KPSS Cografya-2012

farkl kaynaktan alnmtr.
Toplam 96 Sayfa
CORAFYA 2012
DZENLEYEN ZAFER ZTRK
******************************************************************************************
NDEKLER
No A B C D E F Konular Corafi Konum Trkiyenin Yer ekilleri Trkiyenin klimi Bitki rts Trkiyede Nfus ve Yerleme, evre Toplum Trkiyenin Ekonomik Corafyas Trkiyenin Corafi Blgeleri Sayfa N. 2 5 21 29 39 75 96
1
CORAFYA 2012 ZAFER ZTRK
******************************************************************************************
A. CORAF KONUM
1. Paraleller: Ekvatora ve birbirlerine paralel olan ve birer derece aralklarla geen dairelere Paralel daireleri denir. Paralel dairelerinin balang yeri olan ekvator, sfr numaral paralel dairesini oluturur. Ekvator, dnyay kuzey ve gney olmak zere iki eit yar kreye ayrr. ********************************************************************************** 2. Meridyenler: Birer derece aralklarla geen ve kutup noktalarn birletiren yarm embere meridyen denir. Londradaki Greenwich gzlemevinden geen meridyen, balang olarak benimsenmitir. ********************************************************************************** 3. Enlemler: Ekvatora olan uzaklnn a olarak deeridir. ********************************************************************************** 4. Boylam: Balang meridyenine olan uzaklnn a olarak deeridir.
2
******************************************************************************************
Paralel zellikleri
Meridyen zellikleri
1. Balang meridyeninin 180 dousunda, 180 de batsnda olmak zere, toplam 360 meridyen 1. Ekvatorun 90 kuzeyinde, 90 da gneyinde vardr. olmak zere, toplam 180 paralel bulunur. 2. Balang meridyeni, ngilterenin 2. Balang ve en byk paralel dairesi bakentindeki Greenwich istasyonundan geen Ekvatordur. meridyendir. 3. Ekvatordan kutuplara gidildike paralel 3. Btn meridyenlerin boylar eittir. boylar ksalr; paralel numaralar byr. 4. ki meridyen aras zaman fark 4 dakikadr. 4. ki paralel aras uzaklk 111 kmdir. 5. Meridyenler aras mesafe ekvatorda 111 km, kutuplara doru gidildike bu mesafe daralr.
Enlem Etkileri
Boylam Etkileri
Enlem; iklimi, gne nlarnn dme asn, scaklk daln, denizlerin tuzluluk oranlarn, gece Boylamn Dnya zerindeki en belirgin etkisi, ile gndz arasndaki zaman farkn, kalc kar snr yerel saat farklarn oluturmaktr: Yerel saatleri, ykseltisini, yerleme ve tarm faaliyetlerinin snrn, bulunduu saat dilimini ve balang meridyeni tarih bitki rts eitliliini, toprak eidini, akarsu deitirme izgisi aras zaman fark etkiler. rejimlerini, tarm rnleri eitliliini, yerleme biimini, hayvanlarn daln, vs. etkiler.
********************************************************************************** 21 Haziran (Yaz Gndnm) 23 Eyll 21 Mart (Ekinoks) 21 Aralk (K Gndnm)
Gne nlar, le vakti Yenge dnencesine dik der. Yaz balangcdr. (Kuzey Yarm). Kuzeyde ksa glge boyu ve en uzun gndz en ksa geceler oluur. Gneyde tam tersidir.
Gne nlar, len vakti Ekvatora dik der. Bahar balangcdr. (21 Mart ilkbahar, 23 Eyll sonbahar). Btn yerlerde gece gndz sreleri eittir. Ayn boylam zerinde gne ayn anda doar batar. 21 Mart 23 Eyll aras gndzler gecelerden daha uzun; 23 Eyll 21 Mart aras geceler gndzlerden daha uzundur.
Gne nlar, le vakti Olak dnencesine dik der. K balangcdr. (Kuzey Yarm). Kuzeyde uzun glge boyu ve en ksa gndz en uzun geceler oluur. Gneyde tam tersidir.
********************************************************************************** Trkiyenin zel Konumun Getirdii Sonular: Jeopolitik konumu ve Jeostratejik zellikleri, klim zellikleri, Ekonomik faaliyetleri, Bitki rts, Tarm rnleri, Toprak tipleri, Ulam, Yer ekilleri, Hayvan trleri.
3
******************************************************************************************
Bulunduu Enlemlerin - Boylamlarn Trkiye zerindeki Etkileri (Matematik Konumu)

A. Yenge Dnence Kuzeyinde Olduu in; B. Orta Kuakta Olduu in; 1. Kuzeyden esen rzgrlar souk, gneyden 1. Cephesel yalar grlr. (K mevsimi) 2. rt buzullara rastlanmaz. (Yksek dalarda var) esen rzgrlar scak karakterlidir. 2. Gne nlar hibir zaman dik gelmez. 3. Bat rzgrlarnn etkisi altndadr. 3. Glge boylar hibir zaman sfr olmaz. 4. Drt mevsim belirgin olarak yaanr. 4. Glge ynleri yl boyunca kuzeye doru. 5. Srekli scak souk iklimler grlmez. 5. Bak yn yl boyunca gney yamalar. 6. Scaklk deiimi yl iinde fazladr. C. 360 420 Kuzey Enlemleri Arasnda ken; D. Kuzey Yarm Krede (Gneyden Kuzeye Gidi); 1. Akdeniz iklimi etkisi altndadr. 1. Gne nlarnn geli as klr. 2. Maki bitki rts grlr. 2. Scaklk Scaklk ortalamalar azalr. 3. Fiyord skayer ky tipleri grnmez. 3. Tarm rnlerinin olgunlama sreleri uzar. 4. 666 km kuzey gney mesafe vardr. 4. Deniz scaklklar tuzluluklar buharlamalar azalr. Deniz turizmi de ksalr. 5. izgisel hz azalr. 6. Gnein dou bat (alacakaranlk afak) artar. 7. Meridyen aralklar daralr. 8. Gece gndz sre fark artar. 9. Yer ekimi artar. (Bask olmasndan tr). E. 260 450 Boylamlarn Etkileri; 1. En dou ile bat arasndaki zaman fark; 4 * 19 = 76 dakikadr. Yani 1 saat 16 dakika. 2. Ulusal saati, balang saat diliminin yerel saatinden ileridir. (Gne doudan doar, batdan batar.) 3. 2. ve 3. Dou Saat dilimlerini kullanr. K mevsiminde, 300 (zmit) 2. Saat dilimine gre yaplrken; Yaz mevsiminde, 450 (Idr) 3. Saat dilimine gre yaplr. Yaz saati, leri Saat Uygulamas denir.
***********************************************************************************
1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 izgisel hz Meridyen aralklar Scaklk ortalamas Paralel uzunluklar Kalc kar alt snr; orman-tarm st snr Deniz suyu tuzluluu Deniz suyu scakl Yer ekimi Gece gndz sre fark Alacakaranlk sresi Glge boylar Denizdeki oksijen oran Gneyden Kuzeye Gidite AZALIR 1 2 3 4 5 Scaklk ortalamas (Ykseltiden tr) K lkl Nfus miktar Sanayileme Tarmda makineleme Batdan Douya Gidite AZALIR ARTAR
********************************************************************************** NOT: Trkiyede drt mevsimin belirgin olarak yaanmas Matematik Konumun; ayn anda drt mevsimin yaanmas da zel Konumun sonucudur. Trkiyede ksa mesafelerde scaklk deiiminin fazla olmas; ykselti farkll ve bak (gney yamalarnn kuzeye gre scak olmas) sonucudur. Yl iinde scaklk deiiminin fazla olmas Matematik Konum sonucudur. 21 Haziran: en uzun gndz en ksa gece yaanr. Gneyden kuzeye gidilerde gndz sresi uzar, gece sresi ksalr. Bu tarihten sonra gndzler ksalmaya balar. (Yaz) 23 Eyll: Sonbahar gece gndz sreleri eittir. 21 Aralk: en uzun gece en ksa gndz yaanr. Gneyden kuzeye gidilerde gndz sresi ksalr, gece sresi artar. Bu tarihe kadar ksalan gnler, bu tarihten sonra uzamaya geer. (K) 21 Mart: lkbahar gece gndz sreleri eittir. Trkiyede klim zellikleri, bitki rts, tarm rnleri ve ekonomik faaliyetler; hem matematik konumundan, hem de yzey ekillerinden etkilenirler. Gnein dou bat sreleri ayn deildir. (Gndz sresine baldr.) **********************************************************************************
ARTAR
1 2 3 4
Ykselti ortalamas Karasallk iddeti Karl donlu gn says Tarm rnlerinin olgunlama sresi
4
******************************************************************************************
B. TRKYENN YER EKLLER

Kuvvetler D Kuvvetler Yer ekillerini Oluturan Kuvvetler Orojenez (Da Oluum), Epirojenez (Kta Oluum), Volkanizma, Deprem Akarsular, Yer Alt Sular, Dalga Akntlar, Gel Git, Rzgrlar, Buzullar Trkiyenin Jeolojik Oluumu
I. Jeolojik Zaman (Paleozoik) Tetis denilen denizde tortullarn sertleerek masif denilen ktleleri oluturmas ve lkenin ilk kara paralarn oluturduu dnemdir. Zonguldak evresi alanda kmr yataklar olutu. Masif ktleler: Yldz Dalar, Mentee Dalar, Krehir, Bitlis, Saruhan. Deprem ihtimalinin az olduu yerlerdir. II. Jeolojik Zaman (Mezozoik) I. dnemde oluan kvrml yaplar anarak alak dzlemler oluturdu. (Peneplen) Byk ksm deniz istilasna urad. Kuzey gney ktalar birbirine yaklamaya devam etti. Tortullar, Teythis Denizinde birikmeye devam etti. III. Jeolojik Zaman (Neozoik - Tersiyer) Alp Himalaya kvrm kua; bu kuak zerinde Kuzey Anadolu ile Toros Dalar olutu. Anadolu, bugnkne yakn grnm kazand. Orta Anadolu ukuru sularla dolarak gle dnt. Linyit, petrol, tuz ve bor yataklar olutu. ve Dou Anadolu blgelerinde youn olan volkanik faaliyetler olumutur. Zamann sonuna doru toptan ykselmeye balamtr. Kuvvetlerin etkisi var. Orojenez etkilidir. IV. Jeolojik Zaman (Kuaternel) Toptan ykselme devam edilerek yksek dzlkler olumutur. Egeid karas kerek; Ege Denizi ve stanbul anakkale Boazlar olumutur. Akdeniz sular ile Karadeniz sular birlemi, Marmara Denizi kmtr. Kbrs Adas, skenderun krfezinden ayrlmtr. Buzul dnemler olumu ve lman iklim etkisiyle buzullar erimitir. D Kuvvetler etkisi vardr. Epirojenez etkilidir. nsan ortaya km.
Trkiyenin III. Zamanda Vcut Bulma Etkileri: Gen oluumlu bir lkedir. Akarsular denge profiline ulamamtr. Krkl yap fazladr tektonik deprem grlme riski fazladr. Yzey ekilleri dalk engebelidir.
5
******************************************************************************************
1) TRKYENN DALARI: Trkiyede Oluuma Gre Dalar Orojenik Dalar (Sradalar) Kvrm Dalar Krkl Dalar
Volkanik Dalar
Toroslar (Bat Orta Gneydou ) Kuzey Anadolu Dalar (Bat Orta Dou ) Dou Anadolu Dalar
Kazda (Ege Blgesi) Madra Da (Ege Blgesi) Yunt Da (Ege Blgesi) Bozdalar (Ege Blgesi) Aydn Dalar (Ege Blgesi) Mentee Dalar (Ege Blgesi) Nur (Amanos) Dalar (Akdeniz)
Dou Anadolu (Ar, Nemrut, Sphan, Tendrek) Anadolu (Erciyes, Karada, Karacada, Melendiz, Hasan Da) Gneydou Anadolu (Karacada) Ege Blgesi (Kula Volkanlar 103 gen tf konisi eklinde) Marmara (Uluda Derinlik volkanizmal i pskrkl)
* Peribacalar; rzgr sel sular ile anarak olumu volkanif tflerdir. * Ykseltiler: 0 500 m Yeil; 500 1500 m Sar; 1500 2500 m Ak Kahverengi; 2500 st m Koyu Kahverengi.
Blgelere Gre Dalar

Blgeler Marmara Blgesi Dalar Volkanik Da: Uluda Kvrml: Yldz dalar, Koru dalar, Ik dalar, Samanl dalar, Biga da Krkl: Kaz da. Kvrml: Domini, Akdalar, Erigz, aphane, Murat, Sandkl, Demirci da Krkl: Madra, Yunt, Bozdalar, Aydn dalar, Mentee dalar. Kvrml: Glgeli, Sultan Dalar, Bey Dalar, Geyik, Bolkar, Tahtal, Alada, Elmal, Binboa. Krkl: Nur (Amanos) Dalar, Bat Toroslar (ksmen) Kvrml: Giresun, Kakar, imen, Kop, Mescit, Akda, Canik dalar, Kre, Ilgaz, Krolu Dalar, Bolu Da, Yalnzam da. Volkanik Da: Erciyes, Hasan da, Melendiz, Karacada, Karada. Kvrml: Hnzr, Tecer, Akda, Kzlda, Elmada, dris Da, Sndiken da. Volkanik Da: Ar (Byk-Kk), Tendrek, Sphan, Nemrut Dalar. Kvrml: Kop, imen, Mescit, Allahekber, Yalnzam, Mercan, Karasu, Aras Dalar, Gneydou Toroslar, Buzul, Sat Dalar. Volkanik Da: Karacada Kvrml: Mardin dalar, Gneydou Toroslar.
Ege Blgesi Akdeniz Blgesi
Karadeniz Blgesi Anadolu Blgesi Dou Anadolu Blgesi
Gneydou Anadolu Blgesi
Krkl dalarda; deprem riski yksek, kaplcalar yaygndr. Karadeniz Akdeniz kylarnda Boyuna, Ege kylarnda Enine eklinde dzen vardr. Dalar; dou bat eklinde genelde uzanrlar; bu nedenden yol demiryolu gibi yaplar bu ekildedir.
6
******************************************************************************************
Trkiye Kvrml Dalar
Trkiye Krk Dalar
Trkiye Volkanik Dalar
7
******************************************************************************************
8
******************************************************************************************
2) TRKYENN PLATOLARI: Akarsular tarafnca yarlm geni dzlklerdir.
Volkanik Platolar (Dou Anadolu (1,2))
Tabaka Dzl Platolar (Ege (1), Marmara (10,11), G.D. Anadolu (6 9), Anadolu (gerisi))
Karstik Platolar (Akdeniz (1,2), Anadolu (3)) Akdeniz platolarnda; kl keisi, Dou Anadolu platolarnda; Bykba hayvanclk, G.D. Anadolu platolarnda; kkba hayvanclk, atalca-Kocaeli platosunda; sanayi tarm kkba.
9
******************************************************************************************
3) TRKYENN OVALARI: evresine gre alakta kalan geni dzlklerdir.
Delta (Ky) Ovalar (Alvyon birikmesiyle oluurlar)
Tektonik Ovas (Yer kntsyle olumutur.) Blgeler Marmara Ova Tr Ovalar Meri Deltas (Meri Irmak) Delta Bursa, Adapazar, Karacabey, negl, Balkesir, Gnen, Susurluk, Yeniehir. Tektonik Delta Ege Tektonik Karstik Delta Tektonik Karstik Delta Tektonik Volkanik Tektonik Volkanik Tektonik
Balat (B. Menderes Irma), K. Menderes (K. Menderes Irma), Gediz (Menemen) (Gediz Irma), Bakray (Bakray Irma). Manisa, Salihli, Alaehir, Akhisar, Turgutlu, Torbal, demi, Tire, Aydn, Ske, Nazilli, Sarayky, Soma, Krkaa, Simav, Afyon, Sandkl, Ktahya. Tavas, ivril, Mula Silifke (Gksu Nehri), ukurova (Seyhan Ceyhan Nehirleri). Kahramanmara, Amik, Isparta, Burdur. Antalya, Elmal, Acpayam, Tefenni, Kestel, Korkuteli Bafra (Kzlrmak), aramba (Yeilrmak), Sakarya (Sakarya Irma). Bolu, Dzce, Merzifon, Taova, Suluova, Tosya, Erbaa Kayseri, Develi Konya, Aksaray, Eskiehir, ubuk, Yukar Sakarya Erzurum, Ardahan Malatya, Elaz, Erzincan, Tercan, Mu, Bingl, Pasinler, Kazman, Varto, Idr, Elbistan, Malazgirt Suru, Ceylanpnar, Viranehir, Harran (Altnbaak)
Akdeniz Karadeniz Anadolu Dou Anadolu
Gneydou A Tektonik
Delta Ovas Oluma artlar: Kta sahanl geni olmaldr. Kyda gel git etkisi az veya hi olmamas gerekir. Dalga akntlarn etkisi dk olmaldr. Akarsular bol alvyonlar tamas gerekir. Karstik ovalar (znebilen kayalardan olumas) Volkanik ova (Lavlarn ukuru doldurmas)
10
******************************************************************************************
11
******************************************************************************************
4) TRKYENN AKARSULARI: Belli yatak ve eimle akan sulardr. Akarsularn sularn toplad alana Havza; denize ulatranlara Ak Havza, ulatramayana Kapal Havza denir.
Trkiyede Belli Bal Akarsular
Trkiyede Kapal Havzalar Akarsu Akmn (Debisini) Etkileyen Faktrler: * Akarsuya den ya miktar, * Akarsudaki buharlama miktar, * Akarsuyun geirimlii, * Akarsuyun beslenme durumu, * Akarsu yatandaki bitki rts, * Akarsuyun yatak eimi, * Akarsuyun vadi yaps. Ak Havzalar: Karadenize Akan Marmaraya Akan Egeye Akan Akdenize Akan Basra Krfeze Akan : Sakarya, Filyos, Bartn, Kzlrmak, Yeilrmak, Doankent, oruh. : Susurluk. : Meri, Bakray, Gediz, Kk Menderes, Byk Menderes. : Dalaman, Manavgat, Aksu, Gksu, Seyhan, Ceyhan, Asi. : Frat, Dicle.
Kapal Havzalar: Konya, Eber, Tuz Gl, Gller Yresi, Akehir, Van Gl, Aras, Kura.
12
****************************************************************************************** Not: Meri Asi nehirler, snr dndan gelip kendi denizlere akar. Aras Kura oruh Zap Suyu Frat Dicle nehirleri, snrmz dndan baka yerlere akar. En kirli akarsu Sakarya nehri; en temiz akarsu ise Zap Suyudur. Not: Akarsuyun ak hzn; yatak eimi, debi miktar, vadinin derinlii ve srtnme etkiler. Frat, Dicle, Aras, Kura, oruh, Frtna gibi nehirler ise ak hzlar ok fazladr ve enerji potansiyelleri yksektir. Bartn aynda yalnzca tama yaplabilir. Trkiyedeki akarsularnn ounun rejimleri de dzensizdir. 1. Yamur Sularyla Beslenenler: Yl iinde yamur eklindeki yalarla beslenirler. Akdeniz iklim blgesi: K. Menderes, B. Menderes, Gediz, Bakray, Susurluk Orta Anadolu ve Karadeniz Blgesi akarsularnn bir ksm. Sel rejimli akarsular; en ok Anadoluda grlrler. 2. Buz Kar Sularyla Beslenenler: Yksek yerdeki akarsularda grlr. K mevsiminde kar yandan debi der; ilkbaharda kar erimelerinden de debisi artar. Dou Karadeniz dalar, Dou Anadolu ve Toroslardan kayna alan akarsular: Frat, Dicle, Aras, Kura, oruh, Seyhan, Ceyhan, Kzlrmak, Yeilrmak. 3. Kaynak Sularyla Beslenenler: Yer alt sularyla desteklenirler ve kurak zamanlarda bile debileri fazla deimezler. Akdeniz Blgesi: Manavgat Dden ay (karstik yer). 4. Gl Sularyla Beslenenler: Gl seviyesindeki deiime gre beslenirler. Beyehir Glnden kan aramba suyu, Eirdir Glnden kan Kovada suyu rnektir. Bu akarsulara gln gidegeni denir ve sular tatldr. 5. Karma Rejimli Akarsular: Farkl iklimlerden, farkl kaynaklarla beslenen, havzas geni akarsulardr. Rejimleri karmadr ve belirsizdir. Yl iinde farkllklar grlr. Frat, Dicle, Kzlrmak, vb. Rejimi en dzenli olanlar Karadeniz Blgesindedir. (dzenli ya)
Beslenme Kaynaklarna Gre Akarsular
Akarsu Vadilerinin Yerekilleri le Oluumu: Ykseltinin fazla olduu yerlerde : entik vadi Karstik arazinin fazla olduu yerlerde : Kanyon vadi Sradalar dik kesen yerlerde : Boaz vadi Eimin az olduu yerlerde : Alvyal tabanl vadi Eimin az, bklmler izerek akan yerlerde : Menderes (bklm) vadi (ege blgesi) Sel sularnn eimli yzeyleri andrd yerlerde : Peribacalar, volkanik tfler. Akarsu ile d kuvvetlerin yeryz andrmas : Peneplen (yontukdz) Akarsularn Biriktirme ekilleri: 1. Delta: Akarsularn tad alvyonlar deniz veya gl kylarnda biriktirmesidir. 2. Birikinti Konisi: Akarsu yatak eimin azald da eteinde alvyonlar biriktirmesidir. Bu konilerinin zamanla geliip bymesiyle da etei ovas oluur. 3. Da i Ovas: Etraf dalarla evrili alanlarda akarsu yama sularnn tad alvyonlarn zeminde birikmesiyle oluan dzlklerdir. Seki (taraca), rmak adas ve taban seviyesi ovas gibi biriktirme ekilleri de bulunur.
13
******************************************************************************************
5) TRKYENN GLLER: anaklarda, ukurlarda biriken sulardr.
14
******************************************************************************************
15
******************************************************************************************
Yapay gller de barajlardr. Enerji, sulama gibi birok yerlerde kullanlabilir. (GAP-Atatrk Brj.)
16
******************************************************************************************
Blgeler
Tektonik
Doal Gller Krater Karstik
Buzul
Heyelan
Tortum Sera Abant Yedigller Zinav Slk
Alvyal
Doal Set Glleri Ky Lav
Yapay
Almus Derbent Saryar
Karadeniz
Kakar
Marmara
Ege
znik Ku Gl Ulubat Sapanca Simav Karamuk Kovada Sula Kestel Salda Avlan
B.ekmece K.ekmece Durusu amii Marmara
merli ayren Kemer Adgzel Seyhan Oymapnar Manavgat Aslanta Berke Sr Hirfanl Porsuk Kesikkpr Van Erik Nazik Keban Karakaya Atatrk Kralkz Ilsu
Akdeniz
Burdur Acgl
Bolkar Aladalar
Kyceiz
Anadolu
Tuz Akehir Eber Seyfe avuu Hazar ldr nekli Azapl Glba
Meke
Eymir Mogan
Dou Anadolu G. D. Anadolu
Nemrut
Bingl Munzur
Not: Doal gln en az bulunduu blge G. D. Anadolu. (iddetli buharlama, sade ekiller.) Not: Baz gller birden fazla unsurla olutu: Karstik Tektonik Gller (Beyehir, Eirdir Glleri); Tektonik Alvyal Gller (Sapanca Gl). Tuz Gl; yl boyunca sularn en ok deime gsterdii gldr. Van Gl; geni derin olmasndan tr tamaclk ve ulam yaplan tek gldr.
6) TRKYENN KIYI TPLER:

Ky Tipi Boyuna kylar Enine kylar Dalmaya kylar Ria kylar Limanl kylar Hali Wat kylar rt buzullar Tombolo Falez (Yalyar) Grld Yerler Karadeniz Akdeniz kylar (Dalarn kyya paralel uzanmas) Ege kylar (Dalarn kyya dik uzanmas) Ka (Finike) Antalya aras stanbul anakkale Boaz, Mentee Yresi Kk Byk ekmece blgesi lkemizde grlmez. ( Skayer Fyord k.) Yksek da zirvelerinde grlr. Genelde lkemizde grlmez. Kapda Yarmadas (Adann ky okuyla kyya balanmas) Dou Bat Karadeniz Blm Antalya Blm (dalgalarn andrd kylardaki diklikler)
17
******************************************************************************************
7) TRKYENN DEPREMLER:
Trkiyede En Az Deprem Riski Olan Alanlar: Ergene Havzas, * Taeli Platosu, Zonguldak evresi, * Rize Artvin evresi Konya Karaman evresi, * Mardin eii, Trkiyedeki Deprem Trleri: 1) Tektonik Depremler: En yaygn, can mal kayba neden olandr. 2) Volkanik Depremler: Aktif volkan olmad iin grlmezler. 3) kme Depremleri: Karstik arazinin yaygn olduu Akdeniz Blgesinde grlrler. Trkiyedeki deprem kuaklar: Kuzey Anadolu, Bat Anadolu ve Gney Anadolu Faylardr.
18
******************************************************************************************
8) TRKYENN YER ALTI SULARI KAYNAKLAR KARSTK SAHALAR:

Trkiyedeki Yer Alt Sular: Taban sular (Kuyu vastasyla karlr, ime sulama eklinde kullanlr.) Artezyen sular (Geirimsiz tabakalar arasnda bulunan suyun basnla kmasdr.) Karstik sular ( Karstik alanlardaki atlak, yark ve maaralarda biriken sulardr.) Trkiyedeki Kaynaklar: Fay Kaynaklar (Scaktr, mineral ynnden zengindir.) Souk Su Kaynaklar (Yama, Vadi, Artezyen, Karstik Kaynaklar)
19
******************************************************************************************
9) HEYELAN (TOPRAK KAYMASI):

Heyelan etkileyen faktrler Fazla ya almas, Eimi fazla olmas, Tabakalarn uzan, Yer ekimi, Kar erimeleri, Kaya toprak cinsi (killi toprak), Beeri faktrler (yol yapm, vb.) Heyelan olay sonucu etkenler Byk apta toprak kaya ktleler yer deiir. Ulam yollar kapanr. Yakndaki yerleim yerleri toprak altnda kalr. Akarsularn nn kapatrsa heyelan set glleri olur. (Abant, sera, vb.) Verimli arazileri rter ve verimlilik der. Karadenizde etkili grlr (ya eim fazlal). Heyelanlar % 65 orannda ilkbahar grlr (kar erimeleri- topran suya doymas).
10) EROZYON (TOPRAK AINMASI DI ETKENLERLE):

Erozyonu etkileyen faktrler Erozyon olay sonucu etkenler Bitki rtnn fakirlii tahrip edilmesi, Tarm alanlarnn verimi azalr. Eimin fazlal, Tarmsal verimlilik azalr. Ya rejimin dzensizlii, lleme hzlanr. Ar otlatma meralarn tarlaya dnm, Barajlarn mr ksalr. Arazinin nadasa brakm, eime paralel toprak srlmesi anzn yaklmas gibi arazinin yanl Delta alanlar geniler. kullanmlar, Doal denge bozulur. Bilinsiz halk Erozyon iin alnacak nlemler Aalandrma almalar yapmak. Nadas yerine nbetlee ekime geilmelidir. Barajlarn kenarlarn aalandrmak. Topra eime dik srmek. Ormanlar korumak, Anz rtsn yakmamak. Meralarn ar erken otlatlmasn nlemek, Eimli arazilerde basamaklar (taraalama) oluturmak. Usulsz tarla amay nlemek, halk bilinlendirmek. En fazla erozyon; Anadolu, Dou Anadolu, Gneydou Anadolu Blgelelerindedir.
11) I:
Eimin fazla kar yalarnn youn olduu da kesimlerinde grlr. Dou Anadolu (Hakkari Blm) ile Dou Karadeniz da kesimleri yaknlarnda grlrler.
12) SEL SU TAKINI:

Saanak yalarn grld ve bitki rtsnn clz olduu yerlerde grlr. En ok Anadolu blgesinde grlr. Meri, Ergene, Susurluk, Kk Byk Menderes, Gediz, Bakray gibi nehirlerde yalar youn olduunda (eimleri az olduklarndan) taknlara neden olur. En fazla rzgr erozyonu En fazla olay En fazla ky set gl En yksek gller En uzun gerek ky En uzun akarsu (snrda) En alak plato Delta ovas olmayan yer En byk delta ovas En byk tektonik ova En fazla plato Doal snr oluturan nehir En hzl akan nehir lkemize dklen nehir Darya dklen nehir En fazla menderes olan blge : Anadolu : Hakkari Blm : Marmara Gl : ldr Nemrut : Ege : Kzlrmak (genelde): Frat Dicle : atalca Kocaeli Plato : Marmara Denizi : ukurova : Konya Ovas : Anadolu : Meri Aras Arpaay : oruh : Asi : Frat, Dicle, oruh, Aras, Kura : Ege blgesi
20
******************************************************************************************
C. TRKYENN KLM BTK RTS

klim Etkileri: * Yer ekillerinin oluumu, * Doal bitki rts, * Ekonomik faaliyetleri (turizm, tarm, vb.) * Yerleme mesken tiplerini, * Hayvan trleri ve daln etkiler. Matematik Konumunun klim zerinde Etkisi
Orta kuakta yer aldndan drt mevsim belirgin olarak yaanr. Kuzey Yarm Krede orta kuan gneyinde yer aldndan Akdeniz iklim kuanda bulunur. Bat rzgrlarnn etkisi altndadr. Cephe yalar grlr. (Gneyden scak kuzeyden souk rzgrlarnn etkisi) (K mevsimi) Gneyden esen rzgrlar scakl arttrr, kuzeyden esen rzgrlar scakl azaltr. Bak etkisindedir (gney yamalar daha scaktr.) Gne nlar hibir zaman dik ayla gelmez.
* Toprak oluumu, tr ve zellikleri, * Akarsu debi ve rejimini, * Denizlerin tuzluluk orann, * Nfusun corafi daln, zel Konumunun klim zerinde Etkisi
Ayn anda drt mevsim yaanr. Denizellik, ykselti, yer ekilleri gibi zelliklerden dolay iklim eidi fazladr. Bu durumla; bitki rts, tarm rn ve toprak eidi fazladr. evresindeki denizler, lmanllatrc hava oluturur ve ya miktarn arttrr. Batdan douya doru ykseltinin artmas, scakln azalmasna, yerde karn kalmasna neden olur. Boyuna ky tipi grlen Akdeniz Karadeniz (Orta blm hari), dalarn kyya uzanndan dolay denizellik etki ierlere kadar giremez ve i ksmlarda karasallk etkisi fazlalar. Ege kylarnda dalarn kyya dik uzanndan, bu etki ierlere kadar girebilir. Gneydou Anadoluda sade yer ekillerinden tr farkl iklimler grlmez.
klim Elemanlar: 1) Scaklk 2) Basn
3) Rzgr
4) Nem
5) Ya
1) SICAKLIK : Trkiyede scaklk; Enlem, Ykselti ve Denize Uzaklk faktrlerinin etkisi altndadr.
Gerek scaklk, bir yerin bulunduu ykseltide llen scaklktr. En dk scaklklar Kuzeydou Anadolu Blgesinde llr. Denizellik etkisiyle ky blgeler scaktr, bu scaklk da i kesimlere ve oradan dou blgelere gittike dmektedir. Enlemden dolay gneyden kuzeye gidite scaklklar der. Enlem karasallk etkisiyle; en yksek scaklk Gneydou Anadolu Blgesi (iddetli buharlama karasallk), en dk scaklk Erzurum Kars Blm (karasallk iddetli souklar denize uzaklk etkisi).
21
******************************************************************************************
Yllk ortalama scaklk dal Enlemden dolay gneyden kuzeye gidite scaklklar der. En yksek scaklk, Gneydou Anadolu Blgesi (enlem-karasallk). En dk scaklk, Kuzeydou Anadolu Blgesi (karasal-souk rzgr) Escaklk erileri dou bat ynl
Temmuz Ay Scaklk Dal En scak yer, Gneydou Anadolu Blgesi (enlem karasal scak rzgr) En souk yer, Dou Bat Karadeniz kylar (Enlem nemlilik etkileri)
Ocak Ay Scaklk Dal En scak yer, Akdeniz Blgesi kylar (enlem denizellik etkisi) En souk yer, Dou Anadolu Erzurum Kars Blm (karasal souk rzgrlar) Kylardan i kesimlere gidildike karasallktan souklar artar.
ndirgenmi scaklk haritasnda; ykselti etkili deildir; enlem, denizellik karasallk, rzgrlarn etkileri vardr. Scaklk farklarnn en az etkili olduu blge Karadeniz, en fazla Dou Anadoludur. Trkiyede Don Olay: Scakln 00C altna dmesiyle svnn katlamasdr. Bu gnlere donlu gn denir. Ortalama scaklk dalyla donlu gn arasnda paralellik vardr. Trkiyede en az Akdeniz, en fazla Dou Anadolu blgesinde don olay grlr. Don olay, tarm olumsuz etkilemektedir.
22
****************************************************************************************** Trkiyede Gnelenme Sresi:
Enlem etkisinden tr kuzeyden gneye gidildike gnelenme sresi artar. En fazla; Gneydou Anadolu ile Akdeniz Blgeleri, en az; Dou Karadeniz Blmndedir. Gnelenme sresinin dalnda; enlem, bulutluluk, nemlilik ve yer ekilleri etkili olur.
2) BASIN
zlanda Alak Basn : Dinamiktir. Yl boyunca etkilidir. Klar lktr. Yazn yamura, kn kar yamasn salar. Asor Yksek Basn : Dinamiktir. Yl boyunca etkilidir. Yazn kurakla neden olur. Kn Akdeniz zerinden gelirse yamura, Avrupa zerinden gelirse kar yana neden olur. Sibirya Yksek Basn : Termiktir. Kn etkilidir. Kar ya getirir. Kn zellikle Dou Anadoluda souk, kuru, ayazl gnler ve donma olayna neden olur. Basra Alak Basn : Termiktir. Yazn etkilidir. Scakl arttrr. zellikle Gneydou Anadoluda yazn yksek scaklk ve iddetli buharlamaya neden olur.
23
****************************************************************************************** 3) RZGRLAR :
Trkiye Scak Trde Rzgrlar Lodos: Nemli rzgrdr. Akdeniz, Ege, Marmara blgelerinde etkili olur. Karalarn yksek kesimlere ya brakr. Gneybat rzgrdr. Kble: Gneyden eser. kesimlere kadar girebilir. Akdeniz blgesi nemli scak; i kesimler kuru scaktr. Keileme: Gneydoudan eser. Kurutucu ve scak etkileri vardr. Yaz mevsiminde Gneydou Anadoluda kurutucu buharlama etkisi bu rzgrdandr. Samyeli Gnbats (mbat): Ege blgesinde denizden esen meltem rzgrdr. Kn scak gemesinde etkilidir.
Trkiye Souk Trde Rzgrlar Karayel: Kuzeybatdan eser. Souk ve kuru rzgrdr. Karadeniz ve Marmarada iddetli frtnalara neden olur; kn scakl drerek kar yan salar. Yldz: Kuzeyden eser. Souk rzgrdr. Kn ok etkili olduu iin souk ve kar ya getirir. Karadenizden nem getirdii iin Karadeniz dalarna ya getirir. Poyraz: Kuzeydoudan eser. Kn; souk, sert ve kuru, yazn ise serin ve kuru tipte rzgrdr. Etezyen: Ege kuzeyinden eser. Souk karakterlidir. Gndousu: Souk karakterlidir.
Not: Denizcilerin, adn Uludan eski adndan esinlenerek ald scak tipte rzgr Keilemedir. 4) NEM : Havada bulunan su buhar Nem.
Nemlilii Etkileyen Faktrler: Scaklk, basn, rzgr, ykselti, karasallk, denizellik. Buharlama: Scaklk arttka, buharlama artar. Nem oran arttka, buharlama azalr. Buharlama, gneyden kuzeye gidildike azalr. En fazla Gneydou Anadolu Akdeniz Blgesi; en az Karadeniz Blgesidir. Kydan i kesimlere gidildike nemlilik azalr. Mutlak Nem: 1m3 havadaki mevcut su buhar miktardr. Scaklk arttka, mutlak nem artar. Ky blgelerde fazla; i kesimlere gidildike azalr. Mutlak nem en fazla Akdeniz Blgesinde; en az Dou Anadolu Blgesindedir. Maksimum Nem: 1m3 havadaki maksimum su buhar miktardr. Scaklkla doru orantldr. En fazla Gneydou Anadolu Akdeniz Blgesinde; en az Dou Anadolu Karadeniz Blgesindedir. Bal (Nsb) Nem: Mutlak Nem / Maksimum Nem orandr. Havann doymuluk orandr. Scaklk ile ters orantl iken; mutlak nem ile doru orantldr. Ya miktar ile paralellik gsterir. En fazla Karadeniz Blgesinde; en az Gneydou Anadolu Blgesindedir. Bulutlanma: Bal nemin yksek olduu yerde fazla; dk olduu yerde azdr. (Doru orantl). Gnelenme sresi ile de ters orantldr. Gneydou Anadolu Blgesi, Anadolu blgesinden daha fazla ya almasna ramen; iddetli buharlama ve fazla gnelenme sresinden dolay daha kuraktr. Ykselti arttka scaklk azalacandan bir hava ktlesinin tayabilecei nem miktar azalr, bal nem art gsterir. Doyma miktarna gelindiinde yalar meydana gelir.
24
****************************************************************************************** 5. Yalar: Su buharnn doymas ve yalar eklinde dmesidir.

1. Yama (Ororafik) Yalar 2. Cephe Yalar 3. Konveksiyonel (Ykselim) Ya
Da yamalarna hareket eden hava kitlelerinin ykselip souyarak doyma noktasna ulamasdr. En fazla Karadeniz Blgesinde (Dou Karadeniz) grlr.
Scaklk younluklar farkl olan hava kitlelerinin karlatklar alanda meydana getirdii yalardr. Trkiye en ok bu yalardan etkilenir. En fazla Akdeniz (Ege bazen) Blgesinde grlr. Kn etkilidir.
Havann snarak ykselmesiyle birlikte souyan hava ktlesi younlaarak ya brakr. Krkikindi Yalar da denir. En fazla Anadolu Blgesi (genel), Kuzeydou Anadolu Blm (Erzurum Kars) (yazn) grlr.
Bir havada ya olabilmesi iin; havann doyma noktasn am (bal nem > % 100), scaklk dm ve havann da ykselmi olmas gerekir. Yan dal ykseltiye paralellik gsterir. Sis olayndan en fazla Marmara Blgesi etkilenir. 00 Cnin altnda; yer yzne yakn Kr Kra, yer yznden uzak Kar; 00 Cnin stnde; yer yzne yakn Sis - iy, yer yznden uzak ise Bulut Yamur oluur. Trkiyede Yalar:
Blgeler Ya Dalm (Mevsimsel) Blgeler En Yal En Az Yal K Yaz Akdeniz K Yaz Ege K Yaz Marmara K Yaz G. Dou A. lkbahar Yaz Anadolu Sonbahar lkbahar Karadeniz lkbahar/Yaz K Dou Anadolu
Ya Alan Almayan Yerler En fazla ya alan yerler En az ya alan yerler Dou Bat Karadeniz Tuz Gl evre kylar Yldz Dalar Idr Malatya ovalar Mentee Yresi Gneydou Anadolu Orta Toroslar Suriye snr blgeleri Hakkari Yresi Tek dzenli yalar; Karadeniz kylarndadr.
25
****************************************************************************************** Trkiyede klimler:
KLMLER
TRKYEDE KLMLER - ETKLER K Etkenler Souk az Kuzey gney dalarnn kyya paralel olmas, 1 KARASAL (STEP) KLM Scak - kurak yal ykseltinin fazla olmasyla etki alan genitir. Souk az Gneydou orta ve dou kesimlerinde grlr. En scak en 1.a. G. Dou Anadolu Step yal Buharlamann en fazla olduu blgedir. kurak ki trde karasallk iklime sahiptir. K yalar kar Souk uzun k Serin yal eklindedir. Kar; en erken yap en ge eridii yerdir. 1.b. Dou Anadolu Step serin- sert Yaz mevsimi yal serin gemesinden meralar ok. ok uzun sert Sert karasal iklime sahiptir. Yllk scaklk fark, 1.b.1 Erzurum-Kars klimi Ksa serin souk donlu gn says, karla rtl gn says fazladr. En yal mevsim ilkbahar k; yazn kurak geer. 1.b.2 Yar Kurak Karasal Kurak Yal - souk Ova tabanlarnda bozkr; yksek alanlarda orman (seyrek aallar) rastlanr. Tuz gl evresinde kuraklk belirgindir. Kenarlara Souk az gidite bu derece azalr. Yllk gnlk scaklk Scak - kurak 1.c. Anadolu Step klimi yal farklar fazladr. En ya alan blgedir. Bitki rts Bozkr (Step)dir. Yalar da dzensizdir. Scak Nispeten souk Ya az kurak gemesiyle orman az, bozkr oktu. 1.d. Trakya Karasal klimi En az ya yazn, en fazla ya kn der. Ya Scak - kurak Ilk - yal rejimi dzensizdir. Ya ortalamas 600 -1000 mm. 2 AKDENZ KLM Bitki rts maki, yllk scaklk fark 15 180Cdir. K mevsimi 00Cnin altna pek dmez. Yayl Scak kurak Ilk yal alan; Akdeniz ky eridi, Ege ky kesimleri ve 2.a. Asl Akdeniz klimi (fazla) Gneydou Anadolunun batsdr. Gney Marmara kesimleridir. Enlem etkisiyle 2.b. Bozulmu Akdeniz klim Scak - kurak Souk - yal bozulmutur. Akdenize gre scakl daha dktr. Akdeniz Karadeniz Karasal iklim arasnda gei gsterir. Kn Akdeniz iklimi kadar lk, yazn Scak - kurak Ilk - yal Karadeniz iklimi kadar yal deildir. Ya rejimi 3 MARMARA KLM 600 mm civarndadr ve dzensizdir. Alak kesimlerde makiler; st ksmlarda Orman gibi bitkiler grlr. En fazla ya sonbaharda, en az ya ilkbahardadr. Serin - yal Ilk - yal Klar ky kesimlerde lk, yksek kesimlerde karl ve 4 KARADENZ KLM souk geer. Bal nem en yksek iklim etkisindedir. Serin - yal Ilk yal Trkiyenin en fazla ya alan yeri (2000-2500 mm) 4.1 Dou Karadeniz klimi Serin - yal Ilk yal Blgenin en az ya alan yeri (700-800 mm). 4.2 Orta Karadeniz klimi Serin kar Blgenin en sou kesimidir. Fazla ya alrlar (1000 Serin yal 4.3 Bat Karadeniz klimi yal 1500 mm). Kuzeybat rzgrlardan etkilenir. Karadeniz ile Anadolu iklimi arasndaki geiidir. Serin - kurak Serin - yal Maksimum ya ilkbahar sonlarna kaym; yaz 4.4 Karadeniz Ardl klimi ortalarnda kuraklklarda artmtr. Yaz
En zengin orman Karadenizde, en fakir orman Gneydou Anadolu Blgesindedir. En uzun yaz Akdeniz blgesinde grlr (bir yl iinde birden fazla tarm rn alnabilir.). En az ya Tuz Gl ve evresindedir.
26
****************************************************************************************** Doal Bitki rts:

Bitki rts Etkileri eitli aalarn bir arada toplandklar yerdir. Trkiyenin % 26sn kaplarlar. Geni, ideli ve kark yaprakl eklinde snflandrlrlar. Orman balangcn; ya, ykseltisini; scaklk belirler. Karadenizdeki ormanlar dier blgelere gre daha gr ve yangn riski ok azdr. Orman balang snr deniz seviyesinde olduu blge Karadenizdir. Toprak erozyonunu nler. Akarsu rejimlerini dzenler. Kt, kimya ila ve kozmetik sanayine ham maddelik yapar. Havadaki kirlilii alr. Karadeniz (%27); Akdeniz (%22); Ege (%17); Marmara (%13); Dou Anadolu (%10); Anadolu (%8); Gneydou Anadolu (%3) eklinde yer kaplarlar. Akdeniz ikliminin hakim olduu yerlerde grlen, sert yaprakl, kurakla dayal, her mevsim yeil ve allardan oluan bitki topluluudur. (Makileri oluturan bitkiler: zeytin, kocayemi, defne, mersin, keiboynuzu, zakkum, sakz, erguvan, sandal.) Akdeniz, Ege, Marmara blgelerinde grlr. Maki st snr blgeler arasnda farkllaabilir. Akdeniz Ege blgelerinde makilerin tahrip edildii blgelerde kan al topluluudur. (Lavanta iei, kekik otu, katran ard, sprge als vb garigler.) Orman tahribat sonucunda ortaya kan bitki trdr. Karadenizde meydana gelir.
Ormanlar
Makiler
Garigler Psdomaki (Yalanc Makiler)
Karasal iklimin hakim olduu yerlerde; ilkbahar yalaryla yeeren, yaz kuraklyla da saranan bitki topluluudur. Bu alanlarda yllk ya miktar azdr. Bu nedenle aa yetimez. Anadolu, Step (Bozkrlar) Dou Anadolu ve Gneydou Anadoluda yaygn biimde grlr. Karadeniz i ksmlar, Ergene Havzas, Bat Anadolu ve Akdenizin i ksmlarnda da grlrler. Antropojen Bozkr Ormanlarn tahribatndan sonra yerini alan bozkrlardr. En fazla Anadoluda grlr. Yksek dalarn st kesimleri (orman st snr kalc kar alt snr aras) yetiir. Genel olarak 2000 mden sonra balarlar. Yln byk blm yeil renkli kalrlar. Bykba hayvanclk asndan da ayrlar nemlidir. Dou Karadeniz, Erzurum Kars Blm, Toros Dalarnn yksek kesimlerinde grlr. Orman Katlamas (en alttan stte): Geni yaprakl orman Kark orman ne Yaprakl Orman Da ayr
Toprak Tipleri:
Tr Nemli Blge Yerli Topraklar Toprak Tipi Terra Rossa (Krmz Renkli) Topraklar Kahverengi Orman Topraklar Laterit Topraklar Podzol Topraklar Tundra Topraklar Kurak Yerli Topraklar l Topraklar zellii Demirin oksitlenmesiyle rengi krmzdr. Kalkerli arazinin youn olduu yerlerde sulama ile verimli hale gelen topraktr. Ormann youn olduu yerlerde bulunur. Organik madde ynnden zengindir ve verimlidir. Dou Karadenizde ykanma etkisiyle kiresiz orman tipleri yaygndr. Rengi kiremit krmzs olup tarm iin elverisizdir. (Demir oksit nedeniyle) ne yaprakl ormanlarn geni yer kaplad, souk nemli iklim blgelerinde yaygndr ve ykandklarndan mineral bakmndan da fakirdir. Souk iklim kua topraklardr. Bulunduu Yerler Akdeniz ikliminin etkili olduu yerler (Gney Marmara, Ege Akdeniz kylar, Gneydou Anadolu bat kesimi) Karadeniz Blgesinde geni alanda (genelde dalarn denize dnk ksmlar), Marmara blgesinde ve Yldz Samanl dalarnda grlr. Dou Karadeniz blgesinde grlr. Bat Karadeniz blgesinde grlr.
Kestane Rengi (Bozkr) Topraklar
ernozyomlar (Kara Topraklar) Alvyal Topraklar Ls Topraklar Moren Topraklar Kumlu Tfl T. Killi Topraklar Kireli Topraklar Tuzlu Topraklar
Trkiyede grlmez. Trkiyede yoktur; ama iklim iddetli buharlama sonucu toprakta sert tabaka koullar tahribatlar sonucu giderek meydana gelir. Tarma elverisizdir. Renkleri bozdur. bu topraklar meydana gelebilmektedir. Ilman kuakta, karalarn i kesimlerindeki yar Anadolu, Dou Anadolu, Bat kurak alanlarn topradr. Tarma ok elverisizdir. Anadolu ve Gneydou Anadoluda (Daha ok tahl tarm yaplr.) Humus bakmndan grlrler. fakir; kire tuz fazla. Renginden dolay kara topraktr. Humus Erzurum Kars Blm (ayrlar), bakmndan ok zengindir ve verimlidir. klim Dou Karadeniz Blm (orman st yznden pek deerlendirilememektedir. Bu snr zerinde) bulunurlar. alanlarda bykba hayvanclk yaplr. Akarsularn biriktirdii topraklardr. Verimlidir. Deltalar, vb. Rzgarlarn tayp biriktirdii topraklardr. Anadolu blgesinde rastlanr. Buzullarn tayp biriktirdii topraklardr. lkemizde rastlanmaz. Volkanik kl, kumlarn zerinde olumutur. Nevehir rgp evresi. Eski gl tabanlarnda oluur. Vertisol da denir. Ergene, G. Marmara, Konya evresi (Killi) kireta zerinde oluan topraktr. Ege, Akdeniz, Dou Anadolu. Eski gl taban kapal havzalarda grlr. Tuz Burdur Ac Glleri, vb.
Intrazonal Toprak
Tana n Tprak
Birok etkenli trden toprak eidi eklenebilir. En temelleri bu ekildedir.
27
******************************************************************************************
28
******************************************************************************************
D. TRKYEDE NFUS VE YERLEME, EVRE TOPLUM

1) EVRE SORUNLARI: evre sorunlarnn temel nedeni: Nfus art ve tketimi, sanayileme ve kentleme. * Hava Kirlilii : Byk kentler (stanbul, zmir, vb.), fabrikalar (demir elik, vb.), santraller (termik, vb.) ve sanayiler (imento azot, vb.) gibi yerlerde ok grlr. * Toprak Kirlilii : Yanl arazi kullanm ve erozyondan ou tarm toprak arazileri verimsizleiyor. Topran kirlenmesi; toksit maddeler, zirai ilalar, kentsel atk sular, endstriyel atklar, radyoaktif atklar gibi etkenlerden olmaktadr. * Su Kirlilii : Su kirlilii; evsel, endstriyel ve tarmsal atklardan kaynaklanr. Yer alt sular; tarmsal ila, gbre ve endstriyel atklarla kirletilmitir. Denizlerde (Marmara Denizi, zmit krfezi, zmir krfezi, skenderun krfezi bata olmak zere) ise youn kirlilikler grlmektedir. Doal dengenin bozulmasna neden olacak etkenler: Kresel snma iklim deiiklikleri, Bitki hayvan trlerinin azalmas yok olmas, Tatl su kaynaklarnn azalmas, Doal afetlerin artmas, Salgn hastalklarn artmas, Alk ve kitlesel glerin yaanmas. Not: Akarsu aznda deltalarn olumas, ekolojik dengeyi bozmaz. Doal Afetlerin Snflandrlmas
Yer Kkenli Afetler Deprem ( % 61 ) Tsunami Heyelan ( % 15 ) Volkan Pskrmeleri Atmosfer Kkenli Afetler Ar kar Yldrmlar ( % 1 ) Dolu Sis Kuraklk Sel Takn ( % 16 ) Hortumlar Frtnalar Kaya dmesi ( % 4 ) Yangnlar ( % 3 ) Biyolojik Kkenli Afetler Bulac hastalklar Bcek istilas
( % 15 ) Trkiyedeki oran
Deprem : Depremin ykc etkisi; deprem iddetine, sresine, arazi yapsna ve yapda kullanlan malzeme ve kalitesine baldr. Trkiyede deprem riski az olan yerler; Konya Karaman evresi, Taeli Platosu, Mardin Yresi, Ergene Havzas, Dou Karadeniz kylar. Volkan Pskrmeleri : Trkiyede aktif volkan bulunmaz. Ar, Tendrek, Sphan, Nemrut, Erciyes, Melendiz, Karacada, Karada ve Kula volkanlar zaman zaman gaz buhar karsa da pskrmezler. Tsunami : Deniz ve okyanus tabannda deprem ve volkanizmaya bal zemin kaymas, taban kmesi gibi olaylar sonunda oluan uzun periyotlu dev dalgalardr. Tsunami nlenemez; ama erken uyar ile zarar azaltlr.
29
****************************************************************************************** Ktle Hareketleri (Heyelan, amur Akntlar, Kaya Dmesi) : Heyelan etkileyen faktrler: Eim, iklim (bol ya), tabakalarn yaps, duruu ve beeri faktrler. En ok Dou Karadeniz blmnde grlr. Heyelan sonucunda; Tortum ve Sera gibi gller olumutur, can ve mal kaybna neden olmutur. Heyelandan korunmak iin; istinat duvarlar rlr, doal dengesi bozulan yamalar aalandrlr ve teraslandrlr. Sel : Depremden sonra en fazla can ve mal kaybna neden olur. Meri, Asi, Byk Menderes gibi eimi az olan yerlerde ok sk taknlar meydana gelir. Akarsularn sele kar dayanklklar: Akarsuyun bykl debisi, yer ekilleri zellikleri, arazi kullanm durumlar, toprak zellikleri, bitki rts erozyona kar tutumlar, vadi eimleri ekli ve uzunluklarna baldr. Sele kar nlemler: Orman alanlar korunmal, plak yerler aalandrlmal, dik yamalarda tarm yaplmamal, riskli dereler slah edilmeli, gzlem istasyonlar konulmal, dere yatana sularn ak hzn azaltc setler gletler yaplmal, sel riski yksek dere akarsu yataklar yerleime almamal, ykselti ve eimin az olduu yerlerdeki yerleim alanlar korumak amacyla akarsu yata engellenmemelidir. : Bitki rtsnn zayf olduu, dalk alanlarda, youn kar ya sonucu yamalarda oluan kar rtsnn aa doru hareket etmesidir. Bitki rtsnn azl ve yer ekilleri etkilidir. En ok Dou Anadolu, Dou Karadeniz ve Anadolunun dousunda grlr. Dolu : Bulutlardaki su taneciklerinin 00Cnin altndaki scaklklarda aniden donmasyla oluan buz taneleridir. En ok ilkbahar yaz aylarnda; Anadolu, Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde grlr. (% 46 yaz, % 45 ilkbahar, % 7 sonbahar, % 2 k aynda grlr.) Sis : Yeryzne yakn yerlerde oluan alak bulutlardr. Kydan i blgelere gidildike nemin azalmasna bal olarak sisli gn says azalr. Farkl hava ktlelerin karlamasyla, nemli havann da yamac boyunca ykselip soumasyla, souk hava ktlesinin daha scak olan su yzeyinden gemesiyle ve havann bulutsuz olduu gecelerde yerin ar soumas sonucu havadaki nemin souk yeryzne temas etmesiyle oluur. Frtnalar : Basn farkna bal olarak oluan yatay hava hareketlerinin hzl esmesiyle oluur. Frtna sonucu; deniz kabarmas, iddetli saanak ya, sel, , tipi ve heyelanlar yaanabilir. ok seyrekte olsa hortumlar (tornado) oluabilir. (Dou Akdenizde en ok). Yldrm : Bulut ierisinde, iki bulut arasnda ve bulutla yer arasnda olan elektrik boalmasdr. Bulutlar aras elektrik akna imek, bulutla yer arasnda ise Yldrm denir. Bu olayla can kayplar ve orman yangnlar yaanabilir. Kuraklk : Kurakln oluum nedeni; ya azl ve iddetli buharlamadr. En az ya Anadoluya dmesine ramen, scakln yksek olmas ve iddetli buharlamann etkisiyle Gneydou Anadolu en kurak blgedir. Karadenizin ky kesimleri dnda kalan yerlerde yazn yan olmamas bu mevsimde kurakl yaratr. Trkiyede baz yllarda kuraklk iddeti ayn olmaz. Byle yllarda olan etkenler: Tarmsal verim azalr, Sulama ve ime suyu azalr, Tarmsal retimde yllar arasnda byk dalgalanmalar oluur, Hidroelektrik enerji retimi azalr, Doal bitki rts kurur, Hayvansal verim azalr, Orman yangnlar artar.
30
****************************************************************************************** 2) TRKYEDE NFUS Nfus : Belirli bir snrl alanda, belirli zaman diliminde yaayan insan saysdr. Trkiyede Nfus Art Nfus Saymlar : 1831 Osmanlda ilk nfus saym: Askerlerin ve vergi ykmllerin saysn bulmak iindir. 1927 Cumhuriyet Dneminin ilk saym: lke nfusu 13,6 milyon. Bu nfus art, halkn kendi istekleri ve devletin uygulayaca politikalarnda etkisiyle yksek hzla artmtr. 1935 1990 yllar aras: 1935ten itibaren her 5 ylda bir saym gerekletirilmitir. 1940 1945 yllar aras: II. Dnya Sava etkisiyle ou insann silah altna alnmas ile doum orannn azalmas ve salk beslenme koullarnn kt olmasyla nfus art hz en dk seviyede olmutur. 1950 1960 yllar aras: Savan sona ermesiyle dourganlk orannn artmas ve gelien salk koullarnn etkisiyle lm orannn azalmas ve nfus arttrc devlet politikalarnn uygulanmas nfus art hznn %0 25in zerine kmasna neden olmutur. 1980 ve sonras: Kentleme ve eitim dzeyinin artmasna paralel olarak dourganlk orannn azalmas nfus art hzn azaltmtr. Gnmzde nfus art hz her geen gn azalmaya devam etmektedir. Buna ramen lkemizde nfus art hz dnya ortalamas ve gelimi lkelerden fazladr.
Demografi: Nfusu nitelik ve niceliklere gre inceleyen bilim daldr. Nfus artn, artn sebeplerini, gleri, yerleme ekillerini ve nfus younluunu inceler. Nfus Art : Nfus Art = (Doum + Alnan G) (lm + Verilen G) Doal Nfus Art = Doum lm Nfus Art Hzn Arttran Nedenler: 1. Doum oranlarnn fazlal: Dourganlk ile toplumun sosyo-ekonomik arasnda ters orant vardr. Trkiyede en fazla Gneydou ve Dou Anadolu illerindedir. (Dou Anadolu g vermesi nedeniyle nfus art hz dktr. Marmara Blgesi ise dourganlk oran dk olmasna ramen, g almasyla nfus art en fazla olan yerdir). 2. Eitim seviyesinin dk olmas: Sosyo-ekonomik durumla orantldr. Eitim artarsa art azalr.
31
****************************************************************************************** 3. lmlerin az olmas: Salk hizmetlerinin geliimine de bal olarak yaamn artmasyla orantl olarak geliir. 4. Salk - beslenme koullarnn iyilemesi: Bu koullarn iyilemesi, yaam koullarnn iyilemesine ve nfusun artmasna neden olur. 5. Hatayn Anavatana Katlmas: 1939da anavatana katlmasyla 208 bin kii Trkiye nfusuna eklenmitir. (% 1lie denk gelir.) 6. D lkelerden Trkiyeye olan gler: zellikle Balkanlar ile Kafkaslardan gelen yaklak 2 milyon kii d gle gelmitir. 7. Gelenek ve grenekler, 8. Dini inanlar. Not: 1955 1960 dnemi, Trkiyede en fazla nfus art hznn olduu dilimdir. (II. Dnya bitimi) Not: Gelimi lkelerdeki nfus art hz, gelimemi lkelerden daha azdr. Nfus Art Hzn Azaltan Nedenler: 1. Aile planlamalar, 2. Bebek lmlerinin fazla olmas, 3. Eitim seviyesinin ykselmesi, 4. Darya g verilmesi, Nfus Artnn Ortaya kard Olumsuz Sonular: 1. Kyden kente g artar. 2. Kii bana gelir azalr, refah seviye der. 3. Kalknma hz azalr, isizlik oran artar. 4. Gelir dalmndaki dengesizlik artar. 5. Doal kaynaklarn tketimi artar. Nfus Artnn Ortaya kard Olumlu Sonular: 1. gc ucuzlar. 2. Piyasa geniler. 3. Mal ve hizmete talep artar.
5. 6. 7. 8.
Doal afetler ve salgn hastalklar, Savalar ve etnik basklar, Sanayileme ve kadnn i hayatna atlmas, nsan emeine olan ihtiyacn azalmas.
6. Salk, eitim, altyap hizmetleri aksar. 7. Nfusa bal (demografik) yatrm artar. 8. Konuk sknts ortaya kar. 9. Verimli tarm alanlar azalr. 10. evre sorunlar artar.
4. lke nfusu gen ve dinamik yap kazanr. 5. Dnya zerinde askeri etki yaratr.
Trkiyede Nfus Politikalar: 1. Nfus art hzn arttrmaya ynelik politika (1935 1963 yllar aras), 2. Nfus art hzn azaltmaya ynelik politika (1963 gnmze kadar), 3. Nfusun niteliini niceliini iyiletirmek amacyla uygulanan nfus politikas ( 1980 yl sonras). (Gnmzde Trkiyenin uygulad politikalar arasndadr. Nfusu istenilen seviyede tutmak iin.) Trkiyede Nfus Daln Etkileyen Faktrler:
DOAL FAKTRLER En nemli doal faktrdr. Ekonomik faaliyetleri dorudan etkiler. Yeterli miktarda ya alan lman yerler, nfusun youn olduu yerlerdir. lkemizde nfus, daha ok ky blgelerde toplanr. Yerden yksee ktka scaklk azalacandan nfusu da etkiler. (Nfus yukar doru azalr.) Hem ime suyu, hem de tarmda kullanma nedeniyle nemlidir. Yer ekillerinin sade olduu yerlerde tarm alanlarn fazlal, ulamn rahatl gibi etkenlerden nfus fazlalar. Dalk ve engebeli alanlarda ise tam tersi etki yapar. Bitki rtsnn youn olduu (orman, vb.) yerler nfuslanma adan elverisizdir. Tarm asndan nemli olduu iin nfusun dalnda etkilidir. Graben ovalar ar nfuslanr. BEER FAKTRLER Tarihi olan kentler ilginin younluundan ar nfuslanmtr. (stanbul, Bursa, vb.) Tarmsal faaliyetlerin youn olduu alanlarda nfus fazladr. (ukurova, Gney Marmara, vb.) Yer ekillerinin uygun olduu alanlarda ulamn gelimesiyle nfus miktarnda art olmutur. Sanayi, ticaret, madenciliin gelitii yerlerde nfus fazladr. (Sanayi: Bursa, zmir; Ticaret: stanbul, Adana; Madencilik: Zonguldak, Elbistan.) Trkiyede zellikle ky turizmi gelitii iin buralar ar nfuslanr. Kuadas, Marmaris, Antalya, Alanya, Bodrum, Manavgat, vb.
klim Ykselti Su Kaynaklar Yer ekilleri Bitki rts Toprak zellii
Tarihi Nedenler Tarmsal Faaliyet Ulam Ekonomik Faaliyet Turizm
32
******************************************************************************************
Sk Nfuslu Alanlar Karadeniz Kylar, Adana evresi, atalca Kocaeli, Gaziantep evresi Gney Marmara, Yukar Sakarya Ege Kylar.
Seyrek Nfuslu Alanlar Dou Karadeniz Kesim Mentee Yresi Sinop Kastamonu, Teke Taeli Platosu, Yldz Dalar, Tuz Gl evresi Biga Yarmadas Hakkari evresi
2000 ylna gre Trkiyede nfus art hz: Marmara (% 26,69), Gneydou (% 24,79), Akdeniz (% 21,43), Ege (% 16,29), Anadolu (% 15,78), Dou Anadolu (% 13,75), Karadeniz (% 3,65). Trkiyede nfus miktarlar sralamas: (En fazladan en aza doru) Marmara Anadolu Ege Akdeniz Karadeniz Gneydou Anadolu Dou Anadolu Nfus Younluu :
1) Aritmetik Nfus Younluu : Bir blgenin toplam nfusun, o blgenin yz lmne blnmesiyle elde edilir.
Aritmetik Nfus Toplam Nfus (kii / km2) = Yogunlugu Yzlm
Trkiyede aritmetik nfus younluu sralamas: (En fazladan en aza doru) (kii / km2) Marmara Gneydou Anadolu Ege Anadolu Akdeniz Karadeniz Dou Anadolu 2009 verilerine gre Trkiyede km2ye 94 kii dmektedir.
33
****************************************************************************************** 2) Tarmsal Nfus Younluu : Bir blgenin tarmla uraan nfusun, o blgenin tarm arazisine blnmesiyle elde edilir.
Tarimsal Nfus Tarimla Ugrasan Kisi (kii / km2) = Yogunlugu Tarim Arazisi
Trkiyede tarmsal nfus younluu sralamas: (En fazladan en aza doru) (kii / km2) Dou Anadolu Karadeniz Ege Akdeniz Marmara Gneydou Anadolu Anadolu Trkiyede yeryz ekillerinin engebeli olduu yerlerde (tarm alanlar dar), tarmsal nfus younluu fazladr. Trkiyede Dou Karadeniz, Dou Anadolu ve Hakkri Blmlerinde tarmsal nfus younluu fazladr. ve Gneydou Anadolu blgelerinde ise azdr. 3) Fizyolojik Nfus Younluu : Bir blgenin toplam nfusun, o blgenin tarm arazisine blnmesiyle elde edilir. Fizyolojik Nfus Toplam Nufus (kii / km2) = Yogunlugu Tarim Arazisi Trkiyede fizyolojik nfus younluu sralamas: (En fazladan en aza doru) (kii / km2) Marmara Gneydou Anadolu Ege Akdeniz Dou Anadolu Karadeniz Anadolu Bir blgede aritmetik nfus younluu ile fizyolojik nfus younluu arasndaki farkn fazla olmas, o blgede engebenin fazla, tarm alanlarnn az olduunu gsterir. Trkiye Nfusunun zellikleri : Nfusun yapsn; ya, cinsiyet, yerleme, eitim, i, gelir dzeyi, medeni hali, vb. oluturur. 1) Nfusunun Ya Gruplarna Gre Dalm :
Gen nfus (0 14 ya aras; bakma muhtatr), Olgun nfus (15 64 ya aras), Yal nfus (65 ya ve st nfus) olarak gruplanr. Trkiye genel olarak gen ve dinamik bir nfus yapsna sahiptir. Bir lkenin nfus piramidinden yararlanarak; toplam nfusu, nfusun ya gruplarna gre dalm, lkenin gelimilik dzeyi ve nfusun cinsiyet oranlar gibi bilgiler elde edilir.
Trkiyede gnmzde nfusun artt, dourganlk orannn azalmasyla piramit tabannn giderek darald ve yal nfusun toplamdaki paynn artt gzlenmitir. (Gelimilie doru kaymaktadr.)
34
****************************************************************************************** 2) Nfusunun Cinsiyet Gruplarna Gre Dalm : Nfustaki cinsiyet oranlarn sava ve gler etkiler. Savalarda erkek nfusunun lmesinden tr kadn nfus oran daha fazladr. Glere daha ok erkeklerin katlmasndan dolay g alan blge ve kentlerde (stanbul, Bursa, vb.) erkek, g veren blge ve kentlerde (Mu, Bingl, vb.) ise kadn nfus oran daha fazladr. 3) Nfusunun Eitim Durumlarna Gre Dalm :
Kalknmann temelinde yetimi insan gc vardr. Sanayide ileri gitmi lkelerde nfusun eitim durumu yksektir. Trkiyede okuryazar 1930da % 20 iken; 2000 ylnda % 87i gemitir. Marmara, Anadolu ve Egede okuma-yazma oran, Trkiye ortalamasnn zerinde iken; Gneydou, Dou Anadolu ve Karadeniz okuma yazma orannn en dk olduu blgelerimizdir. Erkeklerde % 94, kadnlarda % 80 orannda okuryazarlar bulunmaktadr. 4) Aktif Nfus ve Sektrel Dalm : 15 64 ya arasndaki nfus alma andaki nfus olarak kabul edilir. Fiilen i piyasasna emeini sunan nfusa Aktif Nfus (alan) denir.
Gelimi lkelerde i imknlarnn fazla olmasndan tr isizlik oran az, gelimemi lkelerde ise daha fazladr. Gelimi lkelerde sanayi ve hizmet alannda alan nfus fazla, tarmda az; gelimemi lkelerde ise bunun tam tersidir. Trkiyede aktif nfus % 55,2dir. Aktif nfus iinde % 64,4 erkek, % 35,6s kadndr. Aktif nfusun % 34,8i tarm, % 46,9u hizmet, % 18,3 ise sanayi sektrnde alyor. Tarmla uraanlar daha ok krsal kesimde ve daha ok Dou ve Gneydou Anadolu illerinde; hizmetle uraanlar genellikle stanbul, Ankara, zmir gibi byk kentlerde; sanayi sektrnde alanlar ise stanbul, zmit, zmir gibi sanayi kent evrelerinde toplanmtr. 5) Krsal Kentsel Nfusa Gre Dalm : Gelimi lkelerde, kentsel nfus oran fazla, krsal nfus oran azdr ( imknlarndan). Az gelimi lkelerde bunun tam tersidir ve byk ksm tarm sektrnde alr. 1927den 1980e kadar krsal nfus fazla, 1983te krsal-kent nfus eitlendi,1983ten sonra da kent nfusu glerle devaml art gstermitir. Kentsel nfus en fazla Marmara, en dk olan ise Karadeniz Blgesidir. Karadenizde nfusun % 51i krsal kesimde yaamaktadr. stanbul % 99luk ehirleme oran ile kentsel nfus oran en fazla olan ilimiz iken Ardahan ve Bartn ise ehirleme oran en dk olan illerimizdir.
Blge Ad 1 Marmara 2 Anadolu 4 Ege 5 Akdeniz Kentsel Nfus 13.730.962 8.039.036 5.495.575 5.204.203 Oran (%) 79 69.2 61.4 59.7 Blge Ad 3 Gneydou Anadolu 7 Karadeniz 6 Dou Anadolu TOPLAM Kentsel Nfus 4.143.136 4.137.466 3.255.896 44.006.274 Oran (%) 62.6 49 53 64.9
35
****************************************************************************************** Aktif nfus orannn azalmasnda etkili olanlar: Yurt dna yaanan gler, sizlik orannn yksek olmas, renci saysnn artmas ve renim sresinin uzamas, Askerlik sresinin uzun olmas, Tarmda makine kullanmnn artmas sonucu krsal kesimde i olanaklarnn azalmas, Kadnlarn i gcne katlm orannn dk olmas 3) TRKYEDE GLER nsanlarn geici veya srekli olarak yer deitirmesine G denir. Glerin en nemli sebebi ekonomik etmenlerdir.
Trkiyede Gler Gidilen Yer Bakmndan Zorunlu ve Gnll Gler Gler lke snrlar iinde yaplyorsa i g, lke snrlar dnda yaplyorsa d g denir. G D G nsanlarn kendi isteiyle daha iyi koullarda yaamak iin yaptklar gler gnll g, sava, siyasi bask, terr, vb. gibi nedenlerle insanlarn yaadklar yerleri terk etmeye zorlanmas sonucu yaanan glere zorunlu g denir.
Sre Bakmndan Gler Yaamn gittii yerde devam ettiriyorsa srekli g, belirli bir sre devam ettiriyor ve genelde igcne dayal oluyorsa mevsimlik g denir. Mevsimlik Srekli G G *Tarm *Turizm *naat *Yaylaclk
Mbadele Gleri
Kalc Gler
Krdan ehre, lkeler ehirden ehre, krdan aras yaplan kra, ehirden gler kra doru.
lkeler arasndaki karlkl anlamalarla yaplan nfus deiimine mbadele g denir. I. Dnya Sava sonrasnda Lozan antlamas ile Trkiye ile Yunanistan arasnda byle bir g yaanmtr.
Gn Nedenleri Krsal Kesimde; Nfus art hznn fazla olmas Tarm alanlarnn az olmas Tarm alanlarn miras yoluyla blnmesi Tarmda makinelemeyle krsal kesimde isizliin artmas, olanaklarn yetersiz kalmas, Eitim ve salk koullarnn yetersizlii, Kan davas, gvenlik probleminin olmas, Kentlerde; Sanayinin gelimesi, Eitim salk hizmetinin yaygn olmas, Hayat standartlarnn yksek olmas D Gler - Faktrler Ekonomik skntlar Savalar Mbadele Eitim grmek syanlar
Gn Sonular Dzensiz arpk kentleme, Konut sknts, Kira cretlerinde art, Ev fiyatlarnda art, Ulam problemleri, Eitim salk hizmetlerinde aksama, evre kirlilii, Nfusun dalnda dengesizlik, Altyap yetersizlii, Kii ba gelirde azalma, sizlik orannda art, Sanayi tesislerinin kent iinde kalmas, Kltrel sosyal atmalarda art En ok g veren blgeler Dou Anadolu Blgesi Gneydou Anadolu Blgesi Karadeniz Blgesi
Alnacak Tedbirler Krsal alandaki ekonomik eitlilik arttrlmal, Krsal alandaki salk, eitim, ulam hizmetleri gelitirilmeli, Sulu tarm alanlar yaygnlatrlmal, iftiler krediyle desteklenmeli, Besi (ahr) hayvancl yaygnlatrlmal, Sosyal kltrel faaliyetler yaygnlatrlmal, Gvenlik sorunu olan yerlerde asayileri salanmal. En ok g alan blgeler Marmara Blgesi Ege Blgesi Anadolu Blgesi
Beyin G: Geri kalm lkelerdeki nitelikli ve alannda iyi eitim alm insanlarn gelimi lkelere yaptklar gtr. lkemizden ABD ve Avrupaya pek ok beyin gleri olmaktadr. Beyin gnn nedenleri: 1. Bilimsel aratrmalara nem verilmemesi, 2. alma koullarnn kt ve cretlerin dk olmas, 3. niversitelerin nitelik bakmndan yetersizlii.
36
****************************************************************************************** 4) TRKYEDE YERLEMELER nsanlarn bir yerde geici veya srekli olarak kalmalardr. Yerlemeyi Etkileyen Faktrler: a) Doal Faktrler : klim (scaklk, nem, ya); Yer ekilleri (Ykselti, Eim, Bak, Dalar ve Uzan); Toprak Verimi; Su Durumu; Bitki rts (ormanlk, vb.). b) Beeri Ekonomik Faktrler : Tarm, Sanayi, Ticaret, Turizm, Ulam, Yer alt Kaynaklar.
YERLEME EKLLER KIR YERLEMELER Dokusuna Gre Kr Ky Yerlemeleri Yerlemeleri Devaml Yerlemeler Toplu Dank Mahalle Yerlemeler Yerlemeler Mezra Divan iftlik Ky Alt Yerlemeleri Geici Yerlemeler Yayla Al Kom Dam Oba Bykle Gre Kk kent Orta dereceli kent Byk kent Metropol Megapol KENT YERLEMELER Ekonomik Kltrel Fonksiyona Fonksiyona Gre Gre Tarm Sanayi Ticaret niversite Turizm (kentleri) Liman Maden (kentleri) dari Fonksiyona Gre
Bakent (Ankara)
Kk ehirler Nfus < 100.000 10.000<x<25.000
BYKLKLERNE GRE KENTLER Orta Dereceli ehirler Byk ehirler Metropol Megapol 500.000 Nfus < 1.000.000 Nfus < 10.000.000 Nfus 100.000 Nfus < 500.000 1.000.000 10.000.000 25.000<x<100.000 100.000<x<500.000 500.000 < x
FONKSYONLARINA GRE KENTLER Tarm Kentleri Sanayi Kentleri Liman Kentleri Ticaret Kentleri Rize, Samsun, stanbul, zmir, Kocaeli, Mersin, stanbul, zmit, stanbul, zmir, Adana, Trabzon, Nide skenderun, Karabk zmir, skenderun Bursa, Samsun niversite Kenti Askeri Kentleri Turizm Kentleri Dini Kentler Bursa, Konya, stanbul, Ankara, Erzurum, Konya, Kayseri, Antalya, Alanya, Bodrum, Fethiye, rgp anlurfa, stanbul zmir, Eskiehir Diyarbakr, Erzincan
dari Kentler ANKARA Teknoloji Kentleri Tekno-kentler (zmir, stanbul, Bursa)
KIR YERLEMELER YERLEME EKLNE (DOKULARINA) GRE Toplu Yerlemeler Dank Yerlemeler izgisel Yerlemeler Dairesel Yerlemeler Evler birbirinden uzaklar, Evler birbirine yakn, Ky boyu yerlemelerdir, Toplu yerlemelerdir. Su kaynaklar az, Su kaynaklar bol, Bir akarsu yol boyunca Dz ovalk yerlerde Az engebeli yerlerde ok engebeli yerlerde grlrler. grlrler. grlrler. grlrler. Anadolu, Gneydou Byk kentler (ova, plato Dou Karadeniz Blm Akarsu etrafnda, ky blgeler Anadolu Blgelerinde civarnda kurulan) KIR YERLEMELER EV TPLER Ahap Evler Ta Evler Tf Evler klimi yal, orman klimin yar kurak, Volkanik arazinin ynnden zengin arazinin tal yerlerde bulunduu yerlerde blgelerde grlr. grlr. grlr. Akdeniz Blgesi, Nevehir Karadeniz Blgesi Ege Blgesi, (Peribacalar) (dik at kullanlr) Dou Anadolu Blgesi rgp Avanos
Kerpi Evler klimi kurak, orman fakir blgelerde grlr. Anadolu, Dou Anadolu, Gneydou Anadolu
Betonarme Evler Sanayileen ve ehirleen, ou ilelerde de grlen genel yapdr. Marmara Blgesi, Ege Blgesi, Akdeniz Blgesi, Anadolu .
Blgelerde farkl at eimlerinin olmas, yan trne baldr. Dou Anadoluda at eimi fazla tutulmasndaki etken kar ya sonras kar birikmelerini azaltmak ve aaya drtmek amaldr. Erzurum Kars blgesinde bazalt, Akdenizde kalker tipi talar binada kullanlr.
37
****************************************************************************************** Ky Alt Yerlemeleri: nsanlarn su kaynaklarna yakn kurduu, genellikle dank, az nfuslu, tarm ve hayvancla dayal idari bakmndan kylere bal yerlemelerdir. *******************************(Devaml Yerlemeler)*************************************** a) Mahalle (Ky) : Ev says, 5 30 arasnda deiir. Zamanla ky haline gelir. Bat Karadeniz, Akdeniz, Marmara ve Bat Anadoluda yaygndr. b) Mezra : Ev says, 5 10 arasndadr. Halkn geim kayna, tarm ve hayvanclktr. Dou ve Gneydou Anadoluda (ksmen Anadolu Dou Karadeniz blm) yaygndr. c) Divan : Birbirinden uzakta kurulmu olan ve birlikte ky oluturan mahallelerdir. Tahl tarm yaygndr. Bat Karadenizde (Samsun Bolu stanbul hattnda) grlr. d) iftlik : Geni toprak mlkiyeti iinde kk yerleme tipidir. Tarm ve hayvanclk yaplr. Trakya, Ege, Akdeniz, Anadoluda grlr. *******************************(Geici Yerlemeler)***************************************** e) Yayla : Ev yaygn ky alt yerlemelerdir. Yazlarn serin gemesi, otlarn gr olmas yaylacl arttrmtr. Turizm veya hayvanclk olarak kullanlr. Karadeniz, Akdeniz, Dou Anadolu, Anadoluda yaygndr. (Plato ve da yamalarnda zellikle) f) Al : Etraf itlerle ve duvarlarla evrili, genellikle kkba hayvancln yapld yerlerdir. ve Dou Anadoluda grlrler. g) Kom : Dou Anadolu Blgesine zgdr ve hayvan beslemek amacyla geni otlaklarn bulunduu alanlarda kurulmu geici bir ky alt yerlemesidir. Bu yerlemenin iinde hayvan barnaklar ve oban evleri vardr. h) Dam : Hayvanclkla beraber kk apl tarmsal faaliyetlerin olduu yerlemedir. Ege Blgesi, Gller Yresi, Gkeada ve Bozcaadada grlr. i) Oba : Geimini hayvanclk ile salayan ailelerin kurduu birka adr ya da evden oluan kk yerlemelerdir. Dou Orta Karadeniz, Ege, Gney Marmara, Bat Gneydou Toroslarda grlr. ****************************************************************************************** Ky Alt Yerlemeleri zellikleri: 1. Genel olarak tarm ve hayvancla dayanr. (Ormanclk da ksmen) 2. Genellikle dank yerleme grlr. (Engebe etkeninden tr) 3. Akarsu ve gl gibi su kaynaklarnn yaknna kurulur. 4. Nfuslar ok azdr. 5. Kk ve az sayda konutlardan oluur. 6. Konutlara bitiik olarak ahr, al, damlar bulunur. 7. Sosyal imknlar kstldr. Kent merkezlerine de uzaktrlar. Ky Yerlemeleri: 2000den az nfusa sahip cami, okul, mera gibi ortak mallar bulunan, toplu veya dank oturan insanlarn ba, bahe ve tarm topraklar ile birlikte oluturduklar en kk idari birimdir.
38
******************************************************************************************
E. TRKYENN EKONOMK CORAFYASI

Trkiye Ekonomisi: Dnyann 17. byk ekonomisine sahiptir. Hizmet %65,5, Tarm 24,4 ve Sanayi %10,1 eklindedir.
TRKYE EKONOMSN ETKLEYEN FAKTRLER DOAL FAKTRLER Corafi Konum klim Yer ekilleri Toprak Yer alt Kayna BEER FAKTRLER Nfus-Yerleme
1) TRKYEDE TARIMCILIK
Tarmn nemi Sanayide ham madde olarak kullanlr. Halkn temel besin ihtiyacn karlar. hracatta nemli paya sahiptir. Temel geim kaynaklar arasndadr. Milli gelirin 1/4' tarmdan salanr. Tarmn zellikleri klim eitlilii fazla olduu iin tarm rn eidi de fazladr. Tarm alanlar, yer ekillerinin engebeli ve ykseltinin fazla olduu Dou Anadolu, Karadeniz ve Akdeniz blgelerinde dar; yer ekillerinin sade ve ykseltinin az olduu Anadolu, Marmara, Ege ve Gneydou Anadoluda ise genitir. Doal koullara bamllktan dolay retim dalgalanmas yaanr. Yan yetersiz ve dzensizliinden tr tarm topraklarnn 1/5i nadasa braklr. (Nadas, toprakta nem biriktirmek iin uygulanr.)
Yz lmleri iinde tarm alanlarnn oran (%): Marmara (%30), Anadolu (%27), Ege (%24), Gneydou A. (%20), Akdeniz (%18), Karadeniz (%17), Dou Anadolu (%10). (Ekili-dikili arazi) ! Tarm alanlar en fazla Anadoluda; tarm arazisi oran en fazla Marmara Blgesindedir.
(TUIK 2008)
Ekili alanlar (% 72,5), Nadas (% 18,5), Dikili Alanlar (% 9) eklinde tarm alanlar dalr.
TARIMSAL VERM/ TARIMI ETKLEYEN FAKTRLER Bitkinin su ihtiyacn yalarla karlamad yrelerde sulamaya ihtiya duyar. Sulama sorunu en az Karadenizde; en ok Gneydou Anadoluda vardr. Akdeniz Blgesinde sulama sorunu zldnde tarm rnlerinin erken olgunlamasyla da birden ok rnn elde edildii 1. Sulama grlr. GAP ve KOP projeleri de blge lke kalknmasnda nem tekil etmektedir. Trkiyede sulama tekniklerinde damlama ve yamurlama gibi teknikler kullanlmaktadr. Gbreleme ile topraa mineral ve organik maddeler takviye edilir. Gbreler; doal gbre (bitki hayvan atklar) ve suni gbre (azot-fosfat-potasyum gibi kimyasal maddelerin ilenmesi ile) 2. Gbreleme eklindedir. Trkiyede doal gbre yakacak olarak kullanldndan suni gbre yaygndr. Tohumun kt yanlarndan arndrarak kaliteli ekle dntrmektir. Bu slahla, retim miktar 3. Tohum Islah artar, kalite ykselir ve standart rn elde edilir. Topran zamannda, verimli, rn kayb az olacak ekilde ilenmesini salar. Hem i gc; 4. Makineleme hem de daha geni alanlarnn ilenmesi asndan srekli desteklenmitir. eitli otlar ile haereleler ile mcadele etmek ve rnlerden uzak tutmak iin kullanlr. 5. lalama Hasattan sonra rnlerin pazarlara satlmas, devamllk asndan nemlidir. 6. Pazarlama Toprak kalitesinin korunmas, erozyonla mcadelesi gibi d etkenlerle mcadeleler trdr. 7. Toprak Bakm Hasat ile pazarlar arasndaki yol mesafesi ve zaman da nemlidir. (k artlar zellikle) 8. Ulam Baz rnlerin korunmas ve uzun sre salkl olmas asndan gereklidir. 9. Paketleme Tarmn korunmas ve verimin arttrlmas asndan; Ziraat Bankas, DS, Zirai Donatm 10. Tarm Kurulular Kurumu ve Tarm Sat Kooperatifleri iftiyi desteklemektedir.
39
****************************************************************************************** Sulamann yaygnlatrlmasyla tarmdaki etkileri: klime ballk azalr, toprak her yl ekilir ve nadasa ayrlan alanlar da azalr. klime bal olarak yllara bal retim dalgalanmalar sona erer. rn eidi artar: Ekim alannda sebze meyve alan geniler, Tahl alan daralr. Toprak verimi artar ve tarm alanlar geniler. Ayrca kente glerde azalma meydana gelir. Tarmsal retimin artmasyla ihracat gelirleri artar. Sosyo-ekonomik geliimler artar. Sanayinin ham madde a azalr. Erozyon azalr. Bir yl iinde birden fazla rn alma durumu artar. Tarmda makinelemenin az olmasnn nedenleri: Yer ekillerinin engebeli yksek olmas (Dou Anadolu Dou Karadeniz blgeleri), Makine fiyatlar ve iftinin gcn aarak etkilemesi, Kk iletme saysnn fazla olmasndan ekonomik olmayaca etkisi, Baz blgelerde insan gcnn daha ekonomik olmas, Baz yerlerde isizlie neden olmasndan tr engellenmesi (Gneydou Anadoluda). Tarmda makine kullanmnn artmas sonucu etkileri: Tarm rnlerinin retim miktar artar. Mera alanlar daralr. Tarma ayrlan alanlar artar. nsan hayvan gcne duyulan ihtiya azalr. Krsal kesimde insana dayal ihtiya azaldndan kentlere gler artar. Destekleme Almlarnn Yaplmasnn Nedenleri: reticinin rettii rnlerin elde kalmasn engeller ve devamll salar. reticinin piyasadaki fiyat dalgalanmalarndan zarar grmelerini engeller. Keyfi fiyat artlarn engeller ve rnler uygun fiyattan alnp satlr. Ayn tarm rnlerinin lke genelinde benzer fiyatlardan satlmasn salar. Su sorununun zlmesinde bile i blgelerde yetitirilemez rnler: Nem istei yksek gnei sevmeyen rnler (ay, fndk, vb.), K lkl isteyen rnler (Zeytin, Turungiller, ncir, Muz, vb.).
TARIM METOTLARI 2. INTANSIF (MODERN) Ekim yaplan alan dardr. Makine kullanm oktur. Verim kalite yksektir. Nadasa braklan alan dardr. nsan hayvan gce ihtiyac az. Sulama gbreleme yaygndr. klim artlarndan az etkilenirler. Kullanlan tohum kalitelidir. retimde dalgalanma grlmez. retimler yksektir. Marmara, Ege ve Blgelerinde yaygndr. Akdeniz
1. EKSTANSIF (GELENEKSEL) Ekim yaplan alan genitir. Makine kullanm azdr. Verim kalite dktr. Nadasa braklan alan genitir. nsan hayvan gcne dayaldr. Sulama gbreleme yaygn deildir. klim artlarndan ok etkilenir. Kaliteli tohum kullanm yaygn deildir. Dou Anadolu, Gneydou Anadolu, Anadolu ve Karadeniz blgelerinde yaygndr.
3. NADAS
Kurak alanlarda uygulanr. ki ylda bir rn alnr. retim iklime baldr. Dalgalanma sz konusudur. Verimlilii dktr.
En fazla ve Dou Anadoluda, en az Karadeniz Blgesinde grlr.
Monokltr Bitki : Bir blgede ok yaygn olarak yetitirilen bitkidir. Rize evresi AY, Ergene Blmnde AYEK, Alanya Anamur blgesinde MUZ, vb. Yetitirilen Tarm rnleri A. TAHILLAR 1) BUDAY : Yetimesi : Byme dnemi ya (nem); olgunlama dnemi scaklk - kuraklk. (Ilman iklim) Alanlar : retim i blgelerde yaygndr. Ky blgelerde ekonomik deeri yksek rnler tercih edilirler. Karadeniz ky kesimi ve Kuzeydou Anadolu dnda her yerde tercih edilir.
40
******************************************************************************************
Bitki Etkisi : Ekim alan en fazladr. Buday hasad blgelerin scaklklar farkl olmasndan dolay farkl zamanlarda yaplr: En erken Akdeniz Ege kylar; en ge Dou Anadoluda hasat edilir. retimde ilk sray % 32 ile Anadolu Blgesi (Konya) alr. Yllk retimi 15 20 milyon ton arasdr. Yllar aras ya miktarnn farkllamas, retim miktarnda dalgalanmalara neden olur. Besin deeri yksektir ve un sanayisinde daha ok kullanlr. 2) ARPA: Yetimesi : Byme dnemi ya (nem); olgunlama dnemi scaklk - kuraklk. Ancak scaa soua daha dayankl ve daha ksa srede olgunlar. Alanlar : En fazla Anadolu (% 60-65), Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu Blgelerinde (yksek kesimlerde de yetiebilir) yetiir. Ky blgelerde ekonomik deeri yksek rnler tercih edilirler. En az ykseltisi az olan Marmara blgesinde yetitirilir. Bitki Etkisi : Budaydan sonra en ok ekilen retilen tahldr. Yem ve bira sanayisinin ham maddesidir. Ekmek yapmnda da kullanlr. retim sulamasz yapld iin yllar arasnda ya miktarndaki deiim retim miktarnn deimesine neden olur.
3) AVDAR:
Yetimesi : Byme dnemi ya (nem); olgunlama dnemi scaklk - kuraklk. Tahllarda soua en dayankldr. Daha yksek yerlerde de yetiir. Alanlar : Anadolu (en fazla), Dou Anadoluda yetitirilir. (Ksmen Gney Marmara.) Bitki Etkisi : Hayvan yemi ve ekmee katk maddesi olarak kullanlr. Yetime tarz Arpa ve Budaya benzer, i blgelerde daha yaygndr.
41
****************************************************************************************** 4) MISIR: Yetimesi : Scaklk ve bol su ister. Yaz bitkisidir. Alanlar : Akdeniz (%45), Karadeniz (%25), Marmara, Ege, Gneydou Anadolu Blgelerinde yaplr. Doal olarak Karadeniz kylarnda, geri kalan yerlerde sulama ile yetiir. Bitki Etkisi : Karadenizde msr i piyasada tketilir ve ticari deeri azdr. Msr ya, hayvan yemi, ispirto (alkol), niasta, kt imalatnda kullanlr.
5) PRN (ELTK): Yetimesi : Ekim devresi bol su, olgunlama dnemi youn kuraklk ister. Alanlar : En fazla Marmara Blgesinde (%62) Edirnede; kalan blmler ise Karadenizde Samsun ve evresi, ukurova ve Hatay evresidir. Sulak ovalarda ve vadilerde, bataklklarda yetiir. Bitki Etkisi : Topra srekli bakm ister. Stma hastalna neden olduundan devlet kontrolndedir. Pirin retimi yetersizse ithal edilir.
6) YULAF: Yetimesi Alanlar Bitki Etkisi
: Buday arpann zelliine benzer. Bunlarn gletii yerlerde tercih edilir. : Dou Anadoluda en ok retilir. Anadolu, Dou Anadoluda yetitirilebilir. : Ekmek yapmnda tercih edilir. Besleyici deeri yksektir. B. BAKLAGLLER
Fasulye, Nohut, Mercimek, Bezelye, Bakla, vb. gibi kltr bitkileridir. Baklagiller, kkleri sayesinde havadaki serbest azotu faydal azot hale dntrdkleri iin ekim nbeti iin uygundur ve nadas alanlarn azaltmadaki nemi de fazladr. Toprak ve su ihtiyalar fazla seici olmadklarndan ekim alan geni ve yaygndr. Ekimi en fazla; Mercimek, Nohut ve Faslyedir. 1) MERCMEK (KIRMIZI YEL MERCMEK): Yetimesi : Filizlenme dnemi nem; olgunlama dnemi scaklk - kuraklk. Baklagiller aras nem istei en az, kurakla en dayankl rndr. Krmz mercimek, tarm rnleri iinde suya en ihtiya duyar. Alanlar : Gneydou Anadolu (%88,4), Anadolu (%7,2) ve dier blgeler (%4,4). Krmz Mercimek retimde Gneydou Anadolu; Yeil Mercimek retimde Anadolu ilk sradadr. Bitki Etkisi : Yllk retimin nemli bir ksm ihra edilir.
42
****************************************************************************************** 2) NOHUT: Yetimesi : Filizlenme dnemi nem; olgunlama dnemi scaklk - kuraklk. Kurakla dayanr. Alanlar : Anadolu (% 35), Ege (% 20), Gneydou Anadolu (% 15), Akdeniz (% 13), Karadeniz (% 9), Marmara (% 5), Dou Anadolu (% 3). Bitki Etkisi : Yllk retimin nemli bir ksm ihra edilir.
3) FASLYE: Yetimesi : 1000 mnin zerindeki yksek yerler dnda yazn sulama ile retilir. Alanlar : Anadolu (% 45), Akdeniz (% 15), Dou Anadolu (% 13), Karadeniz (% 12), Marmara (% 8), Ege (% 6), Gneydou Anadolu (% 1). Bitki Etkisi : Yllk retimin nemli bir ksm ihra edilir. C. SANAY BTKLER Baz sanayi dallarnda ham madde olarak kullanlr. Sanayi gelitike bu rnlerde ekim alanlar genilemektedir. Bu rnler; ttn, pamuk, eker pancar, ay ve baz bitkiler. 1) TTN: Yetimesi : Filizlenme dnemi nem; olgunlama dnemi scaklk. Ekiliinden hasadna kadar youn emek ister. Her trl iklim koullarna dayankldr. Alanlar : Ege (% 59), Karadeniz (% 15), Marmara (% 11), Gneydou Anadolu (% 9), Akdeniz (% 3), Dou Anadolu (% 3). Anadoluda yetimez. Ttn retimi en fazla Ege (Manisa). Bitki Etkisi : Sigara yapmnda kullanlr. Kalitenin dmemesi iin devlet kontrolndedir. hracat yaplr.
2) PAMUK:
43
****************************************************************************************** Yetimesi : Filizlenme dnemi bol su ve scaklk; olgunlama dnemi kuraklk. Klarn lk, yazlarn kurak getii yerlerde yetiir. Bir yaz bitkisidir. lkbaharda ekilir, yaz sonunda hasat edilir. Alanlar : Gneydou Anadolu (% 47), Ege (% 28), Akdeniz (% 24), Marmara Dou Anadolu (% 1). Gneydouda sulama olanaklar gelitiinden 1. sray ald. Bitki Etkisi : Pamuklu dokuma sanayinin ham maddesidir. Alvyonlu ve milli topraklar sever. Dou Anadoluda mikroklima etkisi olan Malatya, Idr, Elaz ovalarnda yetitirilebilir. Gney Marmarada organik pamuk retimi artmtr. Karadenizde yalarn dzenli olmasndan tr yetitirilemez. Anadoluda ilkbahar scaklklarn dk olmasndan yetitirilemez. 3) EKER PANCARI: Yetimesi : Ilman karasal iklim blgelerinde yetiir. Yazn sulama ile tarm yaplr. Alanlar : Anadolu (% 54,1), Karadeniz (%15,6), Dou Anadolu (% 12,7), Ege (% 6,8), Akdeniz (% 5,6), Marmara (% 4,9), Gneydou Anadolu (% 0,1). Akdeniz ve Ege kylarnda ekonomik deeri yksek rnler yetitirilir. Bitki Etkisi : abuk bozulduundan fabrikalar yaknlarna kurulur. Pancarn kspesi hayvan yemi olarak kullanlr. Fabrika yaknlarnda ahr hayvancl gelimitir. eker, ispirto ve kspe elde edilir.
4) AY: Yetimesi : Klarn lk getii, her mevsim bol ya ve ykanm asidik topra ister. Alanlar : Karadeniz (Dou Karadeniz Blm (Rize- evresi) - %100). Ekim alan dar. Bitki Etkisi : ayn kalitesi devlet kontrolndedir. Bakm zordur. Fabrikalar rnlere ok yakn. tketimin fazla olmasndan ihracat pek fazla yaplmaz. Dnya ay retiminde 5. sradadr. 5) AYE (GNEBAKAN): Yetimesi : Yetime dnemi bol su, olgunlama dnemi bol gne-kuraklk ister. Alanlar : Marmara (Trakya-Ergene Havzas (Tekirda)) (% 75), Geri kalan kesim (Dou Karadenizin ky kesimi ve Erzurum Kars Platosu ile souk kesimler dnda kalan yerler.) (% 25). Bitki Etkisi : Ya retiminde ve kspesi hayvan yemi olarak kullanlr. Sulama sorunu zldnde byk bir alanda yetitirilebilir. Bitkisel ya retiminde en fazla kullanlan rndr.
6) YER FISTII: Yetimesi : Akdeniz iklim koullarna uyumludur. Yazlk tek yllk bitkidir. Alanlar : Akdeniz (% 89), Ege (% 10), Marmara Gneydou Anadolu (% 1). Bitki Etkisi : Meyveleri toprak altnda yetiir. Yal bitkidir. Ya retiminde ve erezlik olarak kullanlr. Gevek yapl topra sever. 7) SOYA FASLYES: Yetimesi : Yazlar scak yal yerleri sever. Ksa srede yetiir. Alanlar : Akdeniz (Adana-evresi) (% 90), Karadeniz (Orta Dou (Samsun civar)) (% 10). Bitki Etkisi : Ya, un, yem sanayinde kullanlr. Akdenizde budaydan sonra sulama ile ikinci srada gelir. Protein oran yksektir. Karadenizde ay ve fnda nem verilmesinden nemi ok azdr.
44
****************************************************************************************** 8) SUSAM: Yetimesi : Olgunlama dnemi scaklk, hasat dnemi kuraklk ister. Scak blgelerde sulama ile yetitirilir. Scaklk arttka iindeki ya oran da artan bitkidir. Alanlar : En fazla Akdenizde; sonra Ege ve Gneydou Anadoluda yetitirilir. Bitki Etkisi : Ya, tahin ve helva yapmnda kullanlr. Bu blgelerde 2. rn olarak kullanlr. 9) HAHA (AFYON): Yetimesi : Yazlar scak, orta derecede yalarn grld yerlerde yetiir. Ky kesimleri ve Dou Anadolunun yksek ksmlar hari her yerde yetiir. Alanlar : Ege Blgesi ( Bat Anadolu Afyon, Uak, Ktahya, Denizli, Manisa, Burdur, Konya, Eskiehir, Isparta, orum)de yaplr. Afyonda ilenir. Bitki Etkisi : Uyuturucu yapmnda kullanld iin devlet kontrolndedir. Toprak semez; ama kumlu topraklar sever. Ya, Boya, Sabun sanayilerinde, hamur ilerinde, ila yapmnda, hayvan yeminde, ku iin yakacak yapmnda kullanlr.
10) KETEN KENEVR: Yetimesi : Nemli ve serin ortamlarda kaliteli lif verirler. Alanlar : Keten (Marmara (Kocaeli evresi) - Bat Karadeniz (Sinop Kastamonu)), Kenevir (Bat Karadeniz (Kastamonu, Sakarya, Sinop)). Bitki Etkisi : Uyuturucu yapmnda kullanld iin devlet kontrolndedir. Ketenden kuma, kymetli kat, bez ya ve ya liboya retilir. Kenevir ise dokuma sanayi ya retiminde kullanlr. 11) GL: Yetimesi : Gnelenmenin fazla, nemin az olduu yerlerde yetiir. Kireli bol killi toprak dnda tm toprak koullarnda yetiir. Alanlar : En fazla Gller Yresi Ispartada (% 90) yetiir. Bitki Etkisi : Gl ya, reel, sirke, krem, gl suyu ve kozmetik rnlerinde kullanlr. abuk bozulurlar ve retim tesisleri yaknlara kurulur. retim miktar en az bitkilerdendir. D. MEYVECLK Trkiyede scaklk ya farkllklar, deiik yrelerde ok eitli meyvelerin yetimesini salamtr. 1) TURUNGLLER (NARENCYE: MANDALNA-PORTAKAL-GREYFURT-LMON-vb.): Yetimesi : Scakln her yl 00Cnin zerinde olduu yerlerde yetiir. Don ve souktan olumsuz etkilenir. Yksek scaklk, bol su ve k lkl ister. Alanlar : Akdeniz (% 86), Ege (% 10), Gney Marmara - Dou Karadeniz (Rize-evresi) (% 4). Bitki Etkisi : Rizede mikroklima etkisiyle yetiir. hracat rnleridir.
45
****************************************************************************************** 2) FINDIK: Yetimesi : Her mevsim ya-nem ister. Ilman iklimlerde yetiir. Yetime dneminde serin ortam; meyvelenme dnemi gnelenme ister. Humusu bol topraklarda yetiir. Kuru-kireli toprak sevmez. Alanlar : Karadeniz (Ordu, Giresun, Trabzon, Samsun) (% 85), Marmara (zmit evresi) (% 15). Bitki Etkisi : Ya karmda, erezlik olarak kullanlr. Dnya fndk retimin % 70ini salar. Don olayna kar da hassastr. hra rnlerimizin arasnda yer alr.
3) ZEYTN: Yetimesi : Akdeniz ikliminin etkili olduu yerlerde retilir. Yaz kuraklna dayankl, don olayndan etkilenir. K lkl ister. Ekim alanlar dardr. Alanlar : Ege Blgesi (zmir, Manisa, Aydn evresi) ilk sradadr; Gney Marmara (Gemlik, Mudanya, Edremit krfezi, Ayvalk), Akdeniz ve Gneydou Anadolu (Gaziantep evresi) srayla yer kaplar. Bitki Etkisi : Aacn zelliinden tr bir yl yksek, dier yl dk rn verir. Fabrikalar yaknlara kurulur. Marmarada sofralk, Egede yalk zeytin yetiir. Akdenizde ekonomik deeri yksek rnler tercih edildiinden pek fazla grlmez. Zeytin retiminde nemli dalgalanmalar grlr.
4) MUZ: Yetimesi Alanlar Bitki Etkisi
: Scaklk istei yksek tropikal bir meyvedir. K scakl yksek isterler. : Akdeniz Blgesi (Alanya Anamur Gazipaa Erdemli) (Mersin) (%100). : htiyacmzn % 20sini karlar ve ithal edilir. Ekim alan dardr.
5) NCR: Yetimesi : K lkl ve yksek yaz scakl ister. Kn soua dayankszdr. Alanlar : Ege Blgesi (Aydn evresi) (% 78), Akdeniz, Gney Marmara, Karadeniz ve Gneydou Anadoluda srayla yetitirilir. Bitki Etkisi : ncir retiminde dnya lideriyiz. Hem taze hem de kurutmalk olarak tketilir.
46
****************************************************************************************** 6) ANTEP FISTII: Yetimesi : Fazla ya istemez ve yaz kuraklna dayankldr. Scak kurak iklim sever. Alanlar : Gneydou Anadolu (Gaziantep, anlurfa) (% 78), Akdeniz (Antalya-evresi) ve Ege Blgesinde yetiir. Bitki Etkisi : Zeytin gibi iki ylda bir rn verir. Dnyada birinci sradadr. hra rndr.
7) ELMA: Yetimesi : Ilmak iklimi tercih eder. Soua kar ok dayankldr. Sulama gerektirir. Alanlar : Trkiyenin her tarafnda yetiebilir. En fazla Anadolu (Nide evresi); Akdeniz, Orta Karadeniz, Gney Marmara ve Gneydou Anadoluda yetitirilir. Bitki Etkisi : Yetime alan en geni 2. meyvedir. 460 civar elma eidi vardr. 8) KAYISI: Yetimesi : Geni yetime alan bulunur. Ilman iklimi tercih eder. Alanlar : Dou Anadolu (Malatya-evresi) en ok (% 80) yetiir. Elaz, Ankara, Konya, zmirde de yetitirilebilir. Karadeniz ky kesimi ile Dou Anadolu yksek yerlerinin dnda yerlerde yetiir. Bitki Etkisi : Kays retiminde birinciyiz. Kuru olarak ihra edilir. Meyve suyunda kullanlr. 9) ZM (BACILIK): Yetimesi : Scaa soua dayankldr. Olgunlama dnemi yksek scaklk ister. Alanlar : Trkiyenin her tarafnda yetiebilir (Dou Karadeniz kylar ile Erzurum Kars blm (buralarda az yetiir ve kaliteli olmaz) dnda her yerde). En fazla Ege Blgesi (Manisa, zmir, Denizli evresi); Anadolu Blgesi (Nevehir Konya evresi), Gneydou Anadolu (anlurfa-Gaziantep evresi) ve Marmara (Tekirda-evresi) yetiir. Bitki Etkisi : Yetime alan en geni 1. meyvedir. Sofralk, araplk, kurutmalk, pekmez ve meyve suyu olarak kullanlr. Ky Ege blmnde ekirdeksiz zm (zmir) yaygndr. Kuru zm ihracatnda dnya lideriyiz.
10) EFTAL: Alan : En ok Marmara Blgesi (Bursa), Ege Blgesinde de yetiir. 11) KESTANE: Alan : En ok Marmara Blgesi (Bursa-evresi) yetiir. 12) BADEM: Alan : En ok Ege (Gneybat)de yetiir. 13) CEVZ: Alan
: En ok Dou Anadolu (Van, Bitlis), Gneydou Anadolu (Kahramanmara)da yetiir.
47
****************************************************************************************** E. YUMRULU BTKLER 1) PATATES: Yetimesi : Nemli, souk, kurak ve yar kurak yerlerde yetiir. Dk scaklklara dayankldr. Alanlar : Anadolu (Nevehir, Nide, Konya evresi) (% 54,1), Karadeniz (% 18,2), Ege (% 15,5), Dou Anadolu (Hasankale Ovas) (% 5,4), Akdeniz (% 3,7), Marmara (Adapazar) (% 3), Gneydou Anadolu (% 0,1). Her yerde yetitirilebilir. Bitki Etkisi : Niasta ve ispirto yapmnda kullanlr. Kurak gevek yapl topra sever.
2) SOAN: Yetimesi : Trkiyenin iklim koullarna uyum salamtr. Alanlar : Karadeniz (% 28), Anadolu (% 26), Akdeniz (% 15), Marmara (% 14), Ege (% 8), Gneydou Anadolu (% 7), Dou Anadolu (% 2). Bitki Etkisi : Gney Marmara (Bursa-evresi) soanlar nldr. 3) SARIMSAK: Yetimesi : Trkiyenin iklim koullarna uyum salamtr. Alanlar : Marmara (% 35), Karadeniz (% 27), Akdeniz (% 14), Anadolu (% 12), Ege (% 8), Gneydou Anadolu (% 4). Bitki Etkisi : Bat Karadeniz (Kastamonu-evresi) sarmsaklar nldr. F. MEYVES TKETLEN SEBZELER 1) KAVUN - KARPUZ: Yetimesi : Sulama ister. Gne ihtiyac duyarlar. Alanlar : Akdeniz, Gneydou Anadolu ve Marmara (Trakya) blgelerinde sulama sonucu yetiirler. (Btn blgelerde yetime imkn vardr.) 2) DOMATES: Yetimesi Alanlar Bitki Etkisi
: Akdeniz iklimine ihtiya duyarlar. K lkl gerekir. : Marmara (Bursa, Balkesir), Ege (ky Ege) ve Akdeniz blgelerinde ok yetiir. : Sala retiminde kullanlr. G. SEBZECLK
Ya veya kuru olarak tketilirler. klimin eitlilii sebze retimini yaygnlatrmtr. Sebzecilik, youn emek isteyen modern tarm tekniiyle retilir. Scaklk, su ve iyi toprak istei nedeniyle Akdeniz Blgesinde en fazla; daha sonra Ege ve Marmara Blgelerinde retilir. En az Dou Anadolu Blgesinde dk scaklklar nedeniyle retilir. Sebzeler, i piyasann ihtiyacn karlad gibi konserve, dondurulmu gda ve ya olarak ihra edilir. Trkiyede Yetitirilen Sebzeler: Lahana, Marul, Maydanoz, Domates, Ispanak, Salatalk, Bezelye, Bamya, Biber, Patlcan, Prasa, Havu, Kabak, Nane. H. SERACILIK K mevsiminde tarm rnlerinin rahat biimde yaplmas iin kapal alanda korunarak yaplmasdr. Seracln yaplmas iin; k scaklklarn yksek, gnelenme sresinin uzun olduu yerlerde: Akdeniz (Adana, Antalya, Mersin) (% 86,3), Ege (Ky Ege- Aydn, zmir - Mula)(% 9,2), Karadeniz (%3,1), Marmara (% 1), Anadolu (% 0,2), Dou Anadolu (% 0,1), Gneydou Anadolu (% 0,1) yaplr.
48
****************************************************************************************** I. YEM BTKLER Hayvancln gelimesinde nemlidir. Fi, burak, yonca ve korunga gibi bitkilerdir. blgede yaygn.
Blgeler Akdeniz Ege Marmara Karadeniz Gneydou A. Dou Anadolu Anadolu
BLGELERE GRE YETEN RNLER rnler Haha, Muz, Arpa, Fasulye, zm, ncir, Turungiller, Susam, Yer fst, Pamuk, Anason, Nohut, Gl, Zeytin, Msr, Pirin, Buday, Seraclk, Turfanclk, Sebze Meyve, Soya Faslyesi. Zeytin, Ttn, zm, Pamuk, Turungiller, ncir, Fasulye, Bakla, Haha, Buday, Arpa, Ayiei. Yulaf, Buday, Ayiei, Pirin, zm, Bakla, Soan, ncir, Zeytin, Susam, Msr, Gl, Ttn, Keten, Kenevir, Fndk, Aspir Kolza. Soya Faslyesi, Keten Kenevir, Elma, Pirin, Ayiei, eker Pancar, Ttn, ncir, Buday, Fndk, Faslye, Msr, Turungiller, zm, ay, Arpa. Krmz Mercimek, Ttn, Buday, ncir, Antep Fst, zm, Arpa, Zeytin, Sarmsak, Pamuk, Gl Kays, eker Pancar, Buday, Pamuk, avdar, Arpa, Ttn, zm Yeil Mercimek, Ayiei, Nohut, Elma, Armut, Buday, zm, Arpa, Patates, eker Pancar, Yulaf, avdar, Badem.
Doal Ekim Alan Geni Olan rnler Msr, arpa, elma, haha, patates, ekerpancar, zm, ttn, ayiei, buday, kuru soan Doal Ekim Alan Dar Olan rnler Muz, ay, fndk, zeytin, pamuk, turungiller, kenevir, susam, incir, keten, antep fst. Devlet Kontrolnde Olan rnler (Kalite kontrol): ay, Ttn; (Uyuturucu): Keten, Kenevir; (Stma hastal): Pirin Nem Ya steyen rnler ay, msr, fndk, pirin. Olgunlama Dneminde Kuraklk steyen rnler Buday, arpa, avdar, pamuk, pirin, ayiei, susam, mercimek, ttn. Soua Kar Hassas rnler Muz, turungiller, fndk, incir, zeytin. Destekleme Alm Yaplan rnler Fndk, ttn, pamuk, buday, eker pancar, ay. Dnyada 1. Srada Olduumuz rnler Kays, kuru zm, kuru incir, antep fst, fndk hracat rnlerimiz (D Satm) Kays, antep fst, fndk, ceviz, pamuk, zeytin, arpa, turungiller, incir, zm, ttn, buday, sebze. thalat rnlerimiz (D Alm) ay, muz, kakao, kahve, kauuk, kivi, ananas, pirin, hurma, hindistan cevizi. En fazla tarm alan Anadolu; en fazla tarm alan oran Marmara; yaygn kuru tarm; en fazla endstri bitki Egede.
49
****************************************************************************************** 2) TRKYEDE HAYVANCILIK Trkiyede en fazla et srdan; en fazla st inekten salanr. Hayvancln geni alan bulmasnda; iklimin yar kurak (kararsz) ve yer ekillerinin engebeli olmas etkili olmutur.
Hayvancln Sorunlar Hayvan soylarnn slah edilmemesi, ayr mera arazilerin az ve bakmsz olmalar, Yaplan hayvancln mera hayvancl olmas, Erken kesim yaplmas. Hayvanclk zmleri Verimi dk rklarn melezletirilmesinin yaplmas, ayr mera alanlarn slahnn yaplmas (ar erken otlatma engellenmeli, tarla hale getirilmemelidir), Besi (Ahr) hayvancl yaygnlatrlmaldr, Erken kesimler nlenmelidir, Yem retimi arttrlmal, iftiler eitilmeli, hayvan hastalklaryla mcadele edilmeli, reticilere yeteri kadar uygun koullarda krediler verilmelidir. Ahr Besi Hayvancl Intansif (Modern) yntem kullanlr: Kmes hayvancl, vb. klim retimi etkilemez. Hayvan yl boyunca beslenir. retim daima fazladr. Suni yem ve bitki atklar tketimi fazladr (kspe, vb.). Verimi yksektir. Gnlk 20 30 litre st retilir. Hayvansal retim tek amaca yneliktir. Daha ok et iin retim yaplr. En fazla Marmara Blgesinde, eker fabrikalar ile ehirlerin evrelerinde grlr.
Mera Hayvancl Ekstansif (Geleneksel) yntem kullanlr: Keinin fazla yetitirilmesi, vb. Et st retimi iklime baldr. Fazla ya = Gr otlar = Fazla Beslenme = retim Art Beslenme alan doal otlaklardr. (Yem yok) Verimi dk, 10-15 litre gnlk st retir. Hayvansal retim ok amal: Deri, yn, st, et iin. Dou Karadeniz ve Erzurum Kars Platosu evresinde yaygndr.
A. KKBA HAYVANCILIK
Kkba Hayvan
Yetitii Blgeler Ksa boylu otlaklarda (bozkr) yetiirler. ve Gneydouda yaygndr. Merinos (Gney Marmara), Kvrck (Gney MarmaraTrakya), Sakz (Ege), Dal (Bat Anadolu Egenin dalk olmayan yerlerinde), Karaman ( ve Dou Anadoluda) yetiirler. Akdeniz Blgesi: Teke Taeli Platosunda yaygndr. Ege (Manisa, Mula), Marmara (Balkesir, anakkale), Gneydou Anadolu (Gaziantep, Diyarbakr), Dou Anadolu (Mu, Van)ta da grlrler. Anadolu ve Gneydou Anadoluda yaygndr. Marmara (Bilecik, Eskiehir), Ege (Ktahya), Anadolu (Konya, Ankara), Karadeniz (Bolu, Kastamonu), Gneydou Anadolu (Mardin, Siirt), Dou Anadolu (Batman)da grlrler.
1) Koyun
2) Kl Keisi
3) Tiftik Keisi
Etkileri Et st verimi dktr. En ok beslenen hayvan trdr. Bozkrlara paralel olarak geliirler. Yazn bozkrlarda, kn allarda beslenir. Yer ekillerinin sade yerlerinde grlrler. Dalk, ok engebeli alanlarda grlr. Ormanlara zarar verdiklerinden kontrol altna alnmtr. Etinden, stnden yararlanlr. Deerli tiftii iin yetitirilir. Ynl dokumaclkta kullanlr. Ankara keisi olarak anlrlar. Deerli ynl kumalarn dokunmasnda kullanlrlar.
50
****************************************************************************************** B. BYKBA HAYVANCILIK

Bykba Hayvan 1) Sr Yetitii Blgeler En fazla Karadeniz Blm (Dou Karadeniz) ile Erzurum Kars Platosunda yaplrlar. Doal bitki rts da ayrlar olan yerlerdir ve byk otlarn varlndan bu blgede ok yetitirilirler. Bu blgelerde mera hayvancl eklinde yaplr. Marmara ve Ege blgelerinde ise Modern Ahr hayvancl yaplr (daha verimli az otlaklar nedeni). Etkileri Et st verimi yksektir. Gr otlaklarn olduklar younlamlardr.
yerde
2) Manda
Sulak arazilerde yetitiricilii yaplr. St yaldr ve kaymak yaplr. En fazla Afyon civarnda yaplr.
C. KMES HAYVANCILII
Kmes Hayvan Tavuklar (% 98) Horoz Hindi (% 2) Yetitii Blgeler Karadeniz (Bat Karadeniz) Blm, Marmara Blgesi, Ege, Akdeniz, Anadolu (Yukar Sakarya), Dou Anadolu (Bat ksmlar)nda grlr. stanbul, Ankara, zmir, Balkesir, Manisa, Afyon, Bolu gibi illerde younlamlardr. (Tketimin youn- pazarlama imknlarnn fazla olduu yerler). Etkileri Tavuklarn % 76,8i eti; geri kalan yumurtas iindir. nemli ihra rnlerimiz arasndadr. klim bitki rtsnn etkisi olmaz.
D. PEK BCEKL
Hayvan pek Bcei Suni retim Yetitii Blgeler Gney Marmara (Bursa Gemlik)te dut aacnn yaygn olmasyla youn olarak yaplr. Etkileri retimin zor olmas ve suni ipek retiminin artmasyla ipek bcekilii azalmtr.
E. ARICILIK
Hayvan Yetitii Blgeler Ege (Mula Aydn evresi) (% 28,5), Karadeniz (Ordu Rize Artvin Bolu evresi ) (% 11), Dou Anadolu (Erzurum Kars Hakkari Bitlis evresi), Anadolu (Ankara, Konya, Nide evresi), Marmara (anakkale, Balkesir evresi)nde youn olarak grlr. Trkiyede bitki eitlilii fazla ve gebe arcln yaplmasyla retim kalitesi yksektir. Etkileri Bal, bal mumu, ar st, polen elde edilir. Bitkilerin tozlamasn salayarak tarma olumlu katklar salarlar. Artvin Rize evresi Anzer Bal; Mulada am Balnn ekonomik deeri yksektir.
Arlar
F. BALIKILIK
Hayvanlar Balklar Deniz Bal ( % 78,8) Kltr Bal ( % 7,6) Tatl Su Bal ( % 13,6) Yetitii Blgeler Deniz Balkl; en fazla Karadenizde (Dou) yaplr. Karadeniz balk tr bakmdan fakir olmasna ramen miktarca zengindir. Ege Blgesi 2. sradadr. Marmara Blgesi, deniz kirliliinden 3. Srada kalm. Tatl Su Balkl: Akarsu, gl, barajlarda yaplr. En ok Eirdir, Beyehir, ldr, znik, Hazar glleri ile Atatrk, Keban gibi baraj gllerinde yaplr. Kltr Balkl: Su iftliklerinde retilir. En ok Ege Blgesinde knt kylar nedeniyle yaplrlar. Etkileri Dou Karadenizde engebeden tr dier ekonomik etkinliklerin snrl olmasyla burada en fazla balklk olur. Akdenizde eit bakmdan zengin balklar olmasna karn tuzluluun yksek olmasyla planktonlarn azl ile en az yaplan blgedir. Marmara Denizi, ar avlanma ile deniz kirlilii etkenlerinden retimi azdr.
Karadenizde Balkln Fazla Yaplma Nedenleri Trkiyede Balkln Gelimeme Nedenleri 1) Sularnn souk olmas, 1) Ak deniz balkla gre byk gemilerin olmamas, 2) Oksijen miktarnn fazla olmas, 2) Zararl avlanma yntemleri ve mevsimsiz avlanmalar, 3) Planktonlarn daha fazla olmas, 3) Besin ihtiyac daha ok bitkisel-hayvansallardan salamak, 4) Tuzluluk orannn az olmas, 4) Souk hava depolar ve tama aralarn yetersizlii, 5) Kirlenmenin az olmas, 5) Ky kirliliin artmasyla balk trlerinin azalmalardr. 6) Halkn ekonomik imknlarnn kstl olmasdr. Karadeniz (% 67), Ege (% 13), Marmara (% 11), Akdeniz (% 9) (Denizlerden elde edilen balk retiminin dalm)
51
****************************************************************************************** 3) TRKYEDE ORMANCILIK Tarmn bir alt sektrdr ve yer ekillerinin engebeli, dier ekonomik etkinliklerin kstl olduu yrelerde halkn nemli bir ksmnn geim kaynan oluturur. lkemizin % 27si, ky blgelerde % 79u, i blgelerde % 21i ormanlarla kapldr. Ormanlarn dalnda; nemlilik ve ya etkilidir. Karadeniz (% 27), Akdeniz (% 22), Ege (% 17), Marmara (% 13), Dou Anadolu (% 10), Anadolu (% 8), Gneydou Anadolu (% 3) olacak ekilde ormanlar grlr. Ormanlarn alt snrlar (nemlilik etkisi); Karadeniz 0 mden; Marmara 500 mden; Ege 500 600 mden; Akdeniz 800 mden; Kesimlerde 1000 mden sonra balar. Ormanlarn dalnda etkili olan faktrler: Ykselti, Bak, Enlem ve Toprak zellikleridir. Orman Ana rnleri: Tomruk, tel direi, yakacak odun, parke, mobilya, ambalaj, kibrit; Orman Yan rnleri; Tohum, Kabuk, Kk, Meyve, Reine, Sla Ya, Kozmetik, la. Orman yangnlar; en az Karadenizde; en fazla Akdeniz Ege Blgelerinde grlrler. Ormanlarn evreye Salad Yararlar: Sel, erozyon ve heyelan nler, Yabani hayvanlara barnak oluturur. Milli park ve turizm alanlar oluturur. Canllar iin gerekli oksijeni salar, havay temizler. Akarsu rejimleri ve yer alt sularn dzenleyici etkiye sahiptir. Yakacak, tomruk, lif, kt, direk retiminde kullanlr. Turizme katkda bulunur. la kozmetik sanayisinde kullanlr. Yat, tekne yapmnda kullanlr. Kresel snmann etkilerini azaltr. Ormanclk Sektrnn Sorunlar: Tarla ama ve yerleme amacyla orman alanlarnn tahrip edilmesi, Kaak usulsz kesimler sonucu orman alanlarnn daralmas, Yangnlara bal olarak hem orman kalitesinin, hem de orman miktarnn azalmas, Ormanlk alanlarda hayvan (kei) otlatlmas ile hayvanlarn bitki sngerlerini yemesi sonucu orman kalitesinin azalmasdr.
lkemizdeki aa trleri; Mee (6.476.277 hektar), Kzlam (5.420.524 hektar), Karaam (4.202.298 hektar), Kayn (1.751.484), Saram (1.239.578 hektar), Gknar (626.647 hektar), Ard (447.493 hektar), Sedir (417.188 hektar), Ladin (289.397 hektar), Kzlaa (95.103 hektar), Kestane (88.773 hektar), Dbudak, Ihlamur, Kavak, Okalipts, vb. (<50.000 hektar)
52
****************************************************************************************** 4) TRKYEDE MADENCLK

Maden Rezerv Cevher Tenr Tvnan retim Yer kabuunda olumu ekonomik ynden deer tayan mineral ve elementlere denir. karlmaya msait tahmini miktardr. Mineralin ta ve toprakla kark durumudur. Yeraltnda olan, ilenmemi maden miktardr. Cevherin iindeki (ta-toprak karmndaki) saf maden orandr. Maden cevherdeki metal orandr. Madenin ta toprakla kark olan ilk durumudur. Bor, Mermer, Krom, Tuz, Oltu Ta. Manganez, Kkrt, Bakr, Linyit, Kurun inko, Boksit, Gm, Cva, Magnezyum. Petrol, Doalgaz, Ta Kmr, Fosfat, Volfram.
Rezervi Fazla Olanlar Rezervi Yeterli Olanlar Rezervi Az Olanlar
Maden bakmndan en zengin blm; Dou Anadolu Yukar Frat Blmdr. Bir madenin iletmeye alabilmesi iin gerekli koullar: Maden rezervinin bol olmas, Madenin kullanm alannn yaygn olmas, Tenr (metal) orannn yksek olmas, Pazarlama olanaklarn fazla olmas, Srekli iletilmeye ak olmas, Ucuza tanabilmesi, karm masraflarnn dk olmas, Kalifiye elemanlarn olmas gerekir. Yeryzne yakn olmas, Teknolojinin yeterli olmas, 1) Demir
karlan Yer lendii Yer Kullanmlar
Eymir, Edremit (Balkesir), amda (Sakarya), Torbal (zmir), Faraa (Kayseri), Feke (Adana), Divrii (Sivas), Hekimhan, Hasanelebi (Malatya). zmir, Ereli (Zonguldak), Karabk, Krkkale, Sivas, skenderun (Hatay) lke ihtiyacn karlamamakta ve 500 bin ton yllk demir ithal edilmektedir.
2) Bakr
Kre (Kastamonu), Rize, Ptrge (Malatya), Murgul (Artvin), Maden (Elaz), Ergani (Diyarbakr) Maden (Elaz), Samsun, Murgul (Artvin). Uak, motor, elektrik, elektronik sanayisinde kullanlr.
53
****************************************************************************************** 3) Krom
Osmaneli, Harmanck (Bursa); Mihalk (Eskiehir); Ktahya; Buldan (Denizli); Kyceiz, Fethiye (Mula); Kayseri; Alada, Karsant (Adana); Guleman (Elaz); Kopda (Erzincan). Antalya, Elaz. Sertlik derecesi yksek, dayankl, paslanmayan krom, paslanmaz elik retiminde kullanlr. Krom rezervinde 4. sradayz. Yllk retimin yars ihra edilir.
4) Alminyum (Boksit)
Milas (Mula); Seydiehir (Konya); Akseki (Antalya); Saimbeyli (Adana); Islahiye (Gaziantep); Hassa (Hatay). Seydiehir (Konya) Kullanm alan yaygndr. Alminyumun ham maddesidir.
5) Bor
Mustafa Kemal Paa (Bursa); Bigadi, Susurluk (Balkesir); Emet (Ktahya); Seyitgazi, Krka (Eskiehir). Bandrma (Balkesir), Krka (Eskiehir). Cam, seramik, temizlik maddeleri, nkleer santraller ile yangn sndrme maddeleri, kat hamuru yapmnda ve roket yakt elde etmede karlr.
54
****************************************************************************************** 6) Kkrt
Keiborlu (Isparta); Sarayky (Denizli) Keiborlu (Isparta) Tarmsal ila, barut, kimya, gbre, boya, lastik sanayisinde ve baclkta kullanlr.
7) Zmpara Ta
zmir, Aydn, Mula, Denizli, Antalya zmir Sert yapya sahiptir. Trpleyici ve kesici alet yapmnda kullanlr. (imento sanayi, metal parlatma, andrc madde, zmpara kad olan alanlarda kullanlr.)
8) Tuz
karlan Yer Kullanmlar
[Deniz Tuzu]: Tekkegl (Edirne); amalt (zmir). [Gl Tuzu]: Tuz Gl. [Kaya Tuzu]: ankr; Yozgat; Krehir; Nevehir; Erzurum; Tercan (Erzincan); Kars; Ar; Idr. Tuz; deniz, gl ve kayalardan elde edilir. En fazla tuz, glden elde edilendir. nsann temel tketim maddesidir.
55
****************************************************************************************** 9) Kurun inko
Yenice (anakkale); Akdamadeni (Yozgat); Koyulhisar (Sivas); Yahyal (Kayseri); Aladalar (Adana); Darende (Malatya); Keban (Elaz); ebinkarahisar (Giresun). Keban (Elaz); Kayseri. Bir arada bulunan, ierisinde bir miktar gm olan, erime noktas dk madendir.
10) Fosfat
Bingl; Besni, Glba (Adyaman); Mazda (Mardin); nar (Diyarbakr); Bitlis. stanbul; zmit; Bursa; Bandrma (Balkesir); zmir; Ktahya; Konya; Antalya; Mersin; Adana; Diyarbakr; Mardin; Elaz; Samsun. Gbre sanayisinin ham maddesidir. 1 milyon ton fosfat; Fas, Tunus ve Cezayirden ithal ederiz. Gbre retiminde ve kimya sanayisinde kullanlr.
11) Cva
Kadnhan (Balkesir); demi, eme, Karaburun (zmir); Sarayn (Konya); Eme (Uak); Nide. demi, Karaburun (zmir); Sarayn (Konya). Sv olarak bulunan tek metaldir. Kimya sanayi, elektrikli aralar ve termometre yapmnda kullanlr.
56
****************************************************************************************** 12) Manganez
Balkesir; Denizli; Burdur; Ereli (Zonguldak); Kastamonu; ayrhan (Ankara); Sivas; Ceyhan (Adana); Borka (Artvin). Borka (Artvin) Demir elik endstrisinde demirin sertlik derecesini arttrmada kullanlr.
13) Lleta
Eskiehir ve evresi. Eskiehir. Ss eyas yapmnda (tak, biblo, azlk, pipo, vb.) kullanlr. Genelde ihra edilir.
14) Oltu Ta
Oltu (Erzurum). Oltu (Erzurum). Ss eyas yapmnda (tespih, tak, vb.) kullanlr. Dnyada 1. sradayz.
57
****************************************************************************************** 15) Mermer
Marmara Adas; Kapda Yarmadas; anakkale; Balkesir; Bursa; Eskiehir; Bilecik; Afyon; Denizli; Mula; Nevehir. Kalkerin bakalama uramasyla olumutur. naat sektrnde yap malzemesi olarak kullanlr. 200 eit mermer bulunur. hra ettiimiz madenlerdendir.
16) Volfram (Tungsten)
Uluda (Bursa); Bilecik; Eskiehir; Keskin (Krkkale); Keban (Elaz) Uluda (Bursa) Isya kar dayankldr. Elektrik, elektronik, elik ve boya sanayisinde kullanlr. Stratejik madendir.
17) Soda (Doal Soda)
Beypazar (Ankara); Van Gl. Beypazar (Ankara); Tatvan (Bitlis). Soda; cam, deterjan, kat, demir elik sanayi ve gbre sanayisinde kullanlr. hra edilir.
58
****************************************************************************************** 18) Magnezyum (Manyezit)
Bilecik; Eskiehir; Ktahya; Ankara; Sivas; Erzincan; Erzurum; Kars. Ktahya. Alminyumdan hafif- sert bir metal elde edilir. Yksek scaklklara dayankl olduu iin demir elik endstrisi, cam fabrikalar, vb. sanayi kurulularndaki frnlarn yapmnda kullanlr.
19) Barit
Eskiehir; Antalya; Kahraman Mara; Mu. Nkleer santralde ve petrol karmada kullanlr. Dnya rezervinde Trkiye ilk srada yer alr.
20) Altn
Bergama (zmir); anakkale (Kaz Da evresinde). Ss eyas yapmnda ve yatrm arac olarak kullanlr.
59
****************************************************************************************** 5) TRKYEDE ENERJ KAYNAKLARI

ENERJ KAYNAKLARI Yenilebilir evreyi Kirletmez Enerjiler Yenilemeyen evreyi Kirleten Enerjiler Su Gc (Hidroelektrik), Doalgaz (Termik Enerji), Su Gc (Jeotermal Enerji), Petrol (Termik Enerji), Rzgr Enerjisi, Linyit (Termik Enerji), Gne Enerjisi, Takmr (Termik Enerji), Biyoenerji. Nkleer Enerji.
A) Ta Kmr
I. Jeolojik dnemde olutu. Ereli (Zonguldak), Amasra, Stz (Kastamonu) blgesinde kartlr. htiyac karlamadndan ithal edilir. Yllk ta kmr retiminin % 80i demir-elik fabrikalar ile termik santrallerinde kullanlr. Zonguldak atalaz Termik Santralinde enerji olarak kullanlr. Ereli ERDEMR, Karabk KARDEMR demir elik tesislerinde kullanlr. B) Linyit
III. Jeolojik dnemde olumu kmr eididir. Trkiyedeki linyitlerin ekonomik deeri dktr. En fazla Ege blgesinde kartlr; en zengin blgesi ise Dou Anadoludur. Ta kmr kadar enerji yakmaz ve yars termik santrallerde kullanlr. Enerji kaynamzn % 19unu karlar. karlan linyit; Afin Elbistan (Kahramanmara); Soma (Manisa); Yataan (Mula); Tavanl, Seyitmer, Tunbilek (Ktahya); ayrhan (Ankara); Gkova termik santrallerinde elektrik enerjisine dntrlmektedir. Elbistan santrali, 7800 GWh g retimiyle Trkiyede ilk srada yer alr.
60
******************************************************************************************
LNYT YATAKLARI Yataklar stanbul (ile, Aal, atalca), Tekirda (Saray, Malkara), Edirne (Uzunkpr), anakkale Marmara (an), Bursa (Orhaneli). Mula (Yataan, Milas), Manisa (Soma), Aydn (Ske), Ktahya (Seyitmer, Tavanl, Ege Tunbilek). Burdur (Glhisar, Tefenni), Adana (Bacakl, Karaisal). Akdeniz Amasya (Merzifon, Dodurga, eltek), Gmhane, Kastamonu (Tosya), Dzce, Samsun Karadeniz (Havza). Konya (Ermenek), Ankara (Glba, Aya, Beypazar, ayrhan), Sivas (Gemerek, Divrii, Anadolu Kemaliye, Kangal), Kayseri (Krgeidi), Yozgat (Sorgun). Erzurum (Oltu, Karahan, Akale), Van (Erci). Dou Anadolu Kahramanmara (Afin, Elbistan). Gneydou Anadolu Blgeler
Not: Organik tortullarn kmrleme aamalar: Turba Linyit (III. Jeolojik) Ta Kmr ( I. Jeolojik) Antrasit C) Petrol
III. Jeolojik zamanda olumu arazilerde grlr. Gneydou Anadolu (% 99), Marmara (% 1) karlar. kartlan yerler; Batman (Garzan, Raman, Botan), Adyaman (Kahta, emberlita, Artan, Karaku), Diyarbakr, anlurfa, Siirt. Rafinerler; zmit (Tpra), zmir (Aliaa), Krkkale (Orta Anadolu), Mersin (Ata), Batman (Batman). Petrol Boru Hatlar; Batman Drtyol, Kerkk Yumurtalk, Yumurtalk Krkkale hatlar. Tketilen Petroln Dalm; Ulatrma (% 43), Endstri (% 22), Istma (% 10), Dier (% 25). D) Doalgaz
61
****************************************************************************************** Enerji retimimizin % 50si (hatta fazla) doalgazdan salanr. Doalgaz ynnden Trkiye fakirdir ve byk miktarn ithal eder. evreyi daha az kirletir ve her yerde tercih edilme nedeni olmutur. Doalgaz Yataklar: Tekirda, Mardin (amurlu), Dzce (Akakoca), stanbul (Silivri), Krklareli (Hamitabat). Doalgazla alan Termik Santraller: Krklareli (Hamitabat), stanbul (Ambarl), zmit ve Bursa (Ovaaka) Termik Santralleri. E) Nkleer Enerji Uranyum toryumun atom ekirdeinin paralanmasyla elde edilir ve tehlikeli enerji kaynadr. Nkleer Enerjide Kullanlmas Dnlen Uranyum Yataklar: Manisa (Salihli), Uak (Eme), Aydn (Koarl, Demirtepe), Yozgat (Sorgun) (en nemli rezerv). Nkleer Enerjide Kullanlmas Dnlen Toryum Yataklar: Eskiehir, Sivrihisar, Kzlcaren yreleri. Nkleer Santraller: lki Mersin (Akkuyu) Ruslar tarafndan, ikincisi Sinop (Japonlar)ta kurulacaktr. F) Biyoenerji (Biomas) Klasik biomas enerji; yakacak odun ile bitki hayvan atklarndan oluur. Modern biomas enerji; odun, tarmsal yan rnler ve atklarn biomas tekniklerle deerlendirilmesi sonucu elde edilen s, elektrik ve sentetik yakt tr enerjidir. Son yllarda sentetik yakt (biodizel) elde etmek amacyla yal tohum bitkilerinin ekim alannda genileme olmutur. Fotosentezle kazanlan enerji tr de denir. Temiz enerji trdr. G) Gne Enerjisi Seraclkta, su stlmasnda, az miktarda enerji retiminde kullanlan, doal, ucuz ve yenilebilir enerji kaynadr. Gne enerjisinden en fazla Gneydou Anadolu, Akdeniz ve Ege blgelerinden yararlanlabilmektedir. En az Karadeniz Blgesinde yararlanlr. Gne enerjisi potansiyeli; enlem, gnelenme sresi, bak ve bulutluluk faktrlerine baldr. H) Rzgr Enerjisi Rzgr gc ucuz, evreye dost ve yenilebilir bir enerji kaynadr. lkemiz enerji retimi ierisindeki pay azdr. Rzgr Potansiyelinin Olduu Yerler: Marmara kylar, Ege kylar, Akdeniz kylar, Gneydou Anadolu Blgesi, Anadolu Blgesinde Tuz Glnn gneyidir. Rzgr Santralleri: eme (Alaat), Bandrma, Mula (Data), Aydn (Akbk), stanbul, zmir (Aliaa), anakkalede kurulmu rzgr santralleri vardr. I) Jeotermal Enerji (Su Gc) Yerin eitli derinliklerinden gelen scak su ve buhar basncndan elde edilen enerji kaynadr. Evlerin stlmasnda, seraclkta, turizm amal ve jeotermal santrallerde elektrik retimi iin kullanlr. Fay kuaklarnda yaygndr. En zengin blge olarak Egedir. GAPn elektrik potansiyeline eit potansiyel mevcuttur. Jeotermal Santraller: Kzldere Jeotermal Elektrik Santrali (Denizli Sarayky); Germencik Jeotermal Elektrik Santrali (Aydn Germencik). K) Hidroelektrik Enerji (Su Gc) Beyaz kmr olarak da bilinen su gc, en temiz, en gvenilir ve tkenmeyen enerji kaynadr. Bu enerji, akarsular zerine kurulan barajlardan elde edilir. En fazla Dou Anadoluda; en az Marmarada vardr. lkemizin en fazla elektrik reten hidroelektrik santrali Atatrk Barajdr. lkemizde retilen elektriin % 20si hidroelektrikten salanmtr. Barajlarn etkileri: Enerji retir, sulama yaplr (yararlar); bitki hayvan trlerinin yaam alanlarnn yok olmas, baz yerlerin sular altnda kalmalar (zararlar).
62
****************************************************************************************** Barajlar: Frat (Atatrk, Keban, Karakaya, Birecik), Manavgat (Oymapnar), Yeilrmak (Hasan Uurlu, Almus, Suat Uurlu), Kzlrmak (Hirfanl, Kesikkpr, Altnkaya), Sakarya (Gkekaya, Saryar), Ceyhan (Aslanta, Berke), Seyhan (Seyhan), Gediz (Demirkpr), Byk Menderes (Kemer), vb. Nkleer > Doalgaz > Su Gc > Linyit > Ta Kmr > Akaryakt > Jeotermal > Rzgr > Gne L) Termik Enerji (Kmr, Linyit, Petrol, Doal Gaz) Termik santraller en fazla Ege Blgesindedir. Trkiyedeki elektrik retimin % 54 fosil yaktlarla alr. Blgelere gre yakt tr santraller: Ege Blgesi; Linyit (Tunbilek, Soma, Seyitmer, Yataan, Yeniky, Orhaneli), Jeotermal (Sarayky), Sv Yakt Mazot (Aliaa). Marmara Blgesi; Doalgaz Fuel Oil (Hamitabat, Ambarl). Karadeniz Blgesi; Ta Kmr (atalaz), Sv Yakt Mazot (Hopa). Anadolu Blgesi; Linyit (ayrhan, Kangal). Dou Anadolu Blgesi; Linyit (Afin Elbistan). Not: Toplam elektrik retiminde pay en byk santral; Afin Elbistan Termik Santralidir.
63
****************************************************************************************** 6) TRKYEDE SANAY SANAY KOLLARI Trkiye, ihracatnn % 91i sanayi rnlerinden oluan dnyann en byk 17. ekonomisine sahip hzla gelien ve sanayileen bir lkedir. Sanayinin en byk problemi, sanayi tesislerinin lke geneline dzensiz dalmasdr.
ORGANZE SANAY BLGELER VE LLER LLER (Organize Sanayi Saylar) Kocaeli (11), Bursa (11), stanbul (8), Bilecik (6), Tekirda (4), Balkesir (4), Edirne (3), Sakarya (3), Krklareli (2), anakkale (2), Yalova (2), zmir (12), Aydn (7), Afyon (6), Manisa (5), Denizli (5), Ktahya (4), Mula (2), Uak (2). Krehir (12), Ankara (9), Konya (9), Sivas (3), Kayseri (2), Eskiehir (2), Nide (2), Karaman (2), Krkkale (2), ankr (1), Aksaray (1), Yozgat (1), Nevehir (1). Isparta (3), Mersin (3), Hatay (3), Burdur (2), Adana (2), Osmaniye (2), Antalya (1), Kilis (1), Kahramanmara (1). Tokat (5), Bolu (4), Trabzon (3), Kastamonu (3), Samsun (3), Zonguldak (3), Ordu (3), Sinop (2), orum (2), Amasya (2), Dzce (1), Karabk (1), Giresun (1), Gmhane (1), Bartn (1), Bayburt (1), Rize (1), Artvin (0). Gaziantep (2), rnak (2), anlurfa (2), Diyarbakr (1), Mardin (1), Batman (1), Adyaman (1), Siirt (1). Malatya (3), Erzurum (3), Elaz (2), Kars (2), Idr (1), Ar (1), Bitlis (1), Van (1), Erzincan (1), Bingl (1), Mu (1), Ardahan (1), Tunceli (1), zmir (12), Krehir (12), Kocaeli (11), Bursa (11), Ankara (9), Konya (9), stanbul (8)
BLGELER Marmara Blgesi Ege Blgesi Anadolu B. Akdeniz Blgesi Karadeniz Blgesi Gneydou A. B. Dou A. B. TOPLAM
% 55,9 14,9 12,1 6,9 6,8 2 1,5 100
Sanayinin gelimesi iin gerekli koullar: 1. Sermaye (Kapital), 2. Ham madde, 3. Ulam, 4. Enerji, Trkiyede Endstri Kollar lleri
5. 6. 7. 8.
gc, Pazarlama, Teknoloji, Su kaynaklar
A. GIDA (BESN) SANAY eker pancarnn retildii i blgelerde yaygndr. Gneydou Anadolu ve ky kesimlerde bulunmaz. lk eker fabrikalar: Alpullu, Uak ve Turhaldr. eker Fabrikas Alpullu, Uak, Ktahya, Afyon, Erzurum, Malatya, Eskiehir, Turhal, Kastamonu, Van, Burdur, Kahramanmara, Susurluk, Kars, Bayburt, Amasya, orum, Tokat, Bolu, Adapazar, Ktahya, Konya, Ankara, Kayseri, Yozgat, Nide, Elaz, Erzincan. Faaliyet alan; sv ya (zeytinya, ayiei ya, msr ya, soya ya) ve margarin retimidir. Marmara, Ege ve Akdeniz Blgelerinde yaygndr. (Gneydouda bat ksm) Ya Endstrisi Zeytinya (Gaziantep, Adana, Kilis, Gemlik, Balkesir, anakkale, Mudanya, Edremit, zmir, Aydn, Ayvalk, Mula); Msr Ya (Adana); Ayiei Ya (Adana, Edirne, Tekirda, stanbul ve Bursa evresi); Soya Ya (Ordu, Adana); Margarin (Adana, zmir, stanbul). Anadolu bata olmak zere tm blgelerimizde zellikle byk kentlerin evresinde Un Makarna Biskvi gelimitir. Sanayileri Ankara, zmir, stanbul, Eskiehir, Konya (Marmara Anadolu blgelerinde). Yl boyunca taze sebzenin bulunmamas, taze sebzenin daha ucuz olmas ve konserve kltrnn gelimemesi Trkiyede etkilidir. Genelde nfusun fazla olduu alanlarda gelime gstermitir. Akdenizde her zaman taze sebzenin bulunmas ve retimlerinin fazla Konservecilik olmasndan tr buralarda gelimemitir. En fazla Marmara, en az Dou Anadoluda gelimitir: stanbul, zmir, Bursa, Balkesir, Adana, anakkale, Tokat, Amasya, Trabzon, Ordu, Antalya, Kayseri. ay retimi Rize evresinde gerekletirilir. 262 tesiste ilenir. ay Endstrisi Rize ve evresi Mandracln yaygn olduu alanlarda peynir, tereya, yourt retilir. Dou Anadoluda et kombinalar yaygndr. Et St rnleri Dou Anadolu, Gneydou Anadolu, Trakya, Gney Marmara, Orta Anadolu kentleri
B. TTN K SANAY: Sigarann ham maddesi ttndr. TEKEL idaresi 2003 ylnda zelletiinden ttn sektrdekiler ilemeye baladlar. Sigara fabrikalar: stanbul, zmir, Samsun, Tokat, Adana, Malatya, Bitlis.
64
****************************************************************************************** ki sanayinin ham maddesi; zm, anason, arpa, avdar ve erbeti otudur. ki fabrikalar ham maddeye yakn kurulurlar. ki fabrikalar: stanbul, zmir, Tekirda, Adana, Ankara, Nevehir. (TEKEL zelletiinden baz fabrikalar durdurulmutur.)
C. TEKSTL (DOKUMA, DER, GYM, HALI, KLM) SANAY Dokuma sanayinin en gelimiidir. Daha ok pamuun yetitii yreler ile kolayca ulatrld yerlerde (Marmara, Ege, Akdeniz, Gneydou, dierlerin gney ksm) kurulur. Pamuklu Dokuma stanbul, Bursa, Manisa, zmir, Denizli, Aydn, Tarsus, Uak, Antalya, Mersin, Adana, Kayseri, Malatya, Gaziantep, Diyarbakr, anlurfa, Kahramanmara. Yn iplii, ynl kuma, halclk ve kilimcilik faaliyetleridir. zellikle koyun yetitiriciliin yaygn olduu yerlerde yaplrlar. Ynl Dokuma stanbul, zmit, Bursa, Hereke, zmir, Uak, Denizli, Isparta, Kayseri, Konya, Gaziantep, Siirt, Sivas, Krehir ve evreleri. (kkba hayvancln yaygn olduklar alanlar) pekbcekiliin youn olarak yapld yerde grlr. pekli Dokuma Marmara Blgesi Gney Marmara: Bursa, Gemlik; stanbul, zmir, Adana Derilerin ilendikleri blgelerde kurulur. Dericilik stanbul, zmir, Bursa, Manisa, Kayseri, Erzincan, Erzurum, Van Tekstil rnlerin ihracatnn yarsn oluturur. Byk kentlerde yaygndr. Hazr Giyim (Konfeksiyon) stanbul, zmir, Ankara, Adana, Gaziantep, vb. (En fazla Marmara Blgesi) D.MADEN SANAY Demir elik Sanayi Bakr letmesi Ferro Krom letmesi Bor (Boraks) letmesi Kkrt letmesi Alminyum letmesi Kurun inko letmesi Demir cevheri; Divrii, Hekimhan ve Eymirde karlmasna ramen karld yerde ilenemez. lk tesis Krkkalede kurulmutur. Maden endstrisinde en nemli yer tutar. Enerji kaynana yaknlk (ta kmr, linyit) esas alnarak ilenir. Karabk, Ereli, Krkkale, skenderun, zmir, Sivas Samsun, Ergani (Elaz), Murgul (Artvin). Elaz, Antalya Bandrma, Eskiehir (Krka, Seyitgazi) Isparta (Keiborlu) Seydiehir (Konya) Elaz (Keban), Kayseri
E.MAKNE SANAY Otomotiv Sanayi Traktr Fabrikalar Kamyon-Kamyonet Otobs Fabrikalar Demiryolu Tatlar Gemi (Tersane) Uak Sanayi Savunma Sanayi Elektrikli Makine malat F.KMYA SANAY Petro-Kimya Sanayi Suni Gbre la Sanayi Boya Deterjan Sanayi Lastik Fabrikalar Rafinerilerde ham petrol ilenerek; benzin, gaz, motorin, LPG gibi rnler elde edilir. Batman, zmir (Aliaa); Mersin (Ata), Krkkale (Orta Anadolu) ve zmit (pra). Tarmsal retim iin gerekli olan fosfat, azot, potas, vb. gibi kimyasallar retir. Tesisler; zmir, Ktahya, Bandrma, zmit, Mersin, skenderun, Elaz, Mardin, Samsun, Adana. stanbul, zmir, Ankara Boya fabrikalar (stanbul, zmir, Mersin), Deterjan fabrikalar (stanbul, zmir, Balkesir, Gaziantep). Sentetik ve doal kauua kimyevi maddeler ilave edilerek elde edilir. Tesisler; zmit, Adapazar, Krehir Makine sanayinin temelini oluturur. Bursa, stanbul, zmir, zmit, Adana, Kayseri, Eskiehir, Konya, Aksaray, Gaziantep, skenderun. zmit, Ankara, zmir, stanbul, Kayseri, Adapazar, Konya stanbul, Aksaray, zmir, zmit Lokomotif fabrikas (Eskiehir), Yolcu Vagonu (Adapazar), Yk Vagonu (Sivas, Eskiehir) fabrikalar. Geneli (Eskiehir, Sivas, Ankara, Adapazar) stanbul (Pendik, Tuzla, Hasky), zmir (Alaybey), zmit (Glck) Ankara, Eskiehir Ankara, Krkkale (MKE) Beyaz eyalar, elektrikli motorlar, makineler retimleridir: stanbul, Eskiehir, Manisa, zmit, zmir gibi kentler.
Ky blgelerde yaygn endstri kolu; kt ve cam endstrileridir. En fazla ii alan tekstildir.
65
******************************************************************************************
G. ORMAN RNLER SANAY Ormann hammadde olduu en nemli sanayi koludur. Ormanlarn youn olduklar yere yakn (Karadeniz ve dier ky blgeleri) yerlerde kurulmutur. Kt Sanayi zmit, Bartn, Bilecik, Balkesir, Aliaa (zmir), ay (Afyon), Dalaman (Mula), Taucu (Mersin), Silifke (Adana), Takpr (Kastamonu), Aksu (Giresun), aycuma (Zonguldak). Ormann bol olmas, kereste tesislerinin fazla olmasyla mobilya endstrisi gelimitir. Mobilya Sanayi stanbul, Bursa, Ankara, zmir, Konya, Kayseri bata olmak zere pek ok kentte var. H.MENTO SERAMK CAM SANAY lkemizde en yaygn sanayi koludur. Her kentimizde bu fabrikalardan bulunmaktadr. imento Sanayi Porselen (Ktahya); Seramik (stanbul, an (anakkale), Ktahya, Bozyk, St Seramik Porselen Sanayi (Bilecik), zmir, zmit, Uak). Kum, kalker, silis, asit borik gibi inorganik maddelerin eitli karmlarnn ekillendirilmesi ve piirilmesi yoluyla cam elde edilir. Tesisleri; stanbul, Mersin, Sinop, Cam Sanayi Gebze, Krklareli, Denizli, Antalya (Genellikle deniz kylarnda kurulurlar.) stanbul, Bilecik, anakkale, Afyon, Denizli, Ankara, Krehir Mermer Sanayi
66
****************************************************************************************** 7) TRKYEDE TCARET Ticaret : Mal ve hizmetlerin alm satm ilemleridir. Ticaret : lke iinde yaplan ticarettir. (Birbirinden farkl rnlerin blgeler aras alverii, sanayi kurulularn dengesiz dalmas ve ulam imknlarnn farkllklar gibi faktrler etkilidir.) D Ticaret : lkeler aras yaplan ticarettir. D Ticaret Hacmi : Trkiyenin belli bir dnemde gerekletirdii ihracat + ithalat toplamdr. thalat (D Alm) : Dier lkelerden mal alnmasdr. hracat (D Satm) : Dier lkelere mal satlmasdr. D Ticaret Fazlas : hracat > thalat durumu D Ticaret A : hracat < thalat durumu
THALAT HRACAT RNLER Kays, ncir, zm, Ttn, Buday, Fndk, Antep Fst, Ceviz, Pamuk, Zeytin, Arpa, Turungiller ay, Muz, Pirin, Kahve, Kakao, Kauuk, Hurma, Hububat rnleri Krom, Bakr, Demir, Bor, Tuz, Cva, Kurun, Zmpara Ta, Manganez, Lle Ta. Petrol, Ta Kmr, Doalgaz, Fosfat, Nikel Kurun inkodan eyalar. Pamuklu Dokuma, pekli Dokuma, Hal, Giyim Eyas pek Yapa, Yn, Hal, Pamuk plii, Pamuklu Mensucat Gemiler, Uaklar, Yat Uak, Araba, Otobs, Otomotiv rnleri, Makineleri Doktor Eczaclk rnleri, la, Tp Aralar, Optik Aralar Mobilya, Orman rnleri Kt, Odun, Kereste, Mantar Cam, Seramik, imento, Konserve, eker rnleri Silah, Gbre, Askeri Gere Televizyon, Buzdolab, Frn, amar Makinesi, Bulak Makinesi, Elektrikli Ev Aletleri Saat, Elektrikli Ev Aletleri
Tarm rnleri Madenler Tekstil Ulatrma Aralar Salk Orman rnleri Dierleri Tketim Mallar
hracat thalat hracat thalat hracat thalat hracat thalat hracat thalat hracat thalat hracat thalat hracat thalat
lkemizin darya satt rnlerin banda tekstil rnleri gelir. thalat ve ihracatnda en fazla paya imalat sektr gelir. Ekonomik faaliyetlere gre ithalat ihracat paylar: * thalat (Sanayi % 85,9; Maden % 11,3; Tarm % 2,8) * hracat (malat Sanayisi % 94,8; Tarm % 4,2; Maden % 1) Trkiyenin Ticaret Blgelerine Gre hracat: * AB lkeleri % 53; Amerika % 18; Orta Dou %14; Asya-Uzak Dou %11; Dou Avrupa % 4. Trkiyenin Baz lkelerle Ticareti: * thalat (1.Rusya; 2.Almanya; 3.in; 4.talya; 5.Fransa; 6. ABD; 7.ngiltere) * hracat (1.Almanya; 2.ngiltere; 3.talya; 4.ABD; 5.Fransa; 6.Rusya; 7.in) D ticaret fazlas (ngiltere), d ticaret a (Almanya, ABD, talya, Fransa, Rusya, in) Trkiyenin Ekonomik Faaliyetlerine Gre D Ticaret: * thalat (malat > Madencilik > Dierleri > Tarm Ormanclk > Balklk) * hracat (malat > Tarm Ormanclk > Madencilik > Dierleri > Balklk) Transit Ticaret: Snr kaplarmz; ran Grbulak, Esendere (Dou Anadolu); Irak Habur (Gneydou); Suriye Yaylada, Cilvegz (Akdeniz); ncpnar, obanbey, Akakale, enyurt, Nusaybin (Gneydou) Nahcivan Umut (Dou Anadolu); Ermenistan Akyaka, Alican (Kapal) (Dou Anadolu); Grcistan Sarp (Karadeniz); Bulgaristan Kapkule (Marmara); Yunanistan Karaaa, psala (Marmara).
67
****************************************************************************************** 8) TRKYEDE ULAIM Ulam etkileyen faktrler; Ykselti, Dalarn uzan, Yer ekilleri, klim koullar, Sermaye, i gc, ara ve makineler.
Trkiye Demiryollar Haritas
Trkiye Karayollar Haritas
68
******************************************************************************************
69
****************************************************************************************** 1) Karayolu: En gelimi ulam yoludur. Kuzey gney dorultusunda geitlerle salanr. Hava yolundan sonra en pahal ulam yoludur. Kaza riski en fazladr. Dou Anadolu, Karadeniz ve Akdeniz blgelerinde dalk ve engebelik arazilerden tr yapm maliyeti yksektir. Dier kesimlerde daha dz alanlardan bu durum daha dktr. Yurt iinde yolcu tamas en fazla karayolu ile yaplr. Dalarn dou bat diziliinden Trkiyede yollar bu ekilde gelimitir. 2) Demir Yolu: ok fazla gelimemitir. (Yer ekillerinin dalk olmas ve maliyetini arttrmas) Son yllarda hzl tren almalar ile gelitirilmeye balanmtr. Hatta bykehirlerde kent ii ulam anda yer almaya balamtr. (Metro, vb) Her corafi blme (Dou Karadeniz), her kente (Artvin, Trabzon, Hakkri), her limana (Antalya, Sinop, Trabzon, Giresun), her komu lkeye (Grcistan, Irak) demiryolu ulam bulunmaz. Genellikle yk ve maden tamaclnda kullanlrlar. 3) Havayolu: En hzl ve en pahal ulam sistemidir. Her yere ulam yaplamaz. Gnmzde birok illere yenileri eklenmi ve gelitirilmitir. Trkiyede en fazla turizm sektrnde kullanlr. Ulamda sreyi ksaltmasndan dolay tercih edilmektedir. Havayolu ulamnda i hatlar merkezi Ankara; d hatlar merkezi stanbuldur. 4) Deniz Yolu: En ucuz ve kaza riski en az ulam yoludur. Ulam hz en az, tama kapasitesi en fazla ulam yoludur. Trkiyenin ithalat ihracatnda en fazla kullanlan yoldur. Her blgeye, her lkeye ulam yaplamaz. Bir limann geliimindeki temel artlar: 1. Hinterlandnn (art blgesinin) geni olmas, 2. Kara ve demir yolunun gelimi olmas, 3. Limann art blgesinde nemli tarm rnleri sanayi tesislerinin bulunmas, 4. Limann bulunduu yrede ticaretin gelimi olmas.
HNTERLAND DURUMU Antalya, Ayvalk, Bodrum, Ereli, Giresun, Hopa, Sinop, Zonguldak Aliaa, Bandrma, Gemlik, skenderun, stanbul, zmir, zmit, Mersin, Samsun
DAR OLAN GEN OLAN stanbul Liman
Trkiyenin en byk ithalat ihracat ve hacmi en fazla olan limandr. (thalat: sanayi mamul, petrol rn; ihracat: sanayi mamul) lkemizin en byk 2. limandr. Ege blgesi tarm rnleri buradan ihra edilir. (thalat: zmir Liman sanayi mamul, i makineleri; ihracat: sanayi mamul, maden cevheri) Kbrs ve Orta Dou ile ticarette nemli yere sahiptir. Ykleme boaltma kapasitesi bakmndan en nemli limanlarmzdan biridir. Serbest ticaret blgesi de denir. (thalat: sanayi Mersin Liman mamul, petrol rn, ham petrol; ihracat: sanayi mamul, hububat, hayvan) Dou ve Gneydou Anadolunun ithalat ihracat limandr. Orta Dou lkelerine olan skenderun Liman ihracatta ve kmr ithalatnda nemlidir. skenderun Demir elik fabrikas, limann gelimesinde nemli katks vardr. Karadenizin en byk limandr. Hinterlandnn geni olmas, liman gelitirmitir. Samsun Liman Hinterland dar olduundan geliememitir. Doal limanlardandr. Sinop Liman Zonguldak evresinde karlan ta kmrnn yklemesinin yapld nemli bir limandr. Zonguldak Liman Dou Karadenizin en nemli limandr. Erzurum ran transit ticaret yolu zerinde Trabzon Liman olduundan gelimitir. Yat ve turistik gemilere hizmet veren limanlarmzdr. (Antalya, Bodrum, eme,vb.) Dier Limanlar
Yollarn ekonomik pahall: Denizyolu < Karayolu < Demiryolu < Havayolu
70
******************************************************************************************
Trkiye nemli Geitler Ksm Trabzon Gmhane Bat Karadeniz Anadolu Bat Karadeniz Anadolu Bayburt Erzurum Dzce Bolu Antalya Burdur Silifke Anadolu Blgesi Adana Anadolu Blgesi skenderun Amik Ovas ukurova Gaziantep Manavgat Seydikent Bingl Erzurum Tunceli Erzincan
Blgeler
KARADENZ
AKDENZ
DOU ANADOLU
Geidin Ad Zigana (Kalkanl) Geidi Ecevit Geidi Ilgaz Geidi Kop Geidi Bolu Geidi ubuk Geidi Sertavul Geidi Glek Geidi Belen Geidi Nurda Geidi Teke Geidi Karlova Geidi Plmr Geidi
Trkiyede ilk metro ulam, stanbul (Karaky Taksim) hattnda kuruldu. lk uluslar aras hava ulam Ankara-stanbul aktarmasyla Atina seferiyle balad. lk yksek hzl tren ulam Ankara Eskiehir istikametinde yapld. Trkiyenin en nemli ihracat liman zmir; ithalat liman stanbuldur. Yolcu Tama : Karayolu (% 60), Havayolu (% 34), Demiryolu (% 4), Denizyolu (% 2) Yk Tama : Denizyolu (% 57), Karayolu (% 38), Demiryolu (% 4), Havayolu (% 1)
Trkiye Boru Hatlar
71
****************************************************************************************** Petrol ve doalgazlar farkl lkelerin birbirlerine doru tamalarn salayan hatlardr. Boru Hatlar: 1) Mavi Akm Rusya: Gaz gelii bakmndan sknt bulunmamasnn yannda en pahal doalgaz aldmz hattr. Hatla alnan doalgazn en olumsuz yan, Mavi Akmla gelen gaz satma hakkmzn bulunmamasdr. 2) Bat Hatt Rusya: Ukrayna zerinden gelen doalgaz boru hattnda k aylarnda kesintiler yaanyor. Kiev'in diledii zaman hattan cret dhilinde gaz alma yetkisinin olmas souk havalarda Trkiye'yi zor durumda brakyor. 3) ran Trkiye Hatt: 2001 ylndan bu yana sorunlu olarak alan boru hatt iin Trkiye Uluslararas tahkime bile gitti. Yllk 15 milyar metrekp transfer beklenen hattn ortalama nakliyesi 4 milyar metrekptr. 4) ran Trkiye Pars Doalgaz Hatt: ABD'nin muhalefetinde olan hat ran'daki Pars 22, 23, 24 sahalarnn gazn Trkiye'ye tamay hedefliyor. Boru hattnn almas iin lkemizin 12 milyar dolar civarnda bir yatrm Pars sahasna yapmas gerekiyor. 5) Bak Tiflis Ceyhan Ham Petrol Hatt: 2006'da tam kapasite almaya balayan hatta ham petrol tanyor. 1760 kilometre uzunluundaki boru hatt 4 milyar dolara mal oldu. Trkiye'nin gerekletirdii en baarl boru hatt olarak kabul ediliyor. 6) Kerkk Yumurtalk Petrol Boru Hatt: Irak savandan sonra sk sk kesintiler yaanan hattn gvenlii tam olarak salanamad iin sabote edilmesi en kolay hatlardan biri olarak kabul ediliyor ve tam kapasite altrlamyor. 7) Azerbaycan Trkiye Yunanistan ah Denizi Hatt: 2008 ubatta alan boru hattyla Azeri gaz Yunanistan'a kadar tanyor. Trkiye, bu gaz Mavi Akmda olann aksine satma yetkisine sahiptir. ABD ve Avrupa tarafndan desteklenen hat, Rusya tarafndan engellenmek istiyor. Rusya projeyi engellemek amacyla Yunanistan'a ok ucuza gaz satmay planlyor. 8) Hazar Geili Boru Hatt: Trkmen ve kazak doalgaznn; nce Yunanistan sonra da tm Avrupa'ya ulamas bekleniyordu. Fakat Rusyann Kazakistan ve Azerbaycan'la anlamas projenin durmasna neden oldu. 9) Msr Doalgaz Hatt: Msrdan balayan hattn; nce rdn'e, sonra Suriye ve en sonunda Trkiye'ye ulamas bekleniyor. u anda Suriye'ye kadar gelen hattn Trkiye'ye ulamas iin yeni bir ihale yaplmas gerekiyor. Yllk 4 milyar metrekp gaz tamas planlanan hatta; ABD, Rusya ve srail scak bakmyor. 9) TRKYEDE TURZM Srekli yaanlan yerlerden ayrlarak bir baka yerlere dinlenme, gezi, elence, sportif, vb gibi birok ekonomik etkinlik getiren seyahatlerin btnne Turizm, lke ii yaplrsa Turizm, lkeler aras yaplrsa D Turizm denir. Trkiye, dnyann en fazla turist olan 7. lkesi, turizm geliri en fazla olan 9. lkesidir. Turizmi Etkileyen Faktrler: a) Doal Faktrler : Yer ekilleri, iklim zellikleri, bitki hayvan trleri, akarsu ve glleri. b) Beeri Faktrler : Kltrel zenginlii, arkeolojik deerler, ulam, tantm. Trkiyeye En ok Turist Gnderen lkeler: Almanya > Rusya > ngiltere > Bulgaristan > Hollanda > ran > Fransa > Ukrayna > ABD Trkiyeden En ok Turistin Gittii lkeler: ABD > Almanya > Fransa > Suudi Arabistan > KKTC Trkiye Turizm Gelirlerinin Blgelere Gre Dalm: Marmara (% 46), Ege (% 25), Akdeniz (% 13), Anadolu (% 10), Dierleri (% 4) 1) Yaz Turizmi : Akdeniz (Antalya), Ege (Ky Ege), Marmara (Gney Marmara) ve Karadeniz (Orta) blgeleri ince kumlu ve deniz suyu scaklklarn uygun olduu yerlerdir. nemli turizm merkezleri: Antalya (Fethiye, Ka, Alanya, Side, Kemer, Finike); Mula (Bodrum, Marmaris, Gkova, Data); Aydn (Didim, Kuadas); zmir (Foa, eme, Alaat); Balkesir (Ayvalk, Erdek). 2) Yat Turizmi : Akdeniz Ege kylar: zmir, Bodrum, Kuadas, Antalya, Marmaris, eme, Data, Ka, Finike
72
****************************************************************************************** 3) Akarsu - Gl Turizmi: Hzl akan nehirlerde rafting, kano ve nehir kaya sporlar yaplr. Raftinge uygun yerler: oruh, Kpr ay, Manavgat, Gksu, Frat, Frtna deresi, Dicle Baz alayanlarmz; Manavgat (Antalya), Tortum (Erzurum), Grpnar (Malatya), Muradiye (Van), Yedikpr (Karaman), Szr (Sivas) Ku trlerini barndran Gediz deltas ve Manyas Gl; doal gzelliklerin olduu Abant, Uzungller, znik bir ok gller de turizm faaliyetleri iin nemlidir. 4) Salk Turizmi : Termal kaynaklar (su banyosu, amur banyosu, kaplca, imece) iinde farkl mineralleri barndrmas ve hastalklarn birouna yardm etmesiyle salk turizmine etkisi fazladr. Fay hatlarna yakn yerlerde bulunur. nemli merkezleri; zmir, Afyon, Aydn, Balkesir, Yalova, Ankara, anakkale, Bursa, Sivas, Diyarbakr, Manisa, Amasya, Sakarya, Bolu, Denizli ili kaplcalardr. 5) Yer ekilleri : Karstik oluumlu maaralar: Antalya (Yerkpr, Dim, Damlata, Zeytinta, Karain), Burdur (nsuyu), Isparta (Pnar gz, kzini, Kadnini), Mersin (Cennet Cehennem maaras), Travertenler: Denizli (Pamukkale), Elmal, Korkuteli, Tefenni, Taeli Platosu, Volkanik Araziler: Peribacalar (Nevehir, rgp, Greme, Avanos), Ihlara, Kaymakl 6) K Turizmi : Potansiyeli en yksek Dou Anadolu ksmdr. K turizm merkezleri; * Dou Anadolu : Kars (Sarkam), Erzurum (Palandken), : Kastamonu (Ilgaz), Bolu (Kartalkaya), Gmhane (Zigana), * Karadeniz * Anadolu : Kayseri (Erciyes), Aksaray (Hasan Da), : Antalya (Akda, Beyda), Isparta (Davraz), * Akdeniz : Bursa (Uluda) * Marmara 7) Yayla Turizmi: Ksa sreli konaklanan, yksek yerlerde yaplan doayla i ie turizm etkinliidir. Karadeniz ve Akdeniz blgelerinde yaygndr. En uzu sren blge Akdenizdir. nemli yaylalarmz: Artvin (Kakar, Kafkasr), Trabzon (Maka, Arakl, Akaabat), Rize (Anzer, Ayder), Akdenizde (Tekir Yaylas), dier blgelerde yeil alanlarda da yaplabilmektedir. 8) nan Dini Nitelikli Turizm: Dini nitelikli nemli merkezler: zmir (Seluk Meryem Ana evi), Hatay (St. Piere Ant Mzesi), Antalya (Demre St. Nicola kilisesi), Trabzon (kaya kiliseler, Smela manastr), baz illerde trbe cami gibi islamiyete dayal eserler. 9) Arkeolojik Eserler Turizmi : Tarih ncesi dnemden beri birok yerde bulunan antik kent, tapnak, saray, kale, vb birok eserler bulunmaktadr. nemli tarihi eserler: zmir (Efes Antik Kenti, Zeus tapna, Serapis tapna), Aydn (Apollon tapna, Afrodisias, Milet kent liman, Manisa (Sardes), anakkale (Truva at), Antalya (Perge kenti, Aspendos antik anfi tiyatrosu, Patara antik liman kenti, Side antik kent), Batman (Hasankeyf kent), Adyaman (Nemrut Da kafa heykelleri), orum (Alacahyk, Hattua kenti), Konya (atalhyk), Kayseri (Kltepe kenti), Ankara (Gordion kent), Gaziantep (Zeugma merkezi), Ar (shak Paa Saray), rgp (Derinkuyu Yer kent) 10) Botanik Turizmi: lkemiz bitki eitlilii ynnden zengindir. Belli bir blgede yetien bitkiler asndan lkemiz birok lkenin nndedir. Bu durum turistik potansiyel yaratmaktadr. 11) Maara Turizmi: lkemizin % 40 maaradr. En uzun maara, Isparta (Pnargz Maaras 16 km); en derin maara, Mersin (Peynirlikn Maaras 1450 m)dir. En nemli maaralar: Antalya (Damlata, Karain, Dim, Zeytinta); Denizli (Kaklk), Burdur (nsuyu)dur. 12) Kongre Turizmi: En fazla gelien yerler; stanbul, zmir, Antalya (1.snf oteller, tesis zenginlikleri adan). Kongre ve fuar turizminin en fazla gelitii blge, Marmaradr.
73
******************************************************************************************
74
******************************************************************************************
F. TRKYENN CORAF BLGELER
75
******************************************************************************************
76
****************************************************************************************** 1. KARADENZ BLGES

Bat Karadeniz
Blmn ortalama ykseltisi 2000 m. Blmn en souk blmdr. (Balkanlardan gelen havaya ak olmas) 1000 m ve stnde ya alr. Trkiyenin en fazla ormannn olduu yerdir. Ahap evler yaygndr. Temel geim kayna; madencilik ve endstridir. Sanayinin en gelitii blmdr. Ta kmr tamamen buradan kartlr. Karabk Ereli Demir-elik fabrikalar, Takpr aycuma kt fabrikalar, Sinop Cam fabrikas, Kastamonu eker fabrikas en nemlileridir. Dalar kyyla paralel uzanr ve ykseltileri fazladr. Ky kesimlerinde ya bu denli yksek dmektedir. En nemli tarm rnleri; fndk, keten kenevir, eker pancar, pirin ve patatestir. Orman endstrisi ve kt sanayinin en fazla gelitii yerdir.
Orta Karadeniz
Blgenin en sade ve ykseltisi en az blmdr. Bu nedenle; kydaki etki i blgelere kadar girmitir, tarm alanlar genitir, nfus dzenli yaylmtr. Ya miktar dier blmlere gre daha azdr. En nemli tarm rnleri; ttn, eker pancar, soya faslyesi, elma, pirin, buday, msrdr. Blm ekonomisi tarma daha ok dayanr. Blgenin en az ormanna sahiptir. Temel geim kayna tarmdr. Ulam ann en fazla gelitii yerdir. aramba, orum, Amasya ve Turhalda eker fabrikalar; Tokat ve Samsunda sigara fabrikalar, Samsunda bakr iletmeleri bulunur.
Dou Karadeniz
En dalk en yksek blmdr. Dou Karadeniz dalar, kyya paralel uzanr ve btn bir kyy kaplayarak i ile ky arasnda farkllklar olmasn salar. En fazla ya Rize (2400 m)dir. Bulutlanma ve nemin en fazla olduu yerdir. Gnelenme sresi de en azdr. Krsal nfus oran en yksektir. Dank yerleme tipi grlr. En fazla g veren blgedir. ay, fndk tarm en fazla blmdr. Tarmsal nfus younluu en fazladr. Yaylaclk ve bykba hayvanclk en fazla gelimitir. Bakr rezervinin en fazla olduu ksmdr. En fazla heyelann olduu yerdir. Blgenin yllk scaklk fark en azdr. Blgede sanayinin en az gelitii yerdir. Eimin en fazla olduu yerdir. Balklk ok gelimitir. (Geim kayna)
KARADENZ BLGES ENLER Krsal nfus oran en fazladr. Olduka engebeli bir blgedir. Dou bat ynl en geni blgedir. Bu nedenle yerel saat Ta kmrnn karld tek blgedir. fark en fazladr. ay, fndk, kivi ve kenevir retiminde ilk sradadr. En fazla heyelann olduu blgedir. Nem, yallk ve bulutluluk oran en fazla blgedir. Yllk scaklk fark en az blgedir. Orman bakmndan en zengin blgedir. Kimyasal zlme en fazla, fiziksel zlme en az blgedir. Ya rejimi en dzenli blgedir. Glge boyu uzunluu en fazla blgedir. En fazla falezli kylar (Dou Karadeniz) bu blgededir. Nadasa braklan alanlarn en az olduu blgedir. Balkln en fazla yapld blgedir. Dank yerlemelerin en fazla olduu blgedir. ehirleri kk; ama say olarak en fazla blgedir. Gece gndz srelerinin en fazla olduu blgedir. Drt mevsim ya alr ve pamuk, buday gibi rnler yetimez. Bakr madeninin en fazla olduu blmdr. Kereste fabrikalarnn en ok olduu blmdr. Aritmetik nfus younluu, ortalamann altndadr. Ta kmryle alan tek santralin olduu blgedir. KARADENZ BLGES - ZELLKLER Kre, Bolu, Ilgaz, Krolu, Canik, Giresun, Rize, Kakar, Mescit, imen, Kop, Akda, Yalnzam Dalar Dalar Kzlrmak (Gkrmak, Devrez), Yeilrmak (Kelkit, ekerek), Sakarya, Bartn, Kelkit, Filyos (Yenice), Harit, oruh Akarsular Bafra Deltas, aramba Deltas, Suluova, Taova, Erbaa-Niksar Ovas, Bolu-Dzce Ovalar, Amasya Ovas, Tokat Ovalar Ovas, orum Ovas, Kazova, Taova, Tosya Ovas Kakar (Buzul); Sera, Tortum, Abant, Yedigller, Zinav, Slk (Heyelan Set Gl); Baraj glleri Gller Ereli, Zonguldak, Sinop, Samsun, Giresun, Trabzon, Hopa Limanlar Bolu, Ecevit, Ilgaz, Zigana, Kop Geitleri Geitler Karadeniz klimi (Orta Karadeniz ve dier blgelerin i ksmlar dndaki alanlar); Karasal klim (Geri kalan yerler) klim Kydan; 0 800 m aras yayvan yaprak, 1500 2000 m aras ine yaprakl aa, 2000 m ve zeri da ayrlar grlr. Bitki rts En fazla ormana (% 32) sahiptir. (Bat Karadeniz). Bitki rts geneli grdr. (Bat Karadeniz): Bolu, Bartn, Zonguldak, Kastamonu, Sinop, Dzce, Karabk; (Orta Karadeniz): Tokat, orum, ller Amasya, Samsun, Ordu; (Dou Karadeniz): Giresun, Trabzon, Rize, Artvin, Gmhane, Bayburt. Dank yerleme, ky blgelerde; toplu yerleme, i blgelerde grlr. Nfus kydaki ovalarda toplanmtr. Nfus-Yerleme ehirleme oran dk, en ok g verir. Fndk (Trabzon, Ordu, Giresun), ay (Giresun Grcistan aras blge), Ttn (Orta Karadeniz), Msr (Tm kyda), Keten-Kenevir (Kastamonu, Sinop, Zonguldak), Pirin (Kastamonu, Sinop, Tokat, Tosya, Amasya, Samsun, Boyabat), Tarm Elma (Amasya evresi), Kivi (Rize), Zeytin (oruh vadisi, Artvin), Turungil (Rize evresi), Sebze (Blge ovalar) Bykba hayvanclk yaygndr. (2. Srada Trkiye geneli). kesimlerdeki ovalarda kkba hayvanclk yaplr. Hayvanclk Arclk da grlr (Rize Anzer bal). Demir elik (Karabk, Ereli), Bakr letmesi (Samsun), eker fabrikas (Kastamonu, Amasya, Turhal), Ttn (Samsun, Tokat), ay (Rize, Trabzon), Kt fabrikas (Giresun, Kastamonu), Kereste fabrikas (Zonguldak, Dzce, Endstri Bartn), Cam sanayi (Sinop) Takmr (Zonguldak Ereli), Bakr (Kre-Kastamonu, Murgul-Artvin, Rize), Linyit (Amasya, Samsun), Manganez Maden-Enerji (Trabzon, Kastamonu, Artvin), Termik Santrali (atalaz Zonguldak) Yayla turizmi gelimitir. Bolu Kartalkaya k turizmi yaplr. Abant Yedigller evresi sayfiye yeridir. Dzce ve Turizm Kzlcahamam kaplcalar vardr. Safranbolu, Cilde, Trabzon, Amasra ve Sinopta tarihi eserler vardr. Dou Bat Karadenizde ahap evler; Orta Karadenizde kerpi ve hm evler yaygndr. Ev Yaps Kiresiz topraklar yaygndr.
77
******************************************************************************************
78
****************************************************************************************** 2. MARMARA BLGES

atalca Kocaeli B.
Deniz seviyesine yakn, sade ve plato grnmdedir. Trkiyenin en fazla nfusu olduu blmdr. Kentleme en fazladr. Aritmetik nfus younluu en fazladr. Sanayi hizmet sektrnde alan nfusun en fazla olduu blmdr. Ulamn, sanayinin, ticaretin en ok gelitii blmdr. En fazla g alan blmdr. En ok enerji tketen blmdr. Kii bana den milli gelirin en fazla olduu blmdr. Kuzeyde Karadeniz iklimi, gneyde Akdeniz iklimi grlr.
Yldz Dalar Blm

Engebe ve ykseltinin en fazla olduu blmdr. Tarm alanlarnn en az olduu blmdr. Ya miktarnn en fazla olduu blmdr. Ormanlarn en fazla yer kaplad blmdr. Blmn geim kayna; ormanclk, hayvanclktr. En az nfusun olduu blmdr. Kentlemenin en az olduu blmdr. Ulamn en az gelitii blmdr. Karadeniz iklimi grlr. Youn g verir. Hamitabatta doalgaz karlr. Blgenin en tenha yeridir.
Ergene Blm
Engebesi olduka azdr. Step ikliminin zellikleri grlr. En az deprem riski grlr. Yan en az olduu blmdr. K scaklklarn en dk olduu blmdr. Antropojen bozkrlarn en fazla grld blmdr (Trkiyede). Tarm alanlar genitir. Ergene aynn su toplama havzasdr. En nemli tarm rnleri; ayiei, pirin, zm, buday, susam, eker pancar. eker fabrikalar (Alpullu), arap-rak fabrikalar (Tekirda), dokuma endstrisi (erkezky) bulunur. Asyay Avrupaya balayan yollar geer.
Gney Marmara B.
Blgenin en byk blmdr. Tarm alanlarnn en geni olduu ksmdr. Konserveciliin en fazla gelitii blmdr. pek bcekiliin en fazla gelitii yerdir. En fazla bor mineralleri karlr. Dier nemli madenleri; mermer, linyit, demirdir. Tektonik gllerin en fazla olduu blmdr. Byk kesimde Akdeniz iklimi grlr. Ovalk alanlar geni yer kaplar. Kkba mera hayvancl youndur. Otomotiv dokuma sanayi (Bursa), ya sanayi (Balkesir, Gemlik), konserve (Bursa, Balkesir, anakkale), eker (Susurluk), kt (Balkesir), bor (Susurluk), porselen seramik (Bozyk anakkale) fabrikalar vardr.
MARMARA BLGES ENLER Ayiein en fazla retildii blgedir. Ortalama ykseltisi en az olan blgedir. Hidroelektrik enerji potansiyeli en dk blgedir. Yayla turizmi yoktur. En ok enerji tketen blgedir. klimi en fazla eitlilik gsteren blgedir. Ulam ve ticaretin en fazla gelitii blgedir. Fizyolojik nfus younluu en fazla blgedir. Dnyann en zengin bor yataklar Bursa ve Susurlukta stanbul, en byk ithalat limandr. En fazla nfuslanm, en fazla g alan blgedir. bulunur. pek bcekilii ve kmes hayvanclnn en fazla yapld Nfus younluu en fazladr. blgedir. Ky set gllerinin en fazla bulunduu blgedir. Kentleme orannn en yksek olduu blgedir. Doum oran en az blgedir. Okur yazar oran en yksek blgedir. Kii bana den gelir en fazla olan blgedir. Orman alan bakmndan 3. sradadr. Volframn en fazla bulunduu blgedir. Balklk bakmndan Ege ve Akdenizden nce gelir. Sanayi gelirlerinin en fazla olduu blmdr. Merinos koyunlarnn en ok beslendii blgedir. Doalgazla alan santrallerin en fazla olduu blmdr. Gerek ve indirgenmi scaklklar arasndaki farkn en az Yeil renk ve tonlarnn en ok olduu blgedir (haritada). olduu blmdr. Akarsularn kirlilik orannn en fazla olduu blmdr. Ekili dikili arazi oran en fazla blgedir. Turizm geliri en fazla olduu blmdr. Bitki rts, tarm rn eidi en fazla olan blgedir. evre sorunlarnn en fazla yaand blgedir. MARMARA BLGES - ZELLKLER Uluda, Yldz Dalar, Tekirda, Samanl Dalar, Koru Da, Iklar Da, Biga Da, Kaz Da Dalar Meri, Ergene, Susurluk, Kocaay, Gnen ay, Nilfer ay, Sakarya nehri. Akarsular Ergene, Uzunkpr, Adapazar, Bursa, negl, Karacabey, Balkesir, Gnen, Pamukova, Susurluk, Ezine Ovalar Ovalar znik Gl, Ku Gl, Sapanca, Ulubat Glleri (tektonik), Durusu (Terkos), B. ekmece, K. ekmece glleri (ky set Gller gl), Manyas Gl stanbul, zmit, Bandrma, anakkale limanlar Limanlar Akdeniz klimi (Ege-Marmara kylar); Karadeniz iklimi (Karadeniz kylar); Karasal iklim (Trakya blgesi) klim Maki (Ege-Marmara kylar); Ormanlar (atalca-Kocaeli, Yldz dalar), Antropojen Bozkr (Ergene blm) Bitki rts Krklareli (Yldz Dalar), Edirne, Tekirda (Ergene Blm), stanbul, zmit, Adapazar (atalca-Kocaeli), Bursa, ller Balkesir, anakkale, Bilecik, Yalova (Gney Marmara Blm) Kapda (Tombolo), atalca, Kocaeli, Armutlu, Biga ve Gelibolu Yarmadalar Yarmadalar Trkiye nfusunun % 25ine sahiptir. Seyrek nfuslu yerler; yldz dalar blm, anakkale evresi ve Trakya ileri; Nfus-Yerleme sk nfuslu yerler; atalca-Kocaeli ile Gney Marmara blmdr. Ayiei (Ergene), Zeytin (Ayvalk, Edremit, Gemlik evresi), Pamuk (Balkesir), ekerpancar (Adapazar, Trakya), Buday (Ergene, Dou Marmara), Pirin (Ergene, Meri havzas), Msr (Dou Marmara, Trakya), Ttn (Adapazar Tarm Ovas), Fndk (Gney-Dou Marmara), Kiraz (Adapazar), eftali (Bursa), zm (Tekirda) Ahr, kmes hayvancl, ipek bcekilii, arclk, balklk, mera hayvancl, merinos koyun Hayvanclk Dokuma, Kt, Petro-kimya, la, imento, Seramik, eker, arap-rak, suni ipek, suni gbre fabrikalar var. Endstri Linyit (Trakya, Gney Marmara (an)); Bor (Bursa, Susurluk, Bigadi), Doalgaz (Hamitabat), Volfram (Bursa), Maden-Enerji Mermer (Bilecik, Marmara Adas), Demir (Sakarya, Balkesir), Bakr-kurun (anakkale), inko-Cva (Balkesir). Uluda (k turizmi), kylarda yaz turizmi, Manyas gl (ku cenneti), Bursa-Yalova kaplcalar, tarihi eserler Turizm
79
******************************************************************************************
80
****************************************************************************************** 3. EGE BLGES

KIYI EGE BLM BATI ANADOLU BLM
Horst ve graben sisteminin en fazla olduu blmdr. Krkl yapnn fazlalndan 1. derece deprem blgesidir. Geneli yksek platolarla kapl, engebeli arazidir. Akarsu eimleri az olduundan, enerji potansiyelleri dktr. Ky Ege Blmne gre scaklklar dktr, daha az ya alr. Blgenin en gelimi en youn blmdr. Karasal iklim grlr ve bitki rts bozkrdr. Akdeniz iklimi yaygndr. Nfus miktar ve younluu daha azdr. Nfusun % 80ini barndrr. Kentleme oran yksektir. nemli tarm rnleri; haha, eker pancar, fasulye, buday. Sanayinin gelitii blmdr. nemli madenleri; linyit ve mermerdir. Aritmetik nfus younluu en fazla blmdr. Nfusun % 20si bu blmdedir. Kentleme oran dktr. En fazla ya, ykseltisi fazla Mentee Yresine der. G verirler. Dalar kyya dik uzandndan iklimin alan genilemitir. Uak-evresi hal, kilim ve battaniye dokumacl gelimitir. Youn gler alr. Ekonomik faaliyet; tarm ve hayvanclktr. Girinti knt ky fazla ve en uzun kyya sahiptir. nemli tarm rnleri; zeytin, ekirdeksiz zm, ttn, incir, pamuk. Delta ovalar en youn blmdr. (Trkiye kylarnda) EGE BLGES ENLER Kyda girinti kntnn en fazla olduu blmdr. Zeytin, zm, ttn, incir ve haha retiminde ilk sradadr. Krkl yer yapsnn en fazla olduu blmdr. En ok sayda linyitle alan termik santrale sahip blgedir. Scak su (jeotermal) kaynaklar bakmndan en zengindir. Jeotermal ile alan santraller tek buradadr: Sarayky (Denizli), Denizel etkinin i kesimlere kadar en fazla sokulabildii Germencik (Aydn). blgedir. Trkiyede ilk demiryolu zmir-Aydn arasnda yaplmtr. En uzun deniz kysna sahip blgedir. Marmaradan sonra 2. byk nfusa sahiptir. En fazla delta ovasna sahiptir. En byk ihracat liman zmirdir. En geni hinterlant (art blge) sahip blgedir. Ekonomik deeri yksek ve ihracata ynelik rnlerin tarm yaplr. Turizm gelirleri asndan Trkiyede 2. sradadr. Akarsular denge profiline ok yakndr. Arcln ve bal retiminin en fazla olduu il Muladr. Mula Mentee Yresi, turizm gelirleri en yksek alandr. Koy, krfez, ada, yarmadann en fazla olduu blgedir. Cva, altn ve mermerin en ok bulunduu blgedir. EGE BLGES - ZELLKLER Kaz, Madra, Yunt, Bozda, Aydn, Mentee, Murat, Emir, Trkmen, aphane, Domani, Erigz, Sandkl, Simav Dalar Bakray, Gediz, Kk Menderes, Byk Menderes Nehirleri Akarsular Bakray, Gediz (Menemen), Efes (K. Menderes), Milet-Balat (B. Menderes) Deltalar, Tavas, ivril, rencik, Banas Ovalar Ovalar; Manisa, Ktahya, Salihli, Sandkl, Aydn, demi, Simav, Ske, Afyon, Soma Ovalar (knt Ovalar) Simav Karamuk (Tektonik gller); amii, Marmara (Alvyal set gl); Gller zmir, Kuadas, Bodrum, Marmaris Limanlar Limanlar Edremit-andarl-zmir-Kuadas-Gllk-Gkova krfezleri; Urla-Data-Bodrum yarmadalar Krfez-Adalar Akdeniz klimi (Ky Ege); Karasal klim ( Bat Anadolu) klim ksmlarda bozkr, kydan 400 me kadar maki, daha yksei ise ine yaprakl ormanlar. Bitki rts Ky Ege Blm (Manisa, zmir, Aydn, Mula, Denizli); Bat Anadolu (Afyon, Uak, Ktahya) ller Nfus-Yerleme Nfus bykl bakmdan 3.dr. En fazla nfus, ky Egede, geri kalan yerler (Mentee yresi) tenhadr. G alr. Ttn (%70-zmir, Manisa, Mula), Pamuk (%30- K.-B. Menderes Ovalar), Zeytin (%50-Edremit, Ayvalk), zm (%35-zmir, Gediz), ncir (%80-B.Menderes Ovas), Haha (Afyon, Denizli, Uak, Ktahya), ekerpancar ( Bat Tarm Anadolu), Turungiller (Gney Ege), Pirin (akarsu boylar), Sebze-meyve (%16-ovalar), seraclk, iekilik. Arclk (Mula-evresi), Ahr hayvancl (Byk kent evresi), Kkba hayvanclk ( Bat Anadolu), Balklk Hayvanclk Ya (Edremit, Ayvalk Krfezi), eker (Ktahya, afyon, uak), Dokuma (zmir, Aydn, Denizli, Manisa, Uak), Petrokimya (zmir-Aliaa), Azot-gbre (Ktahya), Seramik-ini (Ktahya), Hal (Uak, Kula, Demirci, Grdes, Simav), Endstri imento (Ktahya, Afyon, Denizli), Termik santraller (Yataan (Mula), Soma (Manisa), Tunbilek (Ktahya)). Linyit (%90- Soma, Emet, Tavanl, Tunbilek, Deirmisaz, Yataan), Krom (%35- Mentee), Demir (Kaz Da Etekleri, Eymir, Dikili), Cva (Karaburun), Zmpara (zmir, Aydn, Mula), Tuz (%50- zmir-amalt), Mermer (Afyon, Uak, Maden-Enerji Denizli, Manisa), Borasit (Emet, Sndrg), Amyant-Magnanez (Ktahya), Termik santral (Soma, Tunbilek), Jeotermal Enerji (Sarayky-Denizli; Germencik Aydn; Gcek Afyon) Blgede deniz turizmi yaygndr. Antik kentler; Efes, Bergama, Sard, Milet, Meryem Ana Kilisesi. Denizlide Pamukkale Turizm travertenler yer alr. Ktahya, Afyon, Manisa kaplcalar yaygndr.
81
******************************************************************************************
82
****************************************************************************************** 4. AKDENZ BLGES

ANTALYA BLM ADANA BLM
Bat Toroslarn geni yer kaplad ok engebeli blmdr. Taeli Platosu, ukurova, Nur Dalar ve Orta Toroslar yer alr. Teke Yarmadas ile Gller ve Antalya yrelerinden oluur. Yz lm byktr. (Antalyaya gre) Gl saysnn en fazla olduu blmdr. Ekonomisi; tarm ve sanayiye dayanr. Ky kesimi Akdeniz; i kesimler Karasal klim grlr. nemli tarm rnleri; muz, turungiller, pamuk, msr, soya Karstik arazi ve ekiller ok yaygn blmdr ve bu yzden fasulyesi, yer fst, buday, ayiei, zm, ttn, pirin. tarm alanlar dardr. nemli madenler; krom, linyit, demirdir. En dar sanayi, tarm ve nfusa sahip blmdr. Sanayi, tarm ve ulamn en gelitii blmdr. En geni turizm, seraclk ve ya miktarna sahip blmdr. Petrol rafinerisi, demir-elik endstrisi, dokuma sanayisi, bitkisel ya nemli tarm rnleri; turungiller, gl, pamuk, eker pancar, sanayisi, sigara ve otomotiv sanayi bulunur. anason, haha. Ya miktar dier blme gre azdr. nemli madenleri; boksit, krom, kkrttr. Yer ekillerinden dolay hinterland genitir ve nemli limanlar barndrr. Temel geim kayna tarmdr. Tarm alan, dier blme gre daha fazla alana sahiptir. Blge nfusunun % 28,6sna sahiptir. Akdeniz iklim alan genitir. Blmn hinterland dardr. AKDENZ BLGES ENLER Karstik arazi ekillerin en yaygn olduu blgedir. Deniz suyu scakl ve tuzluluu en fazladr. Kn en lk geen blgedir. Gece-gndz sresinin yl iinde en az deitii blgedir. Yl boyunca mutlak nem miktarnn en fazla olduu yerdir. Muz, turungiller, soya faslyesi, yer fst, msr, anason, gl, iek, turfanda sebze retiminin en fazla yald blgedir. Don olay en az grlr. Deniz turizmi sresinin en uzun olduu blgedir. Seracln en fazla yapld blgedir. En fazla alminyum (boksit) ve kkrt karlan blgedir. Tarm rnlerinin en erken olgunlat blgedir. Ayn alandan birden fazla rnn alnabildii en elverili Kl keisinin en fazla beslendii blgedir. blgedir. Sebze- meyvenin en erken olgunlat blgedir. En byk delta ovas (ukurova)na sahiptir. En fazla mevsimlik ii g alan blgedir. (ukurova) Bulutluluk oran en az olan blgedir. K yalarnn en fazla olduu blgedir. Yaz k yalar arasndaki farkn en fazla olduu blgedir. Gneydou Anadoludan sonra yllk scaklk ortalamasnn en fazla olduu blgedir. Yl iinde glge boyu uzunluunun en ksa olduu blgedir. Demir-elik endstrisinde; Karadenizden sonra en gelimitir. Yaz turizminin en erken balad, en ge bittii blgedir. Cephe yalarnn en fazla olduu blmdr. Ocak ay scaklk ortalamasnn en fazla olduu blmdr. AKDENZ BLGES - ZELLKLER Beydalar, iekbaba da, Barla da, Sultan da, Dedegl da, Geyik dalar, Bolkar dalar, Demirkazk da, Dalar Aladalar, Tahtal dalar, Binboa dalar, Nur (Amanos) dalar. Asi, Seyhan, Ceyhan, Gksu, Manavgat (Oymapnar), Aksu, Dalaman Akarsular ukurova (Seyhan-Ceyhan rmaklar), Silifke (Gksu Irma) Deltalar; Amik Ovas (graben); Elmal, Kestel, Acpayam, Ovalar Korkuteli, Tefenni, eltiki, ukurhisar Ovalar (Karstik ovalar); Asi Ovas Burdur, Acgl (Tektonik); Kovada, Sula, Kestel, Salda, Avlan (Karstik); Bolkar, Aladalar (Buzul); Kyceiz (Alvyal Gller Set Gl), Beyehir (3. byk gl), Baraj glleri Antalya, Fethiye, Mersin, skenderun Limanlar Limanlar ubuk (Gller Yresi-Antalya), Sertavul (Gksu) (Silifke- Anadolu), Belen (Amik skenderun), Glek (ukurova Geitler Anadolu) Geitleri. Fethiye, Finike, Antalya, Mersin, skenderun Krfezler Akdeniz iklimi (ky blgeler), Karasal klim (i blgeler) klim Maki (Hkim bitki rts); Kydan 1000mye kadar maki, sonra karaamlar; 1200-2200 m aras ine yaprakl ormanlar; Bitki rts 2200 m ve stnde da ayrlar mevcuttur. Antalya Blm( Antalya, Burdur, Isparta); Adana Blm (Adana, Osmaniye, K.Mara, Mersin, Hatay, Kilis) ller Yzlmne gre az nfusludur. Adana %70, Antalya % 30 nfus oranna sahiptir. En tenha yerler; gller yresinin Nfus-Yerleme dalk alanlar, Amanos da gney yamac, Teke ve Taeli Platolardr. Toplu yerleme yaygndr. Muz (%100-Anamur), Turungil (%90- Antalya, Mersin), Susam (%50-Adana-Antalya ky hatt), Yer fst (%90 Silifke), Baklagil-%30, Buday (ukurova, Gller yresi, Isparta), Pamuk (ukurova), Msr (Antalya, ukurova, Amik Tarm ovas), Pirin (Amik ovas, Silifke, ukurova), Zeytin zm (ky boyu), Gl (%100-Isparta, Burdur), Ttn ekerpancar (Burdur), Sla (Mula Antalya). Hayvanclk ok gelimemitir. Toroslar-yaylaclk ile s, koyun, kei yetitirilir. Ky eridi balklk gelimitir. Hayvanclk Demir-elik (skenderun), Dokuma (Adana, Mersin, Hatay, Mara), Alminyum (Seydiehir), Otomotiv (Adana), PetroKimya (Mersin-Ata Rafineri), Gbre (Adana, Mersin, skenderun), Gda (Antalya, Adana), eker (Burdur), Glya ve Endstri hal (Isparta, Burdur), Kt (Dalaman-SEKA, Silifke) Krom (Mula, Fethiye, Dalaman, Kyceiz, Adana, Mersin), Boksit (Seydiehir, Akseki), Kkrt (Keiborlu), Demir (Toroslar, Mara, Amanos Da, Adana), Linyit (Mara, Adana, Seydiehir, Beyehir), Barit (Mersin, Adana), Asbest Maden-Enerji (Hatay), Manganez (Burdur, Adana) Turizm gelirleri yksektir. Blgede ok sayda karstik oluum (maara, elale, dden) turizm asnda nemlidir. Turizm Yap malzemeleri kalker talardr. Evler
83
******************************************************************************************
84
****************************************************************************************** 4. ANADOLU BLGES

YUKARI SAKARYA KONYA ORTA KIZILIRMAK YUKARI KIZILIRMAK
Yer ekilleri ok sadedir. Tuz Gl kapal havzas Blgenin en dalk yksek bulunur. blmdr. Blgenin en gelimi Blgenin en az ya alan Volkanik dalar geni yer K mevsiminin en souk uzun blmdr. blmdr. kaplar. getii blmdr. Ankarada tiftik keisi Ekonomisi; tarm ve Blgenin en geni blmdr. yaygndr. sanayiye baldr. Ykseltisi fazla olduundan, Verimli tarm topraklar geni yalar da fazladr. nemli madenler; bor, lkemizin tahl ambar yer kaplar. linyit, mermer, krom, toryum. olarak bilinir. Kkba hayvanclk, hal ve Peribacalar; rgp evresinde kilim dokumacl yaygndr. nemli tarm rnleri; Tarm aletleri ve kamyon yaygndr. buday, ayiei, baklagiller, sanayisi nemlidir. En nemli tarm rnleri; arpa, Krsal nfusun en fazla olduu ekerpancardr. eker pancar ve baklagildir. En nemli rnler; arpa, blmdr. buday, avdar, eker, zm, Yer ekilleri sadedir. imento, st, tula, al Ekonomisi; tarm ve sanayiye fabrikalar; demir yolu aralar tamir Nfus younluu, miktar, eker pancar, baklagillerdir. dayanr. atlyesi ve et kombinas bulunur. biskvi, eker, kentleme oran ve sanayileme Un, Krkkalede petrol rafinerisi ve en fazla blgedir. makarna, imento ve dokuma Tarm alanlarn en az olduu silah fabrikas bulunur. blmdr. Uak, eker, imento, sanayisi bulunur. imento, eker, dokuma, biskvi, dokuma, konfeksiyon, Tarm alanlarnn en geni Ulamn en az gelitii mobilya, iki, meyve suyu, Petroiki, lokomotif ve traktr olduu blmdr. blmdr. kimya endstrisi bulunur. fabrikalar bulunur. Blgenin en scak Nfusun, sanayinin ve blmdr. kentlemenin en az olduu blmdr. Deprem riskinin en az olduu blmdr. ANADOLU BLGES ENLER Trkiyede ova ve platolar en geni yer kaplar. Koyun ve tiftik keisinin en fazla yetitirildii blgedir. Trkiyenin en byk ovas (Konya Ovas) buradadr. Konya-Karapnarda rzgr andrmasnn en ok grld yerdir. Konya Ovas, tahllarn % 33n karlar. Mekanik zlmenin en fazla grld blgedir. En byk kapal havza- Tuz Gl havzas buradadr. Lletann karld tek blgedir. Konveksiyonel yalarn en fazla olduu blgedir. Yeil mercimek en fazla bu blgede (Yozgat) yetitirilir. Erozyonun en fazla olduu blgedir. En youn nfus blgeleri (Ankara, Eskiehir, Sivas, Konya, Kayseri) Nadasa ayrlan topraklarn en fazla olduu blgedir. Karasal iklimden en az ya alan blgesidir. Buday ekim alannn en geni olduu blgedir. Karstik ekillerin Akdenizden sonra en fazla grld blgedir. En ok retilen rnler; buday, arpa, ekerpancar, elma ve Uak sanayinin en ok gelitii blgedir. patatestir. (ilk srada yer alr) Volkanik dalarn en fazla yer kaplad blgedir. En ok komu blgeye sahiptir. Blgenin en gelimi blm Yukar Sakarya; en yksek blm Yzlm bakmdan 2. sradadr. Yukar Kzlrmaktr. Vagon ve lokomotif endstrisinin en ok gelitii blgedir. Toplu yerleme grlr. (En fazla grlen blgelerdendir.) Platolar geni yer kaplar. En fazla kapal havzaya sahiptir. ANADOLU BLGES - ZELLKLER (Kvrm) Sndiken, Hnzr, Tecer, Akda, Kzlda, Elmada, dris Da, Aya, Sivrihisar; (Volkanik) Karada, Dalar Karacada, Hasan Da, Erciyes Da, Melendiz Da. Kzlrmak (Delice), Sakarya (Porsuk) Akarsular Konya, Ereli, Aksaray, Kayseri, Develi, Konak, Eskiehir, ubuk, Mrted, Yukar Sakarya Ovalar Ovalar Obruk, Cihanbeyli, Haymana, Bozok, Uzunyayla, Yazlkaya Platolar Platolar Tuz (2. byk), Akehir, Eber, Seyfe, avuu (Tektonik); Meke Tuzlas (Krater); Eymir, Mogan (Alvyal Set Gl), Gller Sultan sazl, Ilgn Gl Karasal iklim (Geneli) klim Bozkr etkili alana sahiptir. Baz dalk yamalarda ormanlar grlr. Bitki rts Eskiehir, Ankara (Yukar Sakarya); Konya, Karaman, Aksaray (Konya Blm); ankr, Krkkale, Yozgat, Krehir, ller Kayseri, Nevehir, Nide (Orta Kzlrmak); Sivas (Yukar Kzlrmak Blm) Nfus younluu, Trkiye ortalamasnn altndadr. Ovalarda ve da yamalarnda nfus toplanmtr. Toplu yerlemeler Nfus-Yerleme yaygndr. Tarmsal nfus younluu dktr. En fazla nfus; Yukar Sakarya (sanayi-ulam gelitiinden), en az nfus; Yukar Kzlrmak Blm (olumsuz yzey ekilleri ve iklim etkisinden) Buday (Konya, Ankara, Eskiehir), Arpa (%45- souk, yksek yerlerde), eker pancar (% 30- Eskiehir, Konya, Nide, Krehir), Elma (blge geneli), Patates (% 30-Nevehir), Ayiei (Eskiehir, Kayseri), Haha (Akehir Afyon aras Tarm Anadoluda kalan blgeleri), Armut, Ceviz, zm. [Buday, arpa, ekerpancar, elma, patateste birinci blgedir.] Bozkrlar etkisiyle kkba hayvanclk yaygndr. Koyun %35 (Sivas, Konya), Tiftik keisi (% 75-Ankara evresi), Hayvanclk Ahr-besi hayvancl (byk kent evresi) Lokomotif (Eskiehir), Uak (Eskiehir, Ankara, Kayseri), Dokuma (Ankara, Konya, Kayseri), Halclk (Kayseri, Sivas), eker (Ankara, Kayseri, Eskiehir, Konya, Nide), Silah (Krkkale), Petrol Rafinerisi (Krkkale-Orta Anadolu), Endstri Otomotiv (Aksaray), imento (Nide, Konya, Sivas, Ankara), Et-st rnleri (Kayseri, Konya, Ankara, Sivas, Eskiehir), Krom (Eskiehir, Sivas, Kayseri), Linyit (Eskiehir, Ankara, Sivas), Kaya Tuzu (ankr, Krehir, Tuz Gl, Sivas, Maden-Enerji Kayseri), inko (Kayseri, Sivas, Nide), Demir (Kayseri, Sivas), Lleta (Eskiehir), Cva (Konya-Sarayn, Nide), rgp-Greme, Peri Bacalar ve Ihlara Vadisi bu blgededir. Erciyeste kayak merkezi vardr. Ankara- Antkabir. Turizm Kerpi evler yaygndr. Ev Tipleri
85
******************************************************************************************
86
****************************************************************************************** 6. DOU ANADOLU BLGES

YUKARI FIRAT B. ERZURUM-KARS B. YUKARI MURAT-VAN B. HAKKR BLM
Yksek platolardan oluur. Dou Anadolunun en geni lkemizde en souk klar bu blmdr. blmde grlr. Yer ekilleri en sade blmdr. En fazla ya yazn, en az Tarm alanlar geni yer kaplar. Trkiyenin yer ekilleri kn alr. (GAP ile) en engebeli En verimli topraklar olan Volkanik dalarn en fazla bakmndan Blgenin en scak blmdr. blmdr. ernozyom, burada bulunur. Yaz olduu blmdr. Blge nfusunun % 40,3 Arclk ve kkba yamurlarndan oluan gr En byk gl Van Gl buradadr. hayvanclk yaygndr. ayrlarda bykba hayvanclk buradadr. Maden rezervinin ve eidinin en grlr. Trkiyedeki nfus ve Van Gl, kapal havza fazla olduu blmdr. nemli nfus younluunun en az Hayvanclk en nemli niteliindedir. madenler; krom, bakr, kurun, inko, olduu blmdr. faaliyettir. linyit, demir. nemli tarm rnleri; ttn, Her ynden Trkiyenin Idr Ovasnda pamuk tahl ve eker pancardr. Sanayinin ve ulamn en fazla en az gelimi blmdr. yetitirilir. gelitii blgedir. Ekonomik faaliyetler; tarm ve Tarm alanlar ok dardr. nemli tarm rnleri; arpa, hayvanclktr. Hidroelektrik enerji retiminin en Ulam ok geridir. buday, patates ve eker fazla olduu blgedir. pancardr. Demiryolu ulam nemli tarm rnleri; kays, Yalar, Konveksiyonel yoktur. eker pancar, buday, zm, elma, eklindedir. nohut. Blgede en fazla orman Malatya, kays retiminde lke burada grlr (Sarkam evresi birincisidir. Saram Orman) DOU ANADOLU BLGES ENLER Yzlm bakmndan en geni blgedir. Donlu gn says en fazla blgedir, Ortalama ykseltisi en fazla olan blgedir. Maden ve enerji retimi en fazla olan blgedir. Trkiyenin en yksek da, Ar Da 5137 mdir. Okur-yazar oran en dk; dourganlk oran en yksek blgedir. llm en dk scaklklar bu blgededir. Yol yapm ve ulam maliyetinin en fazla olduu blgedir. En iddetli karasal iklimin, souun grld; yllk scaklk En byk gl Van Gl buradadr. fark en fazla blgedir. En tenha yeri, Hakkri Blm; en kalabalk yeri Yukar Frat Nfus younluu en az blgedir. Blmdr. Kahverengi tonlarnn en ok olduu blgedir. (Haritada) Turizm gelirleri en dk blgedir. Yaz ya oran en fazla blgedir. (Erzurum-Kars) Bykba hayvancln en fazla yapld blgedir. Kii bana den milli gelir en az blgedir. Sanayisi en geri, sebze tarmna en elverisiz blgedir. Tarmsal faaliyetlerin en ge balayp, en erken bittii blgedir. Tarmsal nfus younluu en fazladr. Kuzey-gney ynl en geni alan kaplayan blgedir. Tarm rn eidi en az blgedir. Kays retiminde ilk sradadr. Ekili dikili arazi oran en az blgedir. DOU ANADOLU BLGES - ZELLKLER (Kvrm) Kse, Kop, Allah-u Ekber, Munzur, Gneydou Toroslar; (Volkanik) Nemrut, Sphan, Tendrek, Ar (Byk, Dalar Kk); imen, Mescit, Yalnzam, Mercan, Karasu, Aras, Buzul, Sat Dalar Aras, Kura, Karasu, Murat, Frat, Dicle (Batman, Garzan, Bolan, Zap suyu), Arpaay Akarsular Erzincan, Tercan, Akale, Erzurum, Pasinler, Kazman, Horasan, Idr, Elbistan, Malatya, Elaz, Bingl, Mu, Bakale, Ovalar Yksekova Erzurum, Kars, Ardahan, Tunceli platolar Platolar (Tektonik) Hazar, ldr; (Krater) Nemrut Gl; (Buzul) Bingl, Munzur; (Lav Set Gl) Van (1. byk), Erik, Nazik Gller Glleri; baraj glleri Karasal klim (Erzurum-Kars blm dndaki alan); Sert Karasal klim (Erzurum-Kars Blm) klim Bozkr geni alan kaplar. Yaz yalarndan ayrlar da grlr. Yksek da yamalarnda ormanlar vardr. Bitki rts Erzurum-Kars Blm (Erzurum, Kars, Ardahan, Idr); Yukar Murat Van Blm (Van, Ar, Mu); Yukar Frat ller Blm (Malatya, Bitlis, Erzincan, Bingl, Tunceli); Hakkri Blm (Hakkri, rnak) Nfus younluu en az blgedir. Nfusun % 80i hayvanclkla urar. Karadenizden sonra en fazla g verir. Toplu Nfus-Yerleme yerleme tipi grlr. En sk nfus; Yukar Frat, En seyrek blm ise Hakkri blmdr. Tahllar (ovalarda buday, ykseklerde arpa, avdar), ttn (Mu, Bitlis, emdinli), kays (Malatya), ekerpancar Tarm (Malatya, Elaz), Pamuk (Idr), Patates (Erzurum) Bykba hayvanclk (Erzurum-Kars), Kkba hayvanclk (alak ovalarda), arclk (Hakkri, Kars, Bitlis), pek Hayvanclk Bcekilii (Elaz), mera hayvancl younluktadr. (En fazla bykba hayvanclk yaplr.) Demir (Divrii, Malatya-Hekimhan), Krom (Hekimhan, Hasan-elebi), Bakr (Elaz, Maden, Ergani, Ptrge), Kalay (Elaz), Linyit (Afin-Elbistan, Erzurum), Kurun-inko (Keban), Oltu-ta (Erzurum), Kaya tuzu (Erzurum, Kazman, Maden-Enerji Kars, Elaz, Erzincan, Tercan) Et kombinalar (Malatya, Elaz, Erzurum), eker (Malatya, Mu, Erzurum, Van), imento (Malatya, Mu, Erzurum, Van, Endstri Kars), Yem, un ve arap (Malatya), Ya, peynir, st tozu (Kars) Palandken-Erzurum, Binglde kayak merkezleri vardr. Ar, Erzurum, Malatya ve Binglde kaplcalar vardr. Kars Turizm kalesi, Ahlat, Nemrut Gl dier turizm deerleridir.
87
******************************************************************************************
88
****************************************************************************************** 7. GNEYDOU ANADOLU BLGES

ORTA FIRAT BLM DCLE BLM
Blgenin en nemli tarm alanlar ve ovalar buradadr. Atatrk Baraj ve GAPn bulunduu blmdr. Batda Akdeniz klimi, geri kalan blgelerde Karasal klim Orta Frata gre yer ekilleri daha engebelidir. etkilidir. Ykselti ve karasallktan tr klar daha souk geer. Blmn gneyinde iddetli buharlama grlr. Nfusun % 47,5i burada toplanmtr. Yer ekilleri sadedir. Kentleme oran dk, sanayi geri kalmtr. Blgenin en scak blmdr. Tarmda sulama sorunu ve nadas alanlar fazladr. Nfusun % 52,5i burada toplanr. nemli geim kaynaklar; tarm ve kkba hayvanclktr. Kentleme oran fazla, sanayileme burada youndur. nemli tarm rnleri; antep fst, krmz mercimek, susam, zm, Tarmda sulama sorunu ve nadas alanlar fazladr. pamuk, ttn, buday. nemli tarm rnleri; antep fst, krmz mercimek, susam, Petrol en nemli yer alt kaynadr. zeytin, zm, pamuk, ttn, buday. Zengin fosfat yataklar bulunur. (Mardin-Mazda) En youn (%80) oranda blge sanayisi Gaziantep ve evresinde younlamtr. Yazn Trkiyenin en scak kurak blmdr. GNEYDOU ANADOLU BLGES ENLER Yzlm itibariyle en kk blgedir. Gerek izdm alanlar arasndaki fark ok azdr. Yaz kurakl en fazladr. (iddetli buharlama) En fazla mevsimlik g veren blgedir. En yksek scaklklarn grld blgedir. GAP tamamlandnda blgede tarm ve ticaret en st seviyeye kacaktr. Ormann en az olduu (% 3) blgedir. En byk baraj gl olan Atatrk Baraj, bu blgededir. Sulamaya en fazla ihtiya duyulan blgedir. En nemli ykseltisi, Karacada volkanik ktlesidir. Bulutluluk oran en az; gnelenme sresi en fazla blgedir. Nfus, ykseltiler nedeniyle dzenli dalmazlar. Doal gl bulunmayan tek blgedir. En fazla pamuk, antep fst ve krmz mercimek reten Yaz aylarnda maksimum nemin en fazla, bal nemin en az olduu blgedir. blgedir. GNEYDOU ANADOLU BLGES - ZELLKLER (Volkanik) Karacada; (Kvrml) Raman Da, Maz Da, Mardin-Midyat Da Dalar Frat (Nizip, Gksu), Dicle (Batman, Garzan, Botan) Akarsular Gaziantep, anlurfa, Adyaman, Diyarbakr, Mardin Platolar Platolar Altnbaak (Harran), Batman, Suru, Ceylanpnar, Viranehir, Birecik, Bozova Ovalar Ovalar Baraj glleri (Atatrk Baraj Frat, Birecik Baraj Frat, Devegeidi Batman Barajlar Dicle) (GAP) Gller Akdeniz klimi (Bat blgeler); Karasal klim (genelinde) klim Bozkrlar yaygndr. Akarsu boylarnda st-kavaklar yaygndr. Daa eteklerinde mee ormanlarna rastlanr. Bitki rts Orta Frat Blm (Gaziantep, Adyaman, anlurfa); Dicle Blm (Diyarbakr, Batman, Siirt, Mardin) ller Nfusun % 52,5i Orta Frat Blm; Nfusun % 47,5i Dicle Blmndedir. lkenin en az nfuslu blgesidir. Nfus Nfus-Yerleme younluu; lke ortalamasnn zerindedir. Kentsel nfus daha fazladr. En tenha blge, Karacada etrafdr. Krmz Mercimek (anlurfa, Diyarbakr, Mardin), Antep fst (Gaziantep, anlurfa, Mardin, Siirt), Pamuk (anlurfa, Adyaman, Diyarbakr, Mardin, Gaziantep), Ttn (Diyarbakr, Siirt), zm (Gaziantep, Mardin, Diyarbakr), Buday Tarm (Diyarbakr, anlurfa), Pirin (Gaziantep, Karacada civar), Zeytin (Gaziantep civar), Sebze (Dicle nehri vadisi), Karpuz (Diyarbakr evresi) Kkba hayvanclk gelimitir. En ok koyun kei yetitirilir. Kl ve tiftik keisi, en fazla Mardin Midyat eii ve Hayvanclk Siirt dalk kesimlerinde yetiir. Petrol rafinerisi (Mardin, Batman), Bakr letmesi (Diyarbakr-Ergani), imento (Adyaman, Gaziantep, anlurfa, Endstri Mardin), Kimya Sanayi (Gaziantep), Oto montaj Sanayi (Gaziantep) Petrol (Garzan, Raman, Batman, Kurtalan, Khta, Diyarbakr, Nusaybin); Fosfat (Mazda), Bakr (Diyarbakr, Ergani), Maden-Enerji Linyit (Silopi, Cizre); Manganez (Gaziantep) Hasankeyf, Urfa Kalesi, Balkl Gl, Nemrut Da Milli Park blge turistik alanlardr. Diyarbakr ermik kaplcalar da Turizm salk turizmi adan nemlidir.
GAP tamamlandnda; Sulu tarma geilecek, Nadas alanlar azalacak, Tarmsal rn eitlilii artacak, Pamuk ve pirin retimi artacak, Buday gibi tahllar yerine pamuk gibi rnler yer alacak, Yaplan barajlar iklimin yumuamasn salayacak, Barajlar sayesinde elektrik retimi artacak, Blgeye dardan gler olacak, Blgenin nfus younluu artacak. Blgelere Gre Yzlmlerinin Oranlar: Dou Anadolu (% 21), Anadolu (% 20), Karadeniz (% 18), Akdeniz (% 15), Ege (% 10), Marmara (% 8,5), Gneydou Anadolu (% 7,5)
89
******************************************************************************************
90
******************************************************************************************
91
******************************************************************************************
92
******************************************************************************************
CORAFYA KISA KODLAMALAR Egede En ok Yetien rnler: ZHTi: Zeytin, zm, Haha, ncir, Ttn Rzgrlar: KaYP SaKaL: Karayel, Yldz, Poyraz, Samyeli, Kble, Lodos Anadoludaki Platolar HUCOB: Haymana, Uzunyayla, Cihanbeyli, Obruk, Bozok lkemizde Doalgaz Santralleri: OHA: Ovaaka, Hamitabat, Ambarl Egedeki Krk Dalar: MaYBAM Madra, Yunt, Bozdalar, Aydn dalar, Mentee Akdenizdeki Karstik Ovalar: TAKKE Tefenni, Acpayam, Korkuteli, Kestel, Elmal hra Ettiimiz Madenlerimiz: BaCaK MaBeT BAKIR, CIVA, KROM, MAGNEZYUM, BOR, TUZ hra Ettiimiz rnler: SNF TAKM AY, SEBZE, NOHUT, FINDIK, TURUNCGL ANTEPFISTII, KAYISI, NCR, MERCMEK Suriye Snr Kaplarmz: CCANeY Cilvegz, Ceylanpnar, Akakale, Nusaybin, Yaylada Gbre Fabrikalar: BSMGEM: Bandrma, stanbul, Sivas, zmir, Mardin, Giresun, Elaz, Mersin BAKIR karlan ve ilenen yerler; K A D E R letmeler iin Ortadaki harflere bir de samsun ekleyin. Yani ADES (Kastamonu-kre) (ArtvinMurgul) (Diyarbakr-Ergani) (Elaz-Murgul) (Rize-ayeli) DEMR karlan ve lenen Yerler; S A M (Sivas-Divrii ve Kangal) (Adana-Feke ve Kozan) (Malatya-Hekimhan ve Hasanelebi) (zmir-Dikili ve Torbal) letmeler ise S ve A harfleridir.(Sivas ve zmir) Dou Anadoludaki Madenler MeraKL KABak DEMR: Manganez, Krom, Linyit, Kkrt, Krom, Kaya tuzu, inko Demir Ege Blgesi Maden ve Enerji Kaynaklar: JET KiLiMCiZADe jeotermal enerji, Krom, Linyit, Mermer, Cva, Zmpara ta, Altn, Demir Tektonik Gller: MUSBET: Manyas, Ulubat, Sapanca, znik, Beyehir, Eirdir, Tuz Gl
93
****************************************************************************************** Heyelan Set Glleri: UYSAT: Uzungl, Yedigller, Sera, Abant, Tortum Volkanik Set Glleri: EREKli NAZK, HALIyla beraber VAN GLnde BALIK tutarken ILDIRd. Erek gl, Nazik gl, Hal gl, Van gl, Balk gl,ldr gl Egedeki platolar: YUBB Yazlkaya, Uak, Banaz, Bayat Gney Doudaki Platolar: DUAA Diyarbakr, Urfa, Antep, Adyaman Enerji retilen Gller: Elektrik Hatt gibi HET Hazar gl, Eridir gl, Tortum gl. ****************************************************************************************** Marmaradaki Tektonik Glleri: KULS: Ku (manyas) gl, Ulubat gl, znik gl, Sapanca gl Sigara fabrikas bulunan ller: SMBAAT: Samsun, zmir, stanbul, Malatya, Bitlis, Adana, Tokat Bakr merkezleri: MaKaM SEM SEzsiz harfler: M= Murgul Artvin, K= Kre Kastamonu M= Maden Elaz. SEM Samsun, Ergani ve Murgul lkemizin Blgelere Gre Nfus Younluu: MEAG: Marmara, Ege, Akdeniz, G.Dou, Karadanz, Anadolu, Dou Anadolu Trkiyedeki tektonik Gller: BAST MUHASEBE: Burdur gl, Acgl, Sapanca gl, znik gl, Tuz gl, Manyas Gl, Ulubat gl, Hazar (Hozapin) gl, Akehir gl, Seyfe gl, Eber gl, Beyehir gl, Eirdir gl ****************************************************************************************** KARSTK GLLER: Alda gl, Sula Gl, Kestel Gl Zmpara ta kan yerler: DAM ZMR, DENZL, AYDIN, MULA Trkiyedeki kat fabrikalar: KAZMaM GB: K(Kastamonu-Takpr),A(Afyon),Z(Zonguldakaycuma), M(Mersin-Taucu),A,M(Mula-Dalaman) G(Giresun-Aksu),,B(Balkesir),(zmit) KIZILIRMAK ZERNDE BULUNAN BARAJLAR: HOKKA Hirfanl, O, Kesikkpr, Kapulukaya, Altnkaya barajlar YELIRMAK ZERNDE: HAS Hasan uurlu, Almus, Suat uurlu FIRAT NEHR ZERNDE: KAK Keban, Atatrk, Karakaya ****************************************************************************************** Karstik gller: SALDA(selda ormanda AVLANrken ST aacndaki TEL elini KEST(KESTEL) SALDA GL, AVLAN GL, SGT GL, KESTEL GL EGEDE LK SIRADA YER ALAN MADEN YATAKLARI (LAZCUMa): L NYT - A LTIN - Z IMPARA TAI - C VA - U RANYUM - M ERMER - a Blgelerin Ayrlmasnda Etkili Olan Faktrler =YENDEN: Y erekilleri- E konomi- N fus ve yerleme- klim ve bitki rts- DEN ize gre konum Haritalarda Hangi Ykseltide Hangi Renk Kullanlr, u ekilde Belirtebiliriz: Kodlarsak: YaSTK -Yeil : (0-500 metre aras ykseltilerde kullanlr) -Sar : (500-1000 metre aras ykseltilerde kullanlr) -Turuncu : (1000-1500 metre aras ykseltilerde kullanlr) -Kahverengi : (1500-2000 metre aras ykseltilerde kullanlr) ****************************************************************************************** Anadoludaki rnler: BEPAY: B uday- E lma- eker pancar- P atates- A arpa- Y teil mercimekpekli dokuma: BG: B ursa - stanbul- G emlik lkemizde Olmayan Madenler: KiTaP: K obalt - T itanyum- P latin Kapatlacak Madenler: CVK: C iva ( kanserojen)- V olfram (rezerv az)- K krt ( rezerv az) Bakrn karld Yerler: KADER: K astamonu-kre; A rtvin- Murgul; D iyarbakr- Ergani; E lazmaden; R ize- ayeli Civann karld Yerler: KM Bu: K onya- zmir- M anisa- B (joker)- U ak Karstik Ovalar (polye) (ehirler): BADeM Ismarla: B urdur- A ntalya- D enzili- e (joker)- M ulaI sparta Bor Madeni: BEBeK: B alkesir,bigadi,susurluk; E skier-seyitgazi; B ursa-mustafa kemal paa; e (joker); K tahya- emet ****************************************************************************************** GAP Tamamlannca Artacak rnler: PASPaS: P amuk- A yiei- S oyafaslyesi- P irin- a (joker)S ebze Bat Karadeniz Dalar: KILIBIK: K rolu- I lgaz- (joker)- B olu- (joker)- K re Kzlrmak zerindeki Barajlar (HoKKA): H irfanl- o- K esikkpr- K apulukaya- A ltnkaya Yeilrmak zerindeki Barajlar (HAS): H asan uurlu- A lmus- S uat uurlu Frat Nehri zerindeki Barajlar (KAK): K eban- A tatrk- K arakaya ******************************************************************************************
94
******************************************************************************************
95
******************************************************************************************
96

KPSS Cografya-2012

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KPSS Cografya-2012

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

farkl kaynaktan alnmtr.

********************************************************************************** 21 Haziran (Yaz Gndnm) 23 Eyll 21 Mart (Ekinoks) 21 Aralk (K Gndnm)

Bulunduu Enlemlerin - Boylamlarn Trkiye zerindeki Etkileri (Matematik Konumu)

B. TRKYENN YER EKLLER

Blgelere Gre Dalar

Ege Blgesi Akdeniz Blgesi

Karadeniz Blgesi Anadolu Blgesi Dou Anadolu Blgesi

Gneydou Anadolu Blgesi

Trkiye Kvrml Dalar

Trkiye Krk Dalar

Trkiye Volkanik Dalar

2) TRKYENN PLATOLARI: Akarsular tarafnca yarlm geni dzlklerdir.

Volkanik Platolar (Dou Anadolu (1,2))

3) TRKYENN OVALARI: evresine gre alakta kalan geni dzlklerdir.

Delta (Ky) Ovalar (Alvyon birikmesiyle oluurlar)

Akdeniz Karadeniz Anadolu Dou Anadolu

Trkiyede Belli Bal Akarsular

Beslenme Kaynaklarna Gre Akarsular

5) TRKYENN GLLER: anaklarda, ukurlarda biriken sulardr.

Doal Gller Krater Karstik

Doal Set Glleri Ky Lav

B.ekmece K.ekmece Durusu amii Marmara

Dou Anadolu G. D. Anadolu

6) TRKYENN KIYI TPLER:

8) TRKYENN YER ALTI SULARI KAYNAKLAR KARSTK SAHALAR:

9) HEYELAN (TOPRAK KAYMASI):

10) EROZYON (TOPRAK AINMASI DI ETKENLERLE):

12) SEL SU TAKINI:

C. TRKYENN KLM BTK RTS

klim Elemanlar: 1) Scaklk 2) Basn

****************************************************************************************** Trkiyede Gnelenme Sresi:

****************************************************************************************** 5. Yalar: Su buharnn doymas ve yalar eklinde dmesidir.

****************************************************************************************** Trkiyede klimler:

****************************************************************************************** Doal Bitki rts:

Garigler Psdomaki (Yalanc Makiler)

Kestane Rengi (Bozkr) Topraklar

Birok etkenli trden toprak eidi eklenebilir. En temelleri bu ekildedir.

D. TRKYEDE NFUS VE YERLEME, EVRE TOPLUM

klim Ykselti Su Kaynaklar Yer ekilleri Bitki rts Toprak zellii

Tarihi Nedenler Tarmsal Faaliyet Ulam Ekonomik Faaliyet Turizm

Kk ehirler Nfus < 100.000 10.000<x<25.000

dari Kentler ANKARA Teknoloji Kentleri Tekno-kentler (zmir, stanbul, Bursa)

E. TRKYENN EKONOMK CORAFYASI

En fazla ve Dou Anadoluda, en az Karadeniz Blgesinde grlr.

6) YULAF: Yetimesi Alanlar Bitki Etkisi

4) MUZ: Yetimesi Alanlar Bitki Etkisi

: En ok Dou Anadolu (Van, Bitlis), Gneydou Anadolu (Kahramanmara)da yetiir.

Blgeler Akdeniz Ege Marmara Karadeniz Gneydou A. Dou Anadolu Anadolu

****************************************************************************************** B. BYKBA HAYVANCILIK

****************************************************************************************** 4) TRKYEDE MADENCLK

Rezervi Fazla Olanlar Rezervi Yeterli Olanlar Rezervi Az Olanlar

karlan Yer lendii Yer Kullanmlar

karlan Yer lendii Yer Kullanmlar

karlan Yer lendii Yer Kullanmlar

karlan Yer lendii Yer Kullanmlar

karlan Yer lendii Yer Kullanmlar

karlan Yer lendii Yer Kullanmlar

karlan Yer lendii Yer Kullanmlar

karlan Yer Kullanmlar

****************************************************************************************** 9) Kurun inko

karlan Yer lendii Yer Kullanmlar

karlan Yer lendii Yer Kullanmlar

karlan Yer lendii Yer Kullanmlar