjer, istraivanje na temu Kako unaprijediti prikupljanje i distribuciju zekata u BiH. Primijenjeno istraivanje
6
Isto, 20-22.
13
FIKRET KARI
najee je opisnog ili deskriptivnog karaktera. Njegova najvea vrijednost jeste mogunost neposredne primjene. Odgovorni donosioci odluka oslanjaju se u svom poslu na ovaj tip istraivanja.
Faze istraivakog postupka

Istraivanje ima sedam glavnih faza.7 To su: 1. izbor teme, 2. fokusiranje na istraivaka pitanja, 3. oblikovanje studije, 4. sabiranje informacija, 5. analiza informacija, 6. tumaenje informacija, 7. informisanje drugih o istraivanju. U prvoj fazi istraiva odabire temu istraivanja opte podruje istraivanja ili pitanje kojim e se baviti, naprimjer, erijatsko sudstvo. Tema se zatim ograniava. Ogranienje teme vri se ili putem geografskog kriterija (npr. erijatski sudovi u BiH) i/ili putem vremenskog kriterija (npr. erijatski sudovi u BiH u periodu 1878-1946). Meutim, i nakon ogranienja teme, ona je jo nedovoljno jasna za istraivanje. Zato se pristupa drugoj fazi: formulisanju istraivakih pitanja i fokusiranju na njih. Naprimjer, kako su bili organizovani erijatski sudovi u BiH u tom periodu; ta je bila njihova nadlenost; kakav je bio njihov odnos s Islamskom zajednicom i dravom; ko su bili erijatski sudije itd.
7
Isto, 10-13.
14
U treoj fazi istraiva odluuje kako e obaviti istraivanje, koje metode e koristiti. Naprimjer, u naem sluaju on odluuje da e koristiti historijski metod, da e prikupljati informacije o zakonima i drugim propisima koji su se odnosili na erijatske sudove u BiH, obaviti istraivanje arhive erijatskih sudova, Islamske zajednice itd. U etvrtoj fazi istraiva vri planirano istraivanje. Rezultati do kojih doe otvaraju mu nove izvore informacija. Sakupljanje informacija vri na sistematski nain. Istovremeno pravi biljeke o pronaenim podacima. U petoj fazi istraiva vri analizu prikupljenih podataka. Cilj ove faze je da se vidi da li iz prikupljenih podataka izviru obrisi neke pojave. U estoj fazi istraiva vri interpretaciju prikupljenog materijala. U ovoj fazi istraiva daje znaenje prikupljenim podacima. ta znai podatak da su erijatski sudovi u BiH 1878-1946 bili finansirani od strane drave, ta znai to da je njihova nadlenost bila obavezna za muslimane, ta znai to da su bonjake politike partije podravale sistem primjene erijata putem dravnih sudova i sl. U sedmoj fazi istraiva pie izvjetaj o obavljenom istraivanju. To moe biti u obliku izvjetaja, lanka, magistarskog rada, doktorske disertacije i sl. Na taj nain rezultati istraivanja se predoavaju drugima, akademskoj i drugoj zainteresovanoj publici. Sve ove faze ne teku linearno. One se vrlo esto isprepliu. Ovdje su date pojednostavljeno radi boljeg razumijevanja istraivakog procesa.
15
FIKRET KARI
Islamske nauke
Znanje se esto definie kao injenica ili stanje poznavanja neega koje je postignuto putem iskustva ili asocijacije.8 Nauka se, na drugoj strani, danas razumijeva kao drutvena institucija putem koje se proizvodi znanje. Dananja moderna nauka rezultat je historijskog razvoja u Evropi izmeu 1600. i 1800. godine poznatog kao prosvjetiteljstvo. Prosvjetiteljsko razumijevanje nauke zasnivalo se na vjeri u logiko razmiljanje, iskustvo u materijalnom svijetu, ljudski progres i dovoenje u pitanje religijskog (kranskog) autoriteta. Ovakvo razumijevanje nauke i danas je prisutno i ono posebno dolazi do izraaja kada je rije o odnosu prema religijskim naukama, kojim se, onda, negira nauni karakter. Islamski koncept znanja i nauke zasniva se na drugaijim premisama.9 Kao izvori znanja prihvataju se Objava (way) i ljudski um (aql), putem koga se saznaje prirodni svijet i ljudska historija. Konsekventno, sve nauke su se u klasino doba Islama klasifikovale u (1) al-ulm al-naqliyya (nauke koje daju znanje na osnovu prenijetih izvora, tj. Kurana i Sunneta) i (2) al-ulum al-aqliyya (nauke koje daju znanje na osnovu upotrebe uma).10 Termin islamske nauke (al-ulm al-islmiyya) oznaava nauke koje se bave Objavom (vahj), u vidu Kurana i Sunneta, i islamskim naslijeem (et-turas), koje ukljuuje razumijevanje i ivljenje Islama u historiji. Nekada se ove nauke nazivaju eri8
10
http://www.meriam-webster.com/dictionary/knowledge, pristupljeno 12. 8. 2011. Vidi: Louay Safi, The Foundation of Knowledge: A Comparative Study in Islamic and Western Methods of Inquiry (Petaling Jaya, Malaysia: IIUM and IIIT, 1996). Vidi: Osman Bakar, Classification of Knowledge in Islam (London: Islamic Texts Society, 1998).
16
jatske nauke (al-ulm al-ariyya), sintagmom u kojoj se rije erijat uzima u njenom najirem znaenju. U novije doba meu muslimanskim autorima koristi se i termin islamske studije (aldirst al-islmiyya), koji oznaava sveukupno bavljenje Islamom u njegovom doktrinarnom, institucionalnom, historijskom i civilizacijskom aspektu. Postoje, takoe, i nemuslimanske islamske studije koje se zasnivaju na tradicijama zapadne orijentalistike i religijskih studija. Teorijske osnove i metodi kojim muslimanski autori pristupaju Islamu razlikuju se od pristupa nemuslimanskih autora. Glavna razlika proistie iz injenice da li se prihvata da je Kuran objavljena Boija rije i Muhammed, a.s., posljednji Boji poslanik ili ne. Moglo bi se rei da bavljenje Islamom od strane muslimanskih naunika karakterie znanje (ilm) i uvjerenje (itiqd), a da nauno bavljenje Islamom od strane nemuslimanskih autora karakterie samo znanje.
Metodoloki pluralizam u islamskim naukama

Iz definisanja islamskih nauka kao nauka koje se bave izuavanjem Objave (Kurana i Sunneta) i islamskog naslijea, u najirem smislu shvaenog kao razumijevanje i ivljenje Islama u historiji, proizlazi i stav da ove nauke koriste mnoto razliitih metoda. Neki od ovih metoda, kao to je tekstualna analiza, razvijeni su na specifian nain i iroko koriteni od strane klasinih muslimanskih autora. Drugi metodi, kao to su historijski i komparativni, koriteni su u klasino doba Islama ali su, kasnije, razvijeni u humanistikim i drutvenim naukama na Zapadu. Postoje i vrlo zanimljivi metodi razvijeni u okviru modernih religijskih studija na Zapadu, koji bi se mogli selektivno koristiti i u islamskim naukama.
17
FIKRET KARI
Nae razumijevanje metodologije islamskih nauka bazira se na integraciji ovih metoda. Tekstualna analiza, na onaj nain na koji je razvijena u muslimanskoj historiji, koristi se pri izuavanju tekstova Kurana, Hadisa i islamskog naslijea. Ostali metodi, kao to su historijski i komparativni, pomau u razumijevanju tekstova i u izuavanju islamskog naslijea, dok se etnografski metod i drugi metodi studija religija koriste za istraivanje religijske prakse muslimana. O svim ovim metodima govorit e se u narednim poglavljima.
18
II POGLAVLJE
TEKSTUALNA ANALIZA
Uvod
Dva glavna izvora islamskog uenja su Kuran, objavljena Boija rije, i Sunnet, normativna praksa Poslanika Muhammeda, s.a.v.s. To su tekstovi, usmeno prenoeni i zapisani i u takvom obliku sauvani od strane muslimanske zajednice. Muslimansko razumijevanje ova dva glavna izvora Islama, u obliku pojedinanih ili grupnih intelektualnih napora, takoe je zabiljeeno i sauvano u tekstualnoj formi. Tekstualne studije (dirast al-nu) se, na taj nain, pojavljuju kao osnovni metodoloki pristup u islamskim naukama.11 Ovaj pristup takoe se koristi za izuavanje religijskih tekstova uope kao i u bavljenju tekstovima koji su proizvod ljudskog duha. Meutim, temeljne pretpostavke i primjena ovog pristupa razlikuju se u ova dva sluaja. ak i kada se tekstualne studije primjenjuju na religijske tekstove, ovaj metodoloki pristup poprima neke specifine karakteristike u zavisnosti od naina razumijevanja religijskog teksta, strukture odgovarajue religije i njene historije. U tome smislu, tekstualne studije mogu ukljuiti historiju teksta, izuavanje
*
11
Na ovom mjestu bit e reprodukovani glavni dijelovi autorovog rada O metodu tekstualne analize u islamskim naukama: kratak historijski i uporedni prikaz (Sarajevo: Fakultet islamskih nauka, 2004). Al-ulm al-ariyya ili al-ulm al-islmiyya, kako se ove nauke nazivaju u tradicionalnoj islamskoj klasifikaciji znanja.
19
FIKRET KARI
njegovih usmenih ili pismenih formi, tekstualnu analizu, ouvanje i prenos teksta, njegovu drutvenu i kulturnu ulogu i sl. Ovaj rad ima za cilj da identifikuje bitna obiljeja tekstualne analize onako kako su je koristili muslimanski autori bavei se islamskim objavljenim tekstovima kao i tekstovima islamskog naslijea. U tom smislu poet emo sa savremenom definicijom teksta i tekstualne analize i uporediti je s muslimanskim razumijevanjem ovih koncepata. Zatim emo dati kratku historiju razvoja ovog metoda meu muslimanima i njegovu primjenu u glavnim islamskim disciplinama.
Definicija metoda
Sutinski element za definisanje metoda tekstualne analize je koncept teksta. U humanistikim disciplinama tekst se tradicionalno definie kao bilo koji pisani materijal. Meutim, postoje razliite vrste tekstova: knjievni, historijski, sveti, svjetovni i sl. U savremeno doba se ak i drutveno-kulturni artefakti (film, muzika, grupno ponaanje) ukljuuju u ovu kategoriju. Da li se porijeklo teksta moe staviti u zagradu i ignorisati od strane istraivaa? Savremeni svjetovni naunici odgovaraju pozitivno na ovo pitanje i kau da je tekst tekst, bio on Boanski ili ljudski, bez razlike. Za muslimanske autore porijeklo teksta je od sutinskog znaaja. Porijeklo teksta odreuje njegovu prirodu i njegov epistemoloki status. Poto se tekstovi razlikuju po porijeklu i po prirodi, onda se moraju razlikovati i pretpostavke, postupci i tehnike tekstualne analize. Analiza je rastavljanje neega na sastavne dijelove. Prema tome, analizirati tekst znai rastaviti ga na njegove sastavne dijelove, ispitati ih, a zatim ponuditi tumaenje dijelova i cjeline. Putem 20
tumaenja u stanju smo da prodremo izvan oiglednog znaenja teksta i da dosegnemo implicirano znaenje ili podtekst. Tekstualna analiza, prema savremenom razumijevanju, bavi se trima glavnim pitanjima. To su: 1. autentinost / izvornost teksta, 2. valjanost njegova tumaenja, 3. tanost injenica o kojima tekst govori.12 Ovim trima pitanjima tekstualne analize bave se posebni postupci i tehnike ovog metoda, odnosno ona spadaju u domen posebnih metodolokih disciplina ili poddisciplina. Pitanje autentinosti teksta predmet je grane nauke konvencionalno poznate kao tekstualni kriticizam. Ova disciplina nastoji odrediti porijeklo ili autorstvo teksta, njegovu autentinost, te izvorni oblik ako postoji vie formi teksta.13 Muslimanski autori bavili su se ovim pitanjem u okviru razliitih disciplina pod temom subut en-nusus (ubt al-nu). Znaenje teksta utvruje se putem analize sadraja. Za ovaj cilj mogu se koristiti razliita analitika sredstva: analiza jezikih formi, anra, organizacije teksta, retorike, diskursa, leksikografije, strukture, te uloga teksta u kulturi. Muslimanski tehniki termin za ovaj postupak je tefsir en-nusus (tafsr al-nu). Pitanje tanosti navoda koje sadri tekst adresira se putem izuavanja vantekstualnih izvora, naime historijskih zapisa. Osnovno pitanje ovdje je: mogu li historijski zapisi potvrditi istinitost tek12
13
Madeleine Grawitz, Methodes des sciences sociales, 6th ed. (Paris: Dalloz, 1984), 648. J. A. Cuddon, A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory (Oxford: Blackwell Reference, 1991), 691.
21
FIKRET KARI
stualnog prikaza? Disciplina koja se bavi ovim pitanjem poznata je kao historijski kriticizam. Meutim, ovo pitanje relevantno je samo za izuavanje faktikih tekstualnih izvjetaja. Ono nije relevantno za normativne sudove, teoloke / metafizike sudove i tekstove koji predstavljaju knjievnu fikciju. Norme se odnose na ono ta treba da bude, te prema tome ne mogu biti predmet ispitivanja istinitosti. Slino, knjievna fikcija po samoj svojoj prirodi rezultat je imaginacije i ne odgovara stvarnom stanju. Teoloki / metafiziki sudovi su izvan podruja ljudskog iskustva i njihova istinitost ne moe se potvrditi izvantekstualnim dokazima. Istinitost ovih tekstova stvar je vjerovanja. Muslimanski uenjaci bavili su se ovim pitanjem u okviru epistemologije, posebno prilikom rasprave o prirodi znanja prenijetog predajama (haber / abar).
Historija i logika metoda

Predislamska Arabija imala je nepisanu kulturu, kako to i Kuran kae: On je Onaj koji je poslao nepismenom narodu Poslnika izmeu njih (62:2). Broj pismenih osoba u glavnim centrima tadanje Arabije bio je veoma mali. Prema nekim izvorima bilo je samo 17 pismenih ljudi u Mekki i 9 u Jesribu, odnosno predislamskoj Medini.14 Prevladavala je usmena tradicija a mo pamenja Arapa bila je poslovina. Objava Kurana i poetak poslanike misije Muhammeda, s.a.v.s., oznaili su prekretnicu prema novoj vrsti kulture: kulturi slova. Bili su zapisani objavljeni kuranski ajeti, temeljni zakon islamske drave u Medini bio je dat u pismenoj formi (sahifa /
14
Muhammad Zubayr Siddiqi, Hadith Literature: Its Origin, Development and Special Features (Cambridge: The Islamic Texts Society, 1993), 26.
22
afa), i bila uspostavljena pismena korespondencija izmeu Poslanika i vladara okolnih drava.15 Poslanik je ohrabrivao muslimane da ue pisanje i itanje. On je takoe imenovao uene Ashabe da zapiu kuransku Objavu. U poetku je obeshrabrivao zapisivanje Hadisa. Kasnije, kada vie nije bilo opasnosti od mijeanaja dva teksta kuranskog i hadiskog dozvolio je pojedinim Ashabima zapisivanje Hadisa. Zapisivanje nije, meutim, zamijenilo stari metod ouvanja teksta memorisanje (el-hifz fi es-sudur / al-if f al-udr). Ustvari, tekst Kurana i znanje o Poslanikovom Sunnetu nastavili su prvenstveno da se uvaju usmeno. Pisana verzija smatrana je samo kao zapis onoga to ve postoji u pamenju. Kuran je u cjelini zapisan tokom ivota Muhammeda, s.a.v.s. Sakupljen je u kodeks (Mushaf / Muaf) tokom vladavine Ab Bakra (11/632-13/634). Pisani tekst standardizovan je u vrijeme Umn ibn Affna (24/644-36/656). Ashabi su se saglasili da je ovaj tekst identian s onim to je Poslanik Muhammed, s.a.v.s. primio kao wahy od Allaha, d.. Autentinost teksta dokazana je putem memorisanja i zapisa toliko velikog broja ljudi da je nemogue da se svi oni dogovore o neemu to nije istina (tawtur). Isti tekst kasnije je neprekidno prenoen s generacije na generaciju.16 Objava Kurana postavila je temelje za pojavu i razvoj islamskih nauka. Meu ovim naukama na prvom mjestu bile su nauke Kurana. Ove nauke bavile su se dokumentacijom teksta (tevfik / tawfq), njegovim uvanjem (hifz), itanjem (kiraet) i tumae15
16
Muhammad Hamidullah, Six originaux des letters du prophete de lIslam (Paris: Tougui, 1985), p. 238. Muammad Frq al-Nabhn, Muqaddima f dirst al-Qurn (al-Rib: Wizra al-awqf wa al-un al-islamijja, 1415/1995), 77.
23
FIKRET KARI
njem (tefsir). Vremenom, tefsir je postao najpoznatija kuranska nauka. Broj ovih nauka porastao je, tako da je imam Badr al-Dn Muammad ibn Abdullh al-Zarka (u. 794/1391) naveo 43 discipline unutar kuranskih nauka.17 Predaje o Poslanikovom Sunnetu, nakon smrti Boijeg poslanika, uvane su djelimino u pisanoj formi (sahifa / afa), sjeanju Ashaba i ivoj praksi muslimana. Vremenom je, usljed postupnog nestajanja generacije Ashaba i nemira u muslimanskoj dravi, bio razvijen novi metod ustanovljenja autentinosti predaja: lanac prenosilaca (sened / sanad). Ako bi neko citirao hadis, od njega je traeno da imenuje poetnog prenosioca koji je morao biti iz generacije Ashaba. Prije kraja 1/7. vijeka sened je postao neophodni dio hadisa.18 U isto vrijeme zapoeo je pokret za sakupljanje i biljeenje Hadisa. Pored uenjaka koji su nastavili da daju prednost pamenju, pojavili su se ljudi kao to je Ab Amr mir al-b (umro oko 110/728), koji je rekao: Najbolji muhaddis (muaddi) je defter / daftar (zapis). Jedan drugi uenjak Ibn ihb al-Zuhr (u.124/741-742), zajedno sa svojim studentima, postao je poznat kao ljudi knjige,19 zbog svoje vjernosti pisanom tekstu. Sljedbenici usmene tradicije, na drugoj strani, izrazili su svoje metodoloko vjeruju u izreci: znanje je u prsima ljudi, a ne u redovima knjiga (al-ilm f al-udr l f al-sur).20
19
17 18
20
Isto, 77. Muhammad Zubayr Saddiqi, Hadith Literature, 80. Nabia Abbot, Collection and Transmission of Hadith, u The Cambridge History of Arabic Literature: Arabic Literature to the End of the Umayyad Period, ur. A.F.L. Beeston et al (Cambridge: Cambridge University Press, 1983), 291, 295. Jan Just Witkam, The Human Element Between Text and Reader: The Ijaza in Arabic Manuscripts, u The Codicology of Islamic Manuscripts.
24
Zapisivanje Hadisa prolo je kroz nekoliko faza. Svaka faza bila je oznaena karakteristinom vrstom hadiskih zbirki koje su se javile. Musannef (musannaf) zbirke iz 1/8. i ranog 2/9. vijeka, koje su Hadis aranirale prema pravnikoj sistematizaciji, slijedili su radovi vrste musnad, gdje je sadraj bio ureen prema sanadu. Konano, 3/9. vijek svjedoio je pojavu zbirki sahih (a), kao rezultat hadiskog kriticizma, koji je predaje klasifikovao prema stepenu njihove vjerodostojnosti.21 Pojava autoritativnih zbirki Hadisa bila je rezultat razvoja cjeline hadiskih nauka (ulum el-hadis /ulm al-ad). Ove nauke bavile su se pitanjem autentinosti predaja, znaenjem prenesenog teksta i njegovim implikacijama. Meu ovim naukama bile su discipline prenoenja hadisa (ilm rivaje el-hadis / ilm riwya al-ad) ili tehnikog hadiskog rjenika (mustalah el-hadis / muala al-ad) te nauka kritike prenosilaca hadisa (ilm el-derh ve et-tadil / ilm al-ar wa al-tadl). Ove discipine posebno su razvile metodoloke principe kriticizma hadisa. Trei vijek islamske ere bio je zlatno doba hadiskih nauka. Kraj ovog vijeka oznaio je pomjeranje interesa hadiskih uenjaka prema rukopisima i prenosu pisanog teksta.22 Oni su poeli pisati dopunska djela velikih zbirki (istidrakat /istidrkt), komentare (uruh /ur), saetke (mulehhas / mulaa) i pripremati posebne zbirke i indekse (atraf /arf). Zapravo, oni su se bavili obradom prikupljenog pisanog materijala.
Proceedings of the Second Conference of Al-Furqan Islamic Heritage Foundation 4-5 December 1993, ur. Yasin Dutton (London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1995), 125. Muhammad Abdul Rauf, The Development of the Sciences of Hadith u The Cambridge History of Arabic Literature, 272-277. Akram Diy al-Umar, Bu f tri al-sunna al-muarrafa (al-Madinah al-Munawwara: Maktaba al-ulm wa al-ikam, 1405/1984), 239.
21
22
25
FIKRET KARI
Meutim, ak i tokom ovog perioda, koji je trajao sve do uvoenja tampe u muslimanski svijet u 13/19. vijeku, metod seneda igrao je ulogu u ouvanju pisanog teksta. Ovaj metod, koji se dokazao u prenosu usmenog teksta, i dalje je koriten radi ouvanja integriteta pisanog teksta. U namjeri da onemogue krivotvorenja, uitelji Hadisa i drugih islamskih disciplina uobiavali su da svojim studentima daju imena uitelja od kojih su primili tekst. Slino, prepisivai (verrakun / warrqn) su imali obiaj da piu, najmanje u sluaju prepisa djela iz oblasti Hadisa, sened njihovog prepisa sve do autora originalnog rada23. Prepisivai su slijedili posebna pravila koja se tiu prepisivanja hadiskih djela (vrste pisma, take, rijetke rijei, lina imena, rastavljanje dva hadisa, ispravljanje prepisivakih greaka i sl.). Studenti su savjetovani da na svojim primjercima piu datume i mjesta kada su odgovarajui dijelovi rukopisa itani i bili predmet diskusije, imena ostalih studenata koji su prisustvovali istom predavanju i sl.24 Metodi uenjaka Hadisa u pogledu ustanovljenja autentinosti teksta i njegovog prenosa bili su prihvaeni i u ostalim naukama kao to je historija, knjievnost i sl. Dok su se nauke Kurana i nauke Hadisa bavile na svoj nain dvama izvorima Islama, nauka usul al-fiqh bila je razvijena da se bavi tekstualnom metodologijom na jedan uopen nain. Ova disciplina istraivala je metode zajednike i za Kuran i za Sunnet. Nadalje, ona je takoe ukljuivala analizu izraza koje su ljudi koristili u svojim pravnim poslovima (formule o zakljuenju ugovora,
23
24
Muhammad Zubayr Siddiqi, Hadith Literarure, 81-82; Aiah Abd alRamn, Al-Manha al-aql li-ulama al-ad, Maalla dr al-adi al-asaniyya, br. 3, 1402/1982, 212. Muhammad Zubayr Siddiqi, Hadith Literature, 83.
26
ustanovljenje vakufa i sl.), otvarajui mogunost za nastanak jedne ope islamske metodologije bavljenja tekstovima. Muslimanski naunici pokazali su interes za pitanje pravne metodologije od sa mog poetka nastanka islamskih nauka. Uenjaci 2/8. vijeka smatraju se autorima prvih djela iz oblasti ul elfikh (ul al-fiqh). Njihovi napori osigurali su neophodni temelj za Imama al-fiija (u. 204/819) da saini cjelovito i sistematsko izlaganje metodologije islamskog prava u svom djelu er-Risala (al-Risla).25 Ova nauka nastavila je da se razvija tokom narednih vijekova u dva metodoloka pravca: teoretskom pravcu ili pravcu mutekallimuna te praktinom pravcu ili pravcu pravnika (fukaha / fuqah). Prvi pravac bavio se izlaganjem teorijski formulisane metodologije, dok je drugi pravac formulisao metodologiju u vezi s rjeavanjem praktinih pitanja.26 Poznati predstavnici prvog pravca bili su, nakon Imama alfija, Ab al-usayn al-Bar (u. 436/1044), Imam al-aramayn al-uwayn (u. 487/1094), Ab mid al-azl (u. 505/1111) i Sayf al-Dn al-mid (u. 631/1233). Poznati predstavnici drugog pravca bili su Ab asan alKarh (u. 340/951), Ab Bakr al-Rz al-asss (u. 370/980), Far al-Islm al-Bazdaw (u. 483/1090) i ams al-Dn al-Saras (u. 490/1096). Bez obzira na razlike u metodolokoj orijenatciji, naunici usul el-fikha sutinski su se bavili istim spektrom pitanja. Ta pitanja obuhvatala su: pravne norme, izvore, izvoenje normi iz izvora, tumaenje i primjenu normi i sl.
25
26
Vidi: Mohd Daud Bakar, The Origins of the Islamic Legal Theory (Usul al-Fiqh), Intellectual Discourse, 5 (1997): 2:121-144. Mohammad Hashim Kamali, Principles of Islamic Jurisprudence (Kuala Lumpur: Ilmiah Publishers, 1999), 7-9.
27
FIKRET KARI
Poto su glavni izvori islamskog prava Kuran i Sunnet, pravo sutinski zavisi od ova dva teksta. Tekstovi su pristupani kroz jezik, te su pitanja teksta, jezika, znaenja i tumaenja raspravljana od strane strunjaka za metodologiju islamskog prava (usulijjun / uliyyn). Ve je primijeeno da se najopirnije i najtemeljitije rasprave o pitanjima vezanim za tekst u islamskoj literaturi mogu nai u djelima o usul el-fikhu.27 Bavei se tekstovima naunici usul el-fikha, razvili su dva metoda lingvistiko-semantiki (luga el-bejan / lua al-bayn) i metod logikog tumaenja (istinbat / istinb). U postizanju toga cilja, oslanjali su se na nauke Kurana, Hadisa, arapskog jezika i logike.28 Lingvistika analiza predstavlja poetni princip usul al-fiqha. Jezik teksta je osnova od koje polazi jedan mudtehid (mutahid) nastojei da otkrije namjeravano znaenje te da nae pokazatelje Boanskog zakona. Prema shvatanju usulijjuna, jezik doputa pouzdano tumaenje teksta. On je adekvatno sredstvo komunikacije, predstavlja jedan sistem, on je javni instrument i pouzdano se prenosi s generacije na generaciju. Poznavanje jezika jednako je poznavanju namjeravanog znaenja izraenog u tekstu.29 Prema tome, namjeravano znaenje je objektivno mogue otkriti. Teei ka tome cilju, naunici usul al-fikha koncentrisali su se na lingvistiko-semantiku analizu raspravljaljui o pitanjima jasnoe teksta
27
28
29
Bernard G. Weiss, Spirit of Islamic Law (Athens: University of Georgia Press, c. 1998) 52. O koritenju tekstualne analize u okviru usul al-fiqha vidi: Louay Safi, The Foundation of Knowledge. A Comparative Study in Islamic and Western Methods of Inquiry (Petaling Jaya: International Islamic University Malaysia and International Institute of Islamic Thought, 1996), 35-67. Bernard G. Weiss, Search for Gods Law. Islamic Jurisprudence in the Writings of Sayf al-Din al-Amidi (Salt Lake City: University of Utah Press, 1992), 117-118.
28
(nass), njegove kategorizacije, odnosa izmeu jezikog izraza i namjeravanog znaenja (murad / murd), odnosa izmeu pojedinanog izraza (lafz / laf) i strukture kojoj on pripada (murakkab), metaforikog naina izraavanja (medaz / maz), idioma (kinaja / kinya) i sl. U oblasti logike analize naunici usul al-fiqha bavili su se metodima dedukcije, analogije (kijas / qiys), otkrivanja efektivnog razloga (illa ) ili cilja (menat /man) normi, specifikacije normi (tahsis / ta), rjeavanja sukoba izmeu razliitih tekstova (taru) i sl. Naunici iz oblasti usul el-fikha takoe su razvili metodoloka pravila izvoenja normi iz netekstualnih izvora (npr. obiaj). U postklasinom periodu historije usul el-fikha, uenjak Ab Isq Ibrhm al-aib (u. 790/1388) usmjerio je panju metodologa prema filozofiji prava i ciljevima zakonodavstva (mekasid / maqid), sugeriui na taj nain sistematsko tumaenje prava. Ovaj kratki historijski pregled pokazuje da je metod tekstualne analize razvijen unutar razliitih islamskih disciplina. Teite je bilo na metodima bavljenja objavljenim tekstovima. Kuranske nauke bavile su se kuranskim tekstom, dok su se hadiske nauke bavile tekstovima Sunneta. Nauka usul al-fikha razvila je metode bavljenja s obje vrste teksta. Muslimanski naunici nisu koristili tehniki termin tekstualna analiza za svoje napore, ali su praktino koristili postupke i sredstva koja pripadaju tekstualnoj analizi. Bavei se objavljenim tekstovima, muslimanski naunici ograniavali su svoju panju na utvrivanje autentinosti teksta, njegovog ouvanja i prenoenja, te na pitanja znaenja i tumaenja. Bavei se tekstovima islamskog naslijea (et-turas el-islami / al-tur al-islm), muslimanski uenjaci su se koncentrisali na 29
FIKRET KARI
pitanja autentinosti teksta, njegovog znaenja i istinitosti, tamo gdje je to bilo primjenljivo. O ovim metodima nije bilo diskutovano u okviru jedne posebne discipline, nego su bili preuzeti iz hadiskih nauka (koncept seneda), jezika (gramatiko-jeziko tumaenje), logike (logiko tumaenje), te akademskih i profesionalnih konvencija (prepisivanje rukopisa). Glavni interes postklasinih naunika u pogledu islamskog naslijea bilo je interpretiranje autoritativnih knjiga u pojedinim disciplinama (mutn). Bavei se time, oni su ostavili bogatu literaturu komentara (uruh / ur), glosa (haija / iya) i slinih radova. Ovi naunici takoe su napisali i brojne leksikografske radove koji su nezaobilazni za razumijevanje i tumaenje tekstova.30 Takoe su kompilirali i vrijedna referentna djela za identifikovanje rukopisa i njihovih autora.31 Muslimanski uenjaci su, isto tako, razvili visoku strunost u prepisivanju i prenoenju teksta Kurana i Hadisa. Ta vjetina prepisivanja primjenjivana je, s razliitim stepenom striktnosti, i na ostale tekstove. Meutim, tokom uvoenja tampe u muslimanske zemlje stara prepisivaka tradicija nije bila sistematski prenijeta niti prilagoena novim tehnikama. 32 Urednici i tampari nisu bili regrutovani iz reda stare profesije prepisivaa. Oni, tako, niti su znali staru tradiciju, niti su znali modernu evropsku vjetinu tekstu30
31
32
Vidi: J.A. Haywood, Arabic Lexicography: Its History, Its Place in the General History of Lexicography (Leiden: E.J. Brill, 1965), 140 p. Vidi: npr. Muaf ibn Abdullah Ktib alab H alfa, Kaf alunn an asm al-kutub wa al-funn (Istanbul: Maarif Matbaasi, 13601362/1941-1943). Muhsin Mahdi, From the Manuscript Age to the Age of Printed Books, u: The Book in the Islamic World. The Written Word and the Communication in the Middle East, ur. George N. Atiyeh (Albany: State University of New York Press, 1995), 4.
30
alnog kriticizma. Rezultat je bilo prevladavanje tampanih knjiga upitnog kvaliteta u muslimanskom svijetu. Rjeenje za ovu situaciju traeno je u kombinovanju stare muslimanske tekstualne tradicije i evropskog iskustva u prouavanju i izdavanju rukopisa.
Primjena metoda
Najvanija karakteristika muslimanskog koritenja tekstualne analize proizlazila je iz samog muslimanskog razumijevanja teksta. Muslimanski uenjaci koristili su dva termina za tekst: nass (na) i metn (matn). Termin nass mn. nusus (izvorno znaenje: podii, uzdii) klasini naunici usul el-fikha koristili su u dva znaenja. Prvo, da oznae tekstove Kurana i Sunneta, temeljne tekstove islamskog prava. U drugom znaenju izraz, fraza ili reenica Kurana ili Sunneta koji ukazuju na jedno odreeno znaenje, ne doputajui neko drugo termin nass odnosi se na stepen jasnosti teksta.33 U modernom arapskom jeziku, meutim, rije nass postala je uobiajeni ekvivalent za englesku rije text. Ona oznaava tekst ili samu rije odreenog autora, knjigu ili pasus.34 Na taj nain termin nass je, od svog poetnog referiranja na objavljeni tekst, u savremenoj upotrebi zadobio ope znaenje teksta. 35 Zbog toga, kada se on danas koristi, zahtijeva atribut, kao to je to sluaj s
33
34 35
Abd al-Nab ibn Abd al-Rasl al-Amad Nakar, mi al-ulm al-mulaqqab bi dustr al-ulam` f iilt al-ulum wa al-funn (Haydarabad: Mabaa Dira al-marif al-nimiyya,1329/1911), vol.1.3, 53-54; E.W. Lane, Arabic-English Lexicon (Cambridge: The Islamic Text Society, 1984), 2798. E.W. Lane, Arabic-English Lexicon, 2798. Muammad Rwis Qala et al., Muam lua al-fuqah (Bayrt: Dr al-nafis, 1996), 450.
31
FIKRET KARI
izrazom en-nass el-Kurani / al-na al-Quran (kuranski tekst) ili en-nass en-nebevi / al-na al-nabaw (poslaniki tekst). Drugi tremin koji su klasini muslimanski naunici koristili za tekst bio je metn mn. mutun (izvorno znaenje: lea, tijelo, vrst). Ova rije, takoe, posjeduje dva znaenja. Prvo je tekst hadisa za razliku od seneda.36 U svom drugom znaenju, rije metn esto je koritena u islamskom naslijeu da oznai originalne radove koji su komentarisani od strane autora kasnijih generacija.37 U arapskoj knjievnosti ovaj tremin danas oznaava tekst, postajui, na taj nain, sinonim za savremeno znaenje rijei nass. Diversificirana terminologija koju su klasini muslimanski naunici koristili za tekst indicira razliite pristupe u njihovom bavljenju objavljenim i neobjavljenim tekstom. Uz to, za klasine muslimanske naunike termin nass nije bio povezivan s pisanim tekstom, to je predstava koju imaju generacije ere tampane rijei. Za njih, tekst je bio komunikacija pohranjena u pamenju prenosilaca i u zapisu. Historija Objave, ouvanje i prenos Kurana, biljeenje i prenoenje Sunneta i islamskog znanja uope doprinijeli su ovom razumijevanju teksta. Samim tim, knjige nisu shvaane kao iskljuivo pisani tekst ija se stvarnost iscrpljuje u rijeima ispisanim tintom na pergamentu.38
36
37 38
Vidi: Ab al-Fal aml al-Dn Muammad ibn Mukarram ibn Manr, Lisn al-Arab (Bayrt: Dar al-adr, n.d.), 13:398; asan Muammad Maqbl, Mustalah al-hadi wa riluh (San: Maktaba al-l al-add, 1414/1993), 27. Vidi: Muammad Rwis Qala et al., Muam lua al-fuqah, 373. Sayyed Hossein Nasr, Oral Transmission and the Book in Islamic Education: The Spoken and the Written Word, u: The Book in the Islamic World, 57.
32
Tekstualna analiza u izuavanju Kurana

Prema jednoj muslimanskoj teoloko-pravnikoj definiciji Kuran je govor objavljen Poslaniku, s.a.v.s., ije itanje predstavlja akt pobonosti, ija je najkraa sura izazov ovjeanstvu da proizvede neto slino tome, ije je svako slovo prenijeto do nas putem nesporno autentinog lanca autoriteta (tevatur / tawtur), koji je zapisan izmeu korica Mushafa, poinjui surom el-Fatiha (pristupna sura) a zavravajui surom en-Nas.39 Kuran je, prema tome, objavljeni Boiji govor, koji je nemogue oponaati, objavljen na arapskom jeziku, zabiljeen u Mushafu i ouvan bez ikakvih promjena. Kuran je istovremeno i usmeni i pisani tekst. On je Kuran (itanje) i Kitab (Knjiga).40 Muslimani su, zato, razvili nauke koje se bave i usmenim i pisanim aspektom Kurana. Zapisivanjem teksta Kurana bavi se kuranska ortografija (kitba, rasm ili nas al-Qurn). Usmenim tekstom Kurana bavi se nauka itanja (ilm el-kiraat / ilm al-qirt). Ova nauka bavi se razliitim nainima itanja kuranskog teksta uspostavljajui razlike izmeu prihvaenih i neprihvaenih naina. Ova disciplina jedinstvena je meu naukama koje se bave objavljenim knjigama u uporednoj religiji. Pored ove discipline, postoji takoe i disciplina tanog i lijepog uenja Kurana, teganni (taann) / intonacija, tertil (tartl) / uenje, tedvid (tawd )/ recitovanje. Prvi cilj tekstualne analize ustanovljenje autentinosti teksta u pogledu kuranskog teksta postignut je putem koncepta
39
40
Taha Jabir al-Alwani, Usul al-Fiqh al-Islami. Source Methodology in Islamic Jurisprudence (Herndon, VA. USA: The International Institute of Islamic Thought, 1990), 5. Vidi: Al-Mawsua al-fiqhiyya (al-Kuwayt: Wizara al-awqf wa al-un al islmiyya, 1995) 33: 30; Ysuf Qsim, Mabdi al-fiqh al-islm (Kairo: Dr al-nahda al-arabiyya, 1983), 173. Quran, 56: 77-80.
33
FIKRET KARI
obznanjivanja (ihbar / ibr) i prenosa (nakl / naql). Naunici usul el-fikha objasnili su ovaj metod ustanovljenja autentinosti teksta (subut en-nass) na sljedei nain. Na Poslanik, s.a.v.s., primio je objavu od Allaha, d.., i to obznanio (ihbar) svojim savremenicima. Njegovi savremenici (Ashabi) to su saznali putem sluanja (sem / sam) Poslanikove obznane. Kasnije generacije primile su tekst Kurana putem prenosa (tevatur / tawtur). Sluanje odreene obznane i tevatur imaju istu vrijednost za ustanovljenje autentinosti.41 Cijeli Kuran tako posjeduje apsolutno utvrenu autentinost (katijje es-subut / qatiyya al-ubt). Kuranski tekst koji itamo danas isti je onaj tekst koji je bio objavljen Poslaniku Muhammedu, s.a.v.s. To je nepobitno utvreno i postalo je stvar vjerovanja za muslimane.42 Oba koncepta ihbar i nakl podrazumijevaju da je Kuran tekst (metn) koji je Poslanik, s.a.v.s., prenio od Allaha, d.., te da je prenijet s generacije na generaciju predajom karaktera tevatur. Tevatur je sukcesivno izvjetavanje jedne grupe koje daje znanje o injenici o kojoj je izvijeteno.43 Mutevatir predaja je ona predaja koja je poznata kao istinita bez refereriranja na bilo koji faktor osim na samog sebe. Ova vrsta predaja daje nam znanje sigurno po sebi (jekin / yaqn) i ne zahtijeva nikakav izvanjski dokaz (karna /qarna) za svoju potvrdu. Zbog toga muslimanski uenjaci nisu tragali ni za kakvim izvankuranskim dokazima da
41
42
43
Muammad Zak Abd Al-Barr, Taqnn ul al-fiqh (Kairo: Maktaba dr al-tur, 1409/1989), 38; Sayf al- Dn al-mid, Kitab al-ikm f ul al-akm (Kairo: Dr al-kutub al-idiwiyya, 1914), 2:69. Vidi: Islamic Creeds: A Selection, pr. William Montgomery Watt (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1994), 49, 58, 63, 76 i passim. Sayf al-Din al-mid, Kitb al-ikm f ul al-akm, 2:21. Prevod prema Bernard G. Weiss, Search for Gods Law, 274.
34
dokau istinitost kuranskog teksta. Naprotiv, kuranska istina pokrenula je muslimane da izuavaju Univerzum, i da otkrivaju i razumijevaju Boije zakone koji njime upravljaju. Ako neko eli da ispituje istinitost kuranskog teksta izvanjskim dokazima, onda treba obratiti panju na slijedee. U pogledu sadraja, kuranski tekst sadrava iskaze koji pripadaju razliitim kategorijama: tevhid (uenje o Bogu), tezkir (obeanje i upozorenje, eshatologija), ahkam (pravila ponaanja) i ahbar (vijesti o dogaajima). Iskazi koji se odnose na ove etiri kategorije meusobno se razlikuju u pogledu mogunosti verifikacije putem izvantekstualnih dokaza. Svi iskazi o nevidljivom svijetu (gajb / ayb) ne mogu biti provjereni putem ljudskog iskustva. Iskazi o Boijem stvaranju mogu biti verifikovani prouavanjem Univerzuma. Iskazi koji sadre norme, po svojoj prirodi, nisu podloni verifikaciji poto norme ne sadre ni istinu ni neistinu, nego propisuju pravila ponaanja. Konano, vijesti o dogaajima u ljudskoj historiji mogu biti verifikovane putem ljudskog istraivanja. Naprimjer, navod u Kuranu: Poraeni su Bizantinci u najblioj zemlji, a oni e nakon svoga poraza pobijediti za nekoliko godina (30:2-3). Historiar moe nai izvantekstualne dokaze za ovaj navod u bizantskim izvorima o porazu koji je Istono rimsko carstvo pretrpjelo od Perzije u Siriji i Palestini 614-615 godine te o bizantskoj pobjedi nad Perzijancima u bici kod Issusa 623. godine.44 Meutim, muslimanski uenjaci nisu nikada vezali istinitost kuranskih vijesti za izvantekstualne dokaze koje daje relativno ljudsko znanje. Prema islamskoj epistemologiji, Kuran je vijest
44
The Meaning of The Holy Quran by Abdullah Yusuf Ali, new edition with revised translation and commentary (Brentwood, USA: Amana Corporation, 1412/1992), 1008, br. 3505, 3506.
35
FIKRET KARI
od Boga (abar an Allh) i po svojoj prirodi daje apsolutnu istinu. Na ovaj nain koncepti ihbar i en-nakl bi et-tevatur odgovorili su na dva pitanja tekstualne analize u pogledu kuranskog teksta: njegovu autentinost i istinitost. Pitanje razumijevanja i tumaenja Kurana predmet je bavljenja vie disciplina. Neke od ovih disciplina koncentriu se na jezik, neke na stil a neke na strukturu Kurana. Tu spadaju: gramatika analiza (irb), teko razumljive rijei (garaib / arib), retorika (belaga / bala), semantika leksikologija (el-vuduh ve en-nezair / al-wuh wa al-nair), neponovljivost kuranskog teksta (idaz /iz), struktura i organizacija teksta (nazm / nam), derogacija (al-nasi wa al-mans) i slino. Druge discipline izuavaju dogaaje koji su izvan teksta historijski kontekst i mjesto Objave. Historijski kontekst predmet je discipline o povodima Objave (ilm esbab en-nuzul / ilm asbb al-nuzl), dok se mjesto Objave izuava unutar discipline o mekanskim i medinskim surama (ilm mekki ve el-medeni / ilm makk wa al-madan). Discpline koje su vezane za jezik te izuavanje historijskog konteksta i mjesta Objave u funkciji su pravilnog razumijevanja i tumaenja teksta. Ove discipline ukljuuju razliite egzegetske okvire principe i postupke. Prema referentnom okviru tumaenje Kurana dijeli se na tradicionalno tumaenje (tefsir bi el-mesur / tafsr bi al-mar) i racionalno tumaenje (tefsir bi er-rej / tafsr bi al-ray). Prema kriteriju interpretativnog ugla postoje: jeziko tumaenje (tefsir lugavi / tafsr luaw ), pravniko tumaenje (tefsir fikhi /tafsr fiqh), mistiko tumaenje (tefsir sufi / tafsr f), teoloko tumaenje (tefsir kelami / tafsr kalm) i slino. 36
Muslimanski naunici takoe su razvili sistematsku teoriju i metodologiju tumaenja hermeneutiku (usul et-tefsir, menahid et-tefsir). U okviru ove teorije, identifikovani su egzegetski okviri kao i postupna hermeneutika metodologija (odgovarajui slijed referenci tokom postupka tumaenja). Egzegetska metodologija varirala je od autora do autora. Meutim, mogli su se izvesti neki opi principi. Radi ilustracije ovdje emo dati primjere egzegetskih principa i postupaka kako su ih definisala dva savremena muslimanska autora. Amn Asan Il (1906-1999) podijelio je egzegetske principe u dvije vrste (1) one koji su unutar kuranskog teksta i (2) one koji su izvan kuranskog teksta.45 Meu principima prve vrste, panju treba obratiti na kuranski jezik (vokabular, idiome, strukturu, stil), koherentnost kuranskog iskaza, tematske i druge paralele. U principe druge vrste spadaju: sunnet mutevatir / sunna mutawtira ili opepoznata Poslanika normativna praksa, Hadis ili tradicija prenijeta od Poslanika, asar / r ili predaje koje potiu od Ashaba, esbab en-nuzul / asbb al-nuzl ili historijski dogaaji koji su relevantni samo onda kada sam Kuran referira na njih, raniji kuranski komentari, ranije svete knjige, i konano stara arapska historija, poto Kuran referira na dogaaje iz prijeislamske prolosti. Principi koji su unutar kuranskog teksta i sunneta mutevatira iz druge kategorije ine kategorike principe (kati / qa /), dok veina drugih predstavlja pretene (ann / zanni) principe. Muammad al-Dassq saeo je ope principe pristupa kuranskom tekstu u slijedee:46
45
46
Mustansir Mir, Coherence in The Quran: A Study of Islahis Concept of Nazm in Tadabbur-i Quran (Cambridge, U.K.: Adab Books, 1986), 25. Muammad al-Dassq, Manha al-ba f al-ulm al-islmiyya (Qaar: Dr al-Awz, 1984), 222-225.
37
FIKRET KARI
1. Poeti sjezikom teksta, pridravati se pravila kuranskog arapskog jezika te dati prednost nesposrednom doslovnom znaenju nad alegorijskim. 2. Usredsrediti se na prvi cilj objave Kurana da bude uputa ovjeanstvu i tumaiti pojedine rijei i stavove u tom svjetlu. 3. Pristupiti tekstu svjestan vremena Objave kao i vremena tumaenja. 4. Pristupiti tekstu sistematski uzimajui u obzir sve ajete koji se tiu jedne teme, s time povezane hadise i okolnosti Objave dajui prioritet openitosti izraza nad posebnou okolnosti Objave. Ovi i slini pokuaji postavili su odgovarajue kriterije valjanog tumaenja kuranskog teksta. Valjano tumaenje je mogue a eventualne razlike u razumijevanju i tumaenju rjeavaju se putem opeg ili dominantnog miljenja uenjaka. injenica da se interpretativni napori muslimana nastavljaju u svakom narednom stoljeu ne opravdava relativistiki odnos prema kuranskom tekstu. To prije pokazuje da beskrajno bogatstvo kuranskog teksta ne moe biti iscrpljeno ljudskim naporima.
Tekstualna anliza u izuavanju Sunneta

Naunici usul el-fikha definiu Sunnet kao sve ono to je prenijeto od Boijeg Poslanika, s.a.v.s., izuzev Kurana, a to ukljuuje njegova djela, rijei i preutna odobrenja.47 Sunnet, prema tome, oznaava normativnu praksu Poslanika. Poslanikove izjave
47
Muammad Zak Abd al-Barr, Taqnn ul al-fiqh, 39.
38
(es-sunne el-kavlijje / al-sunna al-qawliyya) su po svojoj prirodi tekst to su rijei. Poslanikova djela (es-sunne el-filijje / al-sunna al-filiyya) i preutna odobrenja (es-sunne et-takririjje / al-sunna al-taqrriyya /) nemaju tekstualnu prirodu, ali su poznati preko verbalnih izvjetaja oevidaca koji su dati u formi tekstova.48 Ovi verbalni izvjetaji ehadis ili ahbar tekstualni su zapis Poslanikovog Sunneta. Po svojoj prirodi to su svjedoenja oevidaca, a ne njihova lina miljenja niti zakljuci. Svaka predaja, kako je poznato, sastoji se od metna i seneda (lanca prenosilaca). Metn ukljuuje reenicu neposrednog svjedoenja i egzaktni tekst o Poslanikovoj praksi. Naprimjer: uo sam Poslanika kako kae to-i-to ili Vidio sam Poslanika kako radi to-i-to. On takoe mora sadravati taan citat Poslanikove izjave (en-nass en-nebevi) ili opis njegovih djela i preutno odobrenje neije prakse. Matn je sutinski element informacije, sened otkriva njen izvor. Sened ukljuuje imena osoba koje su prenijele izvjetaj od oevidaca sve do vremena pripovijedanja predaje ili njenog biljeenja. Kuran i ustanovljeni Sunnet dvije su vrste objave. Oni su izraeni u istom arapskom jeziku i u oba sluaja tekstualne implikacije (delail / dalil) mogu biti izvjesne ili samo mogue. Meutim, postoje neka vana obiljeja koja razlikuju Kuran i Sunnet. Kuran je objavljena Boija rije u recitovanoj formi (vahj metluvv / way matluww), u sluaju koje su i izraz i znaenje od Boga. Sunnet je objava u nerecitovanoj formi (vahj gajr metluvv / way ayr matluww ). Boanska znaenja u ovom sluaju izraena su u obliku Poslanikovih rijei. Zbog toga citiranje iz Kurana poinje rijeima: Kalallah teala (Allah, d.., je rekao). Citiranje Poslanikovog
48
Vidi: Bernard G. Weiss, The Search for Gods Law, 153.
39
FIKRET KARI
teksta (izuzev hadis kudsi / ad quds) poinje rijeima: Kale en-nebijj, s.a.v.s. (Poslanik, s.a.v.s., je rekao). Tekst Kurana posjeduje udesnu nemogunost imitiranja (iz ) i obrednu vrijednost (et-teabbud bit-tilavetih / al-taabbud bi al-tilwatih), a tekst Sunneta (Hadisa) to ne posjeduje. Tekst Kurana je prenijet u obliku et-tevatur el-lafzi / al-tawtur al-laf / (nesporne jezike tanosti), te prenoenje po smislu (en-nakl bi el-meana / al-naql bi al-man /) nije dozvoljeno. S druge strane, samo manji dio Sunneta prenijet je putem et-tavatur el-lafzi, dok je vei dio prenijet putem prenoenja po smislu ili putem pojedinanih predaja (ahad / d). Posebno, predaje o Poslanikovim djelima ili preutnim odobrenjima dati su rijeima koje pripadaju oevidcima odnosno prenosiocima. Autentinost teksta Kurana ustanovljena je kategoriki (katijje es-subut / qatiyya al-ubt ). Autentinost pojedinanog sunetskog teksta moe biti kategorika (qa), ako je on prenijet putem tevatura, a moe biti vjerovatna (zanni), ako je on prenijet putem pojedinane ahad predaje. Sljedstveno tome, u sluaju Kurana, muslimanski uenjaci razilaze se samo u pogledu njegovog razumijevanja i tumaenja, a ne u pogledu njegove autentinosti. U sluaju Sunneta neslaganje je mogue kako u pogledu autentinosti teksta tako i u pogledu valjanog tumaenja. Ove razlike izmeu teksta Kurana i teksta Sunneta imale su znaajan uticaj na razvoj muslimanske tekstaulne metodologije. Metodologija hadiskih nauka sutinski se bavila dvama glavnim pitanjima: (1) kako da se odredi autentinost odreene predaje i (2) kako da se razumije i protumai sam tekst prenijete informacije (Hadisa). Nauke koje se bave autentinou Hadisa ispituju i sened i metn. Ovaj pristup poznat je kao naqd (kriticizam) jo od 2/8. 40
vijeka, ali nije bio iroko prihvaen od strane uenjaka Hadisa.49 Bavei se senedom, muslimanski naunici istraivali su neprekidnost seneda i karakter prenosilaca, naime, njihove linosti i jeziku preciznost. Vanost ovog metoda identifikovanja izvora predaja i njihovog prenoenja najbolje se moe vidjeti iz rijei Muammada ibn Srna (u. 110/728): Sened je dio vjere. Da nije bilo seneda, svako bi mogao rei ta eli.50 Zbog toga su, na kraju, svi prenosioci Hadisa bili klasifikovani jednako kao i hadisi koje su oni prenosili. Hadiski autoriteti nisu se zaustavili kod verifikacije seneda. Oni su slijedili pravilo da verifikacija seneda ne znai verifikaciju metna i obrnuto. Oni su se takoe bavili i analizom matna prije nego to bi sunetski tekst proglasili autentinim.51 U tom pogledu, uenjaci Hadisa koncentrisali su se na otkrivanje formalnih i materijalnih greaka u tekstu. Formalne greke (prema terminologiji strunjaka Hadisa: uzuz / u nepravilnosti) mogle su se javiti u slijedeim vidovima: dodatak u tekstu od strane prenosioca (ziyda), promjena reda rijei u reenici (kalb / qalb), remeenje reda (idtirab / iirb), pogreno pisanje ili izgovor rijei (taf), te unoenje rijei prenosioca u cilju objanjavanja teksta koji se prenosi (idrad / idr). Materijalne greke (u terminologiji strunjaka Hadisa: ille / illa slabosti) mogle su se javiti u slijedeim oblicima: prenijeti tekst suprotan je Kuranu, suprotan ostalim sahih hadisima koje
49
50 51
Muhammad Mustafa Azami, Studies in Hadith Methodology and Literature (Indianapolis, IN: American Trust Publications, 1992), 48. Akram iy al-Umar, Bu f tr al-sunna al-muarraa, 53. Muammad Ab al-Lay al-H ayr bd, Al-Manha al-ilm ind almuaddin f al- tamul maa mutn al-adi, Islamiyyat al-marifah, 4:13 (1998), 13-46; Muhammad Zubayr Siddiqi, Hadith Literature, 114.
41
FIKRET KARI
praktikuju muslimani, suprotan ustanovljenim historijskim faktima, suprotan zdravom razumu, suprotan opem ljudskom iskustvu, uspostavlja nesrazmjerno visoke nagrade za neznatna djela ili sadri opaske i izraze koji, oigledno, ne pristaju Poslaniku. Bavei se metnom, muslimanski naunici su, ustvari, primjenjivali sredstva formalnog kriticizma i analize sadraja. Kada je utvrena autentinost odreene predaje ili izvjetaja, sljedei korak bio je da se tekst razumije i protumai. Muslimanski uenjaci bili su svjesni vanosti ove faze bavljenja tekstom. Sufyn al-awr (u.161/777) smatrao je tumaenje Hadisa vanijim od prostog pripovijedanja.52 Za pruanje valjanog tumaenja Hadisa, muslimanski uenjaci koristili su vei broj referenci kao to su jezik, dogaaj na koji se Hadis odnosi (esbab el-vurud / asbb al-wurd /), okolnosti mjesta i vremena (ez-zeman ve el-mekan / al-zamn wa al-makn), pitanje mogue derogacije, odnos s drugim tekstovima (nusus ) koji se tiu istog pitanja te odnos prema opim ciljevima erijata. Proces tumaenja zavravao se izvoenjem zakljuaka iz teksta. Kao primjer odnosa muslimanskih klasinih uenjaka prema tekstu Hadisa moe se navesti Ab al-Fal ihb al-Dn Amad ibn Al ibn aar al-Asqaln (u. 852/1448), autor komentara zbirke a al-Bur.53 Pri tumaenju pojedinih hadisa, ovaj autor je koristio slijedei metod: 1. Pruao je informacije o senad u, prenosiocima, ocjenu hadisa, i njegovu vezu s odgovarajuim poglavljima predmetne zbirke hadisa.
52 53
Muammad Ab al-Lay al-H ayr bd, Al-Manha al-ilm , 34. Fat al-Br f ar a al-Bur., taqq: Muammad Fud Abd alBq et al. (Bayrt: Dr al-marifa, 1379/1959), 1:145,175, 229.
42
2. Navodio je okolnosti sluaja na koji se hadis odnosi. 3. Objanjavao je znaenje rijei upotrijebljenih u tom hadisu kao i znaenje hadisa uope. 4. Objanjavao je norme koje se mogu izvesti iz tog hadisa. Savremeni muslimanski autor Muammad al-Dassq identifikovao je dvije faze u muslimanskom bavljenju tekstom Hadisa: (1) izuavanje podloge Poslanikog teksta (dirsa awla al-na al-nabaw) i (2) izuavanje samog teksta (dirsa f al-na).54 Prva faza ukljuuje izuavanje historijskih okolnosti na koje se hadis odnosi da bi se sam tekst pravilno shvatio. Uz to, potrebno je prouiti sve hadise koji se odnose na istu temu, ustanoviti prioritet meu njima (terdih / tar ) i uporediti te hadise s kuranskim ajetima koji se bave istom temom. Druga faza obuhvata izuavanje teksta pojedinog hadisa uz koritenje jezikog tumaenja i slijeenje ustanovljenih principa tumaenja kao to je odnos izmeu opeg i posebnog, neogranienog i ogranienog, davanje prednosti doslovnom znaenju nad metaforikim i erijatskim implikacijama nad jezikim. Nakon toga, istraiva treba da se bavi izvoenjem normi sadranih u tekstu hadisa. Isti autor naao je da metod tekstualne analize primijenjen na tekstove Kurana i Hadisa u oba sluaja ima odreene zajednike elemente. To su: 1. Radi se o induktivnom metodu (menhed istikrai / manha istiqr). 2. Uzimaju se u obzir svi dijelovi teksta koji se odnose na istu temu (unakrsno referiranje ili sistematsko tumaenje).
54
Muammad al-Dassq, Manha al-ba, 281-283.
43
FIKRET KARI
3. Uzima se u obzir podloga teksta bez rtvovanja opeg znaaja teksta u korist posebnih okolnosti u kojima se tekst pojavio. 4. Kuranski ajeti i hadisi koji se odnose na istu temu treba da se izuavaju zajedno (Kuran je objavljen Muhammedu, s.a.v.s., a Sunnet je najbolje tumaenje Kurana). 5. Ovaj metod predstavlja kretanje od analize prema konstrukciji (menhed tahlili terkibi / manha tall tarkb). On poinje tumaenjem pojedinanih izraza u skladu sa znaenjem koje su imali u Poslanikovo doba, izuava ideje sadrane u njima a zatim konstruie ope znaenje teksta i iz njega izvodi norme.55 to se tie istinitosti teksta Sunneta, na ovo pitanje mu slimanski uenjaci odgovorili su na isti nain kao i u sluaju teksta Kurana, naime putem ustanovljenja autentinosti teksta. Ustanovljena autentinost znai istinitost. Epistemoloko muslimansko pravilo glasi: Vijest od Allaha, s.v.t., (Kuran) i vijest od Poslanika (Sunnet) apsolutna su istina (sidk mahd /idq ma), te je samim tim sadraj vijesti istina.56 Mutevatir hadis, prenijet putem jezikog ili sadrajnog tevatura, daje pouzdano znanje koje je ekvivalent znanju steenom putem osjetila. Sahih hadis, prema miljenju veine muslimanskih autora, daje preteno vjerovatno znanje, koje predstavlja dokaz za muslimane.57
57
55 56
Ibid, 283. Muammad Zak Abd al-Barr, Taqnn ul al-fiqh, 233. Ibid, 39.
44
Tekstualna analiza u izuavanju islamskog naslijea

Termin et-turas el-islami / al-tur al-islm (islamsko naslijee) uveden je u terminologiju muslimanskih autora tokom 20. vijeka kao ekvivalent za engleske termine legacy i heritage. U evropskoj savremenoj upotrebi, ova dva termina, inae posuena iz pravnog vokabulara, odnose se na cjelinu znanja, kulturnu tradiciju i vrijednosti primljene od predaka ili iz nekog ranijeg doba.58 U ovom znaenju termin heritage u Evropi se koristi za izuavanje kulturnih tradicija starih naroda. Slian razvoj desio se i u muslimanskom svijetu. Termin turas / tur koriten je u Kuranu u znaenju naslijea.59 U islamskom nasljednom pravu, ovaj termin je potisnut njegovim sinonimom miras / mr. U moderno doba, termin turas zadobio je novo znaenje kulturno naslijee posebno intelektualno naslijee sadrano u pisanim tekstovima.60 U ovoj upotrebi termin islamsko naslijee odnosi se na cjelinu naslijea koje smo batinili od ranijih muslimanskih generacija kao rezultat njihovog intelektualnog bavljenja Islamom kao objavljenom religijom. Po svojoj prirodi, naslijee je rezultat ljudskih napora i time, s epistemoloke take, ima vrijednost vjerovatnog znanja (zanni) za razliku od Objave koja je Boanska i nepogreiva te daje apsolutno sigurno znanje.
58
59 60
O historiji ovog termina u muslimanskom kontekstu vidi: Abd al-Salm Muammad Hrn, Quf adabiyya: dirsa naqdyya f al-tur al-arab. awla taqq al-tur (al-Qhira: Maktaba al-Sunna, 1409/1988), 7879. Qurn, 89:19. Vidi: Imd al-Din al-H all, Mawqif iz al-tur, al-Muslim al-muir, no. 9 (1977), 35-51.
45
FIKRET KARI
injenica da je termin islamsko naslijee nov u rjeniku muslimanskih uenjaka ne znai da muslimani nemaju historijsko iskustvo i metodologiju bavljenja tekstovima koji konstituiu naslijee. Naprotiv, to iskustvo je veoma dugo, visoko razvijeno i elaborirano u razliitim disciplinama. Muslimanska metodologija na tom podruju je metodologija bavljenja ivim i razvijajuim naslijeem, a ne mrtvom, antikom prolou. Ranije smo vidjeli kako su se muslimanski naunici bavili ustanovljenjem i ouvanjem autentinosti teksta Kurana i Sunneta. Osnovna obiljeja ove metodologije adekvatno su primijenjena i na tekst naslijea. Postojanje tehnikih termina za razliite metode verifikacije autentinosti teksta u muslimanskoj klasinoj nauci podrava ovu tezu.61 Muslimanski klasini termin za verifikovanje autentinosti pisanog teksta je dabt / ab. Ovaj termin je inicijalno koriten za oznaavanje verifikovanja usmenog rivajeta u hadiskim naukama a nakon toga poeo se koristiti i za verifikaciju autentinosti pisanog teksta. Tako se desilo da u modernom arapskom jeziku dabt ili tahrir / tarr oznaava kritiko izdanje, odnosno ureivanje. Jedan drugi vaan klasini tremin je mukabela / muqbala ili muareda / muraa a odnosi se na poreenje razliitih kopija teksta meusobno ili s orginalom da bi se ustanovila njihova autentinost. Muslimanski klasini autori takoe su se bavili identifikovanjem greaka u pisanom tekstu, bilo u obliku izostavljenih ili dodatih taaka (tashif / taf) ili pogrenog pisanja rijei (tahrif / tarf). Sva ova pitanja raspravljana su u knjigama o prenosiocima
61
Vidi: Abd al-Hd al-Fal, Taqq al-tur (adda: Maktaba al-Ilm, 1402/1982), 17-19.
46
hadisa (tedrib er-ruvat / tadrb al-ruwat), o grekama (al-taf wa al-tarf), profesionalnoj etici prepisivaa (adab al-kuttab), ili etikeciji nastavnika i studenata (adab al-lim wa al-mutaallim).62 Poznati naunici koji su pisali u ovoj oblasti bili su amza ibn alasan al-Ifahn (u. 360/970), al-asan ibn Umar al-Draqun (u. 385/995), Ab Sad Abd al-Karm ibn Muammad ibn Manur al-Samaw (u. 562/1166), Badr al-Dn ibn Ab Isq Ibrhm ibn ama, Abd al-Bsi ibn Ms ibn Muammad al-Almaw (u. 981/1573) i drugi.63 Ova visoka uenost, koja je nastala vjekovima prije evropskog tekstualnog kriticizma, poela je opadati s opim opadanjem muslimanske kulture. Profesionalna etika i standardi lanova prepisivakog esnafa takoe su doli u krizu.64 Nova situacija nastupila je uvoenjem tampe u muslimanskom svijetu. Prve tampane knjige izgledale su kao prepis originala nastao vjekovima ranije. tampana verzija zasnivala se na pojedinanom rukopisu djela. Niti je koriten tradicionalni muslimanski metod muqbala, niti evropski metodi tekstualnog kriticizma.
62
63
64
Vidi: Muy Hill al-Sarn, Taqq mattt al-ulm al-ariyya (Badd: Mabaa al-Ird, 1404/1984), 175-179. Prikaz pisanja Ibn ama i Al-Almwja dao je Frantz Rosenthal u knjizi The Technique and Approach of Muslim Scholarship, prevedenoj na arapski jezik kao Manhi al-ulam al-muslimn f al-ba al-ilm, pr. Ans Fara (Bayrt: Dr al-aqfa, 1403/1983), 26-49. Engleski prevod rada Ibn ama dao je Noor Muhammad Ghiffari pod naslovom The Memoir of the Listener and the Speaker in the Training of Teacher and Student (Islamabad: Pakistan Hijra Council 1412/1991). Opis opadanja prepisivakih vjetina u pogledu svjetovnih nauka i podrku uvoenju tampe dao je Ibrahim Muteferrika, musliman zasluan za uvoenje tampe u Osmanskoj dravi, u svom radu Vesiletu-t tibaa, koji je preveo na engleski Cristopher M. Murphy pod naslovom The Usefulness of Printing, u The Book in the Islamic World, 286-292.
47
FIKRET KARI
Metode evropskog tekstualnog kriticizma u postupku verifikacije tekstova islamskog naslijea uveli su evropski orijentalisti. Njihova metodologija uticala je na postupak kritikog izdavanja rukopisa (tahkik al-mahtutat / taqq al-mat ) od strane savremenih muslimanskih autora i kodifikaciju ovih metodolokih pravila od strane istraivakih institucija u muslimanskom svijetu tokom druge polovine 20. vijeka. U postupku prihvatanja ove metodologije, termin tahkik / tahqq odabran je kao ekvivalent za engleski termin criticism. U klasinoj muslimanskoj upotrebi ovaj termin imao je znaenje dokazati neto navoenjem dokaza te se nije odnosio na bavljenje tekstovima. U savremenoj upotrebi ova rije je primila znaenje naunog ispitivanja knjievnog teksta u pogledu njegovog porijekla, autentinosti, kompozicije, karakteristika i historije.65 Kao takav, ovaj koncept i metodologija koju on podrazumijeva koriteni su samo za izuavanje naslijea, a ne i objavljenih tekstova za to je odgovarajua metodologija bila ve razvijena u okviru erijatskih nauka. Prema savremenom autoru Abd al-Hd al-Falju tekstualni kriticizam, primijenjen na islamsko naslijee, ukljuuje slijedee korake: 1. Prikupljanje svih raspoloivih rukopisa odreenog djela. 2. Prethodno poreenje prikupljenih rukopisa i odabiranje kopije koja e sluiti kao osnova za verifikaciju. 3. Ustanovljenje autorstva. 4. Ustanovljenje naslova rukopisa. 5. Ustanovljenje imena autora.
65
Abd al-Hd al-Fal, Taqq al-tur, 32.; Muy Hill al-Sarn, Taqq mat al-ulm al-ariyya, 171.
48
6. Poreenje rukopisa i odreivanje izvornika teksta ili verzije najblie izvorniku. 7. Okonavanje verifikacije; identifikovanje citata u tekstu, objanjavanje nejasnih rijei, tehnikih termina, linih imena, toponima i sl., vokalizacija tee razumljivih rijei, paginacija, dokumentacija i pripremanje indeksa. 8. Pisanje uvoda, izvora i referenci Znaenje verifikovanog teksta i njegovo tumaenje ustanovljava se razliitim sredstvima analize sadraja. U ovom sluaju, savremeni muslimanski pristup kombinuje staru tradiciju tekstualne analize, pisanje komentara i glosa, s modernim metodama. Naprimjer, prilikom tumaenja nekog teksta iz islamskog naslijea muslimanski autori danas postavljaju pitanja o autoru (njegov ivot, mjesto u drutvu, ostala djela, opi pogled na svijet i sl.), kontekstu u kome je djelo nastalo, cilju pisanja, itaocima kojima je namijenjeno, sredstvima koja su koritena radi prenoenja poruke itd. Ova pitanja koriste se u tekstualnoj analizi knjievnih djela i muslimanski istraivai mogu imati koristi referirajui na pozitivne trendove u ovoj oblasti.66 Na kraju, ispitivanje istinitosti nekog teksta iz islamskog naslijea zavisi od teme ili oblasti kojoj tekst pripada. U sluaju radova historiografskog ili faktografskog karaktera, vjerodostojnost teksta moe se ustanoviti putem poreenja s ostalim prikazima istog dogaaja ili netekstualnim izvorima (npr. historijskim ostacima). Naprimjer, ako izuavamo opis uenja odreene heterodoksne grupe u muslimanskoj hereziologiji (elmilel ve en-nihal / al-milal wa al-nial ) mogue je i potrebno da
66
Vidi, naprimjer, uputstva o tekstualnoj analizi koje je razvio Centar za pisanje Univerziteta Harvard, http://www.fas.harvard.edu/~wricntr/analysis. htm/
49
FIKRET KARI
provjerimo pouzdanost autora odreenog teksta konsultovanjem historijskih izvora, polemika, pisanja lanova grupe koja se izuava i sl. Ako izuavamo djela koja su doktrinarna po svojoj prirodi, vjerodostojnost se moe utvrditi provjerom izvora, dokaza, tanou citata, i valjanou zakljuaka.
50
III POGLAVLJE
HISTORIJSKI METOD
Uvod
Proli dogaaji izvor su ljudskog znanja. Uenje iz iskustva drugih jedan je od najranijih metoda uenja. Prolou se moe baviti na razliite naine i u razliitim formama. Na ovom mjestu predmet naeg interesovanja je nauno bavljenje prolou. Takvim bavljenjem prolou bavi se posebna nauka historija. Rije historija moe imati nekoliko znaenja:67 1. Proli dogaaji. Obuhvata one dogaaje koji su se desili prije sadanjeg vremena. Ti dogaaji desili su se u odreenom mjestu i vremenu. Dogaaji predstavljaju apsolutnu i objektivnu stvarnost. 2. Zapis o prolom dogaaju. Obuhvata razliite pokuaje zapisivanja i davanja znaenja prolim dogadajima. To moe biti u obliku pisanog teksta, usmene historije i modernih oblika dokumentovanja (film, audio, video, TV-zapis itd.). Ovo znanje je relativno i subjektivno jer je odreeno naim znanjem o svijetu u kome ivimo. Prolost se moe posmatrati s razliitih aspekata jer se generacije smjenjuju. 3. Pravljenje zapisa o prolim dogaajima koritenjem posebnih metoda. Za ovu aktivnost karakteristino je koritenje
67
Gilbert J.Garraghan, A Guide to Historical Method (New York: Fordham University Press, 1946), 3-5.
51
FIKRET KARI
nauno-historijskog metoda. Koritenje ovog metoda daje historiji karakter nauke. Ovaj metod izloit emo uglavnom prema uenju svjetski poznatog klasika historijske metodologije Gilberta J. Garraghana (1871-1942) ija se posthumno objavljena knjiga A Guide to Historical Method (Vodi za historijski metod) smatra biblijom historiara.
Definicija metoda
Garraghan definie historijski metod kao sistematsku cjelinu principa i pravila oblikovanih da efektivno pomognu u sakupljanju izvornog materijala iz prolosti, da ga kritiki ocijene i prezentuju kao sintezu (obino u pisanom obliku) postignutih rezultata.68 Historijski metod sastoji se od tri operacije: 1. traganje za materijalom na kome e se raditi, za izvorima informacija (heuristika); 2. ocjena materijala ili izvora sa stanovita dokazne vrijednosti (kriticizam); 3. formalno navoenje rezultata heuristike i kriticizma. Ova operacija obuhvata sastavaljanje cjeline historijskih podataka i njihovu prezentaciju (obino u pisanom obliku) u obliku objektivne istine i vrijednosti (sinteza i ekspozicija).69 Historijski metod posjeduje vie specifinih karakteristika. To su: dokazi koji se koriste u ovom metodu veinom su indirektni; ovi dokazi moraju se tumaiti; istraiva treba da rekonstruie
68 69
Isto, 33. Isto, 34.
52
prolost to moe biti teko poto sadanje znanje istraivaa utie na formiranje predstave o prolosti; od istraivaa se oekuje da otkrije stvarni mehanizam (najee uzrono-posljedini) koji e mu pomoi da da smisao masi dokaznog materijala.

U zapadnom svijetu historija ovog metoda zapoela je sa Starim Grcima.70 Openito uzevi, Stari Grci nisu pravili razliku izmeu historije i retorike. Kazivanja o prolosti imala su za cilj prvo da zabave, da bi kasnije dobila pounu dimenziju. Ocem historije Stari Grci su smatrali Herodota (5. vijek p.n.e.), koji je napisao poznatu historiju perzijskih ratova. Nakon njega slijedei poznati historiar bio je Tukidid, koji je pisao o peloponeskim ratovima. Stari grki historiari koncentrisali su se na politiku historiju. Nikakvo posebno obrazovanje nije traeno za historiara. Od njega se oekivalo da ima uobiajeno obrazovanje kulturnog ovjeka. U 4. vijeku p.n.e. bavljenje historijom nastavili su Ksenofon, Teopompus i Eforus. U rimskom periodu, koji je slijedio, tri najznaajnija historiara bili su Salust (1. vijek p.n.e), Livije (1. vijek p.n.e.) i Tacit (1. vijek n.e.). Salust je u svoje radove unio moralne refleksije, Livije je naglaavao retoriku dimenziju a Tacit je bio poznat po svom traganju za istinom. Svi ovi historiari bili su po vjeri pagani i njihovo shvatanje historije bilo je sekularno. Nakon to je kranstvo postalo priznata a zatim i slubena religija u Rimu (4. vijek n.e.), historiari se, pored svjetovne,
70
Vidi: Funk &Wagnels New Encyclopedia, 13:127, 131, s.v. History and Historiography.
53
FIKRET KARI
poinju baviti i religijskom, odnosno crkvenom historijom. Takvi su bili Euzebije iz Cezareje (4. vijek n.e.) i Sv. Augustin (5. vijek n.e.), koji je u svoja djela unio razmiljanja o cilju historije i tako dao doprinos filozofiji ove discipline. U Evropi je u doba srednjeg vijeka dolo do opteg pada znanja i nauke. Bavljenje historijom bilo je u obliku pisanja hronika i crkvene historije. U doba renesanse (14-17. vijek) zapoinje interes za antiko naslijee. U ovom periodu dolo je do znaajnog razdvajanja sekularne i religijske, odnosno crkvene historije. U doba prosvjetiteljstva (18. vijek), koje je slijedilo, poinje poseban interes za historijske izvore (antiquitates). Historiari marljivo tragaju za izvorima i razvijaju sredstva kriticizma izvora i pomonih historijskih nauka kao to su diplomatika, numizmatika i arheologija. Istovremeno, razvija se dalje filozofija historije. Najpoznatiji historiar ovog perioda bio je Edward Gibbon, koji je napisao Historiju opadanja i propasti Rimskog carstva (1776-1788), u kojoj je kombinovao koritenja izvora i razmatranja o smislu historije. U moderno doba, posebno u 19. vijeku, u Evropi se javlja vie historiara koji su ostavili nezbrisiv trag na dalji razvoj ove nauke. Na prvom mjestu treba spomenuti njemakog historiara Leopolda von Rankea (1785-1886), koji je uspostavio tzv. objektivnu kolu u historiografiji. Prema ovom autoru zadatak historiara je da kae ta se stvarno desilo. Zbog toga se od historiara trai da bude objektivan i da rigorozno i kritiki koristi izvore. U Francuskoj je znaajan uticaj imao Francois Guizot (1788-1874) a u Engleskoj 54
Frederick W. Maitland ( 1850-1906), koji su se zalagali za pisanje historije na temelju minucioznog izuavanja izvora. Konano u 20. vijeku javlja se vie pravaca u historiografiji. Kroz znatan dio ovog vijeka bila je uticajna marksistika kola sa svojim materijalistikim tumaenjem historije. Moda najznaajnija kola u ovom periodu bila je kola Anala, iji je najznaajniji predstavnik bio Fernand Braudel (1902-1985). On je pisac djela Mediteran (1923-1949), Civilizacija i kapitalizam (1955-1979) i Historija civilizacije (1962), u kojoj je odbacio pisanje historijske naracije na osnovu dogaaja. U toku 20.vijeka napisano je i vie znaajnih djela o metodologiji historijske nauke, meu kojima i djelo Gilberta J. Garraghana, koga smo slijedili u ovom poglavlju. U muslimanskom svijetu historijski metod je imao drugaiji razvoj.71 Na razvoj historijske nauke kod muslimana uticaj je imao Islam kao vjera i islamski koncept znanja. Ovaj uticaj manifestovao se kako na planu razumijevanja historijskih izvora tako i metoda. Historijska nauka (ilm al-tr / ilm et-tarih) se smatrala dijelom korpusa islamskih nauka. Po izvorima na koje se oslanjala i metodima koje je koristila historijska nauka je bila vrlo bliska hadiskim naukama. Muslimanska historiografija oblikovala se u periodu izmeu ranog 8. i 11. vijeka. Shvatanje historije koje je razvijeno u ovo doba vailo je sve do 19. vijeka, kada muslimanska historiografija dolazi pod evropski, odnosno zapadni uticaj. Najranije historiografsko djelo u muslimanskoj historiji bio je ivotopis Muhammeda, a.s., (Sra), koji je napisao Ibn Isq
71
Vidi: Franz Rosenthal, A History of Muslim Historiography (Leiden: E.J. Brill, 1968).
55
FIKRET KARI
(u.768). Za njega kao i za ostale rane muslimanske historiare historijska naracija zasnivala se na haberu vijesti, izvjetaju i senedu shvatanju po kome se tanost jedne informacije temelji na neprekinutom lancu prenosilaca informacije. Takva tendencija prisutna je sve do historiara al-abarja (u. 923), kada historiari pored habera i seneda u svoja djela unose retorike elemente (npr. dijaloge izmeu historijskih linosti). Meutim, veza s tradicionalnim metodima nije prekinuta. Muslimanski historiari su razvijali historiografiju unutar islamskog teocentrinog pogleda na svijet. Historija muslimana za njih je bila dio historije svijeta, te su razvili koncept univerzalne ili svjetske historije. Najbolji primjer takvog djela je Tr al-rusul wa al-mulk (Historija Boijih poslanika i kraljeva) uenjaka al-abarja. to se tie formi historiografskih djela u periodu 9-10. Vijeka, dominiraju tri vrste: hronologije ili anali, odnosno djela organizovana prema hronolokom slijedu dogaaja; biografije ili opisi ivota poznatih linosti te prozopografije (tabekat / abaqt), odnosno biografski rjenici lica koja pripadaju istim drutvenim grupama.72 Ova djela pisana su u racionalnom duhu, navoeni su dokazi, rjeavane kontradikcije, historijski izvori nekada su u cjelini citirani (ugovori, prepiske, diplome, vakufname, albe itd.). Muslimanski historiari kritiki su se odnosili prema ovim dokumentima posuujui brojne metode kriticizma iz hadiskih nauka. Meutim, muslimanska historiografska djela ukljuivala su i neke elemente
72
Dewin Stewart, prikaz djela Chase F. Robinson, Islamic Historiography (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), The American Journal of Islamic Social Sciences, 21:2, 124-126.
56
koje moderni historiari ne koriste kao to su uda u historiji, snovi historijskih aktera itd. U kasnijem periodu nastalo je najvanije djelo muslimanske historiografije: al-Muqaddima (Uvod) u svjetsku historiju Kitb alibar (Knjiga pouka) magrebskog uenjaka Ibn H aldna (u.1406). Za Ibn H aldnovo djelo poznati moderni britanski historiar Arold J. Toynbee je rekao (1934) da je to najvee djelo svoje vrste koje je ikada kreirao neki um. Ovo djelo vano je zbog osnovnih metodolokih postavki historijskog istraivanja koje su u njemu razraene i razrade postulata na kojima treba da se zasniva tumaenje historije. To ilustruje sljedei citat: Unutranje znaenje historije, na drugoj strani, ukljuuje spekulaciju i napor da se otkrije istina, suptilno objanjenje uzroka i porijekla postojeih stvari, i duboko znanje kako i zato nastaju dogaaji. Historija je, prema tome, duboko ukorijenjena u filozofiji.73 Metodologija koja je razvijena u ovom periodu ostala je na snazi sve do evropeizacije muslimanske historiografije tokom 19. vijeka. U tom procesu, u muslimanskom svijetu su prihvaeni glavni metodoloki pristupi i tehnike razvijeni u Evropi. Zbog toga je moderna evropska, odnosno zapadna metodologija postala, u znatnoj mjeri, znaajna i za islamske nauke. Na takvim postulatima muslimanska historiografija je nastavila da se razvija u okviru muslimanskih nacionalnih drava.
73
The Oxford Encyclopedia of the Islamic World, ur. John L. Esposito (Oxford University Press, 2009), s.v. Historiography, 2:409.
57
FIKRET KARI
Primjena metoda
Polazei od definicije historijskog metoda, njegova primjena e se vriti kroz tri spomenute operacije nalaenje izvora, ocjenjivanje izvora i prezentaciju rezultata istraivanja.
1. Nalaenje izvora
Garraghan definie historijske izvore kao ljudske ostatke i takve proizvode ovjekove aktivnosti koji su od strane njegovih autora namijenjeni da pruaju znanje o historijskim injenicama i uslovima ili su po svojoj prirodi bili namijenjeni da to uine.74 Historijski izvori mogu poticati od Boga ili od ovjeka. Historijski izvori koji potiu od Boga dati su u obliku Objave (revelacije). Na osnovu Objave saznajemo i o prolosti. Ovaj historijski izvor esto se zaobilazi kod sekularno orijentisanih historiara. Kao ilustraciju rijei Gilberta J. Garraghana moemo navesti jedan primjer koji se odnosi na Kuran kao izvor historijskih podataka. Naime, u Kuranu se na vie mjesta govori o starom Egiptu, njegovoj poljoprivrednoj civilizaciji i centralizovanoj vlasti. Uoava se, takoe, da je jedini period u kome se u Kuranu vladar Egipat ne oznaava rijeju faraon (firawn) u suri Jusuf. Historiari se pitaju nije li to zbog okolnosti da se u toj suri govori o poslaniku Jusufu koji je napredovao na egipatskoj ljestvici vlasti kada je egipatski suverenitet bio prekinut zbog vrhovne vlasti naroda Hiksa i kada vladar Egipta nije imao suverenu titulu faraon (visoka kua).75
74 75
Isto, 103. Jacques Berque, The Expression of Historicity in the Koran, u Arab Civilization: Challenges and Responses:Studies in Honor of Constantnine K.Zurayk, ed. George N. Atiyeh
58
Ljudski izvori mogu se klasifikovati po svom porijeklu, sadraju i cilju.76 Po porijeklu historijski izvori mogu biti savremeni (nastali u vrijeme kada i dogaaj o kome govore) ili udaljeni (nastali nakon dogaaja o kome govore), domai i strani (nastali u zemlji u kojoj se dogaaj desio ili izvan nje), direktni (kada je autor izvora oevidac dogaaja) ili indirektni (kada autor nije oevidac dogaaja), slubeni ili privatni (u zavisnosti od toga ko je autor izvora javna vlast ili privatni pojedinac). Po svom sadraju, historijski izvori mogu biti religijski (kada govore o religijskim pitanjima) i sekularni (kada govore o politici, drutvu, ekonomiji ili drugim sekularnim aspektima ivota).
2. Ocjenjivanje izvora
Kriticizam (ocjenjivanje) je operacija kojom se ocjenjuje priroda i dokazna vrijednost naenog materijala. To je kompleksan proces koji teorijski obuhvata est istraivanja koja odgovaraju na sljedea pitanja:77 1. Kada je izvor nastao (vrijeme)? 2. Gdje je nastao (lokalizacija)? 3. Ko ga je sainio (autorstvo)? 4. Od kakvog ranijeg materijala je sainjen (analiza)? 5. U kakvom izvornom obliku je nastao (integritet)? 6. Kakva je dokazna vrijednost njegovog sadraja (kredibilitet)?
76 77
Isto, 104 i dalje. Isto, 168.
59
FIKRET KARI
Prva etiri pitanja ine ono to se naziva vii kriticizam. Peto pitanje naziva se nii kriticizam. Zajedno oni ine vanjski kriticizam. Prema tome, vanjski kriticizam se bavi utvrivanjem autentinosti i porijekla izvora. Na taj nain utvruje se genealogija izvora (da li je original, kopija ili kopija kopije), geneza izvora (okolnosti, autoritet i dogaaji u kojima je nastao), originalnost izvora (da li prenosi novu informaciju ili samo ponavlja ono to je poznato u vrijeme njegovog nastanka).78 esto pitanje ini unutranji kriticizam. Ovaj oblik kriticizma bavi se utvrivanjem pouzdanosti ili kredibiliteta izvora. Na taj nain vri se interpretacija izvora (koje znaenje nam izvor prenosi), autorski autoritet izvora (kakav je odnos autora izvora prema predmetu na koga se odnosi, da li je autor svjedoio dogaaju, ili samo uo o njemu, ili je jo vremenski udaljeniji od dogaaja), kompetentnost posmatraa (da li je autor kvalifikovan da izvijesti o dogaaju, da bude kritian prema njemu i da li razumije dogaaj), pouzdanost posmatraa (da li autor govori neistinu ili ono to vjeruje da je istina).79
3. Prezentacija rezultata istraivanja

Ovo ini treu operaciju u primjeni historijskog metoda. Ona obuhvata sintezu prikupljenih podataka i njihovo izlaganje (ekspoziciju). Prethodno se vri interpretacija podataka sadranih u izvorima.
78
79
Martha Howel i Walter Prevenier, From Reliable Sources: An Introduction to Historical Method (Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 2001), 6164. Isto, 64-68.
60
Interpretacija ima za cilj utvrivanje znaenja izvora. Postoji nekoliko vrsta interpretacije:80 1. verbalna interpretacija odnosno obraanje panje na rijei, bilo pojedinano, bilo u skupinama; 2. tehnika interpretacija odnosno obraanje panje na cilj nastanka izvora ili njegovu literarnu formu; 3. psiholoka interpretacija odnosno obraanje panje na um ili karakter autora izvora; 4. injenina interpretacija odnosno utvrivanje znaenja i znaaja podataka koje izvor sadri. Sinteza podataka sadranih u izvorima ima za cilj da podatke kombinuje u jedinstvenu i konzistentnu cjelinu. Historijsko djelo treba da ima ove dvije karakteristike: da je jedinstveno a ne konglomerat pronaenih podataka i da je konzistentno, odnosno usklaeno unutar sebe. Postoje dvije vrste sinteze: 1. Vanjska sinteza odnosno grupisanje podataka u jednu cjelinu prema kriteriju vremena, mjesta ili teme, ili putem kombinacije ovih kriterija. 2. Unutranja sinteza odnosno grupisanje podataka prema njihovim unutranjim odnosima, posebno uzrono-posljedinim vezama. Tragajui za unutranjim vezama meu podacima, odnosno dogaajima na koje se oni odnose historiar e posebno tragati za ustanovljenjem odnosa kauzaliteta (ta je uzrok a ta posljedica).
80
Gilbert J. Garraghan, op.cit., 321.
61
FIKRET KARI
Konano, sintetizovane podatke treba prezentirati. Prezentacija u historijskoj nauci treba da se temelji na vjernosti naunim metodima i postojanju knjievnih elemenata u prezentaciji. Pripadanje nauci izraava se u tome to historiografska djela sadre bibliografije ili navoenje izvora, potkrepljivanje pojedinanih navoda u formi citata i biljeaka (fusnota) te dokumentarne dodatke koji imaju za cilj ilustraciju ili dokazivanje teksta. 81Od historiara se oekuje da historiografsko djelo uini istovremeno tanim, itljivim, korisnim i novim. To znai kombinaciju naunih i knjievnih elemenata.
81
Isto, 382.
62
IV POGLAVLJE
KOMPARATIVNI METOD
Uvod
Poreenje je, shvaeno, kao ispitivanje dvije ili vie stvari radi ustanovljenja slinosti i razliitosti82 od davnina prisutno u ljudskom traganju za znanjem. Uporeivanje dvije pojave ili dva dogaaja, ustanovljavanje slinosti i razlike meu njima omoguavalo je bolje razumijevanje svake od tih pojava. Vrhunac modernog doba u Evropi u 19. vijeku bio je u znaku dominacije komparativnog metoda. To je vailo za sve nauke humanistike, drutvene, prirodne. Muslimani imaju svoju vlastitu tradiciju koritenja ovog metoda, posebno u teologiji i pravu. Zbog toga danas za istraivanje u islamskim naukama koristimo ovaj metod na temelju vlastitih historijskih tradicija obogaenih dostignuima u njegovom razvoju na Zapadu. U savremenoj literaturi ne govori se o komparativnom metodu uopte, nego o njegovoj primjeni u pojedinim naukama. Kako smo ve naveli, u islamskim naukama ovaj metod emo ilustrovati njegovom primjenom u oblasti komparativne religije (mukarene el-edjan / muqrana al-adyn) i komparativnog islamskog prava (el-fikh el-mukaren / al-fiqh al-muqran). Razmatranja musliman82 http://www.merriam-webster.com/dictionary/comparison, pristupljeno 16. 8. 2011.
63
FIKRET KARI
skih autora dat emo uporedo sa stavovima zapadnih strunjaka za komparativnu religiju i komparativno pravo i pokuati izvriti jednu sintezu.
Definicija metoda
Na ovom mjestu dat emo nekoliko definicija komparativnog metoda u razliitim naukama. Komparativno izuavanje religija u Evropi, njemaki autor Fridrich Schleirmacher (1768-1834) definisao je kao: Odreivanje onoga to je zajedniko i jedinstveno u formi vjerovanja u jednoj generalnoj vezi, s ciljem da se pokae ta je zajedniko, ukljuujui sve historijski postojee oblike vjerovanja, i da se utvrde jedinstveni faktori... da se utvrdi odnos jednog vjerovanja prema ostalim oblicima vjerovanja i da ih se klasifikuje prema njihovim afinitetima i gradacijama.83 U klasinom udbeniku komparativnog prava koji su napisali njemaki autori Konrad Zweigert i Hein Kotz pod naslovom Uvod u komparativno pravo84 komparativno pravo se definie kao poreenje razliitih pravnih sistema svijeta. Ovo poreenje moe se vriti na dva naina: makroporeenje, kada se vri poreenje duha i stila pravnih sistema, metoda miljenja i postupaka, i mikroporeenje, kada se vri poreenje pojedinih pravnih ustanova ili problema.
83
84
Classical Approaches to the Study of Religion: Aims, Methods and Theories of Research, introduction and anthology by Jacques Waardenburg (The Hague-Paris: Mouton, 1973), 1: 483-484. Konrad Zweigert i Hein Kotz, Introduction to Comparative Law (Oxford: Clarendon Press, 1987), 2.
64
Francuski historiar Marc Bloch (1886-1944), u poznatom lanku Za komparativnu historiju evropskih drutava, kojim je pledirao za afirmaciju komparativne historije, poreenje definie kao: ...U vie razliitih drutvenih sredina odabrati dva ili vie fenomena za koje nam se na prvi pogled ini da meu sobom pokazuju stanovite analogije, opisati krivulje njihovog razvoja, utvrditi slinosti i razlike i, koliko je mogue, objasniti jedne i druge.85 U udbeniku Uporedni fikh, koji su napisali Muammad Rafat Umn, Anwar Mamd Dabr i Raman Al al-Sayyid al-arnab, uporedni fikh se definie kao: sakupljanje razliitih miljenja pravnika, njihovo ocjenjivanje i vaganje na osnovu dokaza i proteiranje jednih nad drugim.86 Na osnovu ovih stavova moemo dati jednu sintetizovanu definiciju koja bi glasila: Komparativni metod je izuavanje dvije ili vie pojava, radi utvrivanja njihovih slinosti i razlika, njihovog objanjenja, klasifikacije i, eventualno, ocjene.

U evropskoj historiji komparativni metod se vee jo za antiko doba i Aristotelovu studiju ustava grkih drava. U rano moderno doba strunjaci za prirodne nauke koriste ovaj metod izuavajui ive organizme. Vrhunac primjene komparativni metod dostie u
85
86
Drago Roksandi (ur.), Uvod u komparativnu historiju (Zagreb: Golden marketing - Tehnika knjiga, 2004), 40. Muammad Rafat Umn, Anwar Mamd Dabr i Raman Al alSayyid al-arnab, Al-Fiqh al-muqran (Kuwayt: Maktaba al-Fal, 1989), 21.
65
FIKRET KARI
19. vijeku i prvoj polovini 20. vijeka kada poinje njegova opta primjena od filologije, preko sociologije, studija religija, prava, politikih nauka, antropologije i sl. U prvoj polovini 20. vijeka ovaj metod je kombinovan s drugim metodima, kao to su statistika, radi postizanja vee izvjesnosti rezultata. Na ovom mjestu posebno emo se koncentrisati na koritenje komparativnog metoda u prouavanju religije i prava. Tokom 19. vijeka u Evropi, konkretnije u Njemakoj, razvija se nauno bavljenje religijom i nastaje disciplina Studij religije (Religionswissenschaft). U okviru ovog studija religije poinje se koristiti komparativni metod pa se i cijela disciplina koja se oko njega formira naziva komparativna religija. Kljuna linost koje je zasluna za prihvatanje i afirmaciju komparativnog metoda i nastanak komparativne religije bio je njemaki naunik F. Max Muller (1823-1900). On je zapoeo svoj nauni angaman kao strunjak za sanskrit, zatim kao komparativni filolog da bi na kraju prenio komparativni metod u okvir studija religije. Njegovo kljuno djelo je Sacred Books of the East (Svete knjige Istoka), u pedeset tomova, koju je izdao Oxford University Press u periodu 1879-1910. Pledirajui za koritenje komparativnog metoda u studiju religija, Muller je, parafrazirajui, Goethea, izrekao uvenu reenicu: Onaj ko zna jedno, ne zna ni jedno. Drugim rijeima, tek poznavanje vie slinih fenomena daje nam pravo znanje o time fenomenima. Njegovi argumenti za koritenje komparativnog metoda bili su:87 1. komparativni metod dao je izvanredne rezultate u drugim naukama, pa zato ne bi i u studiju religije;
87
Classical Approaches to the Study of Religion..., 1: 91-93.
66
2. svako vie znanje postignuto je putem komparacije i zasniva se na komparaciji; 3. istraivanje putem komparacije utemeljeno je na najirem moguem dokumentacionom materijalu koji se moe prikupiti, na najirim indukcijama koje ljudski um moe obuhvatiti. Cilj koritenja ovog metoda je, prema jednom drugom njemakom autoru Heinrichu Fricku (1893-1952) izrada tipologije religija. Tipologija bi se zasnivala na onome to je zajedniko u presjeku razliitih religija ali i, takoe, na onome to je jedinstveno u svakoj posebnoj religiji i to se oznaava rijeju habitus.88 Za simbolini poetak komparativnog prava kao zasebne discipline u Evropi uzima se 1900. godina i Svjetska izloba u Parizu, kada su dva velika francuska pravnika Edouard Lambert i Raymond Saleilles sazvali Meunarodni kongres komparativnog prava. Glavne teme koje su zaokupljale panju uesnika ovog kongresa bile su ujednaenje prava, evolucija prava i klasifikacija pravnih sistema (taksonomija). Ova posljednja tema slina je temi tipologije u komparativnom studiju religije. Nakon toga slijedi osnivanje instituta za komparativno pravo u razliitim evropskim zemljama i uvoenje komparativnog prava kao nastavnog predmeta na evropskim pravnim fakultetima. U prvoj polovini 20. vijeka evropski useljenici donose ideju komparativnog prava u SAD, gdje ovaj metod i nauka doivljaju poseban procvat. Danas je komparativno pravo ustanovljena nauna i nastavna disciplina. Meunarodna enciklopedija komparativnog prava (The International Encyclopedia of Comparative Law) sa svojih dosadanjih
88
Isto, 1:483.
67
FIKRET KARI
17 tomova predstavlja pregled rezultata ove naune discipline od njenog nastanka do danas. U klasinim prirunicima komparativnog prava, nauni i praktini ciljevi koritenja komparativnog metoda odreuju se kao:89 1. proirivanje pravnog znanja (ko zna jedno, ne zna ni jedno); 2. osiguravanje pomoi zakonodavcima; 3. sredstvo konstrukcije prava (formulisanje novih pravnih normi); 4. komponenta pravnog obrazovanja; 5. doprinos sistematskom ujednaenju prava. U muslimanskoj historiji komparativni metod je koriten posebno u okviru teologije i prava. U okviru teologije razvijena je disciplina al-firaq (sljedbe) koja se bavila izuavanjem razliitih muslimanskih sljedbi, iznosila njihova uenja i poredila ih, najee, s pozicijom veinske grupe (ehl es-sunne ve el-demaa / ahl al-sunna wa al-ama). Takoe, razvijeno je izuavanje drugih religija i njihovo poreenje s Islamom. Ta nauka nazivala se el-milel ve en-nihal (religije i vjerovanja). U ovoj oblasti znaajna djela napisali su Ibn azm (994-1064), al-Brn (973-1052), al-ahrastn (1086-1153) i drugi. U okviru pravnih nauka (fikh) postojala je disciplina ilm alilf / ilm el-hilaf (nauka o razilaenjima. Ova nauka nastala je u ranom periodu muslimanske historije i imala je za rezultat brojna djela koja su spadala u anr razilaenja meu pravnicima (itilf al-fuqah / ihtilaf el-fukaha). U tu kategoriju spada djelo imama
89
Konrad Zwegert i Hein Kotz, op.cit., 47-62.
68
Ab Ysufa (731-798) pod naslovom Kitb itilf Ab anfa wa Ibn Ab Layl (Knjiga o razilaenju izmeu Ebu Hanife i Ibn Ebi Lejla). Nauka o razilaenju najblia je dananjem uporednom fikhu. Uenjaci koji su se bavili ilm el-hilafom izlagali bi razliite stavove uenjaka o odreenom pitanju bez preteiranja nekog od njih. Od dananjih uenjaka uporednog fikha oekuje se da daju preteno miljenje (terdih).90 Predmet bavljenja uporednog fikha jesu miljenja uenjaka (el-mudtehidun) u pravnim pitanjima radi njihove ocjene (takjim / taqym), vaganja (muvazene / muwzana) i preteiranja (terdih) jednog nad drugim.91 Iz ovog se vidi da savremeni erijatski pravnici daju komparativnom metodu znaajno mjesto u istraivanju, da postoji posebna nauka koja se zove uporedni fikh, ali da se ova nauka razlikuje od komparativnog prava u evropskom, odnoso zapadnom smislu. Naime, uporedni fikh bavi se miljenjima uenjaka i njihovom valorizacijom, a komparativno pravo bavi se poreenjem pravnih sistema svijeta. Mogli bi se rei da se uporedni fikh bavi onim to se na Zapadu naziva uporedna jurisprudencija, dok komparativno pravo izuava pozitivne, odnosno vaee pravne sisteme. Na kraju, moemo zakljuiti da se u istraivanjima vezanim za islamsko pravo komparativni metod moe koristiti za: 1. poreenje miljenja muslimanskih pravnika (el-fikh elmukaren), to u biti predstavlja interno poreenje; 2. poreenje islamskog prava kao cjeline sa sekularnim pravima (komparativno pravo), to u biti predstavlja eksterno poreenje;
90
91
Muammad Rafat Umn, Anwar Mamd Dabr i Raman Al alSayyid al-arnab, Al-Fiqh al-muqran, 21. Isto, 23.
69
FIKRET KARI
3. poreenje islamskog prava kao cjeline s religijskim pravima (komparativno religijsko pravo), to je takoe eksterno poreenje.
Primjena metoda
Postupak primjene ovog metoda obuhvata slijedee ope racije:92 1. Konceptualizacija predmeta istraivanja 2. Lociranje dokaza 3. Ocjena dokaza 4. Organizacija dokaza 5. Sinteza 6. Prezentiranje. U okviru prve operacije razvija se koncept istraivanja. To se ini na osnovu izuavanja relevantne literature. Identifikuju se dvije ili vie pojava koje e biti predmet istraivanja. Meu tim pojavama uoavaju se slinosti. Prilikom izbora pojava za izuavanje treba voditi rauuna o tome da su te pojave uporedive. U literaturi se navodi da meu izuavanim pojavama treba da postoji minimum slinosti da bi se metod mogao primijeniti.93 Mogue je da pojave koje su predmet izuavanja budu bliske po vremenu i prostoru ili udaljene, da pripadaju makro ili mikroplanu. Naprimjer, odabere se tema uslovi za uspostavljanje vakufa prema uenju etiri mezheba
92 93
W. Lawrence Neuman, op.cit., 380-382. Borislav Blagojevi, Uporednopravni metod u Metodologija drutvenih nauka, ur. Miroslav Peujli (Beograd: NU Slubeni list SFRJ, 1977), 231.
70
ehl-i sunneta. Tema se dalje operacionalizuje u vie istraivakih pitanja (npr. koji se uslovi trae u pogledu vakifa, u pogledu uvakufljene stvari, postupka i sl.) U okviru druge operacije vri se lociranje dokaza. U zavisnosti od izabrane teme, dokazi mogu biti injenice stvarnog ivota ili tekstovi. U naem primjeru, dokazi e biti citati iz knjiga fikha: stavovi osnivaa i istaknutih pravnika etiri pravne kole. U tom sluaju tekstualni dokazi se nalaze u relevantnim djelima odgovarajuih pravnih kola. U treoj operaciji vri se ocjena dokaza. Postavaljaju se pitanja njihove relevantnosti (jesu li dokazi bitni za istraivanu temu?), tanosti (jesu li dokazi tani?) i utemeljenosti (na kom erijatskom izvoru se dokazi zasnivaju?). U okviru etvrte operacije vri se organizacija dokaza. Dokazi se araniraju prema istraivakim pitanjima. Na svako pitanje daje se odgovor koji se zasniva na prikupljenim dokazima. U okviru pete operacije vri se sinteza prikupljenog materijala. Slinosti i razlike izmeu izuavanih pojava identifikovane su i one se sada objanjavaju. Ovdje je vano insitirati na objanjenju, jer puki opis razliitih pojava nije komparacija. U naem primjeru objanjava se na emu se zasnivaju razlike izmeu etiri pravne kole i kakve su konkretne posljedice takvih razlika. Prema dananjim uzusima uporednog fikha, slijedilo bi i utvrivanje pretenog miljenja (kome miljenju se daje prednost i zato). Ovdje treba napomenuti da i u komparativnom pravu ima autora koji od istraivaa oekuju da nakon konstatacije i objanjenja slinosti i razlika idu korak dalje i daju ocjenu ili bar kritiki osvrt na vrijednost rjeenja u pojedinim pravima.94
94
Isto, 240.
71
FIKRET KARI
esta operacija predstavlja prezentiranje materijala, odnosno pisanje izvjetaja. za nain pianja izvjetaja, odnosno rada koji se zasniva na koritenju komparativnog metoda (komparativna analiza) moe biti veoma korisna instrukcija koju je razvio Kerry Walk u ime Centra za pisanje Univerziteta Harvard, koju emo ovdje ukratko rezimirati.95 Rad koji se zasniva na komparativnoj analizi treba da sadri pet elemenata: 1. Referentni okvir Rije je o kontekstu u koji se postavljaju pojave koje se porede. Referentni okvir moe biti neka ideja, tema, pitanje, problem ili teorija. 2. Osnova za poreenje U radu treba navesti osnovu za poreenje, odnosno razlog koji je opredijelio istraivaev izbor. Ovaj element treba da pokae itaocu da izbor pojava za poreenje nije sluajan, nego smislen. 3. Teza Cilj teze je da da sutinu istraivaevog argumenta. To nuno slijedi iz referentnog okvira. Teza izrie kakvi su odnosi meu pojavama koje su poreene. Kakva je relacija izmeu pojave A i pojave B. 4. Organizaciona shema Ovdje je rije o tome na koji nain treba organizovati glavninu teksta. Mogue su dvije situacije:
95
How to Write a Comparative Analysis, http://www.fas.harvard.edu/wricntr/documents/CompAnalysis.html, pristupljeno 15.8.2011.
72
(a) u sluaju poreenja tekst-pa-tekst (text-by-text), diskutuje se u cjelini o pojavi A a zatimo pojavi B. Naprimjer, kada se porede dva autora, diskutuje se u cjelini o autoru A a zatim o autoru B. (b) u sluaju poreenja taka-po-taka (point-by-point), naizmjenino se diskutuje o takama koje se tiu pojave A s uporedivim takama koje se tiu pojave B. Naprimjer, prilikom poreenja onoga to kau dva autora o pitanjima uslova koje treba da ispuni vakif, zatim uslova koje treba da ispuni predmet uvakufljenja i uslova koji se tiu procedure uvakufljenja, kod svakog pitanja navode se miljenja i jednog i drugog autora. 5. Povezivanje izuavanih pojava Na kraju je potrebno da se poveu izuavane pojave (A i B) i da se, na taj nain, pokae da odjeljci teksta logiki iznose i razvijaju istraivaev argument. To se postie posebnim prelaznim rijeima koje upuuju na poreenje kao to su: slino, tavie, naprotiv, na drugoj strani itd.
73
V POGLAVLJE
ETNOGRAFSKI METOD / ISTRAIVANJE NA TERENU

Uvod
Postoje razliiti nazivi za ovaj metod: etnografski metod, istraivanje na terenu, uestvovanje i posmatranje. Prvi naziv aludira na okolnost da se koristi u etnografiji, to doslovno znai opis naroda a predstavlja nauku koja opisuje kulturu jednog naroda s njegovog stajalita. Drugi naziv ukazuje na okolnost da se ovaj metod koristi na terenu ili u prirodnom ambijentu u kome izuavana grupa ivi, a ne u bibliotekama i akademskim kabinetima. Trei naziv ukazuje na okolnost da istraiva uestvuje u ivotu grupe i posmatra ivot i obiaje grupe. Ovaj metod naao je iroku primjenu u drutvenim naukama. Koristi se i u religijskim studijama za izuavanje religijske prakse ili popularne religije. U muslimanskom naslijeu koriten je u okviru humane geografije. Zalaemo se za njegovo koritenje u islamskim naukama za izuavanje religijske prakse muslimana, odnosno za njegovo preuzimanje iz drutvenih nauka i integrisanje u islamske nauke. Poto ovaj metod pomae u saznanju prakse odreene skupine i naina na koji ta skupina daje znaenje odreenim pojavima i radnjama, putem ovog metoda moemo doi do vrijednih saznanja o tome kako muslimani razumijevaju svoju vjeru i kako je praktikuju u svojoj ivotnoj situaciji. Ta saznanja
75
FIKRET KARI
moemo zatim porediti s normativnom religijom, odnosno uenjem sadranim u normativnim izvorima vjere. Islamski autoriteti bi na osnovu takvih poreenja mogli planirati odgovarajuu politiku. Na ovom mjestu etnografski metod bit e izloen uglavnom u vidu saetka odgovarajueg poglavlja iz knjige Social Research Methods: Qualitative and Quantitative Approaches (Metodi drutvenog istraivanja: kvalitativni i kvantitativni metodi) autora W. Lawrence Neumana.96
Definicija metoda
U literaturi se navodi da je veoma teko dati jednu optu definiciju ovog metoda. Ipak, moglo bi se rei da je etnografski metod, istraivanje na terenu ili uestvovanje i posmatranje izuavanje ljudi u mjestu gdje ive ili u njihovoj situaciji (teren). Ovaj metod je adekvatan za istraivanja koja se tiu opisa, razumijevanja ili uenja o jednoj ljudskoj grupi. Koristan je kada se istraivako pitanje postavi kao Kako ljudi ine odreenu stvar u drutvenom svijetu? ili Kakav je drutveni svijet lica X? Tokom ovog istraivanja istraiva posmatra ljude koje izuava i direktno razgovara s njima, ui o njima, njihovoj historiji, navikama, interesima, razmiljanjima itd. Cilj etnografskog istraivanja moe biti saznanje i opis jedne pojave, rijetko i njeno objanjenje. Pripadnici zajednice koja se istrauje nazivaju se lanovi. Lica koja istraivau govore o tim ljudima, odnosno o terenu nazivaju se informanti. Informacije koje daju informanti verifikuju ljudi s autoritetom u grupi.
96
W. Lawrence Neuman, Research Methods: Qualitative and Quantitative Approaches, 330-367.
76
Etnografsko istraivanje spada u kvalitativne istraivake metode. To su metodi koji se koriste u drutvenim naukama radi istraivanja odreene pojave u njenom prirodnom kontekstu (in situ) radi ustanovljavanja znaenja koje ta pojava ima za grupu koja je predmet istraivanja.

Historija ovog metoda zapoinje s davnim zapisima putnika o narodima pojedinih krajeva i njihovim obiajima. U Evropi takvi zapisi potiu iz 13. vijeka, kada istraivai, misionari i trgovci poinju putovati u daleke zemlje i ostavljati zapise o tim putovanjima. Nauno koritenje ovog metoda poinje u Evropi u kasnom 19. vijeku u okviru antropologije. Na prelazu iz 19. u 20. vijek evropski antropolozi poinju odlaziti u grupe koje izuavaju, ive s njima odreeno vrijeme, prave biljeke i na taj nain ue o drutvenom svijetu tih ljudi. Takav je bio, naprimjer, britanski socijalni antropolog poljskog porijekla Bronislaw Malinovski (1844-1942), koji je istraivao stanovnike Melanezije. Za njega se kae da je antropologe sveo s verande meu ljude koje istrauje. Napisao je da je cilj antroploga da razumije domorodaki svjetonazor, njihov odnos prema ivotu, da shvati njihovu viziju vlastitog svijeta. Glavna djela su mu Argonauts of the Western Pacific (Argonauti Zapadnog Pacifika) objavljeno 1922. i Crime and Custom in Savage Society (Zloin i obiaj u divljem drutvu) objavljeno 1926. U SAD-u etnografsko istraivanje vezano je za Univerzitet u ikagu i njegov Odsjek za sociologiju, gdje je nastalo uenje i praksa koja se naziva ikakom kolom. U periodu 1910-1930. neke tehnike ovog metoda koritene su za izuavanje drutvenog 77
FIKRET KARI
ivota u ikagu. U periodu 1940-1960 istraivanje na terenu razvijeno je kao zaseban metod. ikaka kola je formulisala tri principa koji se tiu ovog metoda. To su: 1. izuavaj ljude u njihom prirodnom ambijentu, in situ; 2. izuavaj ljude putem direktne interakcije s njima; 3. dobij razumijevanje drutvenog svijeta i daj teorijske iskaze o perspektivi lanova grupe. Nakon Drugog svjetskog rata, istraivanje na terenu trpjelo je izazove kvantitativnih metoda. To su metodi kojima se istrauju odreene pojave putem mjerenja i iskazuju u brojevima. U vremenu koje je slijedilo, istraivanje na terenu uspjelo je da se afirmie u punoj mjeri u istraivanjima drutvenih fenomena. U muslimanskoj historiji ovaj metod su, takoe, koristili geografi i putnici. Potaknuti kuranskim uputama da se putuje po Zemlji, potrebom pronalaska pravaca kible u razliitim mjestima, iznalaskom puteva prema Mekki, te optim dravnim i drutvenim interesima, ovi naunici su u okviru geografije razvili posebne anrove literature, kao to su opisi zemalja i njihovih stanovnika (al-mamlik wa al-maslik) i putopisi (rilt). Antropoloke deskripcije naroda razliitih zemalja ostavili su autori kao to su Ibn Faln (10. vijek), Ibn ubayr (u.1217), Yqt al-amaw al-Rm (u.1229), Abd al-Laf al-Badd (u.1231), al-Qazwn (u.1283), Ab al-Fid (u.1331) i Ibn Baa (u.1377).97 Naprimjer, Amad ibn Faln je bio putnik iz 10. vijeka, koji je kao dio izaslanstva abasijskog halife al-Muqtadira putovao na sjever Evrope. Posjetio je Bulgare na Volgi i u svojoj Risali (Po97
Ismail R. Al-Faruqi and Lois Lamya al-Faruqi, The Cultural Atlas of Islam (New York: Macmillan, 1986), 334.
78
slanica), koju je izdao ruski orijentalist Krakovski 1939, ostavio vrlo upeatljive opise naina ivota, vjerovanja i obiaja volkih Vikinga, Oguza, Bakira, Bulgara, Rusa, Hazara i drugih naroda. Lik Ibn Falna naao je odraza i u literaturi u noveli Eaters of the Dead (Oni koji jedu mrtve) autora Miachaela Crichtona, na osnovu koje je 1999. snimljen poznati film Trinaesti ratnik (The Thirteenth Warrier), reisera John Mc Tiernana. Yqt al-amaw al-Rm je autor djela Muam al-buldn (Leksikon zemalja), u kojem daje opise zemalja i ljudi koje je vidio. Naprimjer, daje podatke o Slovenima (saqliba) ukljuujui i muslimane meu njima koje je sreo kako studiraju Islam u amu. Putopisac Ibn Baa posjetio je oko 1334. sjeveroistoni Balkan na svom putu u Konstantinopolis. On je u svojim zapisima dao veoma interesantne podatke o zemljama kroz koje je proao, njihovim stanovnicima i dogaajima. Na ovom mjestu navest emo ilustraciju koja se odnosi na mistinog dervia Sari Saltuka, porijeklom iz Buhare, za koga je vezano irenje Islama u ovom dijelu Balkana. Ibn Baa kae: Mi smo doli u grad poznat po imenu Baba Saltuk. Baba u njihovom jeziku ima upravo isto znaenje kao i meu Berberima (tj. otac), ali b izgovaraju naglaenije. Oni prenose da je ovaj Saltuk bio jedan zaneseni vjernik, iako su stvari reene o njemu pokuene Boijim zakonom. Ovaj grad je posljednji u posjedu Turaka, i izmeu njega i poetka teritorije Grka putuje se osmanaest dana hoda kroz nenaseljene pustoi, pri emu na jednoj dionici u duini od osam dana hoda nema vode. Na ovom dijelu putovanja bilo je potrebno osigurati se vodom, i voda se nosila u velikim i malim koama na kolima. S obzirom da je na dolazak u ovo podruje bio u hladno doba, nismo imali potrebe za veim koliinama vode, 79
FIKRET KARI
a Turci su nosili svjee mlijeko u velikim koama, pomijeano s kuhanjem, i to su pili, tako da nisu osjeali e. U ovom gradu mi smo uinili pripreme za (prelazak preko) pustinje. Budui da sam trebao vie konja, ja sam otiao do princeze Khatun i izloio joj svoju potrebu.98 Tradicija putopisa nastavljena je u osmanskom periodu muslimanske historije. Najpoznatiji putopisac osmanskog doba bio je Evliya elebi (1611-1682), ije djelo Seyahatnama (Putopis) sadri zapise o etrdeset godina koje je proveo na putovanjima. Izmeu ostalog, ovo djelo sadri vrijedne informacije o narodima Balkana u 17. vijeku. Evliya elebi ovakvim rijeima opisuje stanovnike Sarajeva: Kako je ovdje klima prijatna, ljudi su u licu rumeni. Sa sve etiri strane ehera planinski su panjaci, a ivih voda ima mnogo. Zbog toga je stanovnitvo krepko i zdravo. ak ima vie hiljada starih i dugovjenih ljudi koji su bili i proli, oronuli i iznemogli, ljudi koji su prevalili prosjeni ivot od sedamdeset godina (...) Sve su to bogobojaljivi ljudi, istog, ispravnog i nepomuenog vjerovanja. Oni su daleko od zavisti i mrnje, a svi su, staro i mlado, gospoda i sirotinja, istrajni u molitvi. Pa i kad u ariji, brojei novac, uju poziv na molitvu (ezan), reknu: Odazivan ti se Boe, i ostavljajui novac, onako otvoreno, jatimice hrle u damiju ne zatvorivi ni duana.99 Na jednom drugom mjestu u svom putopisu Evliya elebi daje i informacije o jeziku balkanskih Roma. Bez ikakvih pre98
99
H. T. Norris, Ibn Battutino putovanje u sjeveroistoni Balkan, prev. Hamida Kari, Glasnik Rijaseta IZ u BiH, vol.LXX, no .9-10 (2008), 968. Evlija elebi, Putopis, preveo, uvod i komentar napisao Hazim abanovi (Sarajevo: Svjetlost, 1967), 115.
80
drasuda Evliya govori o ovom jeziku i daje primjere njegovog vokabulara.100 U moderno doba u muslimanskim zemljama ovaj metod je koriten u okviru etnografije, antropologije i sociologije, uglavnom prema teorijskim premisama i tehnikama razvijenim i Evropi, odnosno na Zapadu. Strunjaci za islamske nauke nisu koristili prednosti ovog metoda. Meutim, u posljednjih nekoliko decenija ovaj metod polahko prodire i u istraivanja koja se bave religijskom praksom muslimana. U pogledu muslimana u BiH ovaj metod su u istraivanju pojedinih lokalnih zajednica koristili strani istraivai. Prvu etnografsku studiju jednog bosanskog sela (Planinica kod Bugojna) dao je ameriki istraiva Wiliam Lockwood u knjizi European Muslims: Economy and Ethnicity in Western Bosnia (Evropski muslimani: ekonomija i etnicitet u Zapadnoj Bosni) (New York: Academic Press, 1975). Drugo istraivanje je rad na terenu norveke autorice Tone Bringa, ija knjiga Being Muslim the Bosnian Way: Identity and Community in a Central Bosnian Village (Princeton: Princeton University Press, 1995) (Biti musliman na bosanski nain: identitet i zajednica u jednom centralnobosanskom selu) govori o tome ta Islam znai za stanovnike tog sela.
Primjena metoda
Postupak primjene ovog metoda je veoma fleksibilan. Istraiva bira pojedine tehnike na osnovu svoga uvjerenja da mu mogu
100
Vidi: Robert Dankoff, The Earliest Text in Balkan (Rumelian) Romani: A Passage from Evliya Celebis Seyahat nameh, Journal of the Gypsy Lore Society (Fifth serie), vol. 1, 1991, 1-20.
81
FIKRET KARI
donijeti pouzdane informacije. Moemo, ipak, izdvojiti slijedee radnje u postupku primjene metoda. To su: 1. Pripreme za istraivanje na terenu. Pripreme zapoinju itanjem odreene literature o predmetu istraivanja. Predmet istraivanja defnie se kao opta tema. Istraiva ne postavlja nikakve hipoteze. Naprimjer, primijenjeno na oblast religijske i obiajne prakse muslimana u BiH, istraiva uzima temu Kako se obiljeava Ajvatovica. 2. Izbor mjesta Bira se kontekst u kome e se desiti dogaaj koji se eli istraivati. To je socijalno odreena teritorija. U naem sluaju to je Prusac, posljednja nedjelja u junu odreene godine. 3. Izbor vratara Rije je o izboru osobe sa formalnim ili neformalnim autoritetom koji kontrolie pristup mjestu. U naem sluaju to je mjesni imam ili neki stariji ovjek od autoriteta. Njihova uloga je da uvedu istraivaa u njihov drutveni milje i da ohrabre lanove da s njim sarauju. 4. Izlazak na teren Pristupa se terenu, istraiva se predstavlja, objanjava cilj i predmet istraivanja. Da bi zadobio povjerenje lanova grupe, od istraivaa se oekuje da objasni ta je cilj i zato vri istraivanje. U literaturi postoje razliiti stavovi o tome koliko istraiva treba da kae o svom projektu. Stavovi se kreu od polutajnih istraivanja do potpuno otvorenih istraivanja. U sluaju istraivanja religijske prakse kod nas preporuili bismo potpuno objanjenje o ciljevima i karakteru projekta. 82
5. Izgradnja povjerenja U ovoj fazi istraiva se pribliava lanovima (grupi koju izuava), probija led, gradi povjerenje. Do izraaja posebno dolaze komunikacione sposobnosti istraivaa. to je istraiva manje formalan, to vie koristi jezik lanova grupe, postaje dio okoline, to su vee mogunosti pribliavanja lanovima. 6. Posmatranje i prikupljanje informacija Istraiva posmatra. Slua i pravi biljeke. Biljeke mogu biti: kratke biljeke gdje se samo navode kljuni termini za podsjeanje; direktne biljeke posmatraa koje su ureene hronoloki i daju opis ta je istraiva vidio ili uo; biljeke o zakljucima istraivaa, u kojima istraiva navodi svoja zapaanja o znaenjima posmatranih dogaaja ili izjava; analitike biljeke,kojima istraiva uspostavlja veze izmeu posmatranih pojava i line biljeke, gdje istraiva opisuje svoje emocionalne reakcije na posmatrane pojave. Istraiva moe, takoe, da pravi mape i dijagrame te da vri mainsko biljeenje dogaaja. U ovoj fazi moe da se koristiti i intervju u nestruktuiranom, neformalnom obliku. Istraiva, naprimjer, postavlja pitanja u deskriptivnom obliku kao: Kako se vi pripremate za Ajvatovicu?; kontrastna pitanja kao: Moete li opisati slinosti i razlike u pripremi mlaih i starijih lanova Vae porodice za Ajvatovicu? Nakon zavrenog istraivanja istraiva organizuje materijal u apstraktne kategorije i tada sebi postavlja strukturalna pitanja, kao to su Koja kategorija stanovnitva je dominantno uestvovala u obiljeavanju Ajvatovice? 7. Naputanje terena Istraivanje na terenu moe trajati razliito od nekoliko dana ili sedmica do nekoliko mjeseci ili godina. Kada se uoi da je istraivanju doao kraj, istraiva nagovjetava da naputa 83
FIKRET KARI
mjesto. Izvrava sve obaveze prema lanovima grupe i ostavlja iza sebe istu situaciju. Neki teoretiari sugeriu odravanje veza sa lanovima. Nekada doe i do povratka na mjesto istraivanje i rada na novom istraivanju da bi se uoile razlike posmatrane pojave tokom vremena. 8. Pisanje izvjetaja Nema strogo fiksirane strukture pisanja izvjetaja za ovu vrstu istraivanja. Za potrebe istraivanja religijske prakse u okviru islamskih nauka moe se koristiti slijedei format. Tema: Kako se obiljeava Ajvatovica Uvod: Informacije o muslimanima Uskopske doline, gdje je situiran Prusac, nekadanji Akhisar, gdje e se obiljeiti Ajvatovica. Slijedi definisanje istraivakih pitanja (Kada se obiljeava Ajvatovica? Ima li taj dan neko posebno znaenje za stanovnike toga dijela Bosne? Ko uestvuje u obiljevanju Ajvatovice? Kakve kaside se ue tokom pohoda? Kako su organizovani uesnici pohoda? Kakvo znaenje ima Ajvatovica za muslimane toga dijela Bosne itd.) Iznose se metodi istraivanja (kako e biti prikupljene informacije, ko su informanti i ko su lanovi koji vre verifikaciju informacija). Situacija: Obiljeavanje Ajvatovice (opis obiljeavanja, mjesto, vrijeme, uesnici, trajanje, sadraj, ostali elementi kao folklor, zastave, kaside i sl., znaaj. Ovaj dio pie se u analitikim kategorijama (temama). Zakljuak i implikacije: Autor se ograniava na deskripciju i ogranieno uoptavanje. Izvjetaj u cjelini karakterie stil koji je vie lini (narativni) a manje formalan i objektivan. Nema veliki broj fusnota. Citati su esti. Informacije se ne razdvajaju od teorijskih uoptavanja. 84
VI POGLAVLJE
BIBLIOTEKO ISTRAIVANJE
Uvod
Biblioteke su nezaobilazno mjesto i ambijent za istraivaki rad. Koliko su biblioteke znaajne, govori podatak o tome da kada se evaluira jedan univerzitet, kao jedan od kriterija uzima se ureenost njegove biblioteke i bogatstvo njenih zbirki. Za nas su ovdje posebno znaajne istraivake biblioteke. To su opte ili specijalizovane biblioteke koje prikupljaju i posjeduju materijal potreban za istraivake projekte.101 Za istraivanje u islamskim naukama relevantne su na prvom mjestu biblioteke u muslimanskom svijetu ali i biblioteke u Evropi, odnosno na Zapadu, koje imaju vrlo bogate i dobro ureene islamske zbirke. Da bi mogao efikasno koristiti materijale pohranjene u bibliotekama, istraiva mora poznavati njihov karakter, nain na koji su organizovane, nain klasifikacije knjinog materijala, tehnike pretraivanja i sl. Zbog toga je prouavanje metoda bibliotekog istraivanja veoma vano za obrazovanje mladih istraivaa.
Definicija metoda
Ovaj metod moe se definisati kao metod koji nam omoguava brzo i efikasno pronalaenje relevantnih informacija u bibliotekim
101
Research Library, http://dictionary.reference.com, pristupljeno 20. 8. 2011.
85
FIKRET KARI
zbirkama i resursima. Moe ukljuivati razliite tehnike kao to su bibliografsko istraivanje, kompjutersko istraivanje, istraivanje prema predmetu, sistematsko pretraivanje, pretraivanje prema kljunim rijeima, pretraivanje prema citatima i sl.102

Historija biblioteka na svjetskom nivou zapoinje uporedo s nastankom prvih pismenih zapisa.103 Ve oko 3000. godina p.n.e. u Mesopotamiji i Egiptu postoje biblioteke. U Mesopotamiji to su bile kolekcije glinenih ploica na kojima su klinastim pismom bile zabiljeene vane infomarcije o ivotu i kulturi stanovnika ovog regiona. Takve su kolekcije naprimjer uvane na dvoru kralja Ashurbanipala. Slubene biblioteke postojale su u gradovima Telloh i Niniva u dananjem Iraku. U starom Egiptu rane biblioteke uvale su brojne zbirke informacija na papirusu. Oko 2500. godine p. n. e. u Egiptu ve postoje javne biblioteke, ukljuujui biblioteku faraona Ramzesa II u Tebi. U helenskom svijetu najpoznatija biblioteka je bila ona u Aleksandriji. Ova biblioteka ustanovljena 300. godine p.n. e. imala je za cilj da prikupi sva pisana djela koja su postojala na svijetu. Ona je na vrhuncu svoga postojanja imala 700 000 svitaka papirusa. U toku srednjeg vijeka u Evropi je dolo do opteg kulturnog pada, to se odrazilo i na biblioteke. Uglavnom su ouvane biblioteke u manastrima, koji su bili uvari pismenosti u to doba.
102
103
Vidi: Thomas Mann, The Oxford Guide to Library Research (Oxford: Oxford University Press, 2005). Ovdje emo rezimirati nastavni materijal Historija biblioteka i bibliotekarstva (History od Libraries and Librarianship), http:// www.slais.ubc.ca/ courses/libr500/04-05-wt2/wwwJ_Gardner..., pristupljeno 19.8.2011.
86
U kasnom srednjem vijeku (11-15. vijek) razvijaju se nove vrste biblioteka koje su bile otvorene i svetenicima i laicima. To su bile katedralske i univerzitetske biblioteke. Ove biblioteke su se razvile zahvaljujui pojaanom interesu za znanje u doba renesanse. Izum tamparije Johanna Gutemberga (1398-1468) doveo je do masovnog tampanja knjiga. To je dovelo do obogaivanja biblioteka i potrebe za strunim bibliotekarima koji e biti u stanju da sistematski urede biblioteke zbirke. U 17. i 18. vijeku formiraju se dravne ili nacionalne biblioteke kao to su Nacionalna biblioteka Francuske u Parizu, Britanska biblioteka u Londonu, Njemaka dravna biblioteka u Berlinu. Ovakav razvoj biblioteka u Evropi dovodi i do toga da se bibliotekarstvo posmatra kao posebno zanimanje za koje se trae posebna znanja. Tokom 19. vijeka ustanovljavaju se posebni kursevi i ispiti za bibliotekare. Najpoznatiji naunik koji je dao doprinos nauci bibliotekarstva u 19. vijeku bio je Melvil Dewey, koji je uspostavio brojna sredstva i konvencije koje su ostale na snazi do danas. Takva je, naprimjer, njegova Decimalna klasifikacija koja se koristi za araniranje knjiga i drugih materijala u logiki poredak prema sadraju ili formi. Tokom 20. vijeka u Evropi, odnosno na Zapadu dolo je do daljeg razvoja biblioteka. Bibliotekarstvo se studira gotovo na svim univerzitetima a krajem 20. vijeka esto se kombinuje s informacijskim naukama. Istovremeno se unapreuju principi organizacije i upravljanja bibliotekama i metodi istraivanja bibliotekih zbirki. U muslimanskom svijetu vanost pisanog teksta zasnivala se na injenici da je u toku objave Kurana zapoelo zapisivanje njegovih odlomaka, da su ti zapisi kasnije kompilirani u sveobuhvatnu zbirku (Mushaf) te da je vreno prvo parcijalno a zatim i sveobuhvatno zapisivanje Hadisa. Tekstovi Kurana i hadiskih 87
FIKRET KARI
zbirki bili su okosnica oko koje se formiraju biblioteke kolekcije. Tim tekstovima vremenom se dodaju radovi iz ostalih grana nauka. Izrastanje i procvat islamske civilizacije iskazali su se i u afirmaciji knjige i biblioteka. U muslimanskoj historiji postojalo je vie vrsta biblioteka.104 Na prvom mjestu postojale su damijske biblioteke.105 Te su se biblioteke razvile uz pojedine damije a okosnicu njihovih zbirki inili su vjerski tekstovi i knjige iz razliitih oblasti islamskih nauka. Meu poznatim bibliotekama ove vrste bile su biblioteka uz Masdid al-Aksa u Kuds-i erifu, Emevijsku damiju u Damasku, damiju al-Azhar u Kairu itd. Drugu vrstu biblioteka predstavljale su privatne biblioteke. To su biblioteke koje su osnivali pojedinci. Takva je, naprimjer, bila biblioteka abasijskog halife al-Mustanira (.....) i Ibn al-Amda, vezira dinastije Buwayhid. U ovoj posljednjoj biblioteci bibliotekar je bio poznati historiar Ibn Miskawayh. U muslimanskoj paniji poznata privatna biblioteka bila je ona koju je ustanovio kadija Ibn al-Murif. Treu vrstu biblioteka predstavljale su javne biblioteke. Te su biblioteke bile otvorene optoj javnosti. U ovu kategoriju spadale su biblioteka Kordobe, koju je osnovao emevijski halifa al-akam II al-Mustanir (u. 961) te biblioteka u Tripoliju, dananjem Libanu, koju je osnovala dinastija Banu Ammar. U ovim bibliotekama (izna al-kutub) bili su uposleni bibliotekari (uf al-kutub) i
104
105
Dr. Ragheb Elsergany, Libraries in Islamic Civilization Diversity and Progress, http://en.islamstory.com/libraries-islam-diversity-progress.html, pristupljeno, 20.8.2011. Vie o tome vidi: Mohamed Makki Sibai, Mosque Libraries: An Historical Study (Mansell, 1987).
88
prepisivai, koji su imali zadatak da prepisuju knjige iz bibliotekih zbirki. Biblioteke su imale indekse knjiga (fihrist). etvrtu vrstu biblioteka predstavljale su kolske i univerzitetske biblioteke. Pri kolama razliitog ranga (kuttab, medresa / kuttb, madrasa) i univerzitetima (damia / mia) postojale su biblioteke koje su podravale nastavni proces. Naprimjer, aluddin al-Ayyb i njegov vezir al-Q al-Fail osnovali su medrese i biblioteke u Kairu. U medresi al-Failiyya nalazila se zbirka od 200 000 knjiga. Veliki univerziteti kao to je al-Azhar u Kairu, al-Zaytna u Tunisu i Qarawiyyn u Fesu imali su poznate biblioteke. Ovakva praksa nastavljena je i u osmanskom periodu. Svaka medresa imala je svoju biblioteku a poznate velike medrese, odnosno univerziteti u velikim gradovima Carevine, imali su veoma vrijedne biblioteke zbirke. Tako je, naprimjer, uz medresu koju je sagradio Gazi Husrev-beg u Sarajevu 1537, uspostavljena i biblioteka. Biblioteka je uspostavljena istom vakufnamom kao i medresa a finansijsku podlogu za njeno uspostavljanje inio je novac koji je preostao od gradnje medrese. Kasnije se ova biblioteka transformisala u javnu biblioteku. Tokom 20. vijeka zapoela je modernizacija biblioteka u muslimanskom svijetu. Usvajaju se moderni principi organizacije biblioteka, klasifikacije bibliotekog materijala i bibliotekih servisa, ukljuujui i metode pronalaenja i lociranja traenog materijala.
Primjena metoda
Primjena ovog metoda odvija se u sedam operacija106:
106
The Seven Steps of the Research Process, http://olinuris.library.cornell. edu/print/3, pristupljeno 19.8.2011. Za objanjenje operacija pri korite-
89
FIKRET KARI
1. identifikovanje i razvoj teme 2. pronalaenje informacija o podlozi teme (background information) 3. koritenje kataloga radi pronalaska knjiga 4. koritenje indeksa radi pronalaska periodike 5. pronalazak izvora na internetu 6. ocjena onoga to se nalo 7. citiranje onoga to se nalo koristei standardni format Tokom prve operacije definie se tema istraivanja i postavljaju istraivaka pitanja. Slijede se pravila definisanja i ogranienja teme o kojima je ranije raspravljano kada je bilo rijei o fazama istraivakog procesa. U drugoj fazi pronalaze se informacije o podlozi teme, odnosno one informacije koje daju preliminarno znanje o temi. To se ini na taj nain to se identifikuju kljune rijei za kojima se traga u odgovarajuim referentnim djelima. Referentna djela su ona djela koja su kompilirana s ciljem da daju autoritativnu informaciju razliitog obima i koja su namijenjena za povremeno obraanje a ne itanje od korica do korica. U ova djela spadaju rjenici, enciklopedije, slubene novine, godinjaci, indeksi, bibliografije, atlasi itd. Primjer referentnog djela u islamskim naukama je turska enciklopedija Islama TDV Islam Ansiklopedisi. Posebno treba obratiti panju na bibliografiju na kraju odrednica u referentnim
nju ovog metoda i definisanje odgovarajuih termina oslanjali smo se na materijal How to do Library research, http://southwestern.edu/library/ research-support/ pristupljeno 19.8.2011; Glossary of Library Terms, http://lib.iium.edu.my/index.jsp?module=Root&action=library_glos..., pristupljeno 21.2.2008.
90
djelima. Podaci navedeni u bibliografijama mogu biti veoma korisni za dalje istraivanje. U treoj operaciji koristi se katalog za pronalazak knjiga. Katalog je lista knjiga, mapa i drugih sadraja informacija koja je ureena po nekom sistemu. Katalog biljei, opisuje i indeksira sadraje zbirki odreene biblioteke. Katalog moe biti ureen prema autorima djela (autorski katalog) ili prema sadraju djela (predmetni katalog). U starijim bibliotekama katalog ine kataloki listii pohranjeni u posebnim kutijama.U savremenije ureenim bibliotekama kataloki sistem je automatizovan i njemu se pristupa on line. Ovaj nain ureenja kataloga naziva se On line public access catalogue (OPAC). Kada se u katalogu pronae traena informacija o knjizi, biljei se njena signatura (call number), odnosno broj putem koga se knjiga locira i trai na koritenje. Ovaj broj najee je klasifikacioni broj knjige ili broj njenog mjesta na polici. U starijim bibliotekama knjige se uvaju u magazinima pa ih korisnik, nakon pronalaska signature, treba naruiti. U novijim bibliotekama slijedi se princip otvorenog pristupa (open access). To znai da se police s knjigama nalaze u velikim itaonicama, te korisnik sam, nakon pronalaska signature, trai eljenu knjigu na policama. U etvrtoj operaciji istraiva se koristi periodinim indeksima i bazama podataka za pronalazak lanaka objavljenih u periodinim publikacijama. Periodini indeks je predmetni indeks koji se odnosi na grupu periodinih publikacija. Objavljuje se obino u kratkim vremenskim intervalima. Sadri podatake koji ukljuuju naslov lanka, ime autora, ime periodine publikacije, tom, broj, datum i stranice. Takav je naprimjer Index islamucus koji sadri podatke o lancima o Islamu objavljenim u periodinim publikacijama na 91
FIKRET KARI
evropskim jezicima. Periodine publikacije su publikacije koje imaju poseban naslov i koje se pojavljuju u redovnim intervalima ili kada se to navede. U ovoj operaciji, istraiva takoe koristi i baze podataka koje sadre informacije o lancima u periodinim publikacijama. Ove baze podataka mogu da sadre saetak (abstract) traenog lanka ili njegov cjelokupni tekst (full text). Primjer jedne baze podataka koja se moe koristiti u istraivanju u islamskim naukama je EBSCO. U petoj operaciji istraiva koristi internetske izvore. Treba imati na umu da je internet vrlo koristan ali neureen medij. Za pretraivanje internetskih izvora vano je pravilno odrediti kljune rijei. Prilikom pretrage koriste se maine za pretraivanje kao to je Google. U estoj operaciji istraiva vri ocjenu pronaenog materijala. Rije je o tome da se utvrdi pouzdanost pronaenih podataka. Kada se radi o evaluaciji knjiga, obraa se panja na autora i izdavaa. Ako je autor renomirani naunik u svojoj oblasti a izdava nauna, istraivaka, obrazovna i sl. Ustanova, onda je pouzdanost informacija sadranih u takvim knjigama vea Kada se vri evaluacija lanaka u periodinim publikacijama, onda treba razlikovati akademske, odnosno naune i strune periodine publikacije od ostalih. Naune periodine publikacije su one periodine publikacije koje objavljuju rezultate naunih istraivanja, gdje lanci sadre reference u obliku fusnota ili bibliografija, koriste jezik odgovarajuih disciplina i generalno imaju ozbiljan izgled. lanci objavljeni u takvim publikacijama prije objavljivanja redovno prolaze procedure recenzije, odnosno ocjene od strane strunjaka u datoj oblasti. Primjer takve publikacije kod nas je Zbornik radova Fakulteta islamskih nauka u Sarajevu a u svijetu Islamic studies 92
iz Pakistana. Ostale periodine publikacije, kao to su magazini i novine, sadre vijesti, komentare i analize koje piu novinari, a ne naunici. Njihova nauna vrijednost je manja. Kada se evaluiraju internetski izvori, onda treba obratiti panju na okolnost ko takve stranice administrira, kako su ureene, navode li izvore, emu slue i sl. Naprimijer, ako se u nazivu internet stranice pojavljuje oznaka edu (to ukazuje na univerzitet), gov (to ukazuje na vladu), takve stranice sadre generalno pouzdane informacije. U sedmoj i posljednoj operaciji koritenja ovog metoda istraiva treba da citira pronaene podatke slijedei pri tome standardni format. Citiranje znai da se u formi direktnog ili indirektnog navoenja tuih rijei i ideja identifikuje njihov autor. Citiranje ima dva cilja: da se oda priznanje autoru koritenog materijala i da se omogui onima koji ele nastaviti dalje istraivanje da se upoznaju s izvorima istraivaa. Ako se ne potuje ovaj zahtjev u pogledu citiranja, zapada se u plagijat. Plagijat se definie kao predstavljanje neijeg tueg rada kao svog bez odavanja priznanja. Plagijat predstavlja direktno krenje etikih principa u istraivanju i radu u akademskoj zajednici. Plagijat se moe uiniti svjesno ili nesvjesno. Da bi se izbjeglo nesvjesno injenje plagijata, savjetuje sa da se prilikom pravljenja biljeaka u toku rada u biblioteci ili u radnoj sobi na vidljiv nain indicira ta je direktan citat preuzet od drugoga (npr. stavljanjem pod znakove navoda, oznaavanjem djela i stranice, ili ak markiranjem posebnom bojom), ta je parafraza ili preformulisanje tuih rijei u svoje (npr. markiranjem tog dijela teksta drugom bojom, navoenjem djela i stranice iz koje se parafrazira) a ta je rezimiranje tuih stavova ili ideja. Vlastiti komentari moraju se u radnim biljekama posebno oznaiti. Ova distinkcija moe pomoi 93
FIKRET KARI
istraivau da prilikom sinteze prikupljenih podataka ima jasnu predstavu ta su tue a ta njegove rijei i ideje. Prilikom citiranja koriste se standardni formati. Takav format ili stil esto propisuju individualni univerziteti, publikacije ili struna udruenja. Takav je, naprimjer, Chicago Manual of Style (Chicago University Press, 15-th edition).
94
VII POGLAVLJE
IZABRANA REFERENTNA DJELA ZA ISTRAIVANJE U ISLAMSKIM NAUKAMA

Ve smo definisali referentna djela kao ona djela koja su kompilirana s ciljem da daju autoritativnu informaciju razliitog obima i koja su namijenjena za povremeno obraanje a ne itanje od korica do korica. U ova djela spadaju rjenici, enciklopedije, slubene novine, godinjaci, indeksi, bibliografije, atlasi itd. Na ovom mjestu dat emo izbor najvanijih referentnih djela za istraivanje u islamskim naukama iz klasinog i savremenog doba, na arapskom, engleskom i drugim jezicima.
1. Referentna djela na arapskom jeziku

Maft al-ulm Ab Abdullah Muammad ibn Amad ibn Ysuf al-H ab al- H awrizm (u. 997), taqq: Ibrhm al-Abyr (Bayrt: Dr al-Kitb al-arab, 1989). Rjenik temeljnih termina iz razliitih islamskih nauka. Araniran po oblastima:ulm al-ariyya wa al-arabiyya i ulm al-aam. Kitb al-tarft Al ibn Muammad al-Sayyid al-arf al-urn (1340/1413) (Bayrt: Dr al-Diyn li-tur), 1990. 95
FIKRET KARI
Rjenik definicija izabranih termina (1634 odrednice) iz oblasti filozofije, logike, lingvistike, fikha i tesavvufa. Miftah al-saada wa misbah al-siyada Ahmed ibn Mustafa Takupru-zade (1495-1561), taqq: Rafq al-Aam Al Dar (Bayrt: Dr al-Kutub al-ilmiyya, 1985). Rjenik termina iz razliitih nauka podijeljenih na teorijske (ulm al-naar) i opisne nauke (ulm al-tawfiyyt). Ovo izdanje slijedi alfabetski slijed odrednica uobiajen za moderne leksikone. Kaf iilt al-funn wa al-ulm Muammad Al Tahnaw (1744.u.?), taqdm wa irf wa muraa: Rafq al-Aam, taqq: Al Dar (Bayrt: Maktaba Lubnn Nirn, 1996). Leksikon kljunih termina iz razliitih islamskih disciplina. Nastao je u Mogulskoj Indiji. Ukljuuje termine na arapskom i perzijskom jeziku. Sadri ukupno 3115 odrednica. Dustr al-ulam aw mi al-ulm f iilt al-funn Abd al-nab ibn Abd al-rasl al-Amadnagari (u.?), tarama min al-frisiyya: Hasan Hani Fahs (Bayrt: Dr al-kutub al-ilmiyya), 2000. Jo jedan leksikon islamskih termina u etiri toma nastao u kasnom mogulskom periodu u Indiji. Araniran alfabetski.
96
Kaf al-unn an asm al-kutub wa al-funn H alfa Muaf ibn Abdullh (1609-1657) (Bayrt:s.a.) Bibliografska enciklopedija na arapskom jeziku o naunim disciplinama i knjigama, koju je napisao poznati osmanski historiar, geograf i bibliograf poznat i po imenu Katib elebi. Sadri vie od 14 500 informacija o knjigama poredanih po alfabetu. ekaik-i Numaniyye fi ulema i Devlet i Osmaniyye Ahmed ibn Mustafa Takupru-zade, ed. A.S. Furat, 1985. Vaan biografski leksikon za historiju uleme Osmanske drave. Sadri biografije 502 alima i ejha do 1558. Al-Alm: qms tarm li ahar al-ril wa al-nis min al-arab wa al-mustaribn wa al-mustariqn H ayr al-dn Zirikl (Bayrt: Dr al-lm li al-malyn, 1997). Leksikon poznatih linosti, Arapa, nearapa i orijentalista. Tatimma al-Alm li al-Zirikl Muammad H ayr Raman Ysuf (Bayrt: Dr Ibn azm, 1998). Dodatak prethodnom djelu. Obuhvata lica koja su umrla 1977-1995. Ird al-ayrn li-marifa yi al-Qurn Ibrhm b. Abdullh al-Anr (Qaar 1986). Ova knjiga daje poetak svakog ajeta u Kuranu. 97
FIKRET KARI
Al-Muam al-mufahras li-alf al-Qurn al-karm Muammad Fud Abd al-Bq (al-Qhira, 1364). Ova knjiga sadri rijei navedene u Kuranu uz navoenje ajeta i sure u kome se spominju. Al-Maktaba al-mila (Digital Islamic Library), http://www. shamela.ws Digitalna islamska biblioteka. Sadri puni tekst 5000 knjiga iz razliitih grana islamskih nauka na arapskom jeziku. Knjige su organizovane po odreenim kategorijama. Posjeduje razvijen sistem pretrage jedne ili vie knjiga koritenjem razliih tehnika pretraivanja.
2. Referentna djela na engleskom, njemakom i turskom jeziku

Encyclopaedia of Islam, ur. P. J. Bearman, Th. Bianguis, Clifford Edmund Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs, drugo izdanje (Leiden: E.J. Brill, 2005), 11 tomova + Index. Glavna nauna enciklopedija o Islamu na zapadnim jezicima. Rezultat modernog razvoja zapadne orijentalistike i islamskih studija. Drugo izdanje je kompletno i dostupno je u tampanoj verziji i na CD-u. Tree izdanje je u toku. U drugom i treem izdanju unapreene su brojne odrednice. Ukljuen je i vei broj muslimanskih autora. Pouzdanost informacija varira. U globalu odrednice koje se bave manifestacijom Islama u historiji pouzdanije su nego one koje se bave objanjenjem pojave Islama.
98
Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (Turkiye Diyanet Vakfi, Islam Ansiklopedisi Genel Mudurlugu: Uskudar/Istanbul), 1988Projekat izrade ove Enciklopedije Islama pokrenut je 1980-tih. Do sada je izalo iz tampe 35 tomova. Rije je o najozbiljnijem enciklopedijskom projektu u muslimanskom svijetu. Sadri oko 17 000 odrednica o Islamu, islamskim naukama, zemljama, geografiji, kulturi i civilizaciji na turskom jeziku. Djelo visokog autoriteta raeno po svim uzusima savremene nauke. Encyclopaedia of the Quran, ur. Jane Dammen McAuliffe (Leiden: Brill Academic Publishers, 2001-2005), 5 tomova. Sadri odrednice koje se tiu kuranskih termina, pojmova, linosti, mjesta, tumaenja i kulturne historije. Dostupna u tampanoj verziji i na CD-u. The Oxford Encyclopaedia of the Islamic World, ur. John L. Esposito (Oxfod University Press, 2009), 6 tomova. Ovo djelo predstavlja proirenje ranije Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World (1995). Sadri odrednice koje se tiu drutva, politike, ekonomije, svakodnevnog ivota i kulture muslimanskog svijeta. Vremenski raspon informacija kree se od prijeislamskog perioda i ranog islamskog doba do modernog doba, na kome je naglasak. Odrednice se tiu ne samo centralnih muslimanskih zemalja nego i zemalja u kojima su muslimani manjina. Meu autorima odrednica se nalazi vei broj muslimanskih pisaca. Pouzdanost je relativno visoka.
99
FIKRET KARI
The Oxford Dictionary of Islam, ur. John L. Esposito (Oxfod University Press, 2003). Sadri oko 2000 odrednica o vjerskoj, politikoj i drutvenoj sferi muslimanskog svijeta prvenstveno u 19. i 20. vijeku. Karakterie ga irok biografski profil linosti koje su ukljuene, kao i informacije o brojnim politikim pokretima, religijskim grupama i terminima islamskog prava. Malisse Ruthven i Azim Nanji, Historical Atlas of Islam (Cambridge: Harvard University Press, 2004). Daje saeti prikaz historije Islama. Sekcije knjige ureene su hronoloki. Ludwig W. Adamec, Historical Dictionary of Islam (Lanham, Md.:Scarecrow Press, 2001). Koncizno napisan rjenik Islama i njegove historije. Odrednice ureene prema engleskim treminina, gdje god je to bilo mogue. Naprimjer, pilgrimage, hajj. William Charles Brice, An Historical Atlas of Islam (Leiden: Brill, 1981). Ovaj atlas sadri informacije o muslimanskim regionima i dravama od ranog perioda Islama do modernog doba. Prvi put je tampan 1981. Drugo izdanje iz 2001. sadri brojna unapreenja. Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur (GAL), vol. I-III (Leiden 1943-1949); Supplementband (S), vol. I-III (Leiden 1937-1942). 100
Ovo referentno djelo daje informacije o djelima i autorima arapske pismenosti od poetka njenog razvoja do polovine 20. vijeka. Sadri biografije autora i podatke o djelima i njihovim izdanjima. Fuat Sezgin, Geschichte der Arabischen Schriftums (GAS), vol. 1-8 (Leiden 1967-1989). Slino Brockelmannu ovo djelo daje podatke o autorima arapskih rukopisa od poetka razvoja arapske knjievnosti do 430. godine po Hidri. Islamopedia Online, http://islamopediaonline.org/ Internetski izvor podataka koji sadri prevode, vijesti i analize savremene islamske misli i dogaaja u muslimanskom svijetu. Index Islamicus Ovaj indeks zapoeo je James Douglas Pearson 1955. Danas ga godinje publikuje Brill Academic Publishers. Indeksira materijale o Islamu, Srednjem istoku i muslimanskom svijetu iz periodinih publikacija, monografija, konferencijskih materijala, spomenica, web-stranica na evropskim jezicima, turskom, malajskom i indoneanskom jeziku. Trenutno sadri vie od 250 000 podataka iz 2000 periodinih publikacija. Veoma korisno sredstvo za biblioteko istraivanje. Index of Islamic Literature Ovaj indeks zapoeo je kao dodatak Muslim World Book Review koji je 1980. poela da izdaje Islamska fondacija u Leice101
FIKRET KARI
steru, Velika Britanija. U jesen 1996. Muslim World Book Review ukljuen je u Index of Islamic Literature, iji je izdava, pored Islamic foundation i International institute of Islamic thought. Izlazi tromjeseno. Indeksira lanke iz periodinih publikacija i monografija o Islamu i muslimanima. Bursali Mehmed Tahir, Osmanli muellifleri, vol. I-III (Istanbul 1333-1342). Ovo djelo sadri podatke o knjigama i autorima od poetka Osmanske drave do 1342. godine po Hidri. Turkiye mekaleler bibliografyasi Bibliografija lanaka objavljenih na turskom jeziku. Podaci klasifikovani na osnovu Dewey decimalnog sistema. Concordance Et Indices De La Tradition Musulmane/ Concordance and Index of the Islamic Tradition Literature: Complete and Unabridged, A. J. Wensinck (Brill, 1992. ili ranije izdanje). Concordance oznaava alfabetski indeks glavnih rijei u jednoj knjizi s njihovim neposrednim kontekstom, dok indeks oznaava alfabetsku listu imena, mjesta i predmeta u nekom tampanom tekstu uz navoenje stranica na kojima se te rijei spominju. Ovdje je rije o concordancu i indeksu najautoritativnijih zbirki hadisa. Ovo djelo sainio je poznati orijentalista A.J. Wensinck nakon etrdesetogodinjeg rada. Dovreno je 1969. a prvo izdanje imalo je sedam tomova. Izdanje Brilla iz 1992. ima etiri toma. Efikasno djelo za lociranje svih hadisa u kojima se odreena rije spominje. 102
VIII POGLAVLJE
IZRADA ISTRAIVAKOG PROJEKTA

Od istraivaa se oekuje da izradi istraivaki projekt (research proposal) bilo da se radi o izradi magistarskog rada, doktorske disertacije ili istraivanja za koje se trai formalno sponzorstvo ili podrka. U pogledu forme, istraivaki projekti razlikuju se od oblasti do oblasti. Brojni univerziteti ili istraivake institucije imaju vlastite forme za izradu istraivakog projekta. U pogledu istraivanja u islamskim naukama, modernizovani islamski univerziteti i instituti koriste forme koje se trae za istraivake projekte na renomiranim univerzitetima u svijetu. Za potrebe ove knjige dat emo elemente istraivakog projekta prema formatu koji je usvojen na amerikom Univerzitetu Emori, koji e ovdje biti rezimiran i prilagoen.107
Elementi istraivakog projekta Uvod i teorijski okvir

U ovom dijelu istraiva treba da prui itaocu informaciju o podlozi istraivanja i da navede koji je to teorijski okvir istraivanja. Cilj Uvoda je da potakne interes itaoca za temu, uspostavi iroku osnovu za predmet istraivanja, te postavi istraivanje u iri kontekst naune i strune literature.
107
Frank Pajares, The Elements of A Proposal, http://www.des.emory.edu/ mfp/proposal.html, pristupljeno 23.8.2011.
103
FIKRET KARI
Definisanje problema
Rije problem u ovom kontekstu oznaava pitanje koje postoji u teoriji, praksi ili literaturi i koje e se istraivati. U ovom dijelu istraiva treba da jasno i dovoljno identifikuje problem koji se istrauje i da ga objasni u okviru teorije ili linije istraivanja koja e se slijediti. Problem se moe definisati rijeima: Predmet ovog istraivanja je...
Cilj istraivanja
U ovom dijelu istraiva treba da prui taan i specifian sinopsis sveobuhvatnog cilja istraivanja. Tu spada definisanje i ogranienje podruja istraivanja, pitanja koja se postavljaju i znaaj studije. Neka od ovih pitanja dalje e se razraditi u narednim elementima istraivakog projekta.Navoenje cilja istraivanja moe zapoeti rijeima Cilj ovog istraivanja je...
Pregled literature
Ovaj element istraivakog projekta ima za cilj da osigura podlogu i kontekst za problem koji se istrauje. Iz navoda sadranih u ovom elementu projekta proizlazi argumentacija za potrebu preduzimanja istraivanja. Takoe, ovim elementom projekta istraiva pokazuje da poznaje oblast kojom se bavi. Pregledom literature istie se kakvo je trenutno stanje u nauci u pogledu istraivanog problema i ta u toj literaturi, eventualno, nedostaje. Ovaj element situira istraivanje u iri tekui dijalog u literaturi koji se vodi o istraivanoj temi.
104
Treba posbeno podvui da Pregled literature nije bibliografija. Literatura treba da bude prikazana, klasifikovana i kritiki ocijenjena.
Istraivaka pitanja i / ili hipoteza

Istraivaka pitanja su konkretna pitanja na koja istraivanje treba da prui odgovor. Ona su relevantna za normativna i druga istraivanja u kojima se koriste kvalitativni metodi. Hipoteze su deklarativni navodi o odnosima izmeu dvije pojave ili varijable koji treba da budu dokazani istraivanjem. Hipoteze se koriste u teorijskim istraivanjima u kojima se upotrebljavaju kvantitativni metodi. Za istraivanja u islamskim naukama predlaemo koritenje istraivakih pitanja.
Metodologija
U ovom dijelu projekta istraiva precizno navodi kojim metodima e se sluiti u istraivanju. Navode se konkretni metodoloki postupci koji e se koristiti da se daju odgovori na istraivaka pitanja ili postavljene hipoteze.
Limitacije i delimitacije istraivanja

Limitacija oznaava potencijalnu slabost u studiji. Moe se odnositi na potekoe oko pronalaenja izvora, njihove identifikacije i sl. Delimitacija je svjesno ogranienje istraivanja od strane istraivaa po kriterijumu vremena, mjesta i sl.
105
FIKRET KARI
Znaaj studije
U ovom dijelu projekta istraiva navodi na koji nain e istraivanje proiriti ili revidirati postojee znanje o pojavi koja se istrauje. Kakve su implikacije istraivanja ze teoriju, praksu, donoenje odluka i sl.
Reference / Bibliografija
Od istraivaa se oekuje da prui reference za citate u tekstu projekta. Izvori treba da budu navedeni u Listi referenci. esto se od istraivaa oekuje da da podatke o irem spektru literature koja se odnosi na predmet istraivanja. Takav popis literature bit e oznaen kao Literatura.
Raspored po poglavljima
U prijavama magistarskog rada i doktorske disertacije, te drugim istraivakim projektima od istraivaa se oekuje da ponudi raspored rada po poglavljima (chapter outline). U formalnom smislu ovaj raspored ine: Uvod, Poglavlja (razrada poglavlja drugog ili treeg nivoa klasifikacije. Npr. 1, 1.1, 1.1.1), Zakljuak, Bibliografija i Dodaci.
106

Metodi Istraživanja U Islamskim Naukama - Kratak Uvod, Dr. Fikret Karčić

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Metodi Istraživanja U Islamskim Naukama - Kratak Uvod, Dr. Fikret Karčić

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FIKRET KARI

METODI ISTRAIVANJA U ISLAMSKIM NAUKAMA: KRATAK UVOD

BIBLIOTEKA POSEBNA IZDANJA

Sarajevo, 2013./1434. god. po H.

Sarajevo, septembar 2011.

Prof. dr. Fikret Kari

http://www.meriam-webster.com/dictionary/method, pristupljeno 12. 8. 2011.

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Faze istraivakog postupka

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodoloki pluralizam u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Historija i logika metoda

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Tekstualna analiza u izuavanju Kurana

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Tekstualna anliza u izuavanju Sunneta

Muammad Zak Abd al-Barr, Taqnn ul al-fiqh, 39.

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Vidi: Bernard G. Weiss, The Search for Gods Law, 153.

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Muammad al-Dassq, Manha al-ba, 281-283.

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Tekstualna analiza u izuavanju islamskog naslijea

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Isto, 33. Isto, 34.

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Historija i logika metoda

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Isto, 104 i dalje. Isto, 168.

3. Prezentacija rezultata istraivanja

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Gilbert J. Garraghan, op.cit., 321.

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Historija i logika metoda

Classical Approaches to the Study of Religion..., 1: 91-93.

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Konrad Zwegert i Hein Kotz, op.cit., 47-62.

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

How to Write a Comparative Analysis, http://www.fas.harvard.edu/wricntr/documents/CompAnalysis.html, pristupljeno 15.8.2011.

Metodi istraivanja u islamskim naukama

ETNOGRAFSKI METOD / ISTRAIVANJE NA TERENU

W. Lawrence Neuman, Research Methods: Qualitative and Quantitative Approaches, 330-367.

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Historija i logika metoda

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Metodi istraivanja u islamskim naukama

Research Library, http://dictionary.reference.com, pristupljeno 20. 8. 2011.

Historija i logika metoda