Divan I Hulusi

Dvn- Huls-i Darendevden
ERH GLDESTES
Dvn- Huls-i Darendevden
ERH GLDESTES
ERH GLDESTES

Dvn- Huls-i Drendevden erh Yarmas

Juri yeleri
Prof. Dr. skender PALA
Prof. Dr. Cihan OKUYUCU
Prof. Dr. Mehmet AKKU
Prof. Dr. Ali YILMAZ
Prof. Dr. Nihat ZTOPRAK

NASHAT YAYINLARI
stanbul 2013
2 | Dvn- Huls-i Darendevden erh Gldestesi

ERH GLDESTES
Copyright Nasihat Yaynlar 2013
Bu kitaptaki metin ve resimlerin, tamamnn veya bir ksmnn,
kitab yaymlayan irketin nceden yazl izni olmakszn elektronik,
mekanik, fotokopi yada herhangi bir kayt sistemi ile oaltlmas ve
depolanmas yasaktr.
Ocak - 2013
Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi Vakf
Visan ktisadi letmesi
Zaviye Mahallesi Hac Hulsi Efendi Cad. No:71 (44700)
Darende / MALATYA
Tel:(422) 615 15 00 - 615 28 95 Fax:(422) 615 28 79
www.Hulsiefendivakfi.org.tr - bilgi@Hulsiefendivakfi.org.tr
NDEKLER
ERH GLDESTES ........................................................................................... 1
NDEKLER .................................................................................................... 3
YARIMA 2INCISI / DR. AYSUN EREN ............................................................. 7
YARIMA 2INCISI / MUZAFFER KILI ............................................................ 45
YARIMA 3NCS / MAHMUT NAT ......................................................... 74
YARIMA 3NCS / ERSN BAYRAM ......................................................... 93
SOMUNCU BABA ZEL DL / MUHAMMED TAHA NON ...................... 119
SOMUNCU BABA ZEL DL / NURULLAH ALKOL ................................. 147
VAKIF BAKANI ZEL DL / M. BEDRETTN TOPRAK ............................. 161
VAKIF BAKANI ZEL DL / Yakup ERKARKIN ....................................... 178
HULS EFEND ZEL DL / M. NIHAT MALKO .................................... 205
HULS EFEND ZEL DL / NACYE YCEL ........................................... 248
YAYINLANMAYA LAYIK GRLEN ESERLER ................................................. 261
ENES AIKGZ ............................................................................................. 262
FATMA SARA ............................................................................................... 274
KADRYE KAYA ............................................................................................. 293
FATMA GLEEN ......................................................................................... 306

YARIMA 2INCISI / DR. AYSUN EREN

ZET
Birok mazmun, mefhum, imge ve simge ile zengin bir kavramsal
hazine zerinde ykselen Klasik Trk iiri, muhtelif muhteva ve malzeme
ile beslenerek varln asrlarca muhafaza etmi bir iirdir. Kelimelerin
corafyasnda byk bir dnya var eden bu iir, bylece Trk milletinin
hissiyatn tm tazeliiyle telere tamtr. Dnceyi ekillendiren ke-
limelerin yannda, kelimelere ykledii anlam ve duygularla tabii ve sa-
mimi cihetini hep var eden Klasik Trk iiri, bilhassa ak ve gnl gibi
baz kelimeleri sanatnn en gzel nak olarak benimsemi ve sklkla
tercih etmitir.
Bu almada, klasik Trk iirinin yirminci asrdaki en mhim temsil-
cilerinden, ak airi ve gnl sahibi mutasavvf Es-Seyyid Osman
Hulsi Efendinin -ak redifli bir iirinin erhi bata olmak zere- dvnna
izilen tm ak terennmleri incelenmi ve airin dvn hudutlar ie-
risinde akn hudutsuzluu deerlendirilmitir.
Anahtar Kelimeler: Darende, Hulsi Efendi, Ak.
LK SZ
Sze Dir...
Sz, Kn! emrine muhatap olduu gnden beri, mevcudiyet iin-
de, zihnin ve dilin kaderine mhrlenmi en insan hasiyetlerdendir.
Zahmetin yahut rahmetin, derdin ya da saadetin, hznn veya neenin
velhasl bilumum hissiyatn trl aktarm ekillerine rehberlik ve -
dolaysyla- ahitlik eden sz; -bu vehile- tm duyusal, devinisel, bili-
sel tutumlarn ifadesinde en ok itibar edilen ve ifade yetkinlii dolay-
syla da en ok iltifat edilen mefhumdur.
Umm tanm ve kullanmlarnn dnda sz, daha zel olarak Ede-
biyatn k noktas ve temel tadr. Szn estetik silueti olarak tabir
edebileceimiz edebiyat ise, szl ve yazl kltrn varlk salamasn
szn eitli varyasyonlar ile yapan sanatsal ve bilimsel bir etkinliktir.
Edebiyatn kudreti ve kemali, sze yklenen anlamlarn okluu ve
szn dile getirdii duygularn cokunluu ile doru orantldr. Bu
adan Trk edebiyatnn tarihi servenine bakldnda szn tekaml
ettii dnem, hi phesiz, Osmanl Dnemi Trk Edebiyatdr. Zira
ktaya hkm geen ve alt asr mr sren Osmanl Devletinin en yadi-
gar sanatlarndan biri olarak klasik Trk edebiyat, sanatlarnn tahay-
yl snrlarn, memleket snrlarndan da teye tam bir edebiyattr.
Ortak bir dnyay/dnya grn mterek malzeme ve muhtevayla
en gzel ifade etme yarnda olan dvn airleri, sluplarndaki yetkinlik
ve/veya syleyilerindeki yenilikle baarlarn ou zaman dvnlaryla,
inalaryla ve unutulmayan msralaryla talandrarak sz mimarisini yk-
seltmi ve sze olan vefalarn demilerdir.
Szn kemale erdii nokta tabiatyla iirdir. Nitekim belirli bir duy-
gu, nizam ve mzikaliteyle tehiz edilen iir; dier trlere gre daha zi-
yade kolay tannan, rahat hfz olunan, ksalna ramen younluk ta-
yan, dilden dile dolaarak hret bulmaya msait olan bir edeb trdr.
Bu bakmdan edebiyata ve -dolaysyla- gzele meyli olan kimselerin pek
ou kapsam geerliine ve tesir gcne bal olarak ekseriyetle iire
talip olmulardr.
Sze gsterdii sadakat ve iirin kendisine ltfettii airlik ma-
kamyla Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi, yirminci yzyl Trk iirine; gele-
Dvn- Huls-i Darendevden erh Gldestesi | 9
nein hazineleri ile ykl bir Dvn, muhabbet rzgarna emanet bir
Mektbt (Bize gre Huls-Nme)
1
ve vaazlarndan mteekkil Hutbele-
rini balayarak marifet dnyamzdaki ve kltr tarihimizdeki yerini al-
mtr.
GR
iir... Zerreyi, emste seyrettirir...
Ve Ak; ar, arzn srtnda raks ettirir...
Ak ve iir;
Ufuklar kadar boylu poslu, krre-i arz kadar soylu,
Hsn asil-zdeleri....
...
air ki, dm...
k ki, dmn banda dn...
Srra vuslatn esrr, air...
Ve srrolmann tad, k...
Ahmed Yesev Hazretleri nin Orta Asyada at kapdan girenler,
adm adm Anadolu olup, Yunus olup Sakarya kylarnda gezindikten
sonra, Konya'ya varp Kubbe-i Hadrnn glgesinde dinlenivermilerdir.
Erzurumun hakkn veren brahimler, Bursann hakkn deyen s-
mailler, aziz stanbula ba tac olan Hdyler, ayn menbadan akarken
drt bir yana, bir zaman sonra Drendenin kalbinde hulasa bulmular-

1 Huls-Nme: Yalnz muhabbet, alka ve ball gstermek zere sunulan mektup.
dr. Ayn ruhun ayr suretleri olan bu zatlar, dem Aleyhisselmdan beri
Hakk itiyaknn cezbesiyle yaktklar ak mealesini elden ele devretmi-
lerdir. Ve nitekim Cenb- Allahn, ... Hibir mmet yoktur ki, ilerinden
bir uyarc gemi olmasn
2
eklindeki buyruu gereince dnya, bu zat-
larn yaadklar ve yattklar topraklar zerinde mtr.
Enbiyalar, asfiyalar, veliler, muhakkikler, alimler, arifler hiyerarisi
ierisinde nem arz eden mutasavvf alimler bilhassa Hz. Peygamberin
irtihalinden sonra, slm dinini, efendisine layk bir hrmetle, anlamak
ve anlatmak mesuliyetini yklenmilerdir. Biz kimi dilersek onu derece
derece ykseltiriz
3
ayetinin pyesine mazhar olabilmek iin mutasavvf-
lar, hem irat hem de kulluk grevi gerei, trl meziyetler edinmi, e-
itli hnerler gstermilerdir. Bata Kurn- Kerm ve Hads-i erf kl-
t olmak zere, pek ok slm ilmi ve sanatna nem vermilerdir. Dier
taraftan, szn tesir gcnn farknda olarak vaazlarn, sohbetlerini
eksik etmemi, zdeyiler sylemi ve hatta iirin kudretine olan inanla
nice iirler nazmetmilerdir. Nitekim yukarda da belirttiimiz gibi iir,
birok bakmdan insan zerinde kalc etki yapmay salayan bir vasta-
dr. Bu bakmdan z niyetlerine istinaden mutasavvf airler, iiri; di-
daktik, ahlak ve tasavvuf malzemenin hazinesi yapm, iratlarn -
vefatlarndan sonra da- bu hazineden cevahirle srdrmek istemilerdir.
te hakikati, gaye ve iiri, vesile edinen mutasavvf airlerden biri
olarak Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi bu vehile, dvn iiri geleneine
mnasip bir dvn vcuda getirmi ve srra kavumann esrarn iirle
fehmetmitir.
airleri, doup-doyduklar mekanlardan, yaadklar ve yaatldklar
zamanlardan, yetitirilme tarzlar ile kltrlerinden ayr olarak dn-
mek ve iirlerini bylece deerlendirmek zata ve zanaata dair eksik h-

2 35/Ftr, 24.
3 6/Enm, 83.
km vermeye sebep olacandan yazmzn ilk blmnde AK ile ihya
olan bir diyr, AK ile mcehhez bir dvn ve AKta itidal eden bir ahs
ksaca tarif etmenin, erh asndan faydal olaca kansndayz.
1. BLM
1.1. DYR-I AK: DRENDE
Mekn, aire yurt olmakla birlikte; yklendii, ses, ekil ve renk hu-
susiyetleri ile hayal mefhumlarn ayaklarn yere dediren mhim bir iir
unsurudur. Nitekim zerreden hcreye, odadan eve, mahalleden ehre,
lkeden ktaya, dnyadan uzaya; tarih ncesinden gelecee, doum n-
cesinden lm sonrasna, hi olmayan bir konumdan olmas umut edilen
topyaya kadar tm var olmu yahut var olduu varsaylan meknlar,
edeb rnlerde, hayal gcnn snrlarna emanet bir kavramdr. Bu
snrlarn tm hizmet ve kullanm eitliinden faydalanan airler, kur-
duklar hayal/gerek dnyalarnn ardnda ruh srlarn ele vermek zev-
kini yaarken iirler de, iir olma anna ahitlik eden meknlarn koku-
suyla, renk tonlaryla, latif sedalaryla tezyin olur. Ve dolaysyla somut
veya soyut bir meknda ilhm olunan iir, daha sonra an ile konumdan
rak olarak ve dilden dile dolaarak mekn meknsz klar.
Bir mekn durumunda bulunmaktan ziyade aka, a ve mauka
esasl bir makam olan Drende; Ebubekir Efendilerden, Tiryandafil Des-
pinalardan
4
kalma gl kokusunu, ilim- irfn blbllerine duyuran ve ak
meydanndan ek tenhasna, her yeri hner glenleri ile dolduran bir
diyardr.

4 Tiryandafilin kelime manas, otuz yaprakl gldr. Ve Tiryandafil, Darendenin eski
adlarndan biridir. Ayrca Tiryandafil, Krk Yllk Kn, Olur Mu Yani? deki Ebubekir Efendinin
rahibin kz olan sevgilisi Despinaya verdii addr.
Lgatte tutan, saklayan; getiren, ulatran
5
eklinde tanmlanan
drende, hakikatte de nice evliya ile asfiyay koynunda saklayan ve bu
zatlar ebede tayan Drende derghna yn bir kelimedir. Zir
Drende; Ahmed Yesevnin, Hac Bekta- Velnin, Hemednnin, Nak-
ibendinin, Geylnnin, bn Arabinin soluunun estii ulu belde... eyh
Hamid-i Velnin kenti... Sultanlar Sultan Es-Seyyid Osman Hulsi Efen-
dinin aziz topra...
6
olarak tarif edilir. te bu bakmdan Drende, bil-
hassa Hulsi Efendi Hazretleri nin iirlerini zapt ettii bir mekn olma-
nn tesinde, hazretin ak makamna tevcih ettii yer olmas ynyle
kymetlidir.
Drende;
Zemni, gl...
G, gln yz suyu hrmetine kanatlanan blbl...
Drendenin;
Ak, gl buda; gl, marifet all; all, yz akl...
Ve Drende;
Kutlu bir snede medfn ve Hakk cihetinden mahfz...
1.2. AKIN HULSASI: HULS EFEND
Hazret-i Ak...
Kemlini, kalem ile damtan ve kelam ile datan Es-Seyyid Osman
Hulsi Efendi; ismiyle msemma, muhabbet ile mlemma, bir ak erba-

5 Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, stanbul 2008, s.
166.
6 Yalszuanlar, Sadk, klarn Srr, Nasihat Yaynlar, Malatya 2007, s.12.
bdr. 76 senelik mrn slmn gereklerine uygun olarak; Allaha itikat,
Peygambere sadakat, Kurna ve hadis-i eriflere kanaat ile marifet
makamnda geirmitir.
Bir yandan ilim ve irat ile ilgilenip te yandan edeb kymette eser-
ler kaleme alrken beri taraftan hastane, ktphane, cami, yol, kpr
gibi pek ok hayratn inasna imkan salam ve ardndan gelen altn
neslin byk bir hizmet vakf kurmasna vesile olmutur. Elbette ki halk
ile Hak arasnda mnasebet kuran bu asil hizmetlerin gerekletirilme-
sinde, Hz. Peygamberin soyundan gelmenin mesuliyeti ve yce vel eyh
Hamid Hamidddinin (malum adyla Somuncu Baba Hazretlerinin) vari-
si ve manevi talebesi olmasnn katks byktr. Ancak soyun ehemmi-
yeti kadar mhim, bir baka mesele de samimiyetin derecesidir. Esasen
Hulsi Efendinin, slm yoluna verdii tek ey gnl deildir, zira o; can-
ten, ba-ayak, yeni-eski, madd-mlk... varla dair ne varsa bunlar, var-
ln Tek Varnn yolunda, gnl nakdi olarak harcamtr. nk AK;
cihn, hie satmaktr... Dkp varl, brakmaktr... ekeri ayara verip
zehri kendi yutmaktr... Ban bela yamurlarna tutmaktr... Dnyann
ateten denizlerine kendini atmaktr... Ve bilhakikat vcudu, fani koy-
maktr.
7
te Hazret, terk-i dny, terk-i ukb, terk-i terk yolunun
sonunda, bylece, aka stad, aka hoca, aka hazret olmutur. Hasl
Var Edene duyulan muhabbetin, teslimiyetin ve samimiyetin en muhte-
em rnei budur.
Hulsi;
Hassten ak...
Ak;
Dertten hals... ya da... Halis muhlis dert...

7 Bu cmleler, Eref-olu Rmnin ad ak redifli iirinden alntlanmtr.
Ve Dert;
Aka hzr, Hazret-i ak...
1.3. DVNENN DVNINDA: EL PENE DVN
Dvn- Ak...
Dvn, nemli ilere bakan bilgili, nfuzlu kimselerin topland b-
yk meclis anlamnda kullanlmakla birlikte, zamanla klasik Trk iirinin
terimleen bir ifadesi olarak airlerin iirlerinin topland eserlere veri-
len genel ad olmutur. Dvn iiri geleneinde dvn ya da dvne sahi-
bi ahsiyetler, genellikle gl airler arasnda zikredilmi, bu zatlarn
iirleri itibar grm ve unutulmuluktan beri olmulardr.
Osman Hulsi Hazretleri de, 20. Yzyln yetitirdii kymetli bir
mutasavvf, lm ve rif olmann yan sra, mrettep bir dvn meydana
getirerek sevenlerine kymetli bir hatra brakmtr. Dvn iirinin eskiye
nazaran pek rabet grmedii bir zamanda ve bilhassa trl iir akmla-
rnn edebiyatmza girdii Tanzmat sonras ve Cumhuriyet dnemi a-
larnda, herkesin cesaret edemeyecei bir bahadrlkla, dvn ve halk
iirine iltifat gsterip dvn tertip etmek, Hulsi Efendi Hazretleri nin
gemie ve gelenee ballnn deerli bir resmidir. Hazretin, dvnnn
pek ok yerinde cesaretini ve gnln dvnelik ile tavsif etmesi bir
bakma bu vehiledir. Mislen air, dvn ile dvne kelimesini ayn
cmle iinde ayr manalar verecek ekilde kullanma becerisini gsterdii
u beyte tam anlam gizlemitir:
ol zlfn grenlerin akln yamalam
El balayp cmlesi dvne gelmiler
1.(Onun) zlfn grenler akln kaybetmiler, (akln kaybedenle-
rin) hepsi el balayp delilie gelmiler.
(O dnemde delilerin elleri yahut ayaklar zincirle balanrm; buna
telmih olarak sevgilinin zlf, zincire ve ipe benzemesi ynyle iirimiz-
de ekseriyetle dvnelik ile anlmtr. Yani deli eden de, deliyi zapt
eden de sevgilinin ipe/zincire benzeyen salardr)
2.(Onun) zlfn grenlerin akl yamalanmtr, (bunu ikayet
etmek iin de)hepsi dvna (huzura) gelmilerdir.
3. (Onun) zlfn grenlerin akl yamalannca, cmle klarn
hepsi el balayp dvna (eserime) gelmitir.
Gzellie ve aka duyulan hayranlk karsnda akln yitiren insanlar
ya deli olmutur yahut veli. Ancak aktan tr dvnelik makamna
ermek airler ve klar iin kymetli bir vakadr. Zira hem dvn hem de
halk iiri rnekleri, sevgili yolunda dvne olmak iin birbiriyle yaran
klarla veya deli gnlllerle doludur.
Baka bir msranda ise Hulsi Efendi, yle buyurur:
kl giremez bezme o dvneler olsun
Ve ite Hulsi Efendi bu vehile; ak, aka sebep olan gzellikleri,
gzellie hayran dvneleri, bir mecliste (bezmde) toplayarak yirminci
asrn klk ve dvnelik makamn kurmutur.
te yandan aada deinilmesine ramen burada belirtilmesi uy-
gun olan bir baka durum vardr ki o da; Hulsi Efendinin ak lafzn
dvnnda ok sk tekrar etmesi meselesidir. Bu mesele Dervin fikri ne
ise zikri de odur. kabilinden bir meseledir. yle ki; ak diyarnda ve ak
makamndaysa kii ve delilik ise ii; yazd da ak olur izdii de, dedii
de ak olur diyemedii de...

Kimin fte klp hsnne dvne yazarsn
Kimin lfte klp emine pervne yazarsn
Kimi Hulsi gibi hayret ser-gerdnn
Kiminin adn ol defter-i dvna yazarsn
Ak, karar eylemez dilde;
Dmedike dile... Dile dmedike...
8

k karar eylemez, dvnelik var ise serde;
Er ge,
Ya tahamml ya sefer...
Ya dvn u ya defter ...
2. BLM
2.1. ERH- R
erh kelimesi, szlkte; 1. Ama, ayrma. 2. Bir ibareyi veya eseri
aklama. 3. Bir kitabn ibaresini kelime kelime ap zah ederek yazlan
kitap. 4. Ak anlatm.
9
eklinde tanmlanmtr. Klasik Trk iirine dair
stlahlardan olan bu kelime, bugn edeb eserlerin anlalmas hususun-
da en ok ihtiya duyduumuz yntem ve tekniktir. nk byk airler,
yazdklaryla her eyi anlatma acemiliine dmezler; anahtar verir, sr
kapsnn okuyucu tarafndan almasn beklerler. Ancak eski iirimiz ile
aramza giren alfabe, dil, slp, kltr gibi birtakm farkllklar, zama-

8 Ak, irin gnlne dmeyecekse yahut elin diline dmeyecekse; ebeden, dilde ve
szlerde durmas beklenemez. Zira bir sr olarak ak, kimi pervane gibi gnlne drr kimi
de blbl gibi elin diline...
9 Develliolu (a.g.e.): 2008: 991.
nnn ba tac olan iirlerine bu gn anlalamaz nyargsyla bakmam-
za neden olmaktadr. Halbuki belirli sayda bir kelime hazinesi edinildi-
inde ve biraz da iirin kltryle ve yntemiyle alakadar olunduunda
bambaka bir dnyann kaplar yavatan aralanmaya balayacaktr. Da-
ha sonras iinse altn forml, adm atmaktr. Faraza bir derya ise dvn
iiri, kiinin kylarda grebilecei nimetler bellidir; biraz kum, ok sayda
ii bo deniz kabuu, birka yenge belki... Lakin esas cevahir derinler-
dedir; mercan ve inci, denizin kalbindedir. Bunun iinse yzmeyi bilmek
gerekir. te dvn iirini erh etmek bir bakma bu gnn nesline, hi
grmedikleri bir denizde yzmeyi retmektir. Bu retimin muvaffaki-
yeti, bata Kurn- Kerm ve Hads-i erfler olmak zere slmi litera-
trden haberdar bulunmak, iir tanzim ve tenkidini bilmek, airi, sahip
olduklaryla deerlendirip ruh srlarn zmeye almak yollar ile
mmkndr. Meakkatli olduu kadar aire kar sorumluluk isteyen
erh metinleri, kltrmz ierisinde, okunmaya deer grldke ve
taktir bulduu mddete birtakm nyarglarmz yklacak ve belki de
eskinin, ban ejderha bekliyormu gibi yaklamaktan korktuumuz
hazinesi Trk edebiyat ierisinde hak ettii makama mazhar olacaktr.
20. asrn mutasavvf airi Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi, eski iiri-
mize asl hizmeti, bu iire yeni rnekler vermek yolu ile yapm ve kendi
kararnca vefasn gstermitir. Biz de bu almada Hulsi Efendinin
ak, gnl ve iir arsasndaki mlkne ait olan iirlerinden birini, erh
yntemiyle deerlendirecek ve gemiin geleneine ve gelecein gerek-
lerine katkda bulunmaya gayret edeceiz.
Ak; Gnl; iir;
Arsa-i kn Taht- dvne Mlk-i shn
ARSA+TAHT+MLK = IKLIK+DVANELK+PADAHLIK=DEVLET

2.2. EHR- AK
ehr, bu gn kullandmz ehir, belde; 30 gnlk zaman dilimi,
yeni ay manasnn yannda bir eyi izhar etmek, aklamak, gz nne
sermek, mehr ve nmdr klmak anlamlarna da gelmektedir. Bu ci-
hetten ak ise, belki de gnmz insan iin en ok mehur klnmas ve
en fazla gz nne serilmesi gereken mefhumlardan biridir. nk ak,
zannedildii gibi cinsel zevk ve tutkulardan ibaret olan his deil, hislerin
de zerinde yce bir makamdr.
Ak Beynndadr...
Ve kevn;
Kn ile olunca bey n,
Arz ile ar;
noktada iken devr seyr n,
Ak;
harf zre kurdu mak m...
H...
ler, Yediler, Krklar...
Demine H... Devrnna H...
Ak, ile olan kaderini, yine harften mteekkil arz ile ar ara-
sna demirledii Kn gnnden beri, den (denet: alaklk) dnyann
ve dnya ahlafnn diline mehir, gnlne mhr vuran mphem bir ma-
kamdr.
10

Ak, Knt kenzen mahfiyyen feahbebtu en urefe fe-halaktel halka
li uref eklinde buyrulan kuts hadse gre, varln gayesi olduundan
din, edeb ve pek ok ilm meselenin zn tekil eder. Zira Cenb-
Hakk, gizli bir hazine olan varln tanyacak gz, sevecek gnl, sanat
eserlerini taktir edecek bir de akl dileyerek evreni ve insan yaratm-
tr.
11
Bununla birlikte kinatn inasnn dier sebebi de Allahu Tealnn
Hz. Peygambere olan akdr. Nitekim Sen olmasaydn, Sen olmasaydn
insanl yaratmazdm mealindeki Levlke Levlk Lem Halaktul-Eflk
kuts hads mahlukatn varlk sebebine bir baka delildir. te yandan
Bezm-i Elestte yce Mevlnn, henz ten kalbna girmeyen tm ruhlara
Ve kymet gn, gerekten biz bundan gfildik dersiniz diye (demeniz
iin), senin Rabbin, demoullarnn srtlarndan omlarn zrriyetlerini
ald zaman onlar, nefsleri zerine ahit tuttu. (Allahu Teal yle bu-
yurdu): Ben Sizin Rabbiniz deil miyim? Dediler ki: Evet, (Sen, bizim
Rabbimizsin), biz ahit olduk. mealine gelenVe iz ehaze rabbuke min
ben deme min zuhrihim zurriyyetehum ve ehedehum al enfusihim,
e lestu birabbikum, kl bel, ehidn, en tekl yevmel kymeti inn
kunn an hz gfiln(gfilne) sorusuna Elbette ki Rabbimizsin! diye
verdikleri cevabn zerine, insann nisyan dolu mr balamtr. Ve in-
san, asl vatan olan makamdan uzaklara dt iin yaad mddet-
e o yurda hasret ile itiyak duymu ve kavuma tesellisi olarak aka
snmtr. Grld zere ak, kk harfleri saysnca yaratl sebebine
baldr.

10 Ak: Arz: Ar: Kevn:
kelimeleri kk harfe sahiptir ve bu mefhumlar birbirlerini tamamlar niteliktedir.
11 Kaplan, Mahmut, Ak Redifli Gazellere Gre Klasik Trl iirinde Ak, Kpr Dergisi, S. 101,
K 2008.
Ak, kesrete tahamml olmayan bir haldir. lelebet birlii/teklii,
yani vahdeti arzulayan ak, bu bakmdan da Cenb- Allahn zatna m-
nasip hususiyetler tar. Gklerin ve yerin nuru
12
olan Allah, kendi nu-
rundan insana nur vermi ve ruhundan ruh flemitir.
13
ayeti mucibin-
ce; varlk, Var Edenden bir para olduu iin, vahdet gerekleene kadar
yarmdr. Mislen katrenin deryaya kavumas akn bir gereidir ve ka-
vuma, gerekletii an, tam olma durumu da kesinleir. te varln,
Varna vuslat da onu, yokluk birikintisinden ak ummanna tar.
slm terminolojisinde Fenfillah, Bekbillah adlaryla anlan derece-
ler, bir olmak niyetiyle Varln zne giden yolu kat etmenin yordam-
dr. Bu yol, slm bir dnce sistemi olan tasavvufun da zn olutu-
rur. nk tasavvuf; kalbi, dnyann fani ilerinden ayrp Allah ak ile
balamak. olarak tanmlanmaktadr. Nasl ki Allahu Telnn esma-i
hsnasndan olan Vedd ismi, Yaratcnn yarattna duyduu sevgiye
nian bir nam ise, kullarn Rabbine kar hissettii muhabbet duygusu
da, bu karlkl alakann gereidir.
Ak, slm kltrne ziyadesiyle sinmi bir kelime olmasna ramen
Kurn- Kermde ve sahih hadis kitaplarnda gemez. Ancak bunun ye-
rine, ak ile ayn manaya gelen hb, muhabbet ve meveddet kelimeleri
kullanlmtr. Yine Rabiatl-adeviyye, Byezd-i Bistm, Cneyd-i Ba-
dd, Hallc- Mansur gibi ilk dnem mutasavvflarnda da ak szc-
nn kullanmna rastlamayz. Tasavvuf bir terim olarak bu meseleyi ince-
leyen ilk alim, ak Allahn bilgi ve seyr temsnn bir sonucu olarak
deerlendiren Ahmed el-Gazaldir. Dier taraftan; mutasavvflar, man
edenler Allah daha ziyade severler.
14
, Allah onlar, onlar da Allah
severler.
15
, De ki: Eer babalarnz, oullarnz, kardeleriniz, eleriniz,
yaknlarnz, kazandnz mallar, durgunlamasndan korktuunuz tica-

12 24/Nr, 35.
13 15/Hicr, 29.
14 2/Bakara, 165
15 5/Maide, 54
ret ve hounuza giden meskenler size Allahtan, Raslnden ve Onun
yolunda cihaddan daha sevgili ise, o zaman Allahn azab gelinceye ka-
dar bekleyin.
16
ayetleriyle, Hz. Muhammedin Hz. mere hitaben sy-
ledii: Ben sana herkesten daha sevimli olmadka iman etmi olmaz-
sn.
17
, Bana dnyanzdan ey sevdirildi; gzel koku, kadn ve gz-
mn nuru namaz. hadislerini referans alarak ak konusunda grlerini
temellendirmeye alm, Allah ve onun peygamberini sevme gereini
ifade etmilerdir.
18
Ak konusunda delil gsterilen bir baka rnek olay
ise, Peygamberimizin Mirc hadisesidir: Akl temsil eden ve Akl- Kll
olarak bilinen Cebril Aleyhisselm, Hz. Peygambere rehberlik ederek
onu ge adrrken belirli bir noktadan sonra Cebril, Ona akl gcyle
elik edemeyeceini ve bundan sonrasna geemeyeceini bildirir ve
Efendimiz, Cenab- Hakka vasl olduu o mertebeye bir bana ak ile
ular.
slm dininin geni corafyalara yaylmas baz meselelerin kltr-
den kltre farkllklar gstermesine neden olmutur. Mesela eriat ve
tarikat, esasnda ayn maksada erien yollar olmasna ramen, ou kez,
birbirleriyle mukayese edilerek hrpalanmtr. Halbuki Yunus Emrenin
eriat, tarikat birdir varana cmlesiyle zetledii esasa gre aslolan yol
deil, klan yolun yarm braklmadan tamamlanmasdr. Fakat bu tefri-
kadan nasibini alan bir mefhum da aktr.
Kueyr gibi kimi dnrlere gre ak, Ar sevgi yani sevgide l-
y amak anlamna gelir. Allah iin byle bir arlk dnlemeyece-
inden Onun kuluna olan sevgisine ak denemez. te yandan kulun Al-
laha duyduu sevgi ne kadar gl olursa olsun yine de Onu yeterince
ve layk olduu lde sevemeyeceinden kulun Allah sevgisi de ak diye
adlandrlamaz. diyerek ak tanmlam, snrlarn izmitir. Ak ile ilgili

16 9/Tevbe, 24
17 Buhar,man 8-9, Mslim, man 67-70
18 Mahmut Kaplan a.g.e.
malumata ve muhalefete son olarak Ali Nihat Tarlan deinmi ve konuyu
u cmlelerle deerlendirmitir: eriatta asl olan akldr. Tarikatta ak-
tr. Akl, masiva yani kesret leminde yaamann yollarn gsterir. Ak
ise maver yani vahdet leminin idraki iindir. Akl; mahduttur, ak;
sonsuzdur. Akn gayesi vahdete erimektir.
19

Akn -dnya edebiyatlarnda olduu gibi- Trk edebiyatndaki do-
uu da, insanlk tarihi kadar eskidir. Nitekim insann her trl eyaya
hissiyatn ileyen bir sanat olarak edebiyat, hepsinin iinde en ok aka
iltifat etmitir. Arapada aaka olarak bilinen bir sarmak trne at-
fedilen ak kelimesi, hakikatte de bir sarman ilgin detaylarn tar.
Klasik edebiyatmzda airler, daha ok, yksek ve lh ak teren-
nm etmi fakat, aknn da, ann da, maukunun da kaderi, gelenek
tarafndan belirlenmitir:
k; maukuna tutkuyla bal olan, itiyak duyan, trl hal ve suret-
lerde karmza karak iirlerin ba kahraman olan ahsiyetlerdir. Ta-
savvuf ve tekke edebiyatlarnn temsilcisi olan airler, iirlerinde ekseri-
yetle k modeli izerler. nk klarn hallerinde bir denge yoktur,
bir anlar dier bir anlaryla uyumlu bulunmaz. air, ilkin aka talip olur,
ak ister; sonra akn mihneti karsnda ikayet etmeye balar. Derdi
arttka sylenmesi ok olur. Hem aka sylenir hem ak syler. Derma-
n bekler ancak kabul etmez. Vasl olmak ister ancak vuslat ummaz. Sz
sylemek iin bir yandan sevgiliden naz ister, bela bekler, dier taraftan
vefadan yana ikayet eder. Tm bunlar, an ak hususundaki gelenek-
sel nazlanmalar ve szlanmalardr. Zira ak isteyen de kendisidir, aktan
vazgemeyen de...
Mauk: Edebiyatmzda ak temasnn temel kiilii olan sevgili/ilgi
duyulan, temel tipleme ile eserlere yerletirilmitir:

19 Mahmut Kaplan a.g.e.
1) Yaayan varlk olarak sevgili/maddi.
2) Hayal unsur olarak sevgili/sembolik.
3) Tasavvuf anlayna gre sevgili/ilahi
20

Birinci tip sevgili, gerek hayattaki canl kanl bir gzel olabilirken;
ikincisi dvn airlerinin en ok tercih ettii sevgili modelidir. air, mu-
hayyilesinde yaatt bu sevgiliye ktr ve neredeyse tm airler onun
peinden komaktadr.
nc tr sevgili ise belirli bir adap ve erkn erevesinde tasavvuf
gelenei iinde var olmutur. Tasavvuf erbabna gre hakiki mauk, ite
bu nc tip sevgilidir. nk bu mazmun, ya Cenb- Hakk yahut Hz.
Muhammed Aleyhisselm temsil eder.
k; bir gvde ki, ak derdine ve mauk ykne mukaddes hamal...
Hamallk ki sonunda rtbe ve var mal...
21

Rtbesi k, mal Mauk ve makam Ak olan bu hamalla gnl
veren mutasavvf airlerden biri de Drendevi Hulsi Hazretleri dir.
te ak makamn eserleri zerine ina etmi olan Es-Seyyid Osman
Hulsi Efendinin dvnnda yer alan bir ak gazelini terih edeceimiz
almamzn esas blmne gemeden evvel, algda btnlk salamas
iin gazelin tam metnini vererek iiri tehir etmenin faydal olaca ka-
naatindeyiz:

20 Akku, Metin, Klasik Edebiyatta Tipler, Trk Edebiyat Tarihi, Kltr ve Turizm Bakanl
Yaynlar, stanbul 2006, C.2, 393-402.
21 Bu cmle Necip Fazl Ksakrekin Sakarya Trksndeki msralarndan uyarlanmtr.
2.2.1.TEHR
Feiltn/Feiltn/Feiltn/Feiln
22

(Filtn) (Faln)
Hsnn ftesisin ey dil cn gyen ak
Ann yinesisin pertev ann syen ak
Bir fakrsin ki sevdl-vech iki lemsin
Douran mderin akdr byten dyen ak
Dnme mihnetden usanp da cefdan dnme
Merd-i meydnsn elest basdn her pyn ak
Mahzen-i akdan alp eyledin izhr- hner
Ey gnl var neyin bu hner ser-myen ak
eref pye Hulsi gher-i myendir
Ak olupdur ezel v ebed myen ak
2.2.2. TERH
Bir anlamda, gzeli sevme ve gzeli vme diye adlandrabileceimiz
gazel tr, airlerin ilgili gayelerini en iyi ifade ettikleri trdr. Ak te-
rennm eden bu iirler, kafiye/redif sistemi, kullanlan vezin ve kelime
hazinesi bakmndan kendine has zellikler gsterirler.
Anlatma g katmak, ahenk ve konu birlii salamak asndan
nemli olan redifler, airlerin ruhunu kefetmek ve derununu ifa etmek
iin anahtar kymetindeki kelimelerdir. Varln ruh srlarn ele veren bir

22 Akku, Mehmet; Ylmaz, Ali, Es-Seyyid Osman Hulsi, Dvn- Hulsii Drendev, Nasihat
Yaynlar, stanbul 2006, 186. Gazel.
kavram olarak akn rediflere yansmas ve gazellerdeki kullanm skl
da bu bakmdan zerinde durulmaya deecek kadar mtemayizdir.
Es-Seyyid Osman Hulsi Efendinin, aada erhi ile megul oldu-
umuz ak redifli gazeli, airin dvn boyunca aka dair sylediklerini
hulasa eden nitelikte ve nicelikte bir eserdir:
1. Beyit:
Hsnn ftesisin ey dil cn gyen ak
Ann yinesisin pertev ann syen ak
Kelimeler:
fte: 1.ldrrcasna seven, bu yzden peran bir halde, azgn ve
batan km deli gibi olan, iffetsiz kadn, aifte. 2. Dkn.
yne : Ayna.
Cn : 1.Rh. 2. Hayat, yaay. 3. Gnl.
Dil : Gnl, yrek, kalp.
Hsn : 1. Gzel, iyi. 2. Gzellik, iyilik.
Pertev : Ik, parlaklk, yalm.
Sye : glge
Nesre eviri:
Ey gnl ve ey cn, *sen+ gzelliin periansndr, (zira senin) gayen
aktr.
(Sen) o gzelliin aynassn; k ondandr, (senin de) glgen aktr.
zht:
airler, genel itibaryla gzelliin lh bir meneden geldii gr-
n kabul etmiler ve bu grten hareketle sevgili yi ifade ederken
baz mazmunlarn kurucusu olmulardr. Gzellik unsuru olarak, iire
konu edinilen uzuvlar; sa, ka, gz, kirpik, yz, yanak, ben/hal,
hat/ty, dudak/az, bel, boydur. Bu unsurlar insann fiziksel grnt-
sne uygun bir biimde tepeden aaya doru bir hiyerari ile ilenmi
ve deerlendirilmitir:
nsan vcudunun en tepesinde bulunan ve airlerin ekil, renk
ve koku ynnden zerinde en ok durduklar mefhumlardan biri olmak-
la beraber sa; zincir, ip, ylan, ejderha gibi kelimelere tebih edilmekte-
dir. okluu ynyle tasavvufi bakmdan kesreti temsil eden sa, gzelli-
i dolaysyla an akln bandan alan ve onu vahdetten uzaklatrp
dinden karan bir mazmun olarak kullanlmtr.
Ka, keskin grntsyle a yaralayan klca, oka ve biimsel
ynyle de hilale benzetilmitir.
Gz, ak ve kl balatan en nemli dnm noktasdr. Nergis
iei ile anlan gz, eitli gzellik ynleriyle h, badem, sarho,
hlekr kelimelerine tebih edilmitir. Ayrca sevgilinin gznden kan
bir bak, daha akn banda, maukun na nasl davranaca konu-
sunda ipular verir.
Ok, kl, haner, mzrap, neter, kalem gibi szcklere benzeti-
len kirpikler, n cann yakmak iin adeta ka ile yarr.
Yz unsuru, dvn iiri incelemelerinde sralama olarak 5. mad-
dede yani burada bulunmaktadr. Yz, Hulsi Efendinin hususiyetle ter-
cih ettii bir unsur olduu iin ayrntl malumat aadadr.
Yanak, iirimizde rengi ve zerindeki tyler dolaysyla genellikle
gl bahesine tebih edilmektedir.
Daha ok yanan zerinde yahut gerdanda hayal edilen ben,
kkl ve okluu ynnden taneye, rek otuna, esmer bir ocua,
miske ve anber gibi kelimelerle anlr.
Yaz manasna da gelen hat (yzdeki ince tyler), gzel kokusu
ve okluu ynyle airlerin ilgisini ekmitir. Mushaf, kitap, ordu, asker,
reyhan gibi szcklere tebih edilen hat, kesret ynyle sa ile birlikte
hatrlatlmtr.
Sevgilinin duda; rengi, kkl, gzellii asndan ve vuslata
vesile olarak telakki edilmesinden tr gl, lal ta, nokta ve b- hayt
gibi pek ok szck ile tavsif edilmitir.
Bel, incelii ynyle dikkat ekerken airler beldeki zarafeti ge-
nellikle iirlerindeki ince anlamlar verken kullanmlardr.
Boy, incelik, uzunluk ve dzgnlk ynyle servi aacna, taze
fidana, akp giden bir rmaa, Cennetteki Tuba aacna ve minare gibi
pek ok ihtiaml kavrama benzetilmitir.
Yz ise; sevgilinin gz, ka, ben, kirpik, hat, dudak gibi gzellik un-
surlarn zerinde tayan en nemli edir. airin ve dolaysyla n
en ok benzetme yapt unsurlardan olan yze Hulsi Efendi, ayna
sfatyla telmihte bulunmutur. Bu ayna cemldir. Yz gzellii, fert-
teki gzellik; Cenb- Hakkn ltuf ve ihsn ile tecellisi anlamlarna ge-
len ceml, maukun hsniyatnn toplu halde seyredildii bir unsurdur.
air, bundan trdr ki, ayna kelimesi ile gzellii ilk beyitte zetlemi-
tir. Ayrca airin ifade ettii gibi Cenb- Hakkn ltuf ve ihsnnn tecelli
ettii bir ayna olarak yz, pek ok unsuru kendinde derceden bir vahdet
iaretidir. te yandan yz, kitaba ve bilhassa Kurn- Kermin ilk iki say-
fasna benzetilir. nk burnu ortaya alacak ekilde her iki yanda bulu-
nan yanak, bir kitabn karlkl duran iki sayfasn hatrlatmaktadr. Buna
istinaden, bu kitapta hat ile (ty ve yaz stili) yazlanlar gzelliin ayetleri
olarak tavsif edilmitir.
Sevgilinin gzellii, iir sylemek, defter dvn balamak ve bun-
lar cnna balamak iin nemli bir vesiledir. Bu balamda gerek
gzel gerek gzellik dolaysyla dvn vcuda getirmi olan Hulsi
Hazretleri , manzumesinin ite bu beytinde hem gazelin maksadn zet-
lemi hem de akn mimar olan hsn mazmununa methiyelerde bu-
lunmutur. Zira insandaki gzellik, Kuran- Kerimde Lekad halaknel
insne f ahseni takvm(takvmin) eklinde zikredilen ve Andolsun ki
Biz, insan Ahsen-i Takvim zere (en gzel surette) yarattk
23
manasna
gelen ayet ile vlm ve hsnn kayna belirtilmitir.
Gzellik, insanda ezelden beri var olan ak duygusunu uyandran bir
vesiledir. Sevgilinin gzellii karsnda seven, ya akn ateiyle pervane-
misal nce iten ie yanp tutuur ve sonra kl olur ya da Mecnn gibi
maukunun adn syleye syleye nce cinnete, sonra da dile der.
Hulsi Efendi Hazretleri kendi gnlne ve ruhuna hitaben seslen-
dii bu gazelde, zatn, gzellikten yana perian olmu olarak tarif eder.
Zir sevgilinin hsn ve akn yk tarumar eder. Hakikatte bu ar
ve bir o kadar da kuts yk eken ten yahut beden deil, n ve dola-
ysyla Hulsi Efendinin en halis dostlar olan gnl ve ruhtur. Bu iki
sadk yoldatan gnl, insann manevi gc, sevginin, nefretin, inancn,
iyi-kt btn duygularn tm ifadesi
24
yahut bu duygularn ve ruh halle-
rinin yrekte bulunduu farz edilen kayna
25
olmasnn yannda bilhassa
klasik iirde ve tasavvufta n akyla ilgili her trl gelimenin alg-
land yer
26
ve en umumi ifadesiyle Hakkn nazar-gh, btni idrak
merkezi
27
eklinde tanmlanmtr. Dier taraftan gnl, Hakkn tecelli

23 95/Tn, 4
24 Glpnarl, Abdlbaki, Tasavvuftan Gnmze Geen Deyimler ve Ataszleri, nklap ve
Aka Kitabevleri, stanbul, 1977, s. 134.
25 Karaaliolu, Seyit, Ansiklopedik Edebiyat Szl, nklap ve Aka Kitabevi, stanbul1969,
s.260.
26 Pala,skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kap Yaynlar, stanbul 2004, s.83.
27Kayaalp,Aye, Trk iirinde Can ve Gnl Kavramlarnn lenii, Nide niversitesi SBE
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Nide 2006, s.3.
ettii bir makamdr. Zira bir kuts hadse gre Allah, hibir yere deil de
kulunun kck kalbine smtr. Bu cihetle gnl, akn ve gzelliin
tahtdr. Ruh ise canllk, nefeslilik; z, hlasa, en mhim nokta olarak
tanmlanan ve insann amurdan yorulan hamuruna deer katan esas-
tr.
Akn evveline ve mevcudiyetine dair malumat verdiimiz ikinci b-
lmde de belirttiimiz gibi; varlk, Yaratanndan nianeler tar. Kurn-
Kermde O, sizi yeryznn halifeleri kld.
28
ayetinde zikrolunduu
gibi insanlar, bu dnyada Hakkn esmann birer tecellisi ve Onun hali-
fesi konumundadr.
te Hulsi Efendi Hazretleri , gnln gayesinin, bezm-i elestte ru-
huna ilenen ak olduunu ifade ettikten sonra; demiyeti ve hilafeti
olan gnl ile ruhu, Cenb- Allahn gzellik tecellisinin bir aynas olarak
tarif etmitir. Bu aynada meydana gelen grnty salayan n Allah
olduunu ve yine gnl ile ruhunun glgesini de akn ta kendisi olarak
nitelemitir. Nitekim, Allahn bilinme arzusuyla yaratt insanolu ve
onun en mbarek unsuru olan gnl ve ruh, akn yeryznde gezinen
halifeleri ve gzellik glgeleridir.
2. Beyit: Bir fakrsin ki sevdl-vech iki lemsin
Douran mderin akdr byten dyen ak
Kelimeler:
lem : Dnya, cihan.
Dye : Taya, stnine, ocua bakan dad.
Fakr : 1. Zengin olmayan, yoksul, parasz, zrt. 2. Dilenci. 3.
Zavall, bre, ciz.

28 Enm Sresi, 165.
4. Alakgnlllk gstererek ben mnsna gelir.
Mder : Anne, ana.
Sevdl-vech: Yz karas, utan
Nesre eviri:
Ey gnl ve ruh, yle bir fakirsin ki, iki alemin yz karas iki alemisin.
Seni douran annen ak, byten dadn da aktr.
zht:
Tasavvf stlahn youn olarak ilendii bu beytin temeli de ak
zerine kurulmutur. Ahsen-i Takvim zere yaratlan ve Eref-i
mahlkt olan insan, bu itibarn Haktan uzaklat taktirde hayvan-
lardan daha aa bir seviyeye derek kaybedebilir yahut Hakka ak
yoluyla ulaarak meleklerden daha stn bir payeye eriebilir.
Bir nceki beyitte gnl ve ruhu ululayan air, ilk bakta, bu beyitte
ikisini de yz karas, utan anlamlarna gelen sevdl-vech tabiriyle
tahkir etmektedir. Bir zeletiri niteliindeki bu hitap, bir bakma insa-
nolunun yaratlnn gayesi ve hamurunun mayas olarak kabul ettii
aka kar, liyakatsiz tutumundan ileri gelmektedir. Esasen;
Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen
Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen (eyh Glib)
berceste beytinde olduu gibi, insanolu; iki alemin zbdesidir (en se-
ilmiidir). nsana verilen bu ayrcalk, ancak zel ihtimamla korunup
huss gayretlerle yce mertebelere ulatrlabileceinden air, bu ko-
nudaki yetersizliini fakirlikle tabir ederek hayflanmaktadr.
Byk airler, srlarn gizlemeyi severler. Zira esrar kolay ifa olu-
nursa, bu, airliin azametine zeval verecektir. te Hulsi Efendi, ilk ba-
kta az evvel izah ettiimiz ekilde bir grnt izmeye alarak z,
kelimelerin tasavvf remizlerine gizlemitir.
Fakr; ihtiya, yoksulluk; azlk, muhtalk; Cenab- Hakka kar fak-
rn, ihtiyacn hissetmek gibi terimsel anlamlar haiz bir kelime olmakla
birlikte tasavvufta kendisindeki btn her eyin Allaha ait olduunu
bilmek durumunu karlamaktadr. Fakr ise, bire, muhta, yoksul
kimseler iin kullanld gibi tasavvufta insanlardan istina ederek ken-
dini ibadet ve tata, Kuran, iman ve slmiyet hizmetine vakfeden ztla-
ra denilmitir. te yandan Hz. Peygamberin, Fakrm, fahrmdr mea-
lindeki hadsi tasavvuf erbabnn fakra olan temayln ve talebini
artrmtr. Bir lokma bir hrka hikmetine dayal hayat srdren veliler
ve derviler, bu snnet-i seniyyeyi rehber edinmilerdir. te Hulsi
Efendi Hazretleri nin fakir kelimesini tercihindeki temel iki gaye,
kendisindeki btn her eyin Allaha ait olduunu bilip acziyetini kabul-
lenmek dncesi ve Fakrm, fahrmdr duygusudur.
Beyte gizlenen bir baka tasavvf hakikat de sevdl-vech tabiri-
dir. Bu tabir lugat manas olarak yz karas, utan anlamna gelse de
airin cmlenin devamnda ... iki lemsin ifadesini kullanmas, aslnda
sevdl-vech tabiriyle hazretin, tasavvuftaki fenafillh makamn
temsil eden sevdl-vech fi-d-dreyn mazmununa iaret ettiini gs-
termektedir. Sevdl-vech fi-d-dreyn, bilklliye fenfillhtan ibarettir.
Bir ekildeki shibinin aslen ve katen, zhiren ve btnen, dny ve hi-
reten vcudu yoktur. Bu mertebe fakr-i hakiki makam olup dem-i
aslye rc meselesidir. Bunun iin demilerdir.
Fenfillh makam, zetle; kiinin kendi bireysel varlnn ve evrenin
varlnn gerekte ismi Allah olan indinde yokluktan ibaret olduu-
nu, hakikatte var olann yalnzca Allah ismiyle iaret edilen olduunu
fark etmesi ve bu fark edi sonucunda kendi yokluunu, hiliini yaaya-
bilmesidir. Ve bu hl bireysel anlay ve deerlendirmelerin hkmn
yitirmesi, silinmesi eklinde bunlarn kaydndan kurutulmann yaand
sretir. te fakirlik ile birlikte anlan Fenfillh makamnn beyte baa-
ryla nakedilmesi, Hulsi Efendinin slm ilmine ve tasavvufuna ne den-
li hakim olduunu gsteren ve dvn iirinin mazmun ve mefhumlarn
iire ne denli zekice yerletirebilen bir ahsiyet olduuna delildir.
Akn evveliyat ile ilgili de bilgi verdii bu beyitte air, ikinci blm-
de bahsettiimiz gibi, ruhun yaratlmasna sebep olan ve gnl makam-
n dourann, ak olduunu bir kez daha dile getirmitir. Ak ekseriyetle
ettii zulmler, getirdii belalar, perianlklar, hsranlklar ile anan dvn
airleri kimi zaman da aka olan aklarndan tr onu bir anne gibi ha-
yal eder ve onun efkatli limanna snmak isterler. Bu bakmdan Hulsi
Efendi, mspet bir nazarla ak; gnl ve ruhu hem douran hem doyu-
ran ve hem de byten bir anneye tebih etmitir.
3. Beyit: Dnme mihnetden usanp da cefdan dnme
Merd-i meydnsn elest basdn her pyn ak
Kelimeler:
Cef : Eziyet, incinme.
Elest : Allahn ruhlar yaratktan sonra: elest bi-rabbikm= ben
sizin
Rabbiniz deil miyim? dedii zaman, insanlarn yaradl balang-
c.
Merd : 1. Adam, insan. 2. Erkek. 3. z, sz doru, kabaday, yi-
it.
Merd-i meydn: Meydan eri, pehlivan.
Meydn : 1. Geni, ak, dz yer, alan. 2. Yarma veya karlama
yeri.
Mihnet : 1. Zahmet, eziyet. 2. Gam, keder, sknt, dert. 3. Bel,
musbet.
Py : Ayak.
Nesre eviri:
Ey gnl ve ruh, dnme! Mihnetten usanp cefdan dnme.
Meydan erisin, Elest bastn her admn aktr.
zaht:
Ak, strabn zevkidir. Mauk, strab ykleyen ve k, bu zevki yk-
lenendir. Akn safs yok deil amma cefas ok
29
uyars gereince
mihnet, sknt, glk, dert, bela, melal, felaket,vahamet, perianlk,
eziyet, cevr, cefa, ah, fign hep, ak mmessil kelimelerdir. klk yo-
lunun tm bu mezkur meakkatleri ancak sabra karar ve tahammle
devam ile alabilir.
Hulsi Efendi Hazretleri , aka intisap eden bir air olarak gnlne
ve ruhuna nasihat ettii bu beyitte sabrn sonundaki selameti gstermek
iin nce akn evvelini hatrlatmaktadr. Nitekim Cenb- Hakk ruhlar
yaratp onlara Ben sizin Rabbiniz deil miyim?, mealinde Elest Bi-
Rabbikm buyurduunda, ruhlar: Evet Rabbimizsin. mealindeki Kalu
Bel cmlesiyle cevap vermilerdir. Bu vakann olduu yer Bezm-i Elest
olarak bilinmektedir. air, ite bu olaya ve tm demiyetin verdii sze
telmihte bulunarak insann Allaha tam bir sadakatle bal olaca ak
yolunu anmsatmaktadr. Zira tasavvufa gre; ak ile yaratlan insan,

29 Bu ifade eyhlislm Yahyya aittir.
Elest meclisinde ak ile verdii sz tutarak bu yolda azmetmeli ve asla
bu yoldan dnmemelidir.
Mertlik, insana ait karakteristik bir zellik olmakla birlikte asalete
dair bir nian olduu iin herkesin birbirinden bekledii ve Rabbin de
methettii bir hususiyettir. Merd-i meydn tamlamasyla air, verilen
sze gsterilmesi gereken sadakati ve sadk erleri kastetmektedir. Peh-
livanlar yahut genel ifadesiyle meydan erleri, hangi meydan temsil edi-
yorsa o alanda hakkyla mcadele etmeli ve muvaffakiyete olan inancn
yitirmeden vazifesini nihayete kavuturmaldr. Ak meydannn merdn
olan k, gnl ve ruh; Elest Bezminde verdii sz hatrdan hibir vakit
karmadan ve bu yoldan dnmeyi hayaline bile getirmeden tahamml-
de sabit kadem olmaldr. nk n att her adm Elest nidasn verir
ve bu ses ona varln z olan aktan hatralar sunar, terennmler geti-
rir.
Eskilerin Ya tahamml ya sefer nki akn aresi
30
msrayla zet-
ledii bu mesele, Hulsi Efendinin farkl bir ifadesiyle tezyin edilmitir.
Ve air, mihnetten kamak veya mihnete zm aramak yerine, tevek-
kl ve tefekkr yolu ile zndeki ak kefetmek ve bu kefi deerlen-
dirmek yolunu semitir.
4. Beyit: Mahzen-i akdan alp eyledin izhr- hner
Ey gnl var neyin bu hner ser-myen ak
Kelimeler:
Hner: Marifet, bilme, ustalk.
zhr: Gsterme, meydana karma.
Mahzen: inde eya saklanacak yer, yer alt, bodrum; hazine.

30 Bu minvalde sylenmi beyitlerden biri Ahmed Paaya dieri de ir Nedme aittir.
Ser-mye: Anamal.
Nesre eviri:
Ey gnl, ak mahzeninden aldnla hner gsterdin.
Senin bu hner ve sermayenden baka neyin var?
zaht:
Akn bir hner hazinesi olduu vurgusunun yapld bu beyit ile
Hulsi Efendi Hazretleri , yaratln gayesindeki ak mazmununa gn-
derme yapmaktadr. Ben gizli bir hazine idim kuts hadsiyle iaret edi-
len yaratl maksad, ak ile beyan olmutur.Trl cevahirle dolu olan
ak hazinesi demiyetin bin bir hnerine membadr. Aile efradyla olan
mnasebet, kiilerin sanatlarna duyduklar muhabbet, yra ve yrna
duyulan itiyak ve hasl Yaratcya hissedilen ak, her trl sevgiyi har-
manlayp tek bir merkezde toplayan en byk hnerdir. Gzeli ve lh
meneden gelen gzellii anlatan iir, bu bakmdan, bir hner gsterme
sanatdr. Ak ile doan, ak ile beslenen air, bir nevi bu beyitte, airli-
ini de aka borlu olduunu itiraf etmektedir.
Hakikatte bata akl olmak zere tm hnerler, istidatlar ve tema-
yller Hakk ve onun gzelliklerini kefetmek iin bahedilen yetilerdir.
Ve insan bu yetilerini ne niyetle ve ne lde kullandndan mesuldr.
Bu bakmdan iir de air de bu grevi yerine getirmekle ykmldr.
Hulsi Efendi, ite bu bilinle kaleme ald bata Dvn olmak zere
tm eserlerini ak cevahiriyle tezyin etmeye alm ve bu gayesini de
bu beyit ile ifade etmitir.
Hner, umumiyetle sahip olunan manevi kabiliyetleri kapsarken ser-
mye kelimesi insann daha ziyade madd olanaklarn karlar. Altn,
gm, para, mevki, makam, rtbe, an; insana sermaye olan eyadan-
dr. Ahlaktan daha gzel bir sermaye bulunmamasna ramen, insanolu
bu fani eyann derdiyle dertlenir, hznyle kederlenir. Ve neticede der-
di dnya olann, dnya kadar derdi olur.
31
Hnerlerini ve sermayesini
kalc eserler brakmak yolunda harcayan Hulsi Efendi Hazretleri , be-
yitte belirttii gibi hnerinden ve sermayesinden baka bir eyi olmad-
na, geriye kalan her eyin yokluk olduuna inanarak tm mevcudiyeti-
ni var olan tek hakikati anlama ve anlatma yolunda harcamtr.
5. Beyit: eref pye Hulsi gher-i myendir
Ak olupdur ezel v ebed myen ak
Kelimeler:
Ebed: Ebede mensup, zevalsiz, sonu olmayan.
Ezel: Ezele mensup, ezel ile ilgili, ncesiz, balangsz
Gher: Gevher
Mye: Maya, asl ve lzumlu madde; asl, esas.
Pye: Rtbe, derece.
eref: 1. Byklk, ykseklik, ululuk. 2. vnme. 3. stnlk.
Nesre eviri:
Ey Hulsi, derecen ve erefin yaratl cevherindedir.
Ezeli ve ebedi olan ve senin de mayanda bulunan aktr.

31 Bu ifade Yuns Emreye atfedilmektedir.
zahat:
Daha evvel ki izahatlarda ifade edildii gibi Eref-i mahlkt olan ve
Ahsen-i takvm zere yaratlan insan, bu suretle vgye mazhar olmu-
tur. Ancak yine Kuran- Kerimde insann pis bir sudan (meniden) yara-
tldna
32
iaret edilmitir. te bu haa farkl beyanlarda bulunuyor gibi
grnen iki ayetten esasen u maksat hasl olmutur: Elbette ki dem
Aleyhisselmn balktan yaratlmasna mteakip insanln soyu necis
olarak nitelenen bir sudan devam etmitir. Fakat Cenb- Rabbl-lemin
insan, en gzel surette yaratm ve onu mahlukatn en ereflisi olarak
nitelemitir. te bu tezadn dmn zen mefhum AKtr.
Zira Ak, amurdan yaratlan
33
bedenin ve Hakkn mbarek nefesi-
nin bulunduu ruhun, z mayasdr.
Ve ite:
AK: Gizli bir hazine idim, bilinmeyi sevdim ve mahlukt yarat-
tm.
GNL: Ben, yere ge smadm da mmin kulumun kck
kalbine sdm. kutsi hadisleri ile
RUH: Biz, insana kendi ruhumuzdan fledik. ayeti uyarnca
ak, yaratln gayesi ve insan hamurunun mayas; gnl, Hakkn tecelli
ettii makam ve ruh da Hakkn nefesi olmas ynyle
34
demoullarna
eref ve rtbe veren ehem ve elzem unsurdur.
Ve hassaten AK, ezelden ebede seyreden yolculuunu GNL g-
zergh zerinde RUH vastasyla srdrecektir.

32 56/Vka, 58-59.
33 Andolsun, Biz insan szme bir amurdan yarattk. 23/Mminn, 12.
34 15/Hicr, 28-29; 38/Sad, 7
GENEL DEERLENDRMELER VE SONULAR
Trk milletinin kavramsal hafzas ve duyusal hatralar zerinde
ykselen bir hazine kymetindeki gnl, bata ak olmak zere insa-
nn dnyevi ve uhrevi tm duygularnn tezahr ve tezeyyn noktasdr.
Bu vecihle, yine insan ve onun hissiyatn besleyen ve barndran bir sa-
nat olarak klasik Trk iiri de, asrlardr, gnl ehli airlerin ainas ve
gnl iirlerinin iyn olmak hviyetiyle ak gnde makam tutmu-
tur. Bu makamn insan tarafndan idrak edilmesini salayan mefhum ise
ruhtur. Ruh, ak bata olmak zere insana ait tm hislerin tebeyyn et-
tii yerdir.
Klasik Trk airlerinin muhayyilesinde mterek bir gzel mefhu-
mu mevcuttur. Zira bu gzel, idealize edilmi olanen gzeldir. lah
veya beer formlarda yahut beerden lha seyreden bir yolculuun
hudutlarnda yaanan akn gerekesi olarak gzel, gnle dnce
dvnlar yazdrm, mesnevler kaleme aldrmtr. Tm zamanlara
adanm bu iirlerin iinde bilhassa kln beyannamesi hviyetindeki
gazeller, o gzel"i anlatmak iin en huss vasta ve ak belgeleyen en
nemli vesika olarak kabul edilmitir.
te airliin engin corafyasnda gz grmese ve akl ermese de
asrlarca lh gzele ve gzelliklere evk duyan mutasavvf airlerden
Osman Hulsi Efendinin ak mefhumunu, nasl bir alg ile ortaya koydu-
u ve nasl bir yazg ile bu mefhumun iini doldurduu temel deerlen-
dirmelerle aada sunulmutur:
1. Sk kullanlan kavramlarn, insann ruh srlarn ele verdii fik-
rinden hareketle diyebiliriz ki; Hulsi Efendi Hazretleri , ruhunu ve gn-
ln AK ile tezyin etmi bir airdir
2. airin, gazeli boyunca iledii konu, aktr. Ancak muhatap ald
ve aktan yana nasihat ettii unsurlar, gnl ve ruhtur. Alglama ve ifade
ynyle can ve gnl, dvn airleri tarafndan ekseriyetle, ayn konum-
da grlm ve iirlere de byle aksettirilmitir. Ancak Hulsi Efendi
Hazretleri bu iki kavram arasndaki aynlklar ve ayrlklar gz nnde
bulundurarak iirinde ilemitir. Cn tabiriyle kastettii ruh, Cenb
Hakkn nefesinden bir niane, gnl ise yce duygularn idrak olunduu
bir makamdr. Bu bakmdan gazelde dikkat eken en nemli nokta u-
dur. air:
lk beyitte, gnl ve ruha; 2. beyitte, gnle; 3. beyitte, ruha; 4.
beyitte, gnle ve 5. beyitte, ruha hitap etmi ve bunu sarahaten yap-
mam, airane bir slupla, muhatab olan ruh ve gnl ayet ve kuts
hadslerin mahzenindeki rumuzlara saklamtr.
3. Gazelin ekil zellikleri:
Vezin: Aruzun Remel Bahrinden
Feiltn/Feiltn/Feiltn/Feiln vezniyle kaleme alnan iir, hare-
ketli bir mzikaliteye sahiptir. Ancak aada belirtilen 3 msradaki alt
izili hecede, zihaf yaplmtr:
- Bir fakrsin ki sevdl-vech iki lemsin (2. beyit, 1. msra)
- Merd-i meydnsn elest basdn her pyn ak (3. beyit, 2. msra)
- Ey gnl var neyin bu hner ser-myen ak (4. beyit, 2. msra)
Bunlarn dnda vezin, iire olduka sinmitir. Trkeyi aruz veznine
uygun bir biimde kullanmay baaran airler, 19. asrn sonu veya 20.
asrn banda yaayan Muallim Naci, Tevfik Fikret, Yahya Kemal, Meh-
met Akiftir. Fakat Hulsi Efendi, klasik Trk iiri geleneinin gzden
dmeye balad bir ada bir dvn tertip etme cesareti gstermiken
yukarda belirtilen vezin kusurlarn ciddiye almann gerekli olmadn
dnyoruz. te yandan manay, vezne tercih eden airin bu tavr,
onun iire temaylnn didaktik ve ahlk temelli olmasndan kaynak-
lanmaktadr. Yani hazret iin deerli olan iirin matematii ve teknii
deil, anlam ve anlatmak istedikleridir.
Redif: iirin redifi -n aktr. airlerin kullandklar redifler, ruh
dnyasnn alametleri ile dolu olduundan Hulsi Efendinin bu redifi
tesadfen tercih ettiini dnemeyiz. Zira ak, tesadfleri sevmez.
Kafiye: airin zengin kafiye olarak kulland hecelerin kk keli-
meleri gye, sye, dye, ser-mye, myedir. Ancak 3. beytin 2. msra-
ndaki pyn ak ifadesinin, iirin kafiye sistemine uygun bir hece ta-
madn belirtmemiz gerekir. Harfleri kafiye olarak kullanlan kelimeler-
den sye, dye, mye, py, ser-mye Farsa; gye ise Arapa kkenlidir.
4. Gazelin Dili ve slbu:
iirde kullanlan kelimeler kkenlerine gre aadaki tabloda su-
nulmutur.
TRKE ARAPA FARSA
Alp
Ann
Bastn
Bir
Bu
Byten
Da (bala)
Douran
lem (i.)
Ak (i.)
Cef (i.)
Ebed (s.)
Elest (i.)
Ezel (s.)
Fakr (s.)
Hsn (s.)
fte (s.)
yne (i.)
Cn (i.)
Dye (i.)
Dil (i.)
Gher (i.)
Her (e.)
Hner (i.)
Dnme
Ey
Eyledin
Gnl
ki
Neyin
Olupdur
Usanp
Var
zhr (i.)
Mahzen (i.)
Meydn (i.)
Mihnet (i.)
Sevdl-vech (i.)
eref (i.)
Mder (i.)
Mye (i.)
Merd (i.)
Py (i.)
Pye (i.)
Pertev (i.)
Sye (i.)
Ser-mye (b.i.)
/V (e.)
Tabloda grld zere cmle yaplar Trke olarak oluturulmu
gazelin beyitlerinde geen kelimelerin says, adeta dile eit ekilde
pay edilmitir. Ancak Arapa ve Farsa kelimelerin varlna ve be adet
terkibe ramen airin dili olduka yaln ve slubu mutasavvf bir aire
gre gayet yerindedir. Zira kullanlan yabanc kkenli kelimeler, dilimize
yerlemi olan ve dvn iiri geleneinde sk tercih edilen kelimeler oldu-
undan abes bir duruma mahal vermektedir.
5. Gazelde iaret edilen ayetler, kuts hadsler ve hadis-i erifler un-
lardr.
"Rabbin meleklere: 'Ben, balktan, ilenebilen kara amurdan
bir insan yaratacam. Onu dzenleyip ruhumdan flediimde ona sec-
deye kapann' demiti."
35

35 15/Hicr, 28-29.
Sen olmasaydn, Sen olmasaydn insanl yaratmazdm.
(Hads-i Kuds)
Andolsun, Biz insan szme bir amurdan yarattk.
36

Ben gizli bir hazine istedim, bilinmeyi sevdim ve mahlukat ya-
rattm. (Hads-i Kuds)
Ben, sizin Rabbiniz deil miyim? Evet, elbette ki Rabbimizsin.
37

O, sizi yeryznn halifeleri kld.
38

Allah, hibir yere deil de kulunun kck kalbine smtr.
(Hads-i Kuds)
Andolsun ki Biz, insan Ahseni Takvim zere (en gzel surette)
yarattk
39

Biz insan kark ( pis meniden)bir sudan yarattk.
40

Fakrm, fahrmdr. (Hads-i erf)
te bu iaretler Hulsi Efendi Hazretleri nin slm literatre haki-
miyetini ve Fenfillh, fakr gibi tabirler de tasavvufa olan alakasn
gstermesi bakmndan nemlidir.
6. Devir, air ve iir balam dikkate alndnda devrine iirini imar
eden ve sznn harcna devrini baarl bir ekilde mezceden Osman
Hulsi Efendi, bu bakmdan Dvn iirinin 20. asrdaki en byk temsilci-
lerindendir.
7. airler farkl zaman, mekan ve imkanlarda -asrlardr- yazp oyna-
dklar ak tuluatnda trl gnl maceralar yaam ve anlatmlardr.
Ancak akn kefi/belirmesi ve yetmesi/yetimesi hep ayn yrnge ze-
rinde gelimitir; ilkin, gze deen gzel, buradan gnle der, gnl
deryas ak ateinden kavrulan bir ummana dndnde ise gnl, si-
nede gizlenemez ve gazele der. Bu bakmdan Hulsi Efendinin izahyla

36 23/Mminun, 12
37 7/Araf, 172
38 6/Enam, 165.
39 95/Tin, 4.
40 76/nsan, 2.
megul olduumuz gazeli, airin gnlnn ve o gnl iinde yanp tutu-
an aknn aynas gibidir
8. Hulsi Efendinin dvnnda ak kelimesi 422 defa zikredilmi ve
ak 6 iirde redif olarak tercih edilmitir. te bu durum airin, yaratln
gayesi olan ve hayat anlaml klan ak makamna verdii ehemmiyetten
ileri gelmektedir. Ve airin divanndaki tm ak tasavvurlar incelendi-
inde akn zetinin u cmle olduu grlecektir.
KAYNAKA
Akku, Mehmet; Ylmaz, Es-Seyyid Osman Hulsi, Dvn- Huls-i
Drendev, Nasihat Yaynlar, stanbul 2006, 186. Gazel.
Akku, Metin, Klasik Edebiyatta Tipler, Trk Edebiyat Tarihi, Kl-
tr ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul 2006, C.2, 393-402.
Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kita-
bevi, stanbul 2008, s. 166.
Glpnarl, Abdlbaki, Tasavvuftan Gnmze Geen Deyimler ve
Ataszleri, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1977, s. 134.
Kaplan, Mahmut, Ak Redifli Gazellere Gre Klasik Trl iirinde Ak,
Kpr Dergisi, S. 101, K 2008.
Karaaliolu Seyit, Ansiklopedik Edebiyat Szl, nklap ve Aka Ki-
tabevi, stanbul1969, s.260.
Kayaalp, Aye Trk iirinde Can ve Gnl Kavramlarnn lenii, Ni-
de niversitesi SBE Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Nide 2006, s.3.
Pala, skender Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kap Yaynlar, stan-
bul 2004, s. 83.

YARIMA 2INCISI / MUZAFFER KILI
Ey gnl hk idi asln sen yine hk olagr
Derd-i Hakk ile yanuban cmleden pk olagr
Giri
Muun unutulup n hatrland bir dnemde n bykl-
nn muktan kaynaklandn ifde ederek yanl algmzn tozunu
silmeyi amalam bir airdir Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi. iirlerinde
gl hakkatler olduka anlalr bir tarzda sanki dizinin dibine oturan
evladna ifde ediliyormuasna samimi bir slupla dillendirilmitir. iir-
lerinin byk bir ksmnda bu yaknln ve sammiyetini aka grebil-
mek mmkndr.
Es-Seyyid Osman Hulsi Efendinin hayat incelendiinde onun air-
lii ahsnn stnlyle kyaslandnda belki onun hsn-i ahlknn en
sonda gelen numneleridir. nk Hulsi Efendi nce yaad a ay-
dnlatm sonra da iirleriyle gelecee k tutmutur. Onun iirlerinde
hayatndan izler grmek mmkndr. rnein: 1945 ylnda babas Es-
Seyyid Hatip Hasan Feyzi Efendinin vefatyla 1987 ylna kadar Somuncu
Baba Cmii mam Hatiplii grevini devm ettiren Es-Seyyid Osman
Hulsi Efendinin dvnnda zellikle hatipliinin derin izleri unutma
1
, tut
ey gnl
2
, ge
3
, dnder
4
, olagr
5
redifli gazellerinde aka grlmekte-
dir. Baz beyitlerde ise tasavvuf yolunda bulunduu halleri, makamlar
sezdirmitir. rnein: Kbe kavseyn ev Edn
6
, Hulsi Efendi divannda

1 G.13.
2 G.17.
3 G.41.
4 G.84.
5 G.109.
6 ki yay aral kadar bir mesfe, hatta daha da yakn anlamna gelen Hz. Peygamber
(s.a.v.)in Mirac Gecesi Allaha ok yaklatn anlatan ifdedir. Tasavvuf mnda ise varlk
sekiz yerde
7
bu ifdeyi kullanmtr. Hakka cnn fed ile Hakkta fenya
ulama talebini srekli ifade etmekte olan Hulsi Efendi dvnnda bu
makam arzulad aka sylerken ifadenin tekrar ona ulat ynnde
dnmemize neden olmaktadr.
Sfrn yokluk mnsnn yannda Birin varl ispat mns madd
kstaslarla karlatrlamayacak kadar byk bir nem arz eder. Bu te-
bihten hareketle Birin mutlak varl yokluk mevhumunun reddine kfi-
dir demek yanl olmaz herhalde. Bir nesnenin varln ispat iin tek bir
cznn gsterilmesi kf iken yokluunun ispt iin yaplacak ey ni-
hyetsiz varlk tecellisiyle rl kinat saraynn her bir noktasna bak-
mak, her tan kaldrmak ve harcn elekten geirmekle ancak mmkn
olabilir ki bu da nihyetsiz bir tasarruf gerektirir. Bir baka deyile yoklu-
u ispat iin kan bir nefer bu dvsna hizmet edemeyecei gibi bu
yolda ilerlerken her admnda kendi hakkatleri sarslacak, mudakkik (in-
ceden inceye tetkik eden) bir nazarla arad hakkat her bir sniyede
fesada urayacaktr. Dier bir yandan mutlk hakkati arayan varl ve
varln birliini ispata alan neferlerden biri (Es-Seyyid Osman Hulsi)
kinat sarayn gezerken her bir admda varlk tecellleriyle aracak her
bir adm ve sniyede hakkatine delil bulup dvsnn hakkatini ispat ile
grp gsterecektir.
Gerek varln Hakka kul olmak ve Hakkta yok olmak olduunu
ifdeye almtr. Aynen:
Yokluunda var olan
Varlkta bilmez ademi
diyen Mahv gibi Hulsi Efendi de diyecektir ki:

dairesi ad verilen emr-i ilhde isimler arsndaki mtekbiliyet itibriyle ism (esma) yaknlk
makam. Kbe Kavseyn: Hakk ile ittihad (birlemek, birlik zerine mil olmak) ve ittisal
(kavuma); Ev Edn ise aynl-cem (birlik) makamdr.
7 G.73/5, 81/7, 117/6, 154/4, 240/3, 253/2; M.1/2; R.3.
ki lemde yoklukdan daha n bir ilim olmaz
Bu varlk perdesin k eyle gel mahbb arama
8

At varln var yr bir mahrem-i Hakka
Bu varlk ile mahrem-i Settra varlmaz
9

Onun dvnnn byk bir ksmnda aruz veznine uyulmakla beraber
baz iirlerinde lye fed edilemeyecek kadar gl hakktler aruz
kalbna sdrlamamtr. Bu durum neredeyse btn mutasavvf air-
lerde grlmektedir. Olagr redifli gazelinde olduka gl hakiktler
aruz kalbna uyularak ifade edilmitir. Kelimelerle aka ifade edilmese
de meselenin znde dima var olan mesele ilhi aktr. Mutasavvf
airlerin her birinde olduu gibi mevzu ak diyr ve muktur. Tasavvuf
ehli ise ak diyarnn uza ve yaknn ifade etmeye ve kendini bu diyarn
neresinde grmse bunu beyana almtr. Yokun yokluunu ispat ile
muvazzaf (vazfeli) olan Hulsi Efendi eserinde pek ok beyitte Allahn
tecellilerini ifadeye almtr.
Es-Seyyid Osman Hulsi Efendinin erh edilecek olan Olagr re-
difli gazel
10
inde tasavvuf yolundaki bir slik(yolcu)in seyrini grmek
mmkndr. Dnyaya geldikten sonra kiinin aslna ulaabilmesi iin
ona yolu gstererek deta ahiret kapsnn mnevi bir anahtar hkmn-
de olan hakkatleri gstererek Hakka vuslatn ipularn vermitir.

8 G. 14/3
9 G. 132/2
10 Es-Seyyid Osman Huls-i Drendev, Dvn- Huls-i Drendev,(Yay. Haz. Mehmet Akku,
Ali Ylmaz), Nasihat Yaynlar, stanbul, s.79.
erh edilecek olan gazel:
1. Ey gnl hk idi asln sen yine hk olagr
11

2. Sana cn u dil verben ismini dem koydu
Nefsini katl eyleyben kurb- levlk olagr
3. ugl- dnydan art iini h ekme elem
Nr- ak ile tutuup snesi k olagr
4. Sabr edip Hakkdan gelen cmle belya rz ol
Dostdan ihsndr deyben ehl-i idrk olagr
5. Kendini mirt kl t kim tecell ede Hakk
Kendin idrk eyleyenler ile derd-nk olagr
6. lmeden n lmek olsun dim rzun ey gnl
Nefs eytnn elinden em-i nem-nk olagr
7. Ey Hatbolu Hulsi bezl-i cn et dostuna
Glme fnde ann derdiyle gam-nk olagr
Gazelin erhi:
1.Beyit
Ey gnl hk idi asln sen yine hk olagr
(Ey Gnl! Senin asln toprak idi, sen yine (aslna dnerek) toprak ol,
Hakk (Allaha kavuma) derdiyle yanarak cmleden pk (temiz) ol.)

11 Vezni: Filtn- Filtn- Filtn- Filn
nsan bir saray olarak tasavvur edilirse gnln bu sarayn taht hk-
mnde olmas muhtemeldir ve bu saray dima gnl tahtna oturanlarn
olarak anlmaktadr. Kiinin gnlnde ne varsa kii o ad ile anlr. Vcut
saray kiinin tasarrufundadr, kimi isterse padiah o olacaktr. Dolaysy-
la gnl tahtnda dnya olan kii ehl-i dnya; Allah olan kii ise ehl-i
slm, ehl-i man ya da ehl-i idrk olarak anlr. Tasavvufta ise gnl ile
ilgili eitli kabuller olmakla birlikte temizlii ile anlarak ou kez
Kabeye tebih olunmutur. nk nasl ki Allah'a btn d ynelilerin
merkezi Hz. brahim (a.s.)'in yapt Kabe ise, Ona btn i ynelilerin
merkezletii yer de kalptir. Birisi madd, dieri manev Kabe'dir.
12

Burada Kabe hkmndeki gnle hitap ederek kendini terk-i edeb-
ten saknan bir Nb tavr aka kendini hissettirmektedir. Nitekim O da
Kabeya kar ayaklarn uzatarak yatan kiiye hitben:
Sakn terk-i edebden ky- mahbb- Hddr bu
Nazargh- ilhdir makm- Mustfadr bu
diyerek o kiinin ahsnda tm gnllere seslenmitir. Gnl de Kabe
gibi Allahn sevgilisinin ky, Onun nazargah ve Hz. Muhammed Mus-
tafann makamdr. Orada deil hata, edebin terki dahi olamaz. Gnln
ne kadar ulv bir makm olduunu bu beyit kesin bir ekilde anlatmaya
yeter.
ems-i Sivsnin:
Sr kar ayr dilden t tecelli ede Hakk
Padiah konmaz saraya hne mmur olmadan
beyiti ise gnl hnesinin kime ait olduunu dolaysyla gnlde nelerin
olmayacan aka gstermektedir. Hulsi Efendi de ayn ekilde g-

12 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Hk Maddesi, Pdfden aln-
mtr, s. 93.
nle, yani Hakkn tecelligh olan gnl Kabesine ynelerek niyazda
bulunmakta ve msivdan Mevlya giden yolun ipularn vermektedir.
Gnln Allahn tecelligh, kulundaki nazar makm ve muhabbet
mekn olduu aadaki hads-i erifte aka ifade edilmektedir:
(nnallhe tel l yenzuru il ecsmikm vel suverikm. Velkin
yenzuru il kulbikm ve a'mlikm) Allah sizin vcutlarnza ve d g-
rnlerinize, sretlerinize nem vermez, bakmaz. Fakat gnllerinize
bakar ve yaptnz ilere bakar."
Toprak mnsnda olan hk kelimesi drt unsur olarak bilinen
ansr- Erbaa (hava, ate, su ve toprak)dan bir tanesidir. Beyitten hare-
ketle zerinde durulmas geren en nemli mesele insann aslnn
hk(toprak) olmasdr. Kuran- Kerimin: Gerekten biz insan, kuru bir
amurdan, ekillenebilen bir balktan yarattk!
13
, O vakti hatrlayn ki
Rabbin meleklere; Ben kuru bir amurdan ekillenmi balktan bir in-
san yaratacam.
14
, Ona ekil verip yaratln tamamladm ve
iine ruhumdan flediim zaman, derhal onun iin secdeye kapann
demiti.
15
mealindeki yetlerinden ak bir ekilde Allah (c.c)n insan
topraktan yaratt ifade edilmektedir. z olmas itibariyle insann top-
raktan geldiini ifade eden Nefinin bir beyti de hatrlanmaya deer:
Verse ger hrd-i istidd hke terbiyet
Hk kadr-i gevher-i mhiyyet-i insn bulur (Nefi)
Ancak erh edilmeye allan beyitte, bu gerek mnnn yan sra
farkl mnlarn da ifade edilmi olduu hissettiriliyor.

13 15/Hicr, 26. Mealler, Elmall Hamdi Yazrn Kurn- Kerim Yce Meli Trke Aklama-
sndan alnmtr. Sadeletiren Kasm Yayla, Merve Yaynlar, 2002.
14 15/Hicr, 28.
15 15/Hicr, 29.
nsann aslnn toprak olduunun yukardaki ifadelerce anlalr ol-
masna ramen tekrar aslna yani topraa dn meselesi zha muh-
tatr. nsann lmyle birlikte gmlmesi ve bir sre sonra topran bir
paras hline gelmesi bilinen bir gerektir. Ancak burada meczi bir
ifdenin varl kesindir. Bu nedenle meczi olarak kastedilen mnya
ynelmek cap eder. Toprak drt unsurun en aasndadr. Dolaysyla
hakirdir. Bu nedenle tevzya iarettir.
16
Maddi nazarla bakldnda
toprak dier unsurlara nazaran en aada ve hakir olsa bile Mevlnnn
yedi dnden
17
biri olan Tevzu ve alak gnlllkte toprak gibi ol
d insann toprak gibi olmasnn aslnda kymete lyk bir tavr oldu-
unun gstergesidir. Toprak ile tevzu ve alak gnllln balantsn
anlatan Ak Veyselin: Karnn yardm kazma inen belinen/Yzm yrt-
tm trnanan elinen/Yine beni karlad glnen/Benim sadk yrim ka-
ra topraktr drtl dikkat ekmektedir. O srekli vermesine ramen
hibir karlk beklemeyerek ayn zamanda cmertlik timsli olarak kabul
edilmitir. Bu adan Sf de topraa benzetilmitir. Ona her kt ve ir-
kin ey atlr, ondan ise sadece gl ve iek biter. Bu, alakgnlllk ve
kalb-i selimi ifade eder. Benliin bulunmamas durumu, tevzu, toprak
gibi olmak, hep olgunluun tanmn verir.
18

Mutasavvflarca tevzunun nemli bir yeri vardr. Bu nedenle
tevzunun anlalmas tasavvufun ve ehl-i tasavvufun anlalmas asn-
dan nemlidir. Tevzunun hakkyla ve kati bir ekilde anlalabilmesi
iin 1960ta irtihal eden Hulsi Efendinin musr Bedzzaman Said
Nursnin gzel ve olduka sanatl tebihini hatrlamak kfidir:

16 skender Pala, 2007, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kap Yaynlar, stanbul, s.183.
17 1. Cmertlik ve yardm etmede akars gibi ol. 2 efkt ve merhamette gne gibi ol. 3.
Bakalarnn kusurunu rtmede gece gibi ol. 4. Hiddet ve asabiyette l gibi ol. 5. Tevzu ve
alakgnlllkte toprak gibi ol. 6. Hogrllkte deniz gibi ol 7. Ya olduun gibi grn ya
da grndn gibi ol.
18 Ethem Cebeciolu, a.g.e., s.98.
Her adam iin, heyet-i itimaiyede grmek ve grnmek iin mer-
tebe denilen bir penceresi vardr. O pencere kamet-i kymetinden yk-
sek ise, tekebbrle tetvl edecek. Eer kamet-i kymetinden aa ise,
tevazu ile takavvs edecek ve eilecek, t o seviyede grsn ve grn-
sn. nsanda bykln mikyas kklktr, yani tevazudur. Kkl-
n mizan byklktr, yani tekebbrdr."
19

Yukardaki ifadeye gre: Her insan iin toplum hayat bir vitrin ve
pencere gibidir. Bazen bu vitrin ve pencere uzun veya ksa olabiliyor.
ayet kii, topluma bakan o pencereye gre kk kalyor ise, kibir ile
boluu doldurmaya alr. Yani hak etmedii o makam ve mevkiye lyk
durabilmek iin sn bir ekilde uzamaya alyor ki, bunun ad tekebbr
ve kibirdir.
Bir de kii uzun ve byk olup, topluma bakan pencere kk kala-
biliyor. O zaman kii o pencereye gre eilip tevzu gsteriyor. Yani
mnev kmeti ok byk zatlar, toplum penceresinde sir insanlarla
irtibata geip diyalog kurabilmek iin onlarn seviyesine eiliyorlar. De-
mek insanlarda bykln lt kklk ve tevazu gstermek iken,
kkln lt byklk taslayp kibirlenmektir.
Bunun haricinde Hulsi Efendinin ve dier airlerin bu mazmunu
eserlerinde bu mnlarda kullandn aka grebiliriz:
Bu yolda varn yok eylemekmi hep keml ancak
u kim toprak ola ann yeri Ar- Bern olmu (Hulsi Efendi)
Hk ol ki Hda mertebeni eyleye l
Tc- ser-i lemdir o kim hk-i kademdir (Ruh)

19 Bedizzaman Said Nurs, Mektbat, Hakikat ekirdekleri.
Dildedir mihrin ko hk olsun yolunda cn u ten
Ben lrsem lem-i manda bkdir gnl (Nefi)
lk msrada, bu mn dnlmemi olsa bile, akllara gelen dier
bir nokta ise insann topraktan yaratlmas ve yine lmle topraa yani
aslna rc etmesidir. Bu durum devir nazariyesini hatrlatmaktadr. De-
vir nazariyesinde:
Maddi olarak grlen u leme den bir mevcut, nce cemad
(cansz), sonra bitki, sonra hayvan, sonra insan ekillerinde tecelli eder
ve sonunda da "insan- kmil" ekline dnr, Hakk'a vsl olur. nsan-
Kmil'e kadar olan izgiye kavs-i nzul (ini yarm dairesi, ayrlk), insan-
Kmil ile balayan Allah'a dn izgisine de kavs-i urc (k yarm dai-
resi, kavuma) denir. Kavs-i urc ile varlk vcud- mutlaka yani aslna
dner. Mebde ve medden bahseden bu harekete devir denir. Buna
Bir'den gelen ok'un tekrar Bir'e (yani Allaha) dnmesi denir. Kavs-i n-
zul ile kavs-i urc iin, "Devre-i Feriyye" ve "Devre-i Ariyye" tabirleri de
kullanlr.
20

Beytin ikinci msrasnda ifade edilen derd-i Hakk ile yanmak, dier
bir deyile ak derdiyle yanmaktr. Sflere gre, dert, gerek aktr.
Dert, geree ulama derdidir.
21
Yanmak, tasavvufta eriilebilecek en
son mertebedir. Dert, keder ve hzn mmine yakan hasletlerdir.
nk dnya hayat, sevgiliden uzak kalan mminin gurbetidir. Bu ne-
denle her mmin dnyada Hakka ulama yollarn aramal ve gurbetten
vatana dnmek iin aba sarf etmelidir. Nitekim Hz. Mevlnnn Ham-
dm, pitim, yandm ifadesi insann dnyaya geliinden insan- kmil
oluuna kadar olan tm mertebelerini sde bir ekilde zetlemitir.
Niyz-i Msrye ait:

20 Ethem Cebeciolu, a.g.e., s. 63.
21 Ethem Cebeciolu, a.g.e., s.21.
Derd-i Hakka talib ol dermne erem dersen
Mihnetlere rgb ol sna erem dersen
Ak yolu belldr her kr cefldr
Canndan midin kes cnna erem dersen
Her kimin kim derd-i Hakkdan yreinde olsa d
kibet dermnna erip can gnl ola s
beyitler Hulsi Efendinin ifadesiyle rtmekte ve derd-i Hakkn izahn-
da yol gstermektedir. nsann leme geli gayesinin Allah bulmak ve
Ona dnmek olduu bu veciz ifadelerle hatrlatlyor. Ancak bu dert ile
yann bir kuru kavgadan ibaret olmad ve nihyetinin mutluluk oldu-
u kibet dermnna erip can gnl ola s msrasnda ifade edilmi-
tir.
2. Beyit
Sana cn u dil verben ismini dem koydu
Nefsini katl eyleyben kurb- levlk olagr
((Allah) Sana cn ve gnl vererek ismini dem koydu. Nefsini ld-
rerek levlk srrna yakn ol.)
Beyit, ilk beyitte ifade edilen mnnn devam niteliindedir. lk ms-
radaki dem kelimesi insann yaratlyla ilgili olup hem ilk insan olan
Hz. dem hem de insan mnlarn kapsamaktadr. Can ve gnl ise ayr
ayr izaha muhta kavramlardr. lk msrada can, dil ve dem stlahlar
zerinde durulmutur.
Gnl, n akyla ilgili her trl gelimenin algland yerdir. n-
sann yaamas iin gnle olan ihtiya ve can mevhumu ona daha da
nemli bir yer hazrlar.
22
Bu mnlarn yannda gnl tasavvuf olarak

22 skender Pala, a.g.e., s. 168.
ok daha ulvi bir mekndr. Gnl ile ilgili: Ben ne yere ne ge sarm;
ancak bana man eden mmin kulumun gnlne tecelli ederim. Hads-i
erifi gnln tecelligh- lhi olduunun kuvvetli bir ispatdr. Ayrca Al-
lah ekillerinize deil, kalplerinize ve amellerinize bakar. Hads-i erifi
mucibince Allah (c.c.)a yaplan ibadette ve niyazda emri tatbikten
ziyde ak ve evk ile yaplmasnn nemine iaret edilmektedir.
Cn ise ruh, hayat kelimeleriyle ifadesinin yannda tasavvufta Al-
lahn Hayy esmasnn tecellisi olarak bilinir. Can olarak kabul edilen bu
hayat cevheri Hakkn hazinesinden insanoluna bahedilen bir cz ola-
rak kabul grr. Divan edebiyatnda cn, n elindeki tek nakittir.
23

Dnya gurbetinde kulun tek sermayesi cndr ve bu sermayeyi ne uur-
da harcarsa kr o olacaktr.
Vahdet inancna gre dnya, Allahn varlndan ayr bir varlk arz
etmez. O sadece Hakkn esma ve sfatlarnn deiik suretlerde tecellile-
ridir. Hakikatte insan, kinat iin yaratlmamtr, bilakis kinat insan iin
yaratlmtr. te bu hakikat kavranr ve insan lemi Hakkn zuhuru ola-
rak grerek onu sevgililerin sevgilisine kavumak iin bir ara olarak g-
rrse ite o zaman cn sermayesi heb edilmemi olur.
Nefis kelimesinin szlk mnlar: bir eyin zt, kendisi; Ruh, can,
hayat, kalp, heves. nsann biyolojik ihtiyalar.
24
Tasavvuf olarak ise ku-
lun kt huylar ve irkin vasflar, kt his ve huylarn mahalli olan lati-
fe, cism-i latf. Bu anlamdaki nefs kiinin en byk dman olduundan
onu ezmek, krmak ve mcahede klcyla katletmek gerekir. Bundan kur-
tulmann tek yolu ise riyazettir, ile karmaktr. Nitekim Nefsini bilen,
Rabbini bilir.
25

23 skender Pala, a.g.e., s. 83.
24 Safer Baba, a.g.e., 209.
25 Sleyman Uluda, a.g.e. s. 405-406.
Allah Telnn halk ettiklerinden eytann Ona muhalefeti gibi in-
sann da vcut saraynda nefis, ayn vazifeyi f eder. nsanda terakkiyt
salayaca iin nefsin varl, nefse hkmedenler ve onu ldrenler iin
hayrdr. Nefsin hayr yahut er olarak kabl zha muhtatr. Bu
mesele ile ilgili Ess-Seyyid Osman Hulsi Efendinin muasr Bedizza-
mana sorulan bir suale verdii cevab hatrlamak hakkatin anlalmas
bakmndan olduka elzemdir:
Yukardaki suale verilen cevapta errin yaratl deil, ona alma-
nn er olduu, yaratl ve icadn btn bir sonuca bakaca ve ilemenin
ise zel bir faaliyet olduu iin zel bir neticeye bakaca ifade edilmek-
tedir. Atein yaratlnda ok faydalar vardr ve btn de hayrdr. Biri
kt bir fiilde bulunarak ateten zarar grse atein yaratl erdir di-
yemez. nk ate yemek piirmek, snmak bata olmak zere pek ok
noktada hayr ilerde kullanlmaktadr. Ayn ekilde nefsin hesabna al-
an bir kimse Nefsin yaratl erdir diyemez. nk onun yaratl
insan- kmile giden yolun yolcularn belirlemekte byk bir snavdr. O
olmasa btn insanlk makamlar olmayacak bylece Hakka kavuma
yolunda kimsenin kimseden, alann almayandan fark kalmayacak-
tr. Nefis bu itibarla Hakka ulama yolunda hakiki ak ile gsterme-
si ve ayrt etmesi bakmndan hayrdr.
Bu noktada mam Gazlnin nefis ve eytanla ilgili tebihi hatrlan-
maya deer:
Kalbe doan bir dncenin eytandan m, hev-i nefisten mi yoksa
Allahtan m olduunu bilmek iin u yollara bavurmalsn: O dnce
belli bir hal zere kararl ve dzenli olarak duruyor ise Allahtan veya
hev-i nefisten gelmektedir. Eer tereddtl ise eytandandr. Baz Arif-
ler yle der: Hev-i nefs kaplana benzer. Saldrd zaman, avna tama-
men hakim olmadka veya tam olarak tepelemedike geri ekilmez.
Veya inanc uruna kr krne savaan ve len, fakat asla geri dnme-
yen bir Hriciye benzer. eytan ise kurt gibidir. Bir taraftan kovsan, do-
lanr dier taraftan gelir.
26

Bu beyitte zerinde durulmas gereken asl mesele kurb- levlk st-
lahdr. Levlk, "Levlke levlke Lema halaktl-eflk hadsine iaret
eder ve Ey Habbim, sen olmasaydn, bu kinat yaratmazdm. mns-
na gelmektedir. Hulsi Efendinin Kurb- Levlk ol diyerek neyi/neleri
kastettiini anlamak, iaret edilen hadsin mnsnn tam olarak anlal-
masndan geer. Kinat bir aa olarak dnlrse yukardaki hadisin
iaretine gre: Peygamber efendimiz (s.a.v.) kinatn yaratlnn tek
msebbibi olmas hasebiyle bir ekirdektir ve bu ekirdekten doan
kinat aacnn en olgun meyvesidir. O nbvvet ve risalet nazarnda
dier nebi ve Rasllerin, beeriyet nazarnda ise insanln fevkinde bir
makama sahiptir. Bu nedenle Hulsi Efendinin ifadesinde olduu gibi,
hi kimse kendini onunla kyaslamam, sadece Ona yakn bir makamda
olmay temenni etmitir. Allah Telnn bu hitabna mazhar olan
Raslullah(s.a.v.), kinatta kendinden nce ve sonra yaratlmlarn,
phesiz, en stndr. Bu itibarla halk olunan tm insanlk ona yaknl-
nisbetinde derecelendirilecektir.
Allah (c.c.) insan eref-i mahlkat olmak zere yaratt ve onlara r-
nek olarak nebiler ve Rasller gnderdi. Onlar topluma rnek olanlarn
en stnleridir. nsanln takibi iin dnyaya ayak izlerini brakarak ayn
yolu takip etmelerini telkin etmiledir. Can nakdini Hakk yolunla sarf
eden insan al-y iliyyn (cennette en yksek derece/Cenb- Hakkn in-
dinde en iyilerin ve kmillerin derecesi)e kp Raslullaha dost olabilir-
ken, msivaya gnln kaptran kii esfel-i sfiln (sefillerin en sefi-
li/cehennem'in en aa tabakas)e derek Ebu Cehil ve Ebu Lehebe
dost olabilir. Hulsi Efendi burada Kurb- levlk olabilmenin can ve gnl

26 mam Gazl, 2006, Minhcl-bidn il Cenneti Rabbil-lemn Cennete Doru *Yedi
Geit+, ev: Ali Kaya, stanbul, s. 82-83.
Hakk yolunda kullanp nefsi ldrmekten getiini ifade eder. Bu da ri-
yazet ve ile ile olacaktr.
3. Beyit
ugl- dnydan art iini h ekme elem
Nr- ak ile tutuup snesi k olagr
(Dnya ilerinden art iini, hi elem ekme. Ak ateiyle yanarak si-
nesini yrtanlardan ol )
Beytin ilk msrasnda nemle zerinde durulan mesele dnya me-
galesi dolaysyla da elemdir. Elem matluba erememenin verdii ac duy-
gusudur. Kii Allahtan gayrsn istemeyi unutursa ite o zaman necat
bulup eleminden arnacaktr. Hz. mam rni (k.s.): Dnya, kul ile Allah
arasnda hicap (perde) olan ey, Hz. Pir-i Sni Erefolu Rm (k.s.) ise
Dnya l-ey. Yani hi. Hie gnl veren de sonunda hi olur. Ey Azz,
dnya seni terk etmeden sen dnyay terk et
27
eklinde dnyay tanm-
lamlardr.
nsanolunun leme geli ve gidi hadisesi incelendiinden dnya-
nn mahiyeti en iyi ekilde anlalabilir. 16. Yzyl airlerinden Talcal
Yahynn Knn'nin byk ehzadesi Mustafa'nn bodurulmas zeri-
ne kaleme ald mersiyesinin matla beyti dnyaya geli ve gidii en g-
zel ekilde zetler:
demolu leme ryn gelir ryn gider
Nle v efgn ile giryn gelir giryn gider
Bu beytin mns: nsan dnyaya geldii gibi, eli bo, gider. Gelii gi-
bi gidii de iniltilidir. Yani insanolunun dnyaya geliinden beri tek ser-

27 Safer Baba, 1998, Istllt- Sofiyye F Vatan- Aliyye -Tasavvuf Terimleri-, Heten Keten
Yaynlar, stanbul, s. 47.
mayesi vardr. Cn Eer cn nakdini krl bir ticrete sarf ederse kr
belki mutlak yre ulamak olacaktr.
nsanolu iin dnya hayat bir gurbet, bir ticaretgh, bir ayrlktr.
Sevgili(Allah)den ayrlan muk, gurbet(dnya)ten slaya gtrecek ona
layk hediye ile dnmelidir. Yoksa ne sevgiliye bakacak yz ne de huzu-
runa kacak derman olur. Nasl ki bir tccar gittii baz ticaretghlardan
byk kazanlarla bazlarndan kk kazanlarla dnerken baka bir
yerden ise eli bo dnerse o meknn tccar iin herhangi bir kymet-i
harbiyesi olmaz, buras tccar iin kr mekn olmad gibi ayn zaman-
da bir zarar mekn olur. Bir baka deyile cn nakdini heba etmi olur.
Dnya hayat da ite byledir. Kimisi krla dner, kimisi de zararla d-
ner. Dnya, insan Allahtan uzaklatran ve gaflete dren her ey;
mal, menfaat, itibar, mevki, hrs, an ve hret gibi eldiricilerle doludur.
Zhid ve mutasavvflar ise dnyay ylana, zehire, cadya benzetirler. Ku-
lu ahiretten alkoyan her ey dnya olarak kabul edilir. Zhidler (ise)
dnyay talakta boamlardr. nk dnya, ahretin kumasdr.
28

Dnya megalesiyle ilgili Sivas erfndan (aslen Adanal) kr
Erolun Gardalarm brakn artk dnyay, dnya iini. Bitmedi, bitmi-
yor, bitmeyecek. Neredeyse her yzylda lem yenileniyor, eskiler gidi-
yor, yeniler geliyor. Gidin, bakn mezarlklara onca insan bitirememi u
dnyann ilerini. Ama dnya, hepsinin iini bitirmi. szleriyle dnya
megalesinin bitmeyeceini samimi bir slupla zetlemiti. Aynen onun
dedii gibi dnya hayat bir deirmen misli insanlar tmektedir. n-
san aba ve gayretiyle dnya deirmeninden, buday tanesinde olduu
gibi, saf un eklinde de kabilir, aksine kepek eklinde de kabilir. Ne
uruna dnyay kullanrsa ona layk hiri olur.
kinci msrada zerinde durulan nr- ak ile yanmak ve sne yrt-
maktr. eyh Glibin:

28 Sleyman Uluda, a.g.e., s. 155.
B-szi-i ak istemeziz tl-i hayt
Mnend-i erer byle lnce gideriz biz
29

beytinde biz, ak yan olmakszn uzun yaamay istemeyiz, biz kvlcm
gibi bir hayat isteriz der. Kvlcmn mr ksadr ama gerekten yaar.
Ak ateiyle yanmak madden mr ksa da olsa mnen olduka uzundur.
Ak atei, pervanenin eme(mum) dmesi gibidir. Yanarak beden per-
desini aralar ve aknda yeniden doar. Tasavvuf olarak beden ruhu
hapsedip mbuduna ulamasna mani olan bir perde vazifesi grmekte-
dir. Muun tek anahtar aktr. Beden hapsinden tek kurtulu yolu ksa
da olsa kvlcm misli yanmaktr.
zznin:
Snene surah ap ney gibi nln olmadan
Hlet-i ak ile her dem zr u efgn eyleme
beyti ve Vsfn:
Her biri revzen-i kasr- tecelliyt olur
Kim ki eyler snesin bin pre Allah akna
beytinde Hulsi Efendinin iirindeki mn vardr. yle ki kii sinesini
Allah yolunda sarf etmedike hakk mnda yaamam ve var olmam
olacaktr. Bir baka deyile beden kafesi dnyaya aittir ve ondan geip
dnyadan arnmadka kiinin elemi bitmeyecek gerek k olamaya-
caktr.
Sne, tasavvuf olarak ilim sfat ve ilhi ilim
30
mnlarna da gelir.
Sine-k ile kiinin akl bandan syrlp Hakka gnlden ballk duyma-
s gerektii ifade edilmi de olabilir. Nitekim Bakasndan geerek Ona

29 Muhsin Kalkm, 1994, eyh Glib Dvn, Aka Yaynlar, stanbul , s. 310.
gnl verin ve Ondan korunun(korkun). Namaza devam edin ve ortak
koanlardan olmayn.
31
ve Bir de mran'n kz Meryem'i misal kld- ki
o rzn ok salam korudu. Fakat biz ona ruhumuzdan fledik. Ayrca,
Rabbinin szlerini ve kitaplarn tasdik etmiti ve (Rabbine) gnlden
itaat edenlerdendi
32
meallerindeki yet-i kerimlerde gnlden bal
olmann, gnl vermenin nemi vurgulanyor. Akln varl Allah ile ara-
daki tm perdelerin kalkmad anlamlarna gelir. Kii fen bulmak dile-
melidir fakat fen bulmay, varln ve istemeyi istemeyi de unutmadk-
a asla fen bulamayacaktr. nk istemek elde etmek amacnn r-
ndr ve o da akln varlna dellet eder.
4. Beyit
Sabr edip Hakkdan gelen cmle belya rz ol
Dostdan ihsndr deyben ehl-i idrk olagr
(Hakktan gelen btn belalara sabredip rz ol. (Btn bu belalara)
Dosttan ihsandr diyerek anlayl ol.)
Sabr, tasavvuf olarak baa gelen musbetlerden dolay Allahtan
baka kimseye ikyeti olmamak, szlanmamak, yaknmamak, kendini
acndrmamaktr. Kul karlat sknt ve belalarn verdii znty sa-
dece Allaha arz eder ve onun inyetini ister. ekv ikyeti Allaha sun-
ma, kazya rz gsterme hline de aykr dmez. Fakirin sabrl, zengi-
nin kr ehli olmas lazmdr. Sabr, musbetle karlalan ilk anda bahis
konusu olur. Ayrca haramlardan kanmakta ve dn emirlere uymada
bahis konusu olur. Sabr- cemil: Yaknmadan ve szlanmadan gsterilen
sabr.
33

31 30/Rm, 31
32 66/Tahrm, 12
Aadaki ayet-i kermler Allahn kulundan sabr istediini ifade et-
mektedir:
Ey iman edenler! Sabr ve namazla yardm isteyin. phe yok ki Al-
lah, sabredenlerle beraberdir.
34

Rabbin iin sabret
35

Razlk ise szlanmama, honut olma halidir. Mutasavvflardan C-
neyd: Rz irdeyi ortadan kaldrmaktr, El-Kannd: Rz, kaderin ac
tecellileri karsnda kalbin huzur ve skn halinde olmasdr, bn-i At:
Hakkn ezel tercihinin kendisi iin yapt tercihten daha iyi olduunu
kavrayarak kzmay ve ikyeti brakmasdr. eklinde tarif etmilerdir.
Irak sufleri rzy hal saydklar halde Horasan mutasavvflar onu ma-
kam
36
olarak grmlerdir. Rza iki trldr: birincisi Allahn kulundan
rz olmas, ikincisi de kullarn Allahtan raz olmasdr. Rz halindeki
veya makamndaki kul: Kahrn da ho, ltfun da ho der ve Hakkn
hibir tecellsinden ikyeti olmaz. Rza kaps ise tasavvuf yolu ve tari-
kattir.
37

34 2/Bakara, 53.
35 74/Mddesr, 7
36 Hl ile makm arasndaki farklar:
Hl ile makmn pek ok ynden benzerlikleri vardr. Her birinde dierine ait zellikler bu-
lunmaktadr. Hle hl denmesi; onun ayn ekilde kalmayp deimesinden dolaydr.
Makma da makm denmesi; sbit oluu ve istikrarndan dolaydr. Bazen bir ey bizzat hl
iken sonra makm olur. Mesel; kulun iinden nefsinin muhsebe etme arzusu gelir. Sonra
bu nefsin sfatlarnn ona glip gelip bastrmasyla ortadan kalkar. Sonra tekrar gelir, tekrar
gider. Kul devaml bu muhasebe hlini korumaya alr. Sonra nefsin sfatlarnn ortaya k-
masyla hal deiir. Bu durum kerm olan Allahtan kula yardm ulancaya, muhsebe hli
stn gelip nefis ezilerek muhsebe nefse hkim oluncaya ve onu zabtedinceye kadar devam
eder. Bylece muhsebe onun vatan, istikrr yeri ve makm olmu olur. Artk o, muhsebe
hlinden sonra muhsebe makm olur. Sonra srasyla murkabe, mhade, fen hli, bek
hli, aynel-yaknden Hakkal-yakne terakkiler ayn yukardaki rnekte olduu gibi hlden
makma geiler olur. Hakkal-yakn hallerin en ereflisi ve allarak elde edilemeyen srf
ilhi bir hbedir. ihabddn Shreverd, Gerek Tasavvuf *Avrifl-Merif+, Semerkand,
stanbul, s.606-608
37 Sleyman Uluda, a.g.e., s.435-436.
Divan iirinde bu stlah, neredeyse her air tarafndan kullanlagel-
mitir. k, muundan gelen her cefya katlanr. Hatta sevgilinin
cefs onu nemsedii anlamna geldii iin k bundan zevk alr. Bu hal
tam bir rz hali ya da rz makmdr. Slik ise divan iirindeki ktr.
Allahtan gelen her eye sabrederek rz gsterir. Ayn an sevgiliden
gelen cefya ihsan gzyle bakmas gibi slik de dnya namna kt ola-
rak kabul gren ne varsa Allahtan bilir ve bu hl ile mutlu olur.
Kavramak ve alglamak mnlarna gelen idrk tasavvufta iki trl
ele alnr. Birincisi Basit drk: Hakkn varln idrak etmekle berber bu
idrakn ve idrk edilen Hakkn uurunda olmamak. kincisi Mrekkeb
drak: Hakkn varln idrak etmekle birlikte bu idrkin ve idrk edilen
Hakkn uurunda olmak.
38
drk, eksik olsa da mutlaktr ve farkl ekil-
lerde zuhur eder. Her kiinin gnl aynasna tecelli eden esm ayn ol-
mad srece Onu anlamak farkl ekillerde olacaktr. Cneyd-i Badad
Allah bilmenin anlam ve arif kimdir diye sual edildiinde: Suyun rengi,
kabnn rengidir demi. Bu ifadeye dayanarak kiinin gnl ve aklnn
snrlar Hakkn idrakini belirler demekte hata olmaz. Kiinin Allah hak-
kyla idrak edebilmesi ayna hkmnde olan gnlnn temizliine ve ge-
niliine baldr.
Ayrca idrk, yol ehlini terakki ettirir ve terakki de idrk ettirir. n-
k slik yol kat ettike makmna ve haline gre idrk edecektir. Bu da
Hakk hakkyla anlamann perdelerini aacaktr. Tecellleri idrak eden
mrid terakki edecektir.
Hz. Ebu Bekir'e isnad edilen:
"El acze anil idraki idrakun, (Seni tam anlamyla idrakten aciz olmak,
Seni anlamaktr Rabbim)

szne gre Allahn tam mnsyla idrki mmkn olmad ve bunu
anlamann dahi Allah idrak etmek olduu beyan edilmitir. Herkes
torbasndakini dker deyiinde de olduu gibi kiinin gnlnde, aklnda
ve hayatnda Allaha dair ne kadar ok ey varsa idrki de o nisbette ola-
caktr.
Beyti bir btn olarak ele alacak olursak idrk ehli olunmas gerekti-
i zerine teekkl etmi olduunu grebiliriz. nk idrak ehli olmayan
kii dnyada bana gelen musbetleri hikmet nazaryla gremez. Onlar-
dan ders karmaz, zlr ve isyan eder. Asl matlubun dnya nimetleri
olduunu sanarak ona alr ve hem dnyada hem de ahrette ifls eder.
Fakat yanlr. Ehl-i idrk ise mnnn zn kavramtr. O, Hz. brhim
(a.s) gibi Ben batan eyleri sevmem diyerek matlub- hakkye, yani
Allaha, ynelmitir. Kinatta olan ne varsa onun iradesinde olduunu
bilir ve ceflara dosttan olduu iin sabredip rz gsterir. Rza gsterir ki
O rz olsun.
5. Beyit
Kendini mirt kl t kim tecell ede Hakk
Kendin idrk eyleyenler ile derd-nk olagr
((Sen) kendini ayna kl, t ki Allah tecell etsin. Kendini idrk eyle-
yenler ile dertli ol.)
Aynann edebiyatta, zellikle dvn edebiyatnda, kullanl sebeple-
rinin banda ss malzemesi oluu gelir. Gzeller, aynaya bakarak kendi
gzelliklerinin farkna varrlar, yine ona bakarak sslenirler. Aynann,
karsndakini gsterme ve yanstma zellii, gerekte asl olmayan bir
eyin bir hayal misli ortaya kmasdr. Ayna aydnlk, parlak, lekesiz ve
pas tutmam olduu zaman iyi gsterir. Sevgilinin yz aynasnda tm bu
zellikler vardr.
Her ey zdd ile kaim olduu iin Vcd- Mutlakn zdd olan
adem-i mutlak bir ayna olarak dnlr. Adem-i mutlak mstakil bir
mevcdiyete sahip olmayp aynada grlen bir hayal gibidir. Aynada
akseden eya bir glgeden ibrettir. Allah bir an tecell etmemeyi murd
etse btn mmkinat ve mezhir ortadan kalkar. Nitekim Allah (c.c.)
insan bir ayna olarak yaratm. Onda ztnn gzelliini seyreder.
39

Hakkn insan seyrini anlatan aadaki beyit bunu en gzel ekilde zet-
lemektedir:
Kendi hsnn hblar eklinde peyd eyledin
em-i kdan dnp anu tema eyledin
Tasavvufta yokluk: Allahn varl okluk aynasnda yansyarak ok-
luk meydana gelir. Mutasavvflara gre madde, bitki, hayvanlar ve insan-
lar Hakkn isim ve sfatlarn aksettiren aynalardr. Hakk en mkemmel
bir ekilde zt, sftlar, fiilleri ve isimleriyle insan- kmilde ve Hz. Pey-
gamberde tecell etmitir.
40
Aziz Mahmud Hdyi Hazretleri :
yinedir bu lem her ey Hakk ile kim
Mirat-i Muhammedden Allah grnr dim
diyerek Allahn sfatlarnn Hz. Muhammed (s.a.v..)da daima tecelli et-
tiini ifade etmitir. Kulun kendini ayna edinmesi ve insan- kmil olma
yolunda lem ve Rasl-i Ekrem (s.a.v.)in ahs en muhteem rneklerdir.
nk Hz. Muhammed (s.a.v.) ve lem her an Allahn grnd ky-
mettar hazinelerdir. O mertebelere yakn olmak istenen bir durumdur.
Nasl kirli bir pencereden lemi seyir hakkyla olamayaca gibi kirli bir
aynada da Hakkn tecellisi laykyla olmayacaktr.
Ehl-i idrk mahzun ve dertlidir. Drdnc beyitte ifade edildii gibi
ehl-i idrk kinatta olan ne varsa Onun iradesinde olduunu bilir. Mah-

39 skender Pala, a.g.e, s. 47.
40 Sleyman Uluda, a.g.e., s. 368-369.
zun ve dertli olmas mahbub- hakk olan Allahtan uzakta olmasndan-
dr. Hulsi Efendinin, ehl-i idrk ile derd-nk ol ifadesi, bizce iki ekil-
de anlalmaktadr. Birincisi ehl-i idrk dertlidir yahut dertli olmaldr,
sen de onlarla birlikte dertli ol. Bu mn kiinin bir mride ihtiyacna
hccet (delil) olabilir. kincisi ise dertli ol ki ehl-i idrk olabilesin. Burada
ise kiinin asl maksudu geni perspektifte Allaha ulamaktr ancak dn-
yadaki maksudu da ehl-i idrk olabilmektir mns anlalmaktadr.
lk beytin aklamasnda ems-i Sivsnin:
Sr kar ayr dilden t tecelli ede Hakk
Padiah konmaz saraya hne mmur olmadan
beyiti rnek gsterilerek gnlde neyin olmas neyin olmamas gerekti-
ini ifade edilmiti. Ayn ekilde ems-i Sivsinin ve Yunus Emrenin:
Gnl alabun taht alab gnle bakt
ki cihan bedbaht kim gnl ykar ise
beyitleri gnlde dier bir tbirle insann kalbinde Hakktan gayrsnn
olamayacan ve iki cihan padiah olan Allahn saraynn ona layk ol-
mas gerektiini ifade etmektedir. Bu nedenle kiinin sevinci de kederi
de yalnz Allah olmaldr. Hakktan uzak ve rak olma tarzndaki dert tam
anlamyla hsrandr. Fakat Hakka yakn olmann meydana getirdii dert
arnma sebebidir. Allah derdini artrsn eklindeki Mevlev deyimindeki
dert ise ilhi ak mnsndadr ve bu istenen bir derttir. Bu ifadelere g-
re en byk dert, dertsiz olmaktr.
41

6. Beyit
lmeden n lmek olsun dim rzun ey gnl
Nefs eytnn elinden em-i nem-nk olagr

41 Sleyman Uluda, a.g.e., s. 140
(Ey Gnl! Dim arzun lmeden evvel lmek olsun. Nefis ve eyta-
nn elinden gz yal (alayanlardan) ol.)
Bu beyitte nemle zerinde durulan stlah, lmeden nce lmek
arzusudur. Bu ifade tasavvuf olarak u ekilde yorumlanr: Nefsin, hev
ve hevesinin kkn kazmak. Nefsin can bu hev ve hevestir. Onu
madd hazlara ve bedeni zevklere ynelten hev ve hevesin yok edilmesi
nefsin lm anlamna gelir. lmeden evvel lmek budur. Nefsi l-
drmek iin alan savaa cihd- ekber denir.(Kn)
42

Hz. sa "Bir kimse iki kez domadka melektun srlarna eremez"
der. Birinci dou, anne karnndan ikincisi ise maddeden karak mn
dnyasnda tekrar doutur. lmeden evvel lnz mnsndaki Mutu
kable ente mutu hadis-i erifi aka mn dnyasnda tekrar douu
ifde eder. Mn dnyasnda dou ancak kalbi dnyevi tm arzulardan
arndrmakla yani kinden, nefretten, tamahkarlktan, nefisten ve eytan
hevesttan temizlemekle olur.
Dnya hayat bir ry misli aldatcdr. Nasl bu lem bir ry lemi
ve ahiret hayat da gerek bir lem ise lm de bu rydan uyan, ger-
ek leme giri kapsdr. Hakkat nazarnda bu byledir. lmeden evvel
lmek ise bu temsilde olduu gibi beden kafesini terk etmeden bu
rydan uyanmann ve dnyann gerek yzn grebilmenin anahtar-
dr.
Hz. Mevlnnn lm gnne eb-i ars (dn gecesi) denlmekte-
dir. Mutasavvflarca doal lm sevinle karlanr. nk kiinin vuslata
erdii, yani Allaha kavutuu, eklinde yorumlanr. Beyitte kastedilen
lm ecelin gelmesi deil, irdeli lm olarak kabul edilen mevt-i ih-

42 Sleyman Uluda, a.g.e., s. 363-364.
tiyrdir. rdeli lm: nefsin etkisiz ve sz dinlenmez hle getirilmesi,
cihd- ekber ile nefsin ezilmesi, katledilmesidir.
43

leme geli, yaay, aile, memleket vb. durumlarn yaratl insan
irdesi dnda gerekleir. Ayrca kinatta var olan her eyin bir hikmeti
olduu ve bunun da bir hikmete binen gerekletii aka bilinmekte-
dir. Ancak insann istei dnda gerekleen pek ok duruma ramen
insann ihtiyarnda olan saysz nimet de onun hizmetine sunulmutur.
nsanlarn leme gelileri, yaaylar ve gidileri farkl farkl ekiller-
de gerekleir. Kimi tm azalar tam, kimi baz azalar eksik; kimi salkl
kimi de salksz ekilde doar. Yaay itibariyle kimi zengin kimi fakir;
kimi uzun kimi ksa yaar. Ayn ekilde kimileri yatanda kimi kazada
kimileri de ecel ile farkl ekillerde karlar. Bu da gsterir ki her kiinin
snav farkldr. Ancak nefsin herkeste olduu ve eytann da herkes iin
olduu kesin ve muhakkaktr.
Hz. Mevlnnn Su, geminin iine girerse onu batrr. Altnda bulu-
nursa, onu yzdrr sznden kiinin nefsine hkim olmasnn onu y-
celtip ykselteceini fakat kiinin nefis ve eytan belsna yenilmesiyle
mahvolup helk olacan anlamak mmkndr. eytan ve nefis, tbiri
cizse zararl mallarn ticaretini yapan mflis tccarlardr. Onlarn tezga-
hnda kin, nefret, arlk, msriflik, dmanlk, bozgunculuk vb. pek ok
trde asl bozuk mallar satlmaktadr. nsanolu dnya ticrethnesinde
bunlara ihtiya duymadan kendine faydal olan sonsuz nimetlerle haya-
tn devam ettirebilir. nsanlarn hakkte giden yolda ayaklarna taklan,
onlar ayrtran ve yaamalarn zorlatran bu mallar kiinin sonsuz
mutluluuna mani olacak, kalbini ldrecek rm hakktlerdir.
Bu iki dman birleerek nasl bir kuvvetli bir ordu oluyorlarsa insa-
nolu da dnyada bunlara kar koyabilmek iin birilerinin desteine ih-

tiya duymaktadr. Kuvvetsiz kiiler kuvvetli ahslara snarak bu
beldan ancak kurtulabilirler. Nefis ve eytan belsna kar koyan kiiler
Allahn elileri olan peygamberler, insn- kmil mertebelerinde evliya-
lar, veliler ve mrid-i kmillerdir. nsanolu ancak ve ancak onlarla, on-
lara yakn olmakla, onlara yakn olanlara yakn olmakla ve onlarn yolun-
dan gitmekle bu musbetten en az zararla kurtulabilirler.
Zhidler ve sfler yaptklar kt ilere, girdikleri gnahlara, iinde
bulunduklar bel ve musbetlere ahde vef edemeyilerine firkat ve
hicran hline, ahret hesbna alari bir damla gzyann pek ok mk-
l halledeceine bu yzden ibdetten daha hayrl olduuna inanrlar.
44

Tasavvufta alamak: gnah, Allah korkusu ve Allah'tan ayr kalma veya
sevgi sebebiyle olur. Kur'an- Kerim'de Allah'n yetlerini duyan gerek
mminlerin hemen alayarak secdeye kapanmalar hususu sk sk zikro-
lunur. Konuyla ilgili olarak u ayetler dikkat ekicidir
45
:
Kendilerine Rahmnn yetleri okunduu zaman, alayarak secde-
lere kapanrlard.
46

Ve alayarak yzst yere kapanyorlar, O -Kuran- onlarn hula-
rn da artryordu.
47

Beyitte Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi, Yahy Kemalin de dedii gi-
bi:
lmek deildir mrmzn en feci ii
Mkl budur ki lmeden evvel lr kii

44 Sleyman Uluda, a.g.e., s.106.
45 Ethem Cebeciolu, a.g.e., Bka, s.46.
46 19/Meryem, 58
47 17/sr, 109
diyerek kii iin lmden de nemlisinin dnyada nefsini ldrerek l-
meden evvel lnz srrna mazhar olmas gerektiini ifde etmitir.
7. Beyit
Ey Hatbolu Hulsi bezl-i cn et dostuna
Glme fnde ann derdiyle gam-nk olagr
(Ey Hatbolu
48
Hulsi! Cnn dostuna esirgemeden ver. Glme!
Fni (dnya)de Onun derdiyle kederli ol.)
air son beyitte gazelin tamamnda ifade etmeye alt dnyada
varlndan syrlarak Hakka kavuma dileini ve her dem onun derdiyle
dertlenilmesi gerektiini dillendirmitir. Beyit cn dosta esirgemeden
fed etme ifadesi zerine kurulmutur. Hakka yryen bir sliin ma-
nev makamlar aarak Allaha dim bir adm daha yaknlama istei
kesintisiz bir ekilde srekli terakki ederek devam eder. Onun yolculu-
unun sonu, dnya namna, yok olutur. Tpk em Pervne hikayesin-
de olduu gibi saliin de mnev yolculuu ayn sonla hayat bulur. em
(mum) ile Pervne (kelebek) tasavvuf iirinde ak uruna madd varlk-
tan geiin hikye edildii bir mazmundur. Pervne tasavvuf yolundaki
slii-tasavvuf ehlini, mum ise ilhi ak temsil eder. Pervne, mum -
nn evresinde srekli olarak dnermi ve bir anda kendisini mumun
alevine brakrm. Pervne sessizce ve grlt etmeden can veren sadk
bir ak olarak kabul grr. nk tek bir k etrafnda dner ve kendini
yakp yok edermi. Vahdet yolundaki derviin yok oluuyla benzerlii bu
noktadadr.
airin bu beytinden yanmadan yaktrmayan mum misli onun yan-
madan yaktrmayacan, yanmadan yan diyemeyeceini anlayabiliriz.
Kiinin bir eyi grmeden gsteremez. Yani, air yanm olmal ki yan-

48 Babas Hasan Feyzi Efendinin Hatip Hasan Efendi diye anlmas, siirlerinde, Hatipoglu
veya Hatboglu Hulsi mahlaslarn da kullanmasna sebep olduu sanlmaktadr.
drmay dilesin. Ayn ekilde air ak ateiyle yanmtr ki yan diyebilsin.
Gnllere tesir edern bu tavr aksi halde bugn vcut bulamaz ve belki
bir kvlcm yan kadar etkili olamazd.
Vahdet-i Vcd nazarnda, kiinin cn dahi Hakkn varlndan ayr
bir varlk deildir. O zten Allahn varlnn bir zerresidir. Eer yleyse
senin olmayan bir eyde varlk addetmek hatalarn en bydr. Cn
Allaha aitse ve cn ondan esirgemek olmaz. Bu durumu airne bir s-
lupla dillendiren Fuzlnin beyitleri hatrlanmaya deer:
Cn cnna vermektir kemli kn
Vermeyen cn itiraf etmek gerek noksanna
Cn cnn dilemi vermemek olmaz ey dil
Ne niz eyleyelm ol ne senindir ne benim
49

air bu beyitte pervne gibi maddi varlktan syrlma vaktinin geldi-
ine iaret ederek kendisinin yanarak hayat bulmas gerektiini ifde
eder. Bunun da ancak u fn dnyada sadece onun derdiyle dertlen-
mekle olaca beyan edilmitir. air artk yolculuun son mertebesinde
bulunduunu, yalnz onun derdiyle gaml olduunu ve yce dosta cann
esirgemeden verebileceini aka ifade eder. Hulsi Efendi de akta
kemlin cn canana vermek olduunu idrk ile kemlt dilemektedir.
Sonu
airin mesleinden gelen vizlik eds divanndaki pek ok gazelde
olduu gibi bu gazelde de kendini hissettirir. fdeleri ilk beyitte belirtil-
dii gibi gnlne hitap eklindedir. Fakat kendi ahsnda insanla ses-
lenmitir. fadeleri yaln ve anlalr olmasna ramen derin ve mn do-
ludur.

49 Abdulbki Glpnarl, 2005, Fuzl Dvn, nklp Yaynlar, stanbul, (G. 189/2) s.103.
Pek ok mutasavvf gibi Hulsi Efendi de: Varln z ve neticesini,
kinatn neden ibret olduunu en iyi ve net bir ekilde ifde eden Al-
lah Bes, Bki Heves! kelmnn Kuran- Kerimn keml hakkatlerinden
olduunu ve her dem Hakkn zuhuruna rehber olan yetleriyle ve tecel-
lileriyle grp gstererek akl ve gnllere ilenmesini salamtr. Ve
ayrca kalplerin bu hakkatle atmasn istemitir.
Ele aldmz olagr redifli gazel, Hulsi Efendinin tasavvufi
mcersndan sadece bir blmn vermesine ve divnnn bir cz
olmasna ramen insann gayesinin ne olmas gerektii ve dvnnn ta-
mamnda vermek istedii asl mesaj vermesi bakmndan olduka nem-
lidir. Kiinin hangi basamaklardan geerek hayaline ulaacan ifade
eden bu gazelde tevz ve ilhi ak, nefsi katl ve Allaha yaknlk, dnya-
dan ve dnyalktan srlmak, sabr ve rz, manevi manada tekrar dou
ve Allaha cn fed etmek gibi kymetli hakkatler srasyla verilmitir.
air szlerini kelma kymet, sze ziynet veren mcevherlere (yet ve
hadis) iarette bulunarak sslemitir. Hamlktan yanmaya giden yoldan
gitmi ve yol haritasn bize miras brakmtr. Baka bir deyile Allahn
tecellsi olmakszn var olamayacak lemden syrlmakszn Hakka ula-
mann imknszln anlatarak olmann, olgunluun ve oluun iirini
yazmtr diyebiliriz.
Kaynaka
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Hk
Maddesi, Pdfden alnmtr.
Elmall Hamdi Yazr, 2002, Kurn- Kerim Yce Meli Trke Ak-
lamas, Sadeletiren Kasm Yayla, Merve Yaynlar, stanbul.
Es-Seyyid Osman Huls-i Drendev, Dvn- Huls-i Drendev,
Yay. Haz. Mehmet Akku, Ali Ylmaz, Nasihat Yaynlar, stanbul.
mam Gazl, 2006, Minhcl-bidn il Cenneti Rabbil-lemn
Cennete Doru (Yedi Geit), ev: Ali Kaya, stanbul.
Pala, skender, 2007, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kap Yaynla-
r, stanbul.
Safer Baba, 1998, Istllt- Sofiyye F Vatan- Aliyye -Tasavvuf Te-
rimleri-, Heten Keten Yaynlar, stanbul.
Sleyman, Uluda, 1999, Tasavvuf Terimleri Szl, Bayrak Mat-
baas, stanbul.
Kalkm, Muhsin, 1994, eyh Glib Dvn, Aka Yaynlar, stanbul.
Shreverd, ihabddn, Gerek Tasavvuf (Avrifl-Merif), Semer-
kand, stanbul.
Glpnarl, Abdulbki, 2005, Fuzl Dvn, nklp Yaynlar, stanbul.
YARIMA 3NCS / MAHMUT NAT
zet
slm Trk Edebiyatnn teekklnde hi phesiz tarikat ve tekke-
lerin nemli bir yeri vardr. Tekkeler, birer ibadet ve tasavvuf merkezi
olmasnn yan sra ayn zamanda bilim, kltr ve edebiyat ocaklar ola-
rak hizmet vermilerdir. Bu balamda Somuncu Babann ahfadndan
olan Osman Hulsi Efendinin divan iiri gelenei dorultusunda syle-
mi olduu iirleri, gnmz insann ruh dnyasna hitap eden ve varlk
problemini bir anlamda sorgulayan nitelie sahiptir.
Divannda zellikle insann dnya yolcuuyla ilgili sylemi olduu
bir gazeli; airin mana dnyasn yanstmas, kendi varln sorgulamas
ve dnya hayatyla ilgili grlerini iermesi bakmndan dikkate deer
bir manzumedir.
Giri
Tekkeler, birer ibadet ve tasavvuf merkezi olmasnn yan sra ayn
zamanda bilim, kltr ve edebiyat ocaklar olmulardr. Osmanl coraf-
yasnda bata payitahtn merkezi stanbul olmak zere Bursa, Konya,
Kastamonu, Afyon ve Sivas gibi tarikat merkezleri, nemli airlerin ye-
timesine vesile olmutur. Bu muhitlerde yetien airler, Trk edebiyat-
na byk bir zenginlik ve eitlilik katmtr.
Bu balamda Bursadan balayarak Ankara, Aksaray ve Darendede
sona eren Somuncu Baba yani eyh Hamid-i Velnin yolculuu, ardnda
sadece tasavvuf ve ilim erbab brakmamtr. Somuncu Babann men-
subu olduu tasavvuf ekoln Hac Bayram- Vel bata olmak zere Ak-
byk Meczb, Mehmed ftde gibi mutasavvf airlerin yetimesine ve-
sile olduunu da mahede etmekteyiz. Bunlardan biri olan Osman
Hulsi Efendi, bu gelenein asrmzdaki en nemli temsilcisidir. Hulsi
Efendinin divan ve tekke iiri geleneini baaryla uygulad iirleri, bu-
gn geni halk kitleleri tarafndan okunup ezberlenmekte hatta beste-
lenmektedir.
Hulsi Efendinin ahsnda mutasavvf air, evresine her hli ve tav-
r ile bir mesaj vermeyi gaye edinmitir. Bundan maksat rz-y lh do-
rultusunda muhibbanna, yaad evreye tek bir hakikati hatrlatmak-
tr. Bu hakikat Allah bilgisidir. Mutasavvfn tek bir hedefi vardr. O da
Allah bilmek, Onu tanmak, Ona ulamaktr. Mutasavvf aire gre,
dnyadaki btn megalelerin, ilimlerin, sanatn ve edebiyatn tek bir
amac olmaldr. O da Ynus Emrenin ifadesiyle kendini ve Hakk
bilmektir:
lim ilim bilmekdir ilim kendin bilmekdir
Sen kendin bilmezsin ya nie okumakdr
Okumakdan man ne kii Hakk bilmekdir
n okudun bilmezsin h bir kur ekmekdir
50

Ynustan asrlar sonra Hakk arayan, ona ulamann skntsn ve
ilesini bir mr boyu eken Necip Fazl Ksakrek de ayn dnceyi
farkl kelimelerle u ekilde ifade etmektedir:
Anladm ii, sanat Allah aramakm;
Marifet bu, gerisi yalnz elik-omakm
51

te Osman Hulsi Efendinin temsil ettii tasavvuf ve edeb gelenek
ilimden ziyade irfana deer veren bir anlaya sahiptir. nk irfan, srla-

50 Mustafa Tatc, Ynus Emre, Divan-Risletn-Nushiyye, H Yay., stanbul 2011, s. 144.
51 Necip Fazl Ksakrek, ile, Byk Dou Yay.stanbul 1996, s. 39.
r bilmek ve bilhassa her gze, her gnle grnmeyen Allah bilmektir.
Buna da sadece ak yoluyla gidilir.
52

Bu balamda akn yolundan gidenlerin kinata bak, insan varl-
n yorumlay ve olaylar deerlendirme yntemi herkesten farkldr.
nk ak deryasnda gavvs
53
, ezel meclisinde mestane olanlarn
54

amac tek hakikata ulaabilmektir.
iirlerini sanatsal bir kaygdan ziyade gnl dnyasndaki hikmet ve
irfan ifade arac olarak gren Hulsi Efendi, divanndaki birok iiri bu
amala sylemitir. Yalnz hikmet ve irfan anlatmak, ifade edebilmek ve
bunlar sezdirebilmek kolay bir i deildir. nk hikmet ve irfan ancak
duygu ve sezgi ile anlalabilir veya ifade edilebilir. Bu yzden mutasavvf
airin kulland dil de mazmunlar, imgeler ve remizlerle doludur. Yeterli
olmasa da onun hlini anlamak iin kl ile ifadeye almak yani szleri-
ni, iirlerini erh etmek gerekmektedir.
Bu erevede tasavvuf iir geleneinin asrmzdaki en nemli tem-
silcilerinden biri olan Osman Hulsi Efendinin divanndaki birok iiri;
hikmet ve irfan ykl szler, msralar ve beyitlerle doludur. Hulsi Efen-
dinin gnl aynasnda Hakk ve hakikatin bir yansmas olan bu iirlerden
biri de divannda yer alan aadaki gazeldir:

52 Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Cilt: I, stanbul 1971, s. 331.
53 Hulsi ann pyna yz koy da olup hs
Derysna gavvs
Dal bahr- muhtine de zde-i akm
Dr-dneyim amm Osman Hulsi
54 Men Rz- Elestin meyinin olal mesti
Bir bde-peresti
Ser-mest-i ezel cm- mey-i bde-i akm
Mestneyim amm Osman Hulsi
Mefln / Mefln / Mefln / Mefln
1. Bana lal-i lebinden bde sun gamdan zebn oldum
Yanp nr- firka bend-i zincr-i cnn oldum
2. Karrm gitdi elden ihtiyrm nm-nighndan
Aceb hicr gamnla hem-demim derd-i fzn oldum
3. Seninle yr idim bezm-i ezelde imdi gr noldum
Satldm Ysuf iken Msr iinde kadri dn oldum
4. Ne dem gelse gerek bu hasta cna cm- vaslndan
Esr-i gurbetim derdinle gark- ek-i hn oldum
5. Hulsinin dil-i dvnesidir vlih-i hsnn
Ezelden em-i fettnnla meftn- fsn oldum
Gazelin erhi
1. Beyit:
Bana lal-i lebinden bde sun gamdan zebn oldum
Yanp nr- firka bend-i zincr-i cnn oldum
(Bana (sevgilinin) krmz dudandan arap sun, (nk) gamdan do-
lay ciz, gsz oldum. Ayrlk ateine yanp lgnlk zincirine balan-
dm.)
Divan iiri ierisinde en temel unsurun ak olduunu sylemek san-
rz yanl olmayacaktr. Divan iirinde ak, btn rmaklarn derya olduk-
tan sonra dkld umman, btn yollarn birletii bir kavak ve b-
tn gnllerin son dura konumundadr. Fuzlnin, Ak imi her ne var
lemde / lm bir kl kl imi ancak;
55
eyh Glibin H akdan zge
ey rev m / Sarf etmege gevher-i kelm
56
gibi akn berceste msrala-
r, bu yce duygunun divan iirindeki hlasas gibidir.
Esasen ortada Allahn gzellii ve Ona duyulan sevgiden baka bir
ey olmadndan mutasavvf air iin Allahtan bakasn sevmek mm-
kn deildir.
57
Ak terennm eden, hem kl ile hem de hl ile yaayan
kii airin ta kendisidir. air, ayn zamanda k olunca eyh Glibin yu-
karda syledii gibi aktan baka bir sz sarf etmez. Sadece akndan,
maundan bahseder. te yukardaki beyit de bu duygularla sylen-
mi, akn tei iinde yanan bir n terennmleridir.
Osman Hulsi Efendinin ayrlk atei iinde syledii beyitler de
onun mauna yani sevgilisine duyduu itiyak ifade etmektedir. Bi-
lindii zere tasavvuf bir iirde maktan kast Allahtr. Elest meclisin-
de mandan yani asl sevgili olan Allahtan ayrlp diyr- gurbete ge-
len k, devaml olarak kavuma itiyak hisseder. Bu itiyak, yakc bir
ate gibidir.
Beyitte geen gamdan kast aktr. nk gam, ak sebebiyle eki-
len aclarn addr. Bu yzden gam, iirimizde ounlukla ak yerine kul-
lanlmtr.
58
Aka den kiinin gnlnde ektii ak strabnn sonucu
olarak bir te meydana gelmekte ve onu zebn yani ciz gsz brak-
maktadr. Hulsi Efendinin msralarndaki yakcl, Hayl Beyin aa-
daki beytinde de hissetmekteyiz:

55 Kenan Akyz, vd., Fuzl Divan, Aka Yay., Ankara 2000, s. 306.
56 Orhan Okay-Hseyin Ayan, Hsn Ak, Dergh Yay., stanbul 2005, s. 82.
57 Cihan Okuyucu, Divan Edebiyat Estetii, Kap Yay., stanbul, 2010, s. 200.
58 Muhammet Nur Doan, Divan iirinde Ak, Dou Bat, Say: 26, 2006, s. 37.
Nr- firka yand dil-i n-tvnmz
Gy zebne oldu o nra zebnmz
59

Hayl Bey, tpk yukardaki beyitte olduu gibi ayrlk ateinin takat-
siz, gsz gnln yaktn, dilinin sanki o atete yalm olduunu ifade
etmektedir. Ayn ekilde divan iirinin zirve isimlerinden Bk:
te-i sz- firakun bir hararet virdi kim
N ider bir demde dil dery-y ummn drst
60

msralaryla; ayrln yakc ateinin verdii hararet yznden gn-
lnn, byk bir denizi iebileceini dahi sylemektedir.
Bylesine yakc bir atein Osman Hulsi Efendiyi zebn etmesi,
onu ciz, takatsiz brakmas doaldr. Bu hle den kii elbetteki cnn
iinde olacaktr. Sevgilisinden ayrldktan sonra llere den
Mecnnun ldrmasna sebep olan da Leylasna duyduu itiyak ve
gnlnde hi durmadan yanan ayrlk ateidir. Ezel meclisinde hakik
sevgili olan Allaha k olan airin de bu atein tesiriyle mecnn olmas
da bu yzdendir.
Tabi bu tein snmesi ve mecnnluun sona ermesi iin tek bir
ila vardr: Sevgiliye kavumak. Beyitte geen leb kelimesi, vuslat sim-
gelemesi bakmndan nem arz etmektedir. Divan iirinde sevgilinin en
fazla zerinde durulan gzellik unsurlarndan biri olan leb yani dudak;
gzellik, renk, darlk, yuvarlaklk, kenarndaki ben, ayva tyleriyle evrili
oluu, konuma, sz vb. zellikleriyle divan airlerinin vazgeemedii bir
gzellik esidir.
61
Tasavvuf stlahta ise leb; kelm simgeledii gibi k-
kl ve bunu mbalaa ile ifade edince yokluu bakmndan

59 Ali Nihat Tarlan, Hayl Divan, Aka Yay., Ankara 1992, s. 157.
60 Sabahattin Kk, Bk Dvn, TDK Yay., Ankara 1994, s. 114.
61 skender Pala, Ansiklopedik Divn iiri Szl, L&M Yay., stanbul 2003, s. 297.
fenfillh ile tefsir edilir. Fenfillh olduu iin de insan bekbillha yani
ebed hayata gtrr.
62

Tasavvuf stlahta vahdeti simgeleyen leb, dou edebiyatlarnda ge-
nellikle rengi mnasebetiyle lal cevherine benzetilmitir. Renk olarak
ayn zamanda atee benzeyen dudaklar, atele suyun birlemesinden
oluan bir arap gibidir. arap, tasavvuf literatrde; ak, ar muhab-
bet
63
manasna gelmektedir. Dolaysyla bu araptan ienler hem aka
ulam hem de ayrlk ateini de sndrebilirler. Sevgilinin dudana
erienler artk visale ermitir. k, bu durumda bir anlamda lmszlk
suyunu imi gibi olur. Lal-i leb ifadesi ayn zamanda btn feyz ve
ruhan lezzetler
64
anlamna geldiinden airin neden bunu arzulad
daha iyi anlalacaktr. nk sevgilinin duda, airin ayrlk acsna son
verecek; bir anlamda onun vahdete ermesine vesile olacaktr.
2. Beyit:
Karrm gitdi elden ihtiyrm nm-nighndan
Aceb hicr gamnla hem-demim derd-i fzn oldum
((Sevgilinin) gz ucuyla bakmasndan dolay rahatm ve dayanma
gcm kalmad. alacak eydir ki senin ayrln ve gamnla dost oldum,
dertlerim artt.)
Divan iirinde sevgilinin ska bahis konusu olan zelliklerinden biri
de a kar tegafl iinde olmas, ona ilgi gstermemesidir. Sevgili
ou zaman na yle gznn bir ucuyla bakar, ondan sonra dnp
tekrar nazar etmez. Halbuki k, ondan hep kendisine ilgi gstermesini,
baklarn ona doru ynlendirmesini istemektedir. nk sevgili ona

62 Ali Nihat Tarlan, Fuzl Divan erhi, Aka Yay., Ankara 2005, s. 386.
63 Mahir z, Tasavvuf, Mahiyeti, Bykleri ve Tarikatler, TRDAV, stanbul ?, s. 191.
64 Agh Srr Levend, Divan Edebiyat Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar,
Enderun Kitabevi, stanbul 1984, s. 46.
nazar ediyorsa, gz ucuyla dahi bakyorsa onunla ilgilendiini, ona deer
verdiini gstermektedir. k; sevgiliye kavumak iin varn younu
ortaya koyan, sevdiinden tatl bir sz, sevildiine ima kabul edilebilecek
nazl bir bak ve azck bir ihsan bekleyen vasflar haiz bir kiilie sahip-
tir. Bu bakmdan sevgilinin gz ve bak, k zerinde ok etkilidir.
Sevgilinin gzleri ve mnl baklaryla n gnlne bir eyler ilham
etmesi beklenir.
Sevgiliye ait btn zellikleri zerinde tayan gzn bir bak bazen
ok eklinde n gnlne girip onu yaralar. Bazen de nazl bir bak
kendinden geirir. Yani gzn bak, gr ekli ve tarz daima de-
iik anlamlar ifade eder.
65

Nedm gibi beer ak sk sk terennm eden bir airin aadaki
haykr, sevgilinin gz ucuyla bakndan dolay nasl dertlendiini gs-
termektedir. Sevgilinin bak, sadece etkilemez, dost dman her-
kesi krp geirecek kadar kuvvetli bir etkiye sahiptir:
Gnl gl yzlerin evkn grp candan heman gemi
Meger bir nm nigh ile baa hayl duman gemi
66
(Nedm)
Krd geirdi tg- nighiyle lemi
emi ne yd bakt Nedm ne in
67
(Nedm)
Buna karlk Bk de sevgilinin bakndan mahrum olmann daha
kt olduunu ifade etmektedir. nk yukarda daha nce ifade etti-
imiz gibi sevgilinin a bakmamas, onunla ilgilenmediini, ona itibar
etmediini gstermektedir. Bu yzden k, gz ucuyla da olsa sevgilinin
baklarn esirgememesini istemektedir:

65 skender Pala, Ansiklopedik Divn iiri Szl, s. 111.
66 Muhsin Macit, Nedm Divn, Aka Yay., Ankara 1997, s. 301.
67 Muhsin Macit, Nedm Divn, s. 273.
Gh ghi ge-i emnle klmazsan nigh
Bki-i b-renn ahvli diger-gn olur
68
(Bk)
Tabi erh ettiimiz beyitteki sevgiliyi, beer olarak yorumlayaca-
mz gibi lh sevgili olarak da yorumlayabiliriz. Hele hele sz konusu
Hulsi Efendi gibi tasavvuf tekke iirinin asrmzdaki son temsilcilerin-
den biri olduunda beyitteki ifadeleri, tasavvuf anlamyla deerlendir-
mek daha doru olacaktr.
Tasavvufta bak, genellikle nazar kelimesiyle ifade edilir. eyhlerin
ve ermilerin mritlere ve slk ehlinin ruhlarna tesir ederek onlara
yeni bir ekil vermelerini salayan bu bak, mridin mridi yetitirme-
sinde ve eitmesinde nemli bir aratr.
69
Ayn ekilde Allahn slike de
nazar sz konusudur. Mecazi anlamdaki bu bakn sonucunda Allah,
sfnin gnlne tecelli eder. Onu bir anlamda eitir, yetitirir. Fakat bu
nazarn devaml olmamas durumunda slik, bir aknlk, hayret durumu
yaar ki bu onun dnemez ve muhakeme edemez bir hle gelmesine
sebep olur. Dolaysyla k yani slik, dertlere gark olur.
Beytin ikinci msrasnda ise air, sevgiliye hlini arz etmektedir. Sev-
giliden ayr olmann verdii ac ve keder, a yolda olmutur. Zten
k, devaml olarak gamldr. nk sevgilisinden ayrdr. Bu gurbet
hlinde n yoldalar da ektii skntlar, gam ve kederdir. Bu hl
zere olan n rahat da dayanacak gc de giderek azalmaktadr.
Fuzlnin aadaki rbisi benzer duygular ihtiva etmesi bakmndan
Hulsi Efendinin i dnyasna ayna tutmaktadr:
Grdm seni elden ihtiyrm gitti
Baktm kadine sabr u karrm gitti

68 Sabahattin Kk, Bk Dvn, s. 190.
69 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yay., stanbul 2001, s. 268.
Hk oldum her yana gubrm gitti
El-kssa kapnda itibrm gitti
70
(Fuzl)
3. Beyit:
Seninle yr idim bezm-i ezelde imdi gr noldum
Satldm Ysuf iken Msr iinde kadri dn oldum
((Ey sevgili) Seninle ezel meclisinde iken dost idim, imdi hlimi gr,
ne oldum. (yle ki) Ysuf gibi Msr lkesi iinde satldm, kymetimi kim-
se bilmedi, deerim dt.)
air, beyitte mutasavvf airlerin iirlerinde sk sk gnderme yapt
bir kavramdan bahsetmektedir. Bezm-i elest, Allahn Elest birabbi-
km
71
(Ben sizin Rabbiniz deil miyim?) hitabna ruhlarn da Bel
(Evet yledir) eklinde cevap verdikleri meclisin addr.
72
Bu olay, insan-
lar yeryznde yaratlmadan evvel Allahla insan ruhlar arasnda mey-
dana gelen bir misak yani szlemedir. Orada verilen szn doruluu-
nun snanmas iin, Allah, ruhlar bu imtihan dnyasna gndermitir.
Bata mutasavvf airler olmak zere divan airlerinin birou bu
meclise, sevgiliye duyduklar akn ezel olduunu ifade etmek iin tel-
mihte bulunmulardr. rnein, XVI. asrda hem Osmanl Devletinin
hem de shan mlknn padiah olan Muhibb mahlasl Kann Sultan
Sleyman, aknn ezel olduunu aadaki beyitte ifade etmektedir.
Beyitte ezel kavramnn sz konusu edilmesi, sevgilinin de ezel olduuna
iarettir ki bu da Ceml-i Mutlak olan Allahtr.

70 Kenan Akyz, vd., Fuzl Divan, s. 329.
71 7/Arf, 172.
72 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 76.
htiyr etmiem kn ben rz- ezel
Ba u cn terkin urur iine giren savan
73
(Muhibb)
Yukardaki beyitte ifade edildii gibi k, bu ak ezel gnnde se-
mitir. Yani Hakk kendisine dost ve yr olarak ihtiyar etmitir. Bu yz-
dendir ki airin ak ezeldir. Bu dnyaya geldikten sonra da devam et-
mektedir.
Elest bezmi, ayn zamanda ruhlarn yaratld mekn olduundan
btn insanlarn ana vatandr. lem-i ervh (ruhlar lemi) olarak nite-
lendirilen bu meclisten lem-i ehdete yani grnen leme intikal eden
bu ruhlar, her zaman vatanlarn tekrar grme itiyak ierisindedir. Sf
de bu amala sevgiliyi grd ona k olduu ezel meclisine geri dn-
mek iin abalar. Tabi bu da ancak tasavvuf yoluyla nefsi terbiye etmek-
le mmkndr. Aslnda bu beyitte tasavvuf bir terim olan devriyye na-
zariyesindeki kavs-i nzl ifade edilmitir. Bilindii gibi devriyye naza-
riyesine gre; ruhlar leminden madd leme den bir mevcd, nce
cemd, sonra nebt sonra hayvan, sonra insan ekillerinde tecell ve ni-
hayet insn- kmil ekline inklap eder. Bu suretle de Hakka yani
makna vsl olur. Kavs- urc eklinde ifade edilen bu nazariyeye
gre yine aslna vcd- mutlaka rc eder. Yahud Vcd- Mutlaktan
anasr lemine iner ki buna da kavs-i nzl denir.
74
Bu balamda Ynus
Emrenin aadaki msralar, kavs-i nzl veciz bir ekilde ifade etmek-
tedir:
Ben ezelde vardum makla yrdum
Hak beni viribidi lemi gre geldm

73 Cokun Ak, Muhibb Divan, Cilt: II, Trabzon Valilii Yay., Trabzon 2006, s. 481.
74 Ahmet Talat Onay, Trk Halk iirlerinin ekil ve Nev, (hzl: Cemal Kurnaz), Aka Yay.,
Ankara 1996, s. 233.
n gkden yire yagdum yirden gge ok agdum
Adem tonn tonandum devrnum sre geldm
75

te Hulsi Efendinin beytin ikinci msrasnda ifade ettikleri de kavsi
nzlu anlatmak iindir. air, burada Hz. Ysuf kssasna gnderme
yapmak suretiyle kendi ruhn yolculuunu ifade etmek istemitir. Ma-
lum olduu zere Hz. Ysufun kssas Kurn- Kermin on ikinci suresi
olan Ysf Suresinde anlatlmaktadr. Kurn- Kermin ifadesiyle ahse-
nl-kasas
76
olarak nitelendirilen bu kssaya gre; babasnn Hz. Ysufa
kar olan sevgisi, kardelerinin kskanln celp etmi ve Hz. Ysuf, on-
larn elinden lme e ikenceler ekmitir. Kk yalarnda kle diye
satlm ve mrnn mhim bir ksmn ana ve babasndan ayr olarak
Msrda kh saraylarda kh zindanlarda geirmek mecburiyetinde kal-
mtr. ektii ac ve zdraplarn sonunda risaletle grevlendirilmi, g-
revini hakkyla yerine getirdikten sonra babas Hz. Yakuba kavumu-
tur.
77

Hz. Ysufun kssasndaki nemli olaylardan biri de onun kuyudan
karldktan sonra Msra gtrlp bir esir pazarnda satlmasdr.
Kurnda Onu deersiz bir bahaya, birka dirheme sattlar
78
eklinde
ifade edilen bu olay ile Osman Hulsi Efendi, kendi yaadklar arasnda
benzerlik kurmutur. nk air, yrinden ve asl vatanndan istemese
de uzakta kalmtr. Ayn ekilde Hz. Ysuf da, ok sevdii babas ve va-
tan olan Kenan ilinden kardelerinin hilesi sonucu uzaklam, esir ola-
rak Msr pazarlarna dmtr. Beyitte geen Msr kelimesi bu ma-
nada dnyay ifade etmektedir. Kurndan, Hz. Ysufun dk bir de-
ere satldn renmekteyiz. air; Satldm Ysuf iken Msr iinde kad-
ri dn oldum. derken de bu olaya telmihte bulunmutur. Hulsi Efendi,

75 Mustafa Tatc, Yunus Emre Divn Tenkitli Metin, Cilt II, KBY, Ankara 1990, s. 186.
76 12/Ysuf, 3.
77 Kssann Kurn, tarih ve tefsir kitaplarndaki yansmalar iin bk: Abdullah Aydemir, slm
Kaynaklar Gre Peygamberler, TDV Yay., Ankara 1996, s, 75-96.
78 12/Ysuf, 20.
Msr pazarlarnda Hz. Ysuf nasl ki dk deere satlmtr, ben de bu
kymetsiz, hibir deeri olmayan dnya pazarna dtm. Yani bu dn-
yada bir esirim. Bu esaretten kurtulmak, bezm-i ezele, asl vatanma ka-
vumak istiyorum. eklinde bir haykrn iindedir.
Beyitte geen Msr kelimesine dnya anlam verdiimizde ikinci
msradaki dn (aa, aalk) ifadesi, ayr bir anlam kazanmaktadr.
Beyitteki dn ve dny kelimeleri bizlere, dny-y dn yani al-
ak, sefil dnya tamlamasn hatrlatmaktadr. Bu ifade, dnyann de-
ersizliine vurgu yapt gibi yukarda daha nce ifade ettiimiz kavs-i
nzl nazariyesine de gnderme yapmaktadr. nk kavs-i nzl,
urctan yani yksek bir yerden daha aaya inmeyi, d ifade eder.
Dnyada bu anlamda elest meclisinden daha aada, alakta bir yerdir.
Tpk Hz. Ysufun satld Msrn, baba oca Kenn iline gre daha
deersiz ve aada olmas gibi.
4. Beyit:
Ne dem gelse gerek bu hasta cna cm- vaslndan
Esr-i gurbetim derdinle gark- ek-i hn oldum
((Acaba) bu hasta cana, kavuma arabndan ne zaman imek nasip
olacak. Ben gurbette esirim. Bu yzden senin derdinle kanl gz yalarna
bouldum.)
Bir nceki beytin devam saylan drdnc beyitte air, asl vatann-
dan ayr dp gurbete dmesinden dolay ektii aclar ifade etmek-
tedir. Aslnda Hulsi Efendinin divanna bakldnda birok beyitte bu
ztrab ve vatan- aslye duyulan zlemi grmek mmkndr:

kdm vatandan gurbete ddm bel-y mihnete
Dayanlmaz bu hasrete v hasret v firkat
79

Gurbetten dolay ekilen sknt ve azabn temelinde vatandan ayrl
vardr. nk tasavvuf anlayta vatan, lem-i bekdr. nsan; lem-i
bekdan, lem-i fenya gelmitir. Mevlana Mesnevsinde:
Herkes k dr mand ez asl- h
Bz cyed rzgr- vasl- h
demektedir. Yani; Her kim ki kendi aslndan uzak kalr, daima o asla,
orada geirmi olduu zamana dnmeye alr. lem-i ruhnyeden,
lem-i cismnyeye gelen insan iin bu dnya hayat bir zindandr. Bu
yzden devaml olarak bu zindandan kurtulmak, asl vatana kavumak
istemektedir. Bunun yolu da bu dnyaya bery- imtihan yani snanmak
iin gnderildiinin farknda olmasdr. Dolaysyla ecel-i mevd gelince-
ye kadar zorunlu olarak ikmet edecei bu dnyann bir yokluk lemi
olduunun farknda olmaldr. Hulsi Efendi de bu anlaytan hareketle
yokluk iklimi olan dnyada, asl vatana kavumak isteyen insann gerek
dostu yani Allah kendisine rehber edinmesi gerektiini ifade etmekte-
dir:
Vatanndan dr olup geldin fen iklmine
zini eyleme gib eski evtna eri
Sen Hatipolu yr yzn koy dost yoluna
Dostu rehber kluban meclis-i cnna eri
80

79 Metinde Osman Hulsi Divanndan verilen rnek beyitler; Es-Seyyid Osman Huls-i
Darendev, Dvn- Huls-i Drendev (hzl: Mehmet Akku, Ali Ylmaz), Nasihat Yay., stanbul
2006 knyeli eserden alnmtr.( Dvn, s. 4)
80 Dvn, s. 121
Beyitte; Osman Hulsi Efendi, asl vatanndan ayrldn ve gurbete
dtn, bu yzden de hasret ve ayrlk acsnn dayanlmaz olduunu
ifade etmektedir. Asl vatannn zlemiyle yanp tutuan Osman Hulsi
Efendi, gurbetteyken bazen cefa ekmekte bazen hasretle kavumay
istemekte bazen de ayrln acsyla alamaktadr.
Asl vatanndan ayr denler iin gurbet, dert ve mihnet yurdu an-
lamna gelmektedir. Bu yzden gurbet ve ayrlk acs insan hem fizik
hem rh olarak hasta yapar. yle ki bir Anadolu trksnde; lm Al-
lahn emri de ah u ayrlk olmasayd denilmek suretiyle, ayrln
lmden daha da ar bir ac olduu ifade edilmek istenmitir. Fakat,
Osman Hulsi Efendi, ayrlk acsnn sona ermesi iin vuslatn gerektii,
vuslatn gereklemesi iinde candan vazgemek gerektiini syleyerek
bir anlamda Mevlnnn eb-i arsna gnderme yapmaktadr:
Merhem-i vasl iledir hasta-i hicre dev
Kim ki cnndan geer vuslat- yrdr ana
81

5. Beyit:
Hulsinin dil-i dvnesidir vlih-i hsnn
Ezelden em-i fettnnla meftn- fsn oldum
(Gzelliinin aknl, Hulsinin divane gnldr. (T) ezelden g-
nl alc gzn yznden (senin) bylenmi bir tutkunun oldum.)
Divan iirinde sevgili, yz gzellii ve beden gzellii ile bir btn
olarak ele alnmtr. Sa, yz, dudak, kulak, gz, aln ehre, ene, boy,
gerdan vb. unsurlar birletirilerek bir btn oluturulmutur. Bu unsur-
larn birleimi sonucu ortaya tasvir bir gzellik ortaya kmtr. Trklerin
gelenek ve inanlar dorultusunda da birok air, bu sevgiliyi mahhas

81 Dvn, s. 12
biri olarak deil de ounlukla mcerred yani soyut bir sevgili olarak tarif
etmilerdir. Byle bir ak anlaydr ki sevgili gerein tesinde ideal bir
varlk hline gelmitir. Buna gre n ak da kadnn madd varln-
dan ziyade maneviyat ve meziyetlerinedir.
Tasavvufta ise asl gzellik yani hsn-i mutlak, gerek sevgili ve tek
var olan Allahtr. Gzellik insanda tecelli eder. nk insandaki ycelik,
btn varl ile ancak insanda tecelli eden gzellie balanr. Mutasav-
vf airler bir insan gzelliine kar aklarn syledikleri zaman onun
effaf varlndan geip gzelliin hakik sahibi olan Allaha tevecch
ederler. Buna dair iirlerinde ekseriya bir ip ucu bulunur.
82
Beyitte sevgi-
liden bahsederken ezelden kelimesinin kullanlmas, hakik sevgili olan
Allah iaret etmektedir. nk ezel olan Allahtr. Bu anlamda hakik
gzel olan Allahtr.
Beyitte geen, fettn, meftn, fsn kelimeleri ile sevgilinin en
nemli gzellik unsurlarndan olan gzn baz zellikleri vurgulanmtr.
Divan iirinde sevgilinin gz, sihir gcne sahiptir. klar bylemekte
ve kendisine balamakta stad bir sihirbazdr. Bu balamda ezel mecli-
sinde Ceml-i Mutlak olan Allahn nazarna mazhar olan Hulsi Efendi,
bu bakn esiri, meftunu olmutur. Nazarn muhatab ise n gnl-
dr. Bilindii gibi akn yeri gnldr. Gnl, ayn zamanda nazargh-
lh ve tecelligh- lhdir. Birinci msrada geen vlih, dvne, hsn
gibi kelimelerle, n gnlne gnderme yaplmaktadr.
Allahn gzelliini elest meclisinde temaa eden air, bundan dolay
aknla, hayrete dmtr. Hayret, ayn zamanda tasavvuf bir hldir
ve bir makamdr. Allahn yaratclna, hikmetine kar duyulan en son
duygu mertebesidir ki bu durumun kelimelerle ifadesi mmkn deildir.
Hayret makam, akln ilevini yitirdii bir hldir. Aslnda ak ile dolu olan
gnl hayrete dmez. Bu durumda iken sfnin dnya ile ilgisi kesilir;

82 Ali Nihat Tarlan, Fuzl Divan erhi, s. 38.
akn ve tecellinin merkezi olan gnl, bu hlin zevki ve nuruyla dolar.
Sf, zamann ve meknn farknda olmaz, akn divanesi, sevgilinin mef-
tunu olur. Bu hlde iken yaptklarnn da farknda deildir. nk her
yerde sadece ve sadece sevgiliyi temaa eder. Hayret makam, Hz.
Msnn Tr Danda yaad hldir; Zleyhy knayan kadnlarn,
Ysufu grnce meyve yerine ellerini kestikleri anda dtkleri hldir.
Bu durumda iken sfnin ak daha da artar, gnl cilalanr.
83
Kl dnyas
ile hl dnyas bir olan Osman Hulsi Efendinin gnl de byle bir hl
zeredir.
Sonu
Son asrn nemli mutasavvf airlerinden olan Osman Hulsi Efendi;
iirlerinde devaml olarak Allaha olan akn terennm etmi, asl vata-
nndan koparak yeryzne inmenin verdii gam ve kederin yan sra
Hakka olan vuslat arzusunu dile getirmitir. erhini yapmaya altmz
gazel de airin bu tr iirlerinden birisidir. Btn beyitlerinde arlkl
olarak gurbet temasnn ilendii bu manzume, bir anlamda yek-henk
olarak sylenmi bir gazeldir. Gazelde dnya hayatn esaret olarak nite-
lendiren air, vuslat arzusu ile ezel meclisine duyduu zlemi dile getir-
mitir.
airin bu zlemi dile getirirken alt asrlk bir gelenee sahip olan ve
etkileri gnmze kadar devam eden divan iirinin baarl rneklerin-
den birini sunduunu iirini biim ve ierik ynnden incelediimizde
grmekteyiz. Tasavvuf terimleri ve mazmunlar baaryla kullanan
Hulsi Efendinin bu gazeli, onun i dnyasn ve yaad hlleri yanst-
mas bakmndan nemli bir manzumedir.

83 Hakan Yekba, Osman Hulsi Efendinin Olmuam Redifli Gazeline erh, Dvn- Huls-
i Darendevden erhler, Nasihat Yay., stanbul 2012, s. 15.
Kaynaka
Ak, Cokun, Muhibb Divan, Cilt: I, Trabzon Valilii Yay., Trabzon
2006.
Akyz, Kenan, Vd., Fuzl Divan, Aka Yay., Ankara 2000.
Banarl, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Cilt: I, stanbul
1971.
Doan, Muhammet Nur, Divan iirinde Ak, Dou Bat, Say: 26,
2006.
Es-Seyyid Osman Huls-i Darendev, Dvn- Huls-i Drendev (Hzl:
Mehmet Akku, Ali Ylmaz), Nasihat Yay., stanbul 2006.
z, Mahir, Tasavvuf, Mahiyeti, Bykleri Ve Tarikatler, Trdav, stan-
bul ?.
Ksakrek, Necip Fazl, ile, Byk Dou Yay.stanbul 1996.
Kk, Sabahattin, Bk Dvn, Tdk Yay., Ankara 1994.
Levend, Agh Srr, Divan Edebiyat Kelimeler Ve Remizler Mazmun-
lar Ve Mefhumlar, Enderun Kitabevi, stanbul 1984.
Macit, Muhsin, Nedm Divn, Aka Yay., Ankara 1997.
Okay, Orhan Ayan, Hseyin, Hsn Ak, Dergh Yay., stanbul
2005.
Okuyucu, Cihan, Divan Edebiyat Estetii, Kap Yay., stanbul, 2010.
Onay, Ahmet Talat, Trk Halk iirlerinin ekil Ve Nev, (Hzl: Cemal
Kurnaz), Aka Yay., Ankara 1996.
Pala, skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, L&M Yay., stanbul
2003.
Tarlan, Ali Nihat, Hayl Divan, Aka Yay., Ankara 1992.
Tarlan, Ali Nihat, Fuzl Divan erhi, Aka Yay., Ankara 2005.
Tatc, Mustafa, Ynus Emre, Divan-Risletn-Nushiyye, H Yay., s-
tanbul 2011.
Tatc, Mustafa, Yunus Emre Divn Tenkitli Metin, Cilt I, Kby, Ankara
1990.
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yay., stanbul
2001.
Yekba, Hakan, Osman Hulsi Efendinin Olmuam Redifli Gazeli-
ne erh, Dvn-I Huls-i Darendevden erhler, Nasihat Yay., stanbul
2012.
YARIMA 3NCS / ERSN BAYRAM
ZET
iirlerinde lahi aka yer vermi 20. Yzyl mutasavvflarndan olan
Osman Hulsi Efendi (1916-1990) tasavvuf hallerini kendinden nceki
mutasavvflar gibi iirleri ile ifade etmitir. O da dierleri gibi iiri bir
ama deil ara olarak grmtr. Bu amala lirik bir ifade ile hem hece
hem de aruz vezinleri ile iirler yazmtr. Onun iirlerinde tasavvuf kl-
trnn ve geleneinin canl bir ekilde yaad grlr. Biz de Et re-
difli gazelini ele alarak airin tasavvuf dnyasna dair grlerimizi, erh
hakknda ksa bir bilgi verdikten sonra, klasik erh ynteimini kullanarak
belirtmeye alacaz.
Anahtar Kelimeler: Osman Hulsi Efendi, Tasavvuf, erh, gazel.
ERH EDLECEK METN
Vezni: Mefln- Mefln- Mefln- Mefln
1. Saf-y htrm her demde evkinle sen-hn et
Dil-i mahznumu vasln demiyle d u handn et
2. Ser-i kyun tavfn kasd eder cn erse maksda
Ged-y sitnndr ana haddince ihsn et
3. Almaz bahtmn gl goncas vechin nikbndan
Pern gnlmn hlin ap zlfn pern et
4. Ne hcet sevdiim bir zge eyle kasd- cn etmek
Yeter ser-tz-i gamzen t ek uk kurbn et

5. Eer lutf u eer cevr eylesen de cna bir senden
Ne gelse ho odur ey sevdiim byle itbn et
6. Bahr eyymdr sahn- emende needen ey gl
Fign- blbl g eyleyip k-i girbn et
7. mdin kesme rz-y visl ile olup dim
Hulsi hk-i py- yra yz koy zr u efgn et
NCELEME:
1. Saf-y htrm her demde evkinle sen-hn et
Dil-i mahznumu vasln demiyle d u handn et
(Ey Sevgili) Gnlmn neesini her nefeste vermi olduun evk ile
seni ven et, hzml gnlm kavumann vaktiyle sevinli eyle.)
Bu gazel tamamyla vuslat arzusu ve talebi etrafnda dnmektedir.
Gazeldeki asl maksat tasavvufun da gayesi olan vuslattr.
Safa tasavvufta zevk, keyf, duruluk, temizlik gibi manalara gelir.
84
Sa-
fann mertebesi vardr: lim, hl ve ttisl. Salik, lim safas ile Hazret-i
Peygamber (s.a.s.)in yolundan giderek slkunu ssler; hl safas ile
hakikat ahitlerini grr, mnacat lezzetini tadar ve cismni lemden
geer; ittisl safasyla da kenddinden fani olarak, Hakk grr; kendi s-
fat ve fiillerini Allahn sfat ve fiilerinde yok eder.
85
Bu yzden air safa
ile beraber htr kelimesini kullanarak terkip yapyor. Htr kelimesi de
zihin, fikir; keyif, hal ve gnl anlamlarna gelir.
86
Bylece air tasavvufta
Allah idark etme yollarndan olan ilmel yakn, aynel yakn ve hakkal
yakne iaret eder. Bu eit idrak noktasnn da en mhimi hi p-

84 Uluda, S, (1991), Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul: Marifat Yay. s.410.
85 Cebeciolu, E. (2009), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, stanbul: Aa Yay. s.503.
86 Develliolu, F.(2002), Osmanlca- Trke Ansiklopedik Lgat, stanbul: Aydn
Kitabevi.s.340.
hesiz gnl yoluyla elde edilendir. Ancak salik hakkal yakne ulamak
iin ilmel yakn ve aynel yakn mertebelerinden gemelidir. Zira ilmel-
yakn eriatn zhiri, aynel yakn eriattaki ihls ,hakkal yakn eriattaki
mhede, yani yaamaktr.
87
Hulsi Efendi (1916-1990), Nasihatnme-
sinde badet eden kimsenin, akl olmaldr. Akl noksan ve akl hastal
olann din sorumluluu yoktur. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ok yksek
bir akl seviyesine sahipti, akln iletilmesi arttr. Ancak bir yerden sonra
akl da tarumar olur. O zaman gnlle gidilir.
88
demek suretiyle tarikat-
taki sray ifade eder. Yine ayn eserinde eriat tarikatn kabdr. eriat-
sz tarikat olmaz. eriatsz tarikat, elekle Tohmadan su tamaya benzer.
Doldur, doldur bo kar.
89
demektedir.
Yukardaki izahlardan anlald gibi air Allahtan talepte bulunan
bir taliptir. Onun talip olduu da insan- kmil mertebesidir. Bu merte-
beye vasl olmak, gnlden istemekle ve gnl masivadan uzaklatrarak
Allah ile doldurmakla olur. nk Allah saf ve temiz bir kalbe tecelli
eder. nsan- kmil olma yolunda ilerleyen slikin Allah her zaman an-
mas ve gnlnden karmamas gerekir. nk gnller ancak Allah
anmakla shhat bulur.
Bu msrada air reca ve havf hallerindedir. nk insann Allahn
azabna veya garazna urayabileceini dnmesi havfa, ltfuna ve ni-
metine nail olacan dnmesi de recaya sebep olur. Bu iki hl mbte-
dlerin yani bir eyi renmeye yeni balayanlarn hlidir. Reca; kalbin
holand bir eyi beklemesinden rahatlk ve ferahlk duymas halidir.
Kiinin kalbindeki duygu ve dnceler gemile, hlle veya gelecekle

87 Uluda, S, (1991), s.201.
88 Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi (2009), Es-Seyyid Osman Hulsi Efendinin Dilinden
Nasihatnme, Ankara: Nasihat Yay. s. 24-25.
89 Ate, Dvn, s. 21
ilgili olabilir. Gemile ilgiliyse zikir ve tezekkr adn alr.
90
air de zikir
halinde olmay talep etmektedir.
airin ilk msrada ierisinde olduu bir dier hal havf (korku)tr. air
ilk msradaki demi nefes ve an manasnda kullanmaktadr. Tasavvufta
an nemlidir. Her ey andan ibarettir ve her varlk her an durmadan Al-
lah anmaktadr. Salikin gemi ve gelecek kaygsndan kurtularak sade-
ce an yayor olmas gerekir. Bu hle vasl olmu kii ibnl vakt olarak
anlr. Bu halde salik ihsan derecesine ulam olur.
91
hsn da salikin
Allah gryormu gibi kulluk etmesi gereken makamdr. Bu makamda
kulun srekli Allahn isim ve sfatlarnn izlerini, ibadetlerinde de srekli
Allahn nnde olduunu dnmesi icap eder. Bu murakabenin ilk de-
recesidir.
92
Bu derece de havf yani korku derecesidir. Zira k her zaman
Allah anmak istemektedir. riflerin Allahn zatndan korkmalalar kn
maukunu zmesinden ve rahatsz etmesinden korkmas gibi bir korku-
dur.
93
Dier taraftan recann halle ilgili olan blmn iine alan bu ifa-
der slikin vecd, zevk ve idrakinin gstergesidir. air msrada Allah her
an anamamaktan korkmaktadr. Zira o Allah idrak etmenin vecd ve
zevki ierisindedir.
evk iddetli arzu demektir. Tasavvufta evk kalbin sevgiliye kavu-
mak zere ekilmesi ve sevgili anldnda kalbin heyecandan evklen-
mesidir. Allaha itiyak duyann Ona yakn olaca ve neelenecei, ne-
elenenin de vuslata erecei kaydedilir.
94
air de bu yzden her anda
diyor.
Nefes, Knye gre, gaybdan gelen latifelerle kalplerin rahatla-
masdr. Nefes sahiplerinin hal sahiplerine gre daha saf ve hassas ol-

90 Uluda, S. (1991), s.86, 391.
91 Cebeciolu, E. (2009), s. 156.
92 Cebeciolu, E. (2009), s. 299.
93 Uluda, S. (1991), s. 213.
94 Cebeciolu, E. (2009), s. 608.
duklar sylenir. Vakitler kalb ehline, haller ruh ehline, nefesler de srlar
ehline aittir.
95
airin safa kelimesini hatr ile beraber tarcih ediinin bir
sebebi de budur. Bylece air gnlnn her nefeste Allah anmasn ve
onu vnesini Allahtan talep eder.
Gnl Allahn evidir. badet ederken madden ynelinen yer Kabe,
manen yneliin gerekletii yer ise gnldr. Zira Kabeyi Hazret-i
brahim, gnl Allah ina etmitir. Bu yzden gnl insann zn tekil
eden yerdir.
96
nk gnl tecelli-ghtr.
Tasavvufta hzn ayrla den kalbin kabz (tutukluk) halini ifade
eder. Hzn kalbi incelterek onu sevin ve neeyi istemekten men eder.
Kulun senelerce alamad yolu hzn ile bir ayda alabilecei ifade edi-
lir.
97
Gnln hznl olmas ayrlktan dolaydr. Zira k asli vatanndan
ayrlm, dnya denilen kesret lemine gnderilmitir. Bu yzden
Mevln Mesnevisine ayrlktan ikayet ile balar.
Dinle, bu ney nasl ikyet ediyor,ayrlklar nasl anlatyor: Beni
kamlktan kestiklerinden beri feryadmdan erkek,kadn..herkes alayp
inledi. Ayrlktan para para olmu, kalp isterim ki,itiyak derdini aa-
ym. Aslndan uzak den kii, yine vuslat zamann arar. ( 1-4. Beyyit-
ler.)
98
air de ayrld iin hznldr. Bu hznde kavuma istei var-
dr. Bu ayrlk Elest Bezminde Bel demekle gereklemitir. Bu szle
ruhlar ikrar vermi, imtihan iin kesret lemi olan dnyaya gnderilmeyi
kabul etmi ve dnyann dert ve kederine talip olmutur. Bu ilenin tek
sebebi vardr: Bilinmek ve tannmak isteyen Allah tanmak.
99
Bu Kurn-
Kermde: Hani Rabbin (ezelde) demoullarnn sulplerinden zrri-

95 Cebeciolu, E. (2009), s. 469.
96 Cebeciolu,E. (2009), s.232.
97 Cebeciolu, E. (2009), s. 290.
98 Mevln Celleddin-i Rm, (2001) Mesnev I, (eviren: Veled zbudak, Gzden Geiren:
Abdlbaki Glpnarl) stanbul: MEB Yaynlar. s.1.
99 Tatc, M. (2008a), itin Ey Yrenler Ynus Emre Yorumlar-, stanbul: H Yaynlar. s.104;
Pala, . (2007), Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul: Kap Yaynlar. s. 72.
yetlerini alm, onlar kendilerine kar ahit tutarak, Ben sizin Rabbiniz
deil miyim? demiti. Onlar da, Evet, ahit olduk (ki Rabbimizsin) de-
milerdi. Byle yapmamz kyamet gn, Biz bundan habersizdik de-
memeniz iindir.
100
yetiyle ifade edilir. te bu grmede Allah gren
ruhlar, Ona k olmulardr.
k, Ruhlar leminde dier ruhlar gibi sonsuz manevi lezzetlere
mazharken, merhametsiz ve kuru bir dnyaya gnderildi. b- hayt gibi
olan ruhlar leminden mahrum kald ve Allahn emri gerei bu dnyaya
hicret ederek dnyann btn elemleriyle arkada oldu. Bu dnya imti-
han yeri olduundan kn da dnyann her trl cefasna gsterecei
sabr ve rzadan sevin duyar ve mutlu olur.
101
kn zledii ve hasreti-
ni ektii ey vuslattr. Zira vuslat ile Elest Bezminde grm olduu
gerek sevgiliye kavuacaktr. Yani lmeden nce lnz. hkmn
gerekletirmi olacaktr.Vuslat, Tanr ile kavuma Bezm-i ezelde ol-
mutur; bir de kyamet gnnde olacaktr. Mutasavvflar vuslata, yani
fenfillha dnyada yaarken erimek isterler.
102
Bu yzden de hzn-
ldrler. Bu hznde kesrette olmann vermi olduu elem vardr. Ancak
yukarda da deindiimiz gibi hzn gerekli olan bir eydir. Hzn ile
vuslata erilecek ve vuslat vaktinde k d u handn olacaktr. Yani k
kabzdan basta gemenin vuslatn yaayacaktr. d kelimesi nee, se-
vin, bahtiyarlk gibi anlamlara gelir. Tasavvufta kabz halinden bast hali-
ne gemesini ifade eder.
103
Kabz, tututkluk, bast alma demektir. Bu hal
havf ve recann stnde heybet ve ns hallerinin altnda bulunan iki
manevi haldir. Kabz, slikin kalbine sitem yollu bir tecellinin gelmesi ve
edeplendirileceine dair bir iaret aldnn gstergesidir. Bunun arka-

100 7/Arf, 172
101 Abidin Paa (2007), Mesnev erhi C. 1., (Sadeletiren: Mehmet Sait Karaorlu), stanbul:
z Yaynclk. S. 17-19.
102 pekten, H. (Prof. Dr.)(2004), Nil Hayat Sanat Eserleri, Ankara: Aka Yaynlar, s.113.
103 Cebeciolu, E. (2009), s.589; Uluda, S. (1991), s.443.
sndan gelen ltuf ve dostlua iaret eden tecelli ise basta sebep olmak-
tadr. Bast halinde de slikin gnl en ve zinhi aktr.
104

2. Ser-i kyun tavfn kasd eder cn erse maksda
Ged-y sitnndr ana haddince ihsn et
(Ey Sevgili) Cn maksadna erse senin sokann ban tavafa kast
eder, o senin eiindeki dilencidir, ona deerince bata bulun.)
Ky; Klasik Trk iirinde sevgilinin bulunduu yerlerden mahalle,
semt, ky, sokan karldr. k daima oraya ulamak ve oradan ay-
rlmamak ister. Sevgili burasnn sultandr. Orada yok yoktur ve sevgili
hibir eye muhta deildir. k ise sevgilinin kuyunda dilenci olmaya
razdr. Ve ky Kbe, harem, Mekke, secdegh, cennet,ravza gibi kav-
ramlara benzetilir.
105
air bu beyitte ky kelimesini Kbe yerine kullan-
maktadr. Zira Kbe vuslat makamdr. Bu makamla k Hakka ynel-
mi olur.
106
Ky, Tasavvuf stlaha gre kulluk ve kendinden geerek fani
olma makamdr.
107
air de cn erse maksda derken vuslat arzulad-
n ifade etmektedir. Erse ifadesi ile art kipini kullanarak vuslata erme-
nin gerekliliini vurgulamaktadr. Maksada erince amac sevigilinin bu-
lunduu yerin ban tavaf etmektir.
Cn kelimesinin gnl ve ruh manalar vardr. Tasavvufta k g-
nlden ister. Ayrca ky kendinden geerek fani olmak manasna geldii
iin air ruhunun talebini belirtmi olmaktadr. Ruhun talebi ise vuslattr.
Ruh ilk mekann zler ve oraya yol almak ister. Ruhun madde leminde-
ki yeri ise gnldr.

104 Uluda, S. (1991), s.86, 268-269.
105 Pala, . (2002), s.280.
106 Uluda, S. (1991), s.267.
107 Uluda, S. (1991), s.300.
Gnl, Allahn evidir. Allaha ibadette bedenin yneldii yer Kabe
iken, iin yneldii yer gnldr. Bir hadiste Allah demi yaratt ve on-
da tecell etti.denilmektedir. te Allahn tecelli ettii yer gnldr. Bu
husus ile ilgili tartmal bir hadis ve bir de hadis-i kuds vardr: Hadis:
Mminin kalbi Allahn evidir. Yarattm yerlere ve gklere smadm
ama mmin kulumun kalbine sdm. Bu hadislerle gnln nemi vur-
gulanmaktadr. nk tasavvufta gnl vuslat makamdr. Gnln
Hakka ynelmesi, kalbin sevgiliye ynelmesi demektir. Bu makamda
kn sevgilisine ermesi iin ihrama girmesi gerekir. Haclar Kabeye,
klar dostlarna giderken ihrama girer. Zhirdeki yani bina olan Kabe
ibdet, btndaki yani gnl Kabesi tem iindir. Sfilere gre gnl
Kabesi daha nemlidir.
108
te bu sebepten air ky kelimesi ile Kabeyi
karlayarak can ile makama iaret etmekte ve tavaf kelimesini kullan-
maktadr. Balangta hac ile ilgili bir kavram olan tavaf beyitte ilgisiz gibi
dururken kelimelerin batnndaki manalar ile beyitteki nemi ortaya
kmatadr. Bu dorultudan hareketle maksat kelimesi ile air vuslat
karlamaktadr.
Tasavvuf manzumelerde ev, ou zaman, insan gnln yahut
eriat ve hakkat remzeder. Evin d zhir (eriat), lemin, ii ise btn
(hakikat) lemin mislleridir. Evin sahibi ierde oturmaktadr.
109
Eve
eik alarak girildii iin eikten ieriye girmekle zahirden batna ula-
mak dnlerek derghtaki olgun erlere, mride eriildii dnl-
mtr. Bu ulamaya, bu erimeye sebep olduu tarikat ehil tarafndan
kabul edilen eik, mukaddes saylmtr. Zira eik, ayak altnda kald ve
her geenin zerine bast bir yer olduu iin dervilii, yokluk yolunu,
yokluk kapsna girii, mtevazl remzeder.
110

108 Uluda, S. (1991), s. 267; Cebeciolu, E. (2009) s. 232; Ceylan, . (2007) Tasavvufi iir
erhleri, stanbul: Kap Yaynlar. s.149,154.
109 Tatc, M. (2008b), s.189.
110 Tatc, M., (2008a), s.50. Uluda, S. (1991), s.167. (Glpnarl, A, (2004), Tasavvuftan Dili-
mize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul:Inklp Yay. s. 116.
Ged, kelimesi dilenci demektir. Tasavvuf olarak ise lh tecellilere
muhta olan sliki ifade eder.
111
Ayrca geda dknlk, biarelik ve
derbederlik gstergesidir. kn dnyadaki hli de geda gibidir. nk
ikisi de talep eder. Tasavvufta slik Allahtan ister. Her eyi veren Al-
lahtr. airde bu msrada Allahtan yoklun yolunu istemektedir. O bu
yolun giriindedir.
Hadd ise tasavvufta slik ile Allah arasndaki izgidir.
112
Yani seyr
slkta slikin bulunduu yere gre olan durumudur. air de bu haline
gre Allahtan ihsanda bulunmasn istemektedir. nk haddinden fazla
ihsan karsnda hazr durumda olmayan slik makam ve tecellileri id-
rakte zorluk ekecektir
Tasavvufta ihsan Allah gryormu gibi kulluk etmektir. hsn bir
makamdr. Bu makamda kul Allahn isim ve sfatlarnn izlerini dnr.
Allahn hemen nnde imi gibi dnr ve srekli Ona bak halinde-
dir.
113

Yani air beyitte daha yolun banda olduunu ancak maksuda er-
mek istedii belirtmektedir. Maksada ermek de talep ve ihsanla olur.
Slik yokluk kapsnn giriindedir, bu yzden de Allahtan ihsan is-
temektedir. hsan sayesinde maksadna eren slik de sevgilinin kuyunu
tavaf edecektir. Hac adaylar ihrama girerek hac farizasn yerine getirir-
ler. Kabenin etrafnda tavafta bulunurlar. Kabe Allah ile kul arasndaki
en yakn mesafedir. Ayrca kutsal blge oluu iin edilen dualar kabul
edilir. Yukarda da belirttiimiz bu makam vuslattr.
3. Almaz bahtmn gl goncas vechin nikbndan
Pern gnlmn hlin ap zlfn pern et

111 Uluda, S. (1991), s. 191; Cebeciolu, E. (2009) s. 229.
112 Uluda, S. (1991), s. 199-200.
113 Cebeciolu, E. (2009) s. 299.
(Senin yznn rtsnden bahtmn gl goncas almaz. Kederli
gnlmn benini ap san dank et.)
Beyitte leff ner-i gayr mrettep vardr ve air manay bu sanat
zerinden ifade eder. Zlf-pee, hl-gonca, gnl-gl. Zlf yz ka-
patmasyla bir pee, hl nokta olmas ile gonca gibi btnlk ve dal-
mamlk, gnl rengi ve grnts asndan gle benzetilir. Klasik
iirde eer gln rengi verilmemise daima krmz gl kast edilmitir.
Buna gre ilk msra nikb, gl goncas ve tensb zerine bina
edilmitir. Baht kelimesinin talih, kader ve ksmet anlamlar vardr.
Bunlarn hepsi Allahn elindedir. nk Allah kulun bana gelecek her
eyi Levh-i mahfzda yazmtr. air de vuslat arzusundadr. Vech,
yzdr. Allahn her varlkta bir yz vardr. Bu vech de varlktaki ruhun
yz gibidir.
114
Nikb, pee demektir. Tasavvufta ise Sevgilinin k ile
arasna koymu olduu engeldir.
115
air de vahdet olan dudaa hasret-
tir; ancak sevgilinin yzndeki pee yani kesret onu rtmektedir.
Klasik Trk iirinde gonca sevgilinin az yerine kullanlr ve alma-
mlk zellii ile tebih ve mecazlara sebep olur. Kapal hliyle iinde
srlar saklayan bir gldr. Almasyla da srlar aa kar.
116
Gl ise
sevgilinin yzne veya yanana benzetilir. Gln almas ok nemli bir
itir. Gl seher vaktinde saba yeli tarafndan alr. Gln almas baha-
rn habercisidir. Bahar da nee ve sevintir.
117
Gonca, kapaldr, iinde
bir eyler saklar ve esizlikle benzersizliin remzidir. Tasavvufta ise az
yoktur ve vahdeti temsil eder. Azn varl sz sylemekle anlalr.
118

114 Cebeciolu, E. (2009), s.694.
115 Cebeciolu, E. (2009), s.482; Uluda, S. (1991), s. 372.
116 Pala, . (2007), s.168.
117 Pala, . (2007), s.171.
118 Tarlan, A.N. (Prof. Dr.), (2005) Fuzl Divan erhi, Ankara: Aka Yaynlar, s.261,304.
kinci msra ise ok kullanlan dne(hl)
119
, zlf ve gnl tenasb
zerine bina edilmitir. nk sevgilinin sa klar avlayan bir tuzaktr.
Ku avlarken iplik ya da sa teli kullanlr ve sevgilinin yanandaki ben de
kuu aldatmak iin tuzaa konan tanedir.
120
klar sevgilinin bu avna
kanarlar ve yakalanrarak perian bir hle derler. nk zlf siyah
renktedir ve kfr olarak kabul edilmitir. Bu yzden tasavvufta sa kes-
rettir nk yz yani vahdeti rter. Bylece saa dolanan gnln zeri-
ne onu Elest Bezmindeki taahhdn yerine getirmeye sevkeden bel
oklar yaar.
121
k avlamak iin kullanlan ben ise tasavvuftaki hkiki
vahdet noktasdr. Gayb lemi, Allahn mutlak gayb ve bilinmezlik hvi-
yetidir.
122

Zlf kesrettir; fakat iinde vahdet vardr. Zlf dnyann geici
gzelliklerini ifade ettii iin cezbedicidir. Kesretteki geici ama sonsuz
gzellii gzler nne serer. Fakat salik buna aldanmaz onun iin kes-
ret ihtiya olup ama deildir. Bunu mahede edebilen bir slik kes-
rette vahdeti fark ettii zaman Allaha k olur.
k ile Allah seven slik de bahtnn gl goncasnn almasn is-
ter. Onun perian gnlnn hlinin alarak zlfn perian yani ma-
lup olmasn istemesi ok doaldr. Peian gnln hlinin almas bizi
sveydaya gtrr. Zira bende, sveydada siyah renktedir. Ayrca ben
tasavvuftaki hakiki vahdet noktas olduu iin de sveyda ile ilgilidir.
Bu hususta sveyda iin Ali Nihat TARLAN yle der: Gnln yedi tr-
l idrk merkezi vardr Bu idrk merkezi ne kadar mnevi olursa o

119 Bu msran eski harfli imlas olmad iin 1. imdiki zaman, gemi ve gelecek olmayan
zaman. 2.Olu, bulunu, sret, keyfiyet, durum. 3. mecl, kuvvet, tkat. 4. dervilerin, sofula-
rn cezbesi, baygnl, cokunluu. 5.dert, keder, elem, sknt. 6. isim ekim ekillerinden her
biri gibi anlamlar olan hl kelimesi de akla gelmektedir. Ancak metnin ba ve yz evresinde
ekillenmesi ve ilk msrada geen gonca kelimesi nokta ve ben anlamna gelen hli tercih
etmemize vesile olmutur. Metnin balam da bu dorultudadr.
120 pekten, H. (2004), s. 176.
121 Tarlan, A.N. (2005), s.217,599; pekten, H. Prof. Dr. (2005), eyh Glib Hayat, Sanat,
Eserleri, Ankara:Aka Yay. 203.
122 Cebeciolu, E. (2009), s.245; Uluda, S. (1991), s. 204.
kadar kaintn merkezine gider ki bu en son ve siyah bir noktadr (s-
veyda noktas).
123
Bu yzden air hlin a demektedir. Hlin almas
tam vuslattr. Tam vuslat varsa zlf yani kesret periandr.
4. Ne hcet sevdiim bir zge eyle kasd- cn etmek
Yeter ser-tz-i gamzen t ek uk kurbn et
(Sevdiim baka bir eyle cana kast etmeye ne gerek var, szgn
baknn keskin klc yeter, klc ek, aklarn kurban et.)
Bu beyit kurban kelimesi ve onun evresinde ekillenen tasavvuf
kltrne dayanmaktadr.
slmiyette kurban gelenei; Hz. brahmin olu olursa Allaha kur-
ban edeceine dair dilekte bulunmas ve Allahn bu dileini kabul etme-
si zerine belli bri yaa gelen olu Hz. smaili kesmek zere iken Allahn
emri ile bir ko indirilmesine dayanr. Bylece Hz. brahim kou kurban
etmitir.
124
Bu hadisedeki tevekkln bir sembol olarak Mslmanlar
farz, vacip ve snnet olmak zere kurban keserler.
Tasavvufta ise kurban kn dnyevi olan her eyini Allahta ve Al-
lah yolunda feda ve yok etmesidir. En byk kurban ise kulun nefsini
fedasdr. nk en byk dman nefistir. Kurban sunulacak tek varlk
Sevgilidir. n cann sevgili iin vermesi ise akn en dk derecesi
olarak grlr.
125
Sevgili ise her eyin deerlisine layktr. O halde slik
de hi ekinmeden her eyini vermeye hazr olduunu belirtmelidir. By-
lece onun kurban Hbilin kurban gibi makbul olacaktr.

123 Gven, G, (2009), Ali Nihad Tarlandan Divan iiri Dersleri, (Hazl.: Hayri Ata), stanbul:
Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, s.59-60.
124 Onay, A. T. (2000), Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah. .(Hazl: Ceml Kurnaz)
Ankara:Aka Yaynlar, s.304.
125 stner, K. (2007), Divan iirinde Tasavvuf, Ankara: Aka Yaynlar,s. 93, Tarlan, A.N.
(2005), s. 472; Uluda, S.(1991), s.298.
Dier taraftan kurban kelimesinin kk kurbdur. Kurb ise yaknlktr.
Kurb tasavvufta Bezm-i Elestte Allah ile kul arasndaki ahde uymay, Al-
lahn ibadet ve taatna yaknl, Kul ve Allah arasnda aralarn bulun-
mamas veya az bulunmasn ifade eder. Kul Allaha yakn olduu gibi
Allah da kuluna yakn olur ve bu yaknln derecesi slikin mertebesine
gredir.
126
air bu beyitte de ezel akdini deinmekte ve vuslat arzula-
maktadr. Vuslatta kesrette vahdet ile beraber olmaktan gemektedir.
Onu ve dier klar vuslata ulatracak ey ise sevgilinin gamzesi-
dir. Gamze, sevgilinin szgn veya manal bir yan bakdr. Ancak gam-
zenin oluabilmesi iin gz, ka ve kirpiin birliktelii gerekir. Gamzenin
zelliklerinden birisi kan dkc olmasdr. Bu zelliiyle kl, haner, ok
gibi ldrc silahlara benzetilir.
127

Gamze tasavvufta feyz ve cezbe-i btndr. nsann i lemine Al-
lahn feyzinin ve cezbesinin erimesi demektir. Gamze ok tesirlidir.
Onun iin oka ve klca benzetilir. Tasavvufta gz, sliki maddeye e-
ken en messir silahtr. Gz yalnz deildir. Ka, kirpik vardr. Bunlarn
hepsi gamzede de vardr. Hak kendi gzelliini aksettiren gzelin gzne
klar imtihan iin onlar kesrete gtrmek vazifesini vermitir.
128

Kesretin sonu da vahdettir. air de aada zelliklerini vermi olduu-
muz bir kl ile kesrete decek ve kesretten vahdete vasl olacaktr.
Burada klcn bela ile olan mnasebetine de deinmek gerekir. Bu da
hakiki klarn talebidir. Onlar beldan korkmaz ve belay isterler. n-
k Bel kelimesinde hayatn evveli vardr. Ruhlarn yaratlnda, Bezm-i
Elestte, Hakkn ben sizin Rabbiniz deil miyim szne bel ile cevap
veriyorlar.
129
Bel ise kabul etmedir. air de kendini kurban etmekle
Bel demektedir. Bu noktadan sonra kurban edilenin ne olduuna
bakmak gerekir. Beyitte k armza can kelimesi kar. air cann sevgili-

126 Uluda, S. (1991), s.297; Cebeciolu, E. (2009), s. 383
127 Pala, . (2007), s.162.
128 Tarlan, A.N. (2005), s. 54-55;393
129 Tarlan, A.N. (2005), s.58.
nin ser-tz olan gamze klc vastasyla kurban etmek istemektedir. Kl
ise kesici bir lettir. Kurban kesildii zaman kan akar. Kan maddedir,
can o yaatr Kan dklnce yani madde ortadan kalknca insan Al-
laha yaklar.
130
Yani kurbiyet salanr.
Bu beyitte geen klcn kltrel zelliklerinden konumuzla ilgili
olanlar deinecek olursak: Sevgilinin klcnn mutlaka en iyi kl olmas
gerekir. yi kl ise hnerle ilenmi ve keskinletirilmi olandr. air bu-
nu da ser-tz kelimesi ile karlmaktadr. Bu kelime Ucu, batan baa
sivri olan; keskin. manalarna gelir.
131
Kelimeri ayr ayr dnrsek se-
rin; ba, kafa; u ve kenar gibi; tzin ise tez, abuk; keskin gibi manalar
vardr.
132
Ayrca ser tasavvufta feyiz suyudur.
133
Bu aklamalar bizi kl-
cn imline gtrr. Kl elde etmek iin ilenmi demire muhtelif ara-
lklarla su verilmeli ve her su verme iinden sonra elik dvlmelidir.
Klcn kalitesi eliinde ve laykyla su verilmesinde gizlidir. Su verme ii
klcn sertlii ve keskinlii iin ok gereklidir. yi su verilen demir elikle-
ir ve dvldke sertleir. Bu ilem iyi yaplmazsa demir kl halini ala-
maz. Eer elik zerine haddinden fazla su damlatlrsa su dklen yerde
pot oluur. Bylece demir krlmaya balar. Az verilirse birka darbede
atlar.
134
Yani demire su verme ii sabr, dikkat ve tecrbe gerektirir. K-
llarn bir zellii de keskinliindir. Keskinlik kl iin ok nemli olduu
gibi kurban edilecek canlnn da eziyet ekmeden kurban edilmesi iin
gereklidir. te sevgilinin gamzesi byle bir klla kn kurban eder.

130 Tarlan, A.N. (2005) s.133;531.
131 Develliolu, F. (2002), s. 944
132 Develliolu, F. (2002), s. 936,1111
133 Cebeciolu,E. (2009), s.559
134 Pakaln, M. Z. Pakaln, Mehmet Zeki, (2004), Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl-
, stanbul: MEB Yaynlar, C.II.s. 263. Pala, . (2002) Peran Gazeller, stanbul: L&M Yaynla-
r, s.136; Gksu, E. (2007), Trk Kltrnde Silah, stanbul: tken Neriyat,s. 209;213;215;
entrk, A, A, (2009), Osmanl iiri Antolojisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, s.264.
Kl ekmek saldrmak veya selamlamak iin klc knndan kar-
mak manasna gelir.
135
airde gamze klcn ek ve klarna saldr de-
mek istemektedir. Zira bylece en kymetli varlklar olan canlarn Sevgili
urunda feda etmi olacaklardr.
Cn kelimesinin anlamlarndan biri de hayattr. Cnna kasdetmek:
1. ntihara kalkmak. 2. Birini ldrmeye hazrlanmak, mnlarna ge-
lir.
136
zge baka, gayr demektir.
137
Hayat ise madde lemine ynelik
bir eydir. Eskiler, vcudun iinde kalp,kalbin iinde can ve cann iinde
gnl olduunu dnrler.
138
Gnl insann manev, can ise madd var-
ln temsil eder. Bu yzden cn kesrettedir. Cndan kurtulmak gerekir.
Bu da lmeden nce lmek.le olur. Cndan zge diyen air de mad-
denin ve en kymetli olan cann vermeye razdr.
5. Eer lutf u eer cevr eylesen de cna bir senden
Ne gelse ho odur ey sevdiim byle itbn et
(Eer iyilik ve eer zulm eylesen de cana bir senden, ey sevdiim
ne gelse ho odur bu halde acele et.)
Bu beyit iirin en ak beytidir. air beyitte rz makamnda olduu
belirtir. Rz; szlanmamak, yaknmamak, raz, honut ve memnun ol-
maktr. Tasavvufta iradeyi ortadan kaldrma, Allah tarafndan gelen iyi
ve kt her eye raz olarak kadere kar boyun eme, lahi kanunlar
meydana gelirken ikyet etmeme manasna gelmektedir. Zira tasavvuf
yoluna rza kaps dendii iin rz tasavvufta ok nemlidir. Mutasavv-
fn Kahrn da ho, lutfun da ho. diyerek her eyi kabul ettii makam-

135 TDK, (2005), Trke Szlk. (10. Bask). Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar. s.1153;
Eybolu, E. K. (1973), 13 Yzyldan Gnmze Kadar iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve
Deyimler( 2. cilt), stanbul, Doan Karde Matbaaclk Sanayii A.. s.308; Pakaln, M.Z.
(2004)C:II;, s.264.
136 TDK, (2005).s. 344,346.
137 Dilin C. (2009), Yeni Tarama Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. s.183.
138 pekten, H. (2005), s.152.
dr. Mutasavvflar Allahn kulundan, kullarn da Allahtan raz olmalar
diye iki trl rzadan bahsederler. Bu makam mutasavvfn ulaaca son
mertebedir. Bu makama gelmi olan nefse de nesf-i marziyye ve nefs-i
rziyye denir. Bu yolda ilerlemek olduka zordur. Bu yzden tasavvuf
yol demir leblebi inemeye benzer. Bu ise yenilmesi zor bir lokma ol-
duundan yolda ilerlemeye de rza lokmas denir.
139
Cevr, tasavvufta
saliki ruhen ilerlemekten alkoymaktr. Lutf ise kulu Allahn taatna ya-
knlatran ve onu gnahlardan alkoyan her eyi ifade eder.
140
Yani air
hem cevre hem de ltfa razdr. Ancak sevdiinden acele edenlerden
olmasn istemektedir.
Bu makam idrak iin yle bir menkabe anlatlr: Menkabeye gre
bir mrid makam sevdals bir mridine adrvanda abdest alan kiiyi
gstererek.
- Git unlarn ensesine birer tokat vur, der.
Dervi bata yapmak istemesede sonradan kendine gelir. Birinci
adamn ensesine bir tokat atar. Birinci kii, mride doru dnerek o da
tokatla mukabele eder. Sra ikincidedir. Ona da tokad atar. kinci kii
ban evirip yle bir bakar. Mrid ayn eyi ncye de yapar. Ancak
nc kii hibir ey olmam gibi abdestini almaya devam eder. Bunun
zerini mrid u izahta bulunur:
- Birinci kii eriatta idi. O da sana tokatta vurdu. kinci kii tarikat-
tayd. Tokadn Allahtan geldii biliyordu; fakat vasta olann kimliini
merak etti. ncs ise hakikatteydi. O vastay bile merak etmedi. i
Allahtan bilerek abdest almaya devam etti.
141

139 z, M. (1969). Tasavvuf. stanbul: Rahle Yaynevi, s. 110-111; Cebeciolu,E. (2009), s. 517;
Uluda,S. (1991), s.396-397; stner, K. (20079, s. 148.
140 Uluda, S. (1991), s. 117,308; Cebeciolu, E. (2009) s. 128,402
141 Tatc, M. (2008b), s. 187

6. Bahr eyymdr sahn- emende needen ey gl
Fign- blbl g eyleyip k-i girbn et
(Ey gl imenlik avluda bahar gnledir needen dolay blbln et-
tii figan iitip yaka yrt.)
Bu beyit gl ile blbl ak zerine kurulmutur. Beyitte air hitabn
deitirir. imdiye kadar daima Sevgiliden kendisi talepte bulunmutur.
Bu beyitte ise kendini blbl yerine koyarak kendine nasihatte bulunur.
Bahar, tabiatn yeniden canland, lm sanlan bitkilerin yeniden
hayat bulduu, dnyann ehresinin bir anda deitii mevsimdir. Bu
yzden tabiatta grlen btn gzelliklerin en bol olduu dnem olarak
bahar addedebiliriz. Bahar ile sadece tabiat deil btn canllar yeniden
domu gibi nee iinde olurlar. Zira bahar insan dahil btn varlklara
hayat verir. Btn bu zelliklerinden dolay olsa gerek bahar edebiyat-
mzda en ok zikredilen mevsimdir. Bu mevsim ile beraber Klasik Trk
iirinde en ok anlan iki varlk ise gl ve blbldr.
Blbl gllerin at dnem(bahar)de daha canl tt iin gl ile
blbl arasnda mnasebet kurulmutur. O; arklaryla alayp inleyen,
sevgilinin gzelliklerini anlatan, sevgiliye karlksz ve riysz bir ak ile
bal olup akn szleriyle arzeden bir ktr. yleki o akn bahar ile
beraber daha goncayken gle arz etmeye balar. O bu hal ile nee iin-
dedir. Zira blbln neesinin sebebi gldr. O gzeli ve gzelilii anlat-
mada stad olduu iin gln gzelliini leme duyurur. Gl nz, blbl
ise niyz ehlidir. O sabaha kadar gle olan akn dile getirir. Hatta blbl
daha gzel ve krmz olsun diye gle kendisi iin hayat kayna olan ka-
nn dahi seve seve vermitir.
142

Gl ise bahar ile beraber aan ve ksa mrl bir iek olmasna
ramen zellikle krmz rengi, kokusu, gzellii sebebiyle ok sevilen,
edebiyatmzda daima sevgilnin remzi olan bir iektir. Gl fidannda bir
gonca olan gln almas( k- girbn etmesi) ile baharn gelii arasn-
da mnasebet vardr. Bylece gl baharn sembol olur. Hatta bahara
gl mevsimi dahi denir. Gln almas nee ve sevin kaynadr. Zira
artk bahar gelmitir. Bu alma ise gln glmesine daladettir. Alm
gl gzel ve ekici olmasna ramen abuk solar. Yani onun gzellii ge-
idir.
143
Buna ramen blbl gle k olur. En gzel ve en ili namele-
rini sylerek akn iln eder. air de beyitte gln almas olayn blb-
ln tmesine balam ve blbl ile gl efsanesini ilemitir.
Tasavvufta bahar slm dinini sembolize eder. nk slm adalet
dini olduu iin gece ve gndzn eitlendii baharda itidal mevsimidir.
Ayrca bahara sr- rahmet denir. Allah Rm Sresi 50. yette Al-
lahn rahmetinin eserlerine bak! Yeryzn lmnden sonra nasl diril-
tiyor. phe yok ki O, lleri de elbette diriltecektir. O, her eye hakkyla
gc yetendir. denilmektedir.
144
Bu beyitte de air bahar eyym de-
mektedir. Bahar gnleri itidal gnleridir. Sahn- emen terkibi ile ifade
edilen elest bezminde Bel diyen kullarn imtihan iin gnderilidikleri
dnyadr. Bu dnya bahar ile beraber slmla ereflenmitir. slm ile
ereflendii iin gonca halinde olan vahdet tekrar bilinmek ve unutul-
mu veya unutturulmu olan vasflarnn renilmesi isteiyle gl olarak
kesret haline dnmtr. Bu da blbln efgnn izah eder.

142 Pala, . (2007), s.77; Ceyln, . (2003) Ku Cenneti iirimiz-Klsik Trk iirinde Kular-.
stanbul:Filiz Kitabevi, s. 57; Kurnaz,C.(1992), Blbl Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slm
Ansiklopedisi, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. C: 6. s.485
143 Kurnaz,C.(1992), Gl Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul: Trki-
ye Diyanet Vakf Yaynlar. C: 14. s.220, Pala, . (2007) s. 171.
144 Tarlan, A.N. (2005), s. (151,162, 196, 397 vd.)
Bu iki kelime tasavvufta birlikte kullanlr. Gl sevgiliyi, blbl ise
k temsil eder. Bahar gelince blbl gle k olur. Gl madde lemin-
dedir. Bu yzden blbl mecaz kdr. Ayrca blbl ilh akla yanan
can ve ruhun timsali durumundadr. O bu dnyada veya ten kafesinde
gurbete dt ezeli gl bahesinin hasretiyle feryat eden bir Hak -
dr. Gl ise gnlde meydana gelen bilginin neticesi ve meyvesidir. Gl
ok yaprakl olduu iin kesrettir. lah gzellik, Hz. Muhammed ve kef
gibi manalara da gelir.
145
Tasavvufta gonca vahdeti, alm gl ise vah-
detin kesret halindeki grntsn ihtiva eder. Ayrca gonca srr gizle-
meyi, alm gl can srrn aa vurmay da belirtir.
146
Bu beyitte de gl
kesret iindeki vahdetin remzidir. Ancak gl dnyevidir. Zira o gonca
iken ak- giribn ederek gl olmutur. Yani vahdet iken kesret olmutur.
Bylece ilahi gzellik her yere yaylm ve bilinmeyi beklemektedir. Allah
bir hadis-i kudsde Ben gizli bir hazineydim; bilinmeyi arzu ettim, lemi
yarattm. demektedir. Bu hadis-i kuds tasavvuftaki akn kayna ve
kinatn yaratlndaki gzellik ve varln temelidir. Bu yzden gl vah-
detin deiik ekillerdeki tecellilerini de ihtiva eder.
Blbl ise beyitte fign etmektedir. Zira klarn en byk vasf ge-
ce boyunca feryd u fign etmeleridir. Onlar ayrlklardan ikyetidir.
Bu yzden feryat ederler. Feryatlarnn sebebi ise vuslattr. Vuslat ile
Elest bezminde grm olduklar gerek sevgiliye kavuacaklar ve ikilik
yok olacaktr. Yani onlar lmeden nce lnz. hkmn gerekle-
tirme gayreti iindedirler. Bylece klar iin fign etmek bir nevi nee
kaynadr da. nk fign ederek vuslata vasl olacaklarn bilirler. Bu da
beyitte zikredilen neenin sebebidir.
Tasavvufta nee sfnin zevki, gelime tarz, yetime biimi, huyu,
merebi anlamna gelir. Dier taraftan nee manev hazlar ve rh

145 ( Tarlan, A.N. (2005), s.37, 153; Uluda, S. (1991), s.195; pekten, H. (2005), s.42;stner,
K. (2007), s.299; Kurnaz, C. (1996) C. 14. s.220; (1992), C.6. 486.)
146 Ayvazolu, B. (1999), Gller Kitab. stanbul: tken Neriyat. s.87; Kurnaz, Ceml, C. 14.
S.220
zevkleri yamaktan kaynaklanan bir hl, bast ve ns hlini ifade
eder.
147
Bast keyifli olmadr. Bastta gnl en ve zihin aktr. ns ise
sevgilinin kemlini zevkle seyretmek, lhi cemli temaa etmekten haz
almak demektir. Bu hlde olan k atee atlsa veya yzne klla vurul-
sa yaad gzellikler sebebiyle bunu hissetmez.
148
te blbl byle bir
hl iinde inlemektedir. nk o baharn geliinden haberdardr ve g-
ln de alacan bilmektedir. Ancak inleyerek en gzel namelerini sy-
lediinden neesini ifade etmi olur. Onun neesi ise kesrette yaaya-
ca manev hazlardandr. Blbln gece boyunca ettii feryad duyan
gonca da sabah ile beraber k- girbn ederek alacaktr. Bylece kes-
rette vahdetti grerek Allah tanyacaktr. Bu yzden vahdet iin kesret
gereklidir. Allah hi kimse tam olarak mahede edemez ve btn ola-
rak kavrayamaz. nk Hakkn zat ancak sfatlar ile bilinir!
7. mdin kesme rz-y visl ile olup dim
Hulsi hk-i py- yra yz koy zr u efgn et
(Ey Hulsi sevgiliye kavuma arzusuyla srekli olup midini kesme,
Sevgilinin aya toprana yz koy ala ve zdrap ile haykr.)
Visl, sevgiliye kavuma yani vuslattr. Vuslat ise slikin seyr slu-
kunu tamamlamas ile olur. Seyr sluk da eitli hllerin ve makamlarn
geilmesi sonucunda vahdete vasl olmaktr. Ancak bu yol olduka etin-
dir. Zira girilen yolda nefsin ve dier dmanlarn ortaya koymu olduu
eitli engeller vardr.
149
Bu yzden slik tam teslimiyet ile yola koyulma-
l, karlam olduu herhangi bir mkl karsnda midini kesmeyerek
yoluna devam etmeli, kavuma arzusu daimi olmaldr. Zira Kuran-

147 Uluda, S. (1991), s. 370, Cebeciolu, E. (2009), s. 478-9.
148 Uluda,S. (1991), s. 86; 502-503.
149 Bu husus isin brahim Hsn Tasasvvuf Mektuplarndan Halil Halifeye yazm olduu
mektuba baklabilir. Yine Tatc, M. ( ) Ynus Emre erhlerinden Bu Yolda Acip ok isimli
erhe baklabilir. S.91-105.
Kermde Allah rahmetinden mit kesmemeyi Aadaki yetlerde be-
lirtmektedir:
De ki: Ey kendilerinin aleyhine ar giden kullarm! Allahn rahme-
tinden midinizi kesmeyin. phesiz Allah, btn gnahlar affeder. n-
k O, ok balayandr, ok merhamet edendir.
150

Ey oullarm! Gidin Ysufu ve kardeini aratrn. Allahn rahme-
tinden mit kesmeyin. nk kfirler topluluundan bakas Allahn
rahmetinden midini kesmez.
151

te bu yetleri birlen bir slik zorluklar karsnda ylmaz, zira girdii
yolun meakkatli bir yol olduunun idrakindedir. Onun yapmas gereken
ey tam teslimiyettir. Tam teslimiyette de hk-i py- yra yz koymakla
olur.
Yar ise Trkede yardmc ve ayn iml ile yazlan dier yr ise
Farsa dost ve sevgili demektir.
152
Seyr slkta salike yardmc olan bir
mrid vardr. Mrid slikin rehberidir ve ona tam itaat gerekir. Zira mr-
ide itaat Allaha itaattir.
Yarin dier anlam da dost idi. Dost kelimesi tasavvufta Allah tem-
sil eder. Ve dost, kulun Allah sevmesinden nce Allahn ezelde kulunu
sevmesi ve dost edinmesidir.
153
Allah kulu severse kul da Allaha yakla-
mak ve vuslata etmek iin bir mride intisap edecektir.
Bu beyitte yr kelimesini iki manada da kullanabiliriz. Bu yzden bir
yr kelimesini mrid olarak alglyoruz.Zira salike yardmc olacak bir m-

150 39/Zmer, 53
151 12/Ysuf, 87
152 Tatc, M. (2008b), Ak Bir Gnee Benzer, stanbul: H Yaynlar.
s.142.
153 (pekten, H, (2003), Fuzl Hayat Sanat Eserleri, Ankara: Aka Yaynlar, s.111; st-
ner,K, (2007), s.302; Cebeciolu,E. (2009), s.172, Uluda S, (1991),s.143.
rid olmaldr. Slik de mridinin yolundan gidecek, onun ayak izlerine
yzn koyacaktr. Ancak byle yapan bir slik vuslata erecektir. Bu
Ynus Emrenin Tabduk Emrenin eiine yatmas gibi bir eydir. Zira
Ynus bir hata yapm ve vuslattan midini kesmitir. nk mridine
otuz yl hizmet etmi olmasna ramen kendisine btn leminden srlar
almamt. Kap kendini dalara, krlara vurdu. Bir maarada yedi er
ile karlap onlarn dualarn kimin adna ettiklerin renice hatasn
anlam affedilmek iin de mridinin eiine yatmtr.
154
Slik de yol
boyunca hata yapsa ve vuslat yolculuunda arzu ettiklerine vasl olama-
sa bile vuslata erme arzusundan asla vaz gememelidir. Bu yolda Allahn
veya Allahn gstermi olduu gzellikleri salike aktaran mridin reh-
berliine snmal vuslat arzusu iin inleyip alamaldr.
Hk, toprak demektir. Sf topraa benzetilmitir. Ona her trl k-
tlk ve irkinlik yaplabilir ancak ondan sadece iyilik ve gzellik ortaya
kar. Bu alak gnll ve temiz kalplilii ifade eder. Hk-i pay aya
tozu anlamna gelir ve tevazu ifadesi olarak kullanlr.
155

Yz koymak; bir eye kendini adamak, o ii yapmaya veya istenilen
ey olmaya tam istekli olmak demektir. Bu da bizi yzn toprak etmeye
gtrr. Yz toprak etmek; yz topraa srmek, alalmak, bir by-
n karsnda kkln belirtmek demektir. Yz insann zndekini
yani insann iindekini belirtir.
156
Bylece slik sevgilinin ayann topra-
na yzn koyarak halis niyetini de belli etmi olacaktr.
Zr u efgn da vuslat iin yaplr. nk slik elest bezmindeki gr-
m olduu Allahn didarn zler. Onu tekrar grebilmek ve ahdinde
durabilmek iin alar. Alayan ve derdinden bir dolap gibi inleyen k
gzyaz dke dke gz pnarlarndaki yalar kuruyacak, alamaya devam

154 Tatc, M. (2008a), s. 21.
155 Cebeciolu, E. (2009), s.243, Uluda, S. (1991), s.201.
156 Glpnarl, A. (2004), s.337.
ettike de gznden kanl yalar gelecektir. Kan ise yukarda belirttiimiz
gibi kesretten kurtularak vahdete erimek iin gereklidir.
Bylece air sakn vuslata eremeyeim dncesine kaplarak mi-
dini ve vuslata erme arzunu yok edip de yolundan dnme, sen de sevgi-
linin ayann bast topraa yzn koyarak tevazu ile sevigili urunda
gzya dk, sonunda mutlaka vuslata ereceksin, demektedir.
SONU:
Alm olduu tasavvuf eitimin bir yansmas olarak ortaya kan ve
gelenek ile olan sk balarnn etkisiyle yazm olduu iirleden birin in-
celediimiz Es-seyydi Osman Hulsi Efendinin tasavvufu derinlerde ya-
ad grlmektedir. Ele aldmz iir airin sery sluk zerine dn-
celerini ihtiva etmektedir. iirde air daha ok talep eden durumundadr.
O Allahtan isterken kendini tam olarak bu yola adadn ifade eder ve
her eyi Kahrnda ho, ltfunda ho. Dsturunca kabul eder. O bir mu-
tasavvf olarak yaad haller ve bulunduu makamlardan birkan bu
manzumesinde bizlere izah etmitir.
Bu iir, genel olarak airin divan, 20. Yzylda da Klasik Trk iirinin
hi de gz ard edilmeyecek simalar yetitirdiini bizlere gstermektedir.
Zira iir gerek yap gerekse syleyi tarz bakmnda gelenei yanstr. Her
ne kadar airin amac dier btn mutasavvflar gibi airlik kudretini gs-
temek veya son derece gzel bir iir yazmak olmasa da iirde Trk Ta-
savvuf kltrnn gl anlatm grlmektedir.
Gazelde tasavvuf kltrn yansdan lirizm hem gze arpmakta,
airin ustaca kulland kelimeler ile derinlik salanarak okuyucu farkl
bir ortama ekilerek iir ile beraber kendi hal ve durumu zerine de te-
fekkr etemesi salanmaktadr.


Kaynaklar:
Abidin Paa (2007), Mesnev erhi C. 1., (Sadeletiren: Mehmet Sait
Karaorlu), stanbul: z Yaynclk.
Ate, H. Hamidettin (Mtevelli Heyet Bakan) (2009), Es-seyyid
Osman Hulsi Ate Efendi (k.s.), Es-Seyyid Osman Hulsi Efendinin
Dilinden Nasihatnme, Ankara:Nasihat Yaynlar.
Ayvazolu, Beir. (1999), Gller Kitab. stanbul: tken Neriyat.
Cebeciolu, Ethem, (2009), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,
stanbul: Aa Yaynlar.
Ceylan, mr (2007) Tasavvufi iir erhleri, stanbul: Kap Yaynlar.
(2003) Ku Cenneti iirimiz-Klsik Trk iirinde Kular-. stanbul:Filiz
Kitabevi
Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi, (2009) Es-Seyyid Osman Hulsi
Efendinin Dilinden Nasihatnme, Ankara: Nasihat Yaynlar.
Eybolu, E. Kemal 1973), 13 Yzyldan Gnmze Kadar iirde ve
Halk Dilinde Ataszleri ve Deyimler( 2. cilt), stanbul, Doan Karde
Matbaaclk Sanayii A..
Gksu, Erkan, (Dr.), (2007), Trk Kltrnde Silah, stanbul: tken
Neriyat.
Glpnarl, Abdlbki (2004), Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler
ve Ataszleri, stanbul:Inklp Yaynlar.
Gven, Gler, (2009), Ali Nihad Tarlandan Divan iiri Dersleri,
(Hazl.: Hayri Ata), stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar.
pekten, Halk, (Prof. Dr.), (2005), eyh Glib Hayat Sanat Eserleri,
Ankara: Aka Yaynlar.
(2004), Nil Hayat Sanat Eserleri, Ankara: Aka Yaynlar.
(2003), Fuzl Hayat Sanat Eserleri, Ankara: Aka Yaynlar.
z, Mahir, (1969). Tasavvuf. (1. Basm). stanbul: Rahle Yaynevi.
Kurnaz,Ceml.(1992), Gl Maddesi, C: 14, Trkiye Diyanet Vakf
slm Ansiklopedisi, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
(1992), Blbl Maddesi, C: 6,Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, s-
tanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
Mevln Celleddin-i Rm, (2001) Mesnev I, (eviren: Veled zbu-
dak, Gzden Geiren: Abdlbaki Glpnarl) stanbul: MEB Yaynlar.
Onay, Ahmet . Talt. (2000), Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve
zah. .(Hazl: Ceml Kurnaz) Ankara:Aka Yaynlar.
Pakaln, Mehmet Zeki, (2004), Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri
Szl, C.II.stanbul: MEB Yaynlar.
Pala, skender, (2007), Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul:
Kap Yaynlar.
(2002) Peran Gazeller, stanbul: L&M Yaynlar.
entrk, Ahmet Atill, (2009), Osmanl iiri Antolojisi, stanbul: Yap
Kredi Yaynlar.
Tarlan, Ali Nihad (Prof. Dr.), (2005) Fuzl Divan erhi, Ankara: Ak-
a Yaynlar.
Tatc, Mustafa, (2008a), itin Ey Yrenler Ynus Emre Yorumlar-,
stanbul: H Yaynlar.
(2008), Ak Bir Gnee Benzer, stanbul: H Yaynlar.
Trk Dil Kurumu. (2005). Trke Szlk. (10. Bask). Ankara:TDK.
Uluda, Sleyman, (1991), Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul:
Marifat Yaynlar.
stner, Kaplan, (Dr.), (2007), Divan iirinde Tasavvuf, Ankara: Ak-
a Yaynlar.
Yekba, Hakan. (2012), Ben nr- ak ile yanp hk ile yeksn olmu-
am/Cn u teni diri tutan kimdir ki hayrn olmuam, Divn- Huls-i Da-
rendevden erhler, Ankara:Nasihat Yaynlar.
SOMUNCU BABA ZEL DL / MUHAMMED TAHA NON
ZET
Son dnem mutasavvflarndan ve Trk tasavvuf iirinin- gerek halk
iirinin Tekke iiri kolunun gerekse Divan iirinin- son temsilcilerinden
olan Osman Hulsi Atein iirleri gnl dili ile kaleme alnm, her trl
yapmacklktan ve gsteriten uzak edasyla Yunusun safln, Msrinin
deruniliini, Fuzulinin sevdasn, Mevlanann sevgisini barndrmaktadr.
Bunun en gzel rneklerinden biri de : Yumup gz gayrdan var dal ha-
yatn aynna Hzr ol diye balayan, Mefln- Mefln- Mefln-
Mefln vezinli gazelidir. Bu eser, tasavvufi dncenin temel gayesi
olan insan- kmil olmann srlarn anlatmas bakmndan nemlidir.
GR
Yeryznde insan varlnn balad gnden bu yana Ademolu da-
ima varolu ya da yaratl hakikati zerine dnm, ve bu konuda e-
itli tezler ileri srmek suretiyle varl anlamlandrmaya almtr. Bu
tezlerin en tutarllarn hi phesiz slm Tasavvufu oluturmutur.
slm tasavvufu ne Antik Yunann dar dnce kalplar iinde ne de
Dou mistiklerinin anlamsz ruh tanmlamalar ile mukayyet kalmam,
kainatn ve insann varln -Yaratcnn elisi olan Hazreti Muham-
medin beyanyla- sevgiye balam. Ben gizli bir hazine idim bilinmek
murad ettim ve kainat yarattm kutsi hadisinin ihtiva ettii mana ile
yaratl hakikatini anlatmtr. Buna gre Her cemal ve kemal sahibinin
kendi cemal ve kemalini grmek ve gstermek istediini Cenab- Hakkn
da bu srra binaen Sleyman elebinin ifadesiyle- zatna mirat edindii
Hazret-i Muhammedi yaratmak suretiyle var edecei dnya saraynn
terifats ve tarif edicisi olarak tayin etmitir. Sarayn bu tarif edicisinin
tantmas ile sarayn inceliklerine vakf olunduu ve saray sahibinin de
ancak bu suretle farkna varld iin sarayn varln, mualliminin varl-
na yani Kuranda Leamrk diyerek mrne yemin ettii Hazreti Mu-
hammed aleyhisselama balayarak(bkz.Nursi,Said; Szler): Levlk lem
alatul eflk(Sen olmasaydn alemleri yaratmayacaktm) demitir.
Bu srra eren kiiler daima ak deyip durmu, ondan gayrsn dedi-
kodu kabul etmilerdir. Fuzulinin:
Ak imi her ne var lemde
lim bir kyl u kl imi ancak
msralar bu hakikate iaret eder. lk dnem sufilerinden Rabia-tul ade-
viyye, brahim bin Edhem, Hasen Basri ile balayan bu izgi daha sonra
bni Arabi, Ahmet Yesevi, Mevlana, Yunus Emre gibi zatlarla Mslman
Trk toplumuna nfuz etmi, sonraki dnemlerde mmi Sinan, Niyazi
Msri, Erefzade Rumi, Hazreti ftade, Aziz Mahmut Hdai ve daha nice
byklerle temsil edilmitir. Bunlar daima gnl hanelerini ak vadisi
zerine bina etmiler, kalplerini masivadan temizleyip Hakka vasl ol-
maktan baka gaye edinmemilerdir.
Kpn iinde ne varsa dna o szar derler ya hani? leri ilahi a-
kn tesiriyle feyz-i akdesten gelen nurlarla dolan bu nurani kiiler iirle-
rinde de daima Allah akn, Raslullah muhabbetini, kalbi gayrullahtan
temizleyip gnl hakiki manada beytullah yapmay, dnya muhabbetini
brakp Haktan gelen srlara vakf olmay, haml brakp, gft u g dan
kurtulup insan- kamil olmay salklayp durmulardr. Bu ak svarileri-
nin yakn zamandaki temsilcilerinden olan Osman Hulsi Efendi de selef-
leriyle ayn gayeye hakkyla hizmet ederek onlara hayr-ul halef olmu
samimi bir insandr. nsandr tabirini gerek manada hak eden kmil
bir mmin dertli bir air olan Osman Hulsi Efendi de eserlerinde gah:
Hem-sohbet iken yr ile tenhlara ddm
Heyht bana kim cehl ile davlara ddm
sde iken devr ile gavglara ddm
Heyht yazklar men-i vreye heyhat
diyerek bezm-i elestte yar ile olan vuslatna duyduu zlemi dile getirip,
Mesnevi-i erifteki ney gibi ayrlktan ikayet eder. Gah Nedimane bir
slupla:
Doldurdu sk etdi inyet
Cm- revk etdi inyet
Cn idi b-tb ten idi harb
Doldurmu arb etdi inyet
diyip evk ile coar, bazen Yunus gibi:
Gnl Allah der Allah syler
Dilinde vird edip hergh syler
Hayli akl u fikri yr olanlar
Olur gh dil-i gh syler
msralar ile ak- lahi iklimini soluklatr. Kimi zaman Fuzuli edasyla:
Snemi gamzen ile k k edip kan etmesen
Kim klard byle bir lutfu sen ihsn etmesen
diyerek yrin vefaszlndan dem vurur. Kimi zaman eyh Galip gibi
Sendedir hkm-i Sleymn htemin
Sendedir b- hayt ayn- demin
Hzr lys sende Mesh demin
Sendedir dem demisin demin
Mazharsn srr- nefaht demin
szleriyle insann kymetini anlatr.
Kimi zaman da:
Gnl mrgn dost cnibine etdirmeyip pervz
Drdm dm- zindna ikr- m-siv kldm
diyerek Niyazi Msri gibi kalbi masivadan temizleyip vasl- illallah olma-
nn yolunu gsterir.
Biz de insan- kmil ya da vasl- ilel-Hak olmak iin gerekli olan t-
leri ihtiva eden tasavvufi derinlii younlukla barndran aadaki gazeli
erh etmeye alacaz.
Vezni: Mefln- Mefln- Mefln- Mefln
1. Yumup gz gayrdan var dal haytn aynna Hzr ol
O fercm- zlli imeyen hayy kadm olmaz
2. Koyup ml menli r u rzndan mdin kes
Huddan gayr bir uglu olan kalbi selm olmaz
3. Bugnk Cennet-i irfn bulmazsa kii yarn
Nider ol Cenneti bulsa ana Drn-Nam olmaz
4. Karbullh Hakknin kapsna yzn tut kim
Bu derd-i b-devna andan ahsen bir hakm olmaz
5. Elin tutanlar oldular yedullh srrna mazhar
Ann tutduu yol gibi srtl-mstakm olmaz
6. Kamudan sylenir inn ener-Rahmn ecer- s
Velkin her kul ol Tr- Tecellde Kelm olmaz
7. Hulsi men aref srrn bilenler kim bilir Rabbn
Bu srr bilmeyen ilm-i lhye alm olmaz
1. Yumup gz gayrdan var dal haytn aynna Hzr ol
O fercm- zlli imeyen hayy kadm olmaz
Nesre eviri: Gayrdan gz yumup hayatn aynna var dal, Hzr ol. O
fercm- zlli imeyen hayy kadim olmaz.
Nesre eviri 2 :Masivaya yani Allahtan baka her eye kar gzn
kapayp hayat suyuna dalmak suretiyle Hzr ol. Zira o akbet zlalini i-
meyen hakiki manada diri ve kdem sahibi olamaz. (Hayy ve Kadim isim-
lerinin tecellisine mazhar olamaz.)
Aklamalar:
Yumup gz gayrdan: Burada gayr szcnden murat Cenab-
Hakkn masivasdr. Allahtan baka her ey demektir. Kuranda: Kll
men aleyha fn. Ve yeba vechu Rabbike l celal-i vel ikram: Onlarn
tamam fanidir. Ancak celal ve ikram sahibi olan Rabbinin yz(zt)
bkidir.
157
ayetinin ifade ettii kll men aleyha tabiri masivaya ia-
ret eder. Akll bir kimse geici ile kalc arasndan elbette kalc ve ser-
medi olan tercih edecektir. Bu kalc olan, Allahu Telnn zt ise onu
tercih etmenin yolu masivasndan yz evirmektir. brahim (a.s.)a yld-
za aya ve gnee Rab nazar ile bakm fakat batp gitmeleri neticesinde :
L uhibbul filin/Ben yle batanlar sevmem
158
demitir. Bunu airini
bilmediimiz bir beyit ne gzel ifade eder: "Afitb- hsn- hbn akbet
eyler ful / Ben muhibb-i l yezlim "l uhibb-l filn.(La Edri) Daha son-
ra hakiki lah bulunca : Ben, hakka ynelen birisi olarak yzm, gkleri
ve yeri yaratana dndrdm. Ben, Allaha ortak koanlardan deilim.
159

szyle gayrdan yz evirdiini ifade etmitir. Burada yz evirmek
yerine gz yummak ifadesinin kullanlmas ise manidardr. Trk Dil
Kurumu gz yummak deyimini: Umudunu kesmek, umutsuzlua

157 55/Rahman, 26-27
158 6/Enam, 76
159 6/Enam, 79
dmek
160
eklinde aklyor. Bu adan ifadeyi deerlendirdiimizde
Hulsi Efendi bir taraftan :
Zikreyle Hakk her nefes
Allah yeter , Baki heves
Kes gayrdan midi kes
Tekrar- zikrullah ile
msralar ile anlatlan hakikati farkl bir ekilde dile getirirken, bir taraf-
tan da beyitin gerisinde bahsedecei lm hakikatinin baka bir ifade
ekli olan hayata gzlerini yummak ifadesine atfta bulunuyor.
Hayatn ayn- Hzr: Arapa gz manasna gelen ayn kelimesi:
pnar, su kayna gibi anlamlarda da kullanlmaktadr. Nitekim Antep
ehrinin asl ayn-tab (suyun gz ) ve yine mezkur ehrin tam ortasn-
dan geen Alleben Deresinin ise asl ismi Aynul Leben (St Pnar) dr.
Hayat ayn ifadesi edebiyatmzda eitli dnemlerde: ab- hayat, hayat
ab, ma-ul hayat, ayn-ul hayat... gibi ifadelerle yer almtr. nana
gre Hzr Ve lyas (Aleyhimsselam) ab- hayat imek suretiyle lm-
szle kavumu te yandan skender takip ettii Hzr kaybedince
yolunu armtr. Bu mazmun edebiyatmzda ok ska kullanlm-
tr.(ayrntl bilgi iin bkz.,Prof. Dr. Sleyman ULUDA; Tasavvuf Terimle-
ri Szl syf:19-20)
skender Hzr b- hayt isteyen k
Gel bundadr etme ceveln Hzret-i rih
161
(eyh Galib)
Cihnda bir kur ad kalupdur eme-i Hzru
Sen eylersin bu gn b- hayt ahkmn icr
162
(Bk)

160 Trk Dil Kurumu Gncel Trke szlk ve Yazm Klavuzu,(Elektronik szlk, srm
1.0),www.tdk.org.tr
161 Prof.Dr. Naci OKU, eyh Galip Divan, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-
75682/seyh-galib-divani.html,
b- hayat edebiyatmzda akn deryasna dalmay sembolize eder.
Ak kendini nefyetmek sevdiinde fani olmaktr. Bylelikle ak hakiki
manada lmszleecektir. air hayatn aynna dalp Hzr olmak ifade-
siyle Hzr zahir leminde ab- hayat iip dnya hayatn (kyamet gnne
kadar) uzatt. Sen batn leminin ve ahiret yurdunun bekas ve gzellii
iin manevi bir ab- hayat olan ak denizine dal diyor. Bu ab- hayat H-
zrn ab- haytna tercih edilir. Nitekim mmi Sinan:
Hzr idgi b- hayt klara hcet degl
Vasl meyinden sun bize hzr- Nebiyyullh in
163

diyerek vasl- lahiyi ,
Avni ise:
b- Kevserle hayt bna kalmaz ihtiyc
rse ger ll tabbi haste-dil dermnna
164

demek suretiyle Kevseri; yani birinci beyitte Allah kincisinde ise
Raslullah ab- hayata tercih etmitir. Zira k iin hayatn gayesi ma-
uktur. Bu sebepten trdr ki air baka her eye gzn kapayp ha-
yatn aynna (ak deryasna) dalmak suretiyle Hzr olmay hem kendine
hem de beyiti okuyanlara tavsiye ediyor.
Fercam- zlal: Fercam kelimesi akbet, son anlamlarna gelen bir ke-
lime olup, tatl su demek olan zlal ile bir terkib eklinde edebiyatmzda
kullanlan bir mazmun deildir. Bu airin kendi oluturduu bir tamlama
olup, ecel erbeti tabirini hatrlatan akbet zlali eklinde ifade edebi-

162, Prof. Dr. Sabahattin KK, Baki Divan http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-
75644/baki-divani.html,
163 Do. Dr. A. Azmi BLGN, mmi Sinan Divan (nceleme-Metin),
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83601/ummi-sinan-divani.html,
164 Muhammed Nur DOAN,Avni(Fatih) Divan, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-
75638/avni-fatih-divani.html,
leceimiz bir mana vermektedir. Yukarda da arz ettiimiz gibi Allahtan
baka her ey lmldr. Ve her fani fenasnn bekaya kalbolmasn id-
detle arzulamaktadr.
Dil bekas, dost fenas istedi mlk-i tenin
Bir devasz derde dtm ah ki Lokman bi-haber
165

diyen Niyazi Msri btn lmllerin hislerine tercman olmaktadr. Bu
fanilie son verip ehl-i beka olmann yolu lmden gemektedir. Zira
insanlar bir kere lecek ondan sonra bir daha lmeyecek dolaysyla da
fena ilinden beka ehrine lm kapsndan geeceklerdir. Bu hakikati
bilenler Mt able en temtu/lmezden evvel lnz
166
hadisini ken-
dine rehber etmi Mesnevi-i erifte geen papaann l, kurtul nasi-
hatine kulak vermi,ten kafesindeki mahkmiyetten ancak Fercam-
zlali imek suretiyle kurtulacan anlamtr.
Hayy u Kadim: El Hayy diri manasna gelip Cenab- Hakkn isimle-
rindendir. Kadim Allahu Telnn sfat- zatiyesinden olan kdem kelime-
sinin failidir. Yani Hayy ve Kadim kelimeleri ile Allahu Tel kastedilmek-
tedir. Bilindii zere Allahn sfatlar arasnda Muhalefetn lil havadis
yani sonradan olanlara bezememek de vardr. hlas Suresinde de Hi-
bir ey ona denk ve benzer olamaz
167
ifadesinin yer almas hi kimsenin
hibir ekilde ne Zat- Sbhanisine ne de Sfat- Rahmanisine benzemek-
liinin mmkn olmadn aka ortaya koyuyor. yle ise Hayy Kadim
olmak tabirini iki ekilde ele alabiliriz. Biri kelime anlamlar itibariyle ki
diri ve kdem sahibi olmak eklinde yorumlanabilir. kincisi ise hayy u
kadim olan ferdin kendisi deildir. Vasl- illallah olan kii deryaya erimi
damla hkmndedir. Bazen kendi zerinde denizin tecellileri grnebilir

165 Seyyid Muhammed NUR, Edebi ve Tasavvufi Msri Niyazi Divan erhi,
Hazrlayanlar:M.Sadettin BLGNER, H. Mustafa VARLI, Esma Yaynlar, Drdnc
Bask,stanbul, syf.467
166 Mevln, Mesnevi, C.I, beyit:1547-1648
167 112/hlas, 4
fakat o damla ben denizim diyemez. Aynen yle de fena-fillah mertebe-
sine erimi kimse Hayy u kadimin tecellilerine mazhar olur fakat bu
mecazidir mutlak manada kii Hayy u Kadim olamaz.
2. Koyup ml menli r u rzndan mdin kes
Huddan gayr bir uglu olan kalbi selm olmaz
Nesre eviri: Mal menali koyup, ar u rzdan midin kes. Hudadan
gayr bir sulu olan kalb-i selim olmaz.
Nesre eviri 2: Varn younu brakp ar ve namustan midini kes.
Zira Allahtan baka bir ey ile megul olan velev ki bu meguliyet rz ve
namus dahi olsa- selim kalp sahibi olamaz.
Aklamalar:
Mal u menali koymak ve kalb-i selim tabirleri uara suresindeki:
Yevme l yenfau mlun ve l benn. lla men etallhe bi albin selim/
O gn ki ne mal fayda verir ne oullar. Ancak Allaha selim bir kalp ile
varan baka ayetinden dolay tasavvuf edebiyatnda fazl
168
aca kulla-
nlmtr.
Sanma ey hce kim senden zer u sim isterler
Yevme la yenfau da kalb-i selim isterler (Ruhi-i Badadi)
Kalp yahut onun ruhu olan gnl, tasavvufta ok byk bir kymet
ifade eder Zira bir kudsi hadiste: Ben yere ge smadm; ancak bir
mmin kulumun kalbine sdm
169
buyrulmutur. Bundan tr kalp,
Allahn evi kabul edilmi, onu yapmak da Kbe ina etmekten hayrl
kabul edilmitir.Zira Rasl-i Ekrem Efendimiz bir gn ashabna Kbe

168 26,88-89
169 Seyyid Muhammed NUR, Edebi ve Tasavvufi Msri Niyazi Divan erhi, Hazrlayanlar:
M.Sadettin BLGNER, H. Mustafa VARLI, Esma Yaynlar, Drdnc Bask,stanbul syf.226
hakknda ne dersiniz diye sorunca Ashab- gzin efendilerimiz o yce
beyti medh ve sena ettiler. Bunun zerine Efendimiz: Ne kadar sena
ederseniz ediniz, Kbe sizin vgnzn ok tesindedir. Ancak dikkat
edin bir mminin kalbi Kbeden stndr. buyurdular. Bu yzdendir ki
Hazret-i Pir:
Dil be dest ver ki hacc-i ekberest
Ez hezarn Kbe yek dil bihterest
Kbe bnyad- Halil-i Azerest
Dil nazargh-i Celil-i Ekberest
170

(Gnl almaa bak ki en byk hac odur. Binler Kbe yapmaktan
bir gnl yapmak evldr. Zira Kbe Azer olu Halilin(brahim Aleyhisse-
lam) yaps, gnl ise Celil-i Ekber olan Allahn yapsdr.) buyurmutur.
Bundan tr de Kabeye Kbe-i Halil; gnle Kbe-i celil
171
isimleri ve-
rilmitir.
Madem ki kalp Kabe-i celildir. Onu Cenab- Hakkn masivasndan
temizlemek gerekir. Erzurumlu brahim Hakk Hazretleri :
Dil beyt-i Hudadr an pak eyle sivadan
Kasrna nzul eyleye sultan gecelerde
172

msralaryla kalbin masivadan temizlenmedike orann hakiki anlamda
Allahn evi olamayacan dile getiriyor. Zira Hazret-i Peygamber Kbe-i
Halili putlardan temizlemek suretiyle oray hviyet-i asliyesine dndr-
m put hane olmaktan kurtarmt. Onun yolunda olanlarn da yapmas
gereken Kbe-i Celili manevi putlar hkmnde olan dnyevi istek ve
tutkulardan temizlemektir. Yoksa Beytullah hkmnde olan kalp kiinin

170 Thirl-Mevlev: 1966; www.semazen.net
171 Ayrntl bilgi iin bkz. Prof.Dr. Sleyman ULUDA, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc
yaynlar,stanbul,2001, syf.198
172 M.Fethullah GLEN, Kalbin Zmrt Tepeleri 1, Nil Yaynlar, stanbul-2009, syf.169
su-i ihtiyaryla bir put haneye dnverir. Bu hakikati eyhl slm Yahya
Efendi u ifadelerle dile getirir.
Gnlnde senin gayr siva sureti neyler
Lyk m bu kim Kbeye bthane desinler.
173

Ar u rzdan midi kesmek: Ak; iddetli sevgi, iptil, dknlk,
keml, ceml ve mkeleden dolay duyulan ar muhabbet ki, byle-
sine, daha ziyade mecz ak denir. Bir de, cemli keml noktasnda,
kemli ceml kutbunda o Ezel ve Ebed Sultanna kar duyulan kalb
alka ve muhabbet vardr ki, ona da hakk ak denir. te bu derde mp-
tela olmu kiiye k- hakiki denir ki bu yolda ulaaca nokta makam-
Mecnundur. Bunun da art akl karp atmaktr. Fakir bu mevzuu bir
zaman u dizelerle dile getirmitim:
Ak badesi araptan da keskinmi
Bir katre n ettim eyledi meskr
Halk iinde akil olan miskinmi
Mecnunluk ki Kays eyledi mehr
Eskiden harp meydanlarnn yiitleri kllarnn knn krar, zrhlarn
karr atar, ve cenk meydanna dalarlarm. Bunun gibi
Mende Mecnundan fzun klk istidad var
k- sdk menem, Mecnunun ancak ad var
174
(Fuzuli)
diyenler ak meydanna akl zrhlarn karp, ar ve namus iesini krara-
rak girerler, ve gh:

173 Hasan KAVRUK, eyhlislam Yahya Divan http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-
75645/seyhulislam-yahya-divani.html, syf117
174 Hasibe MAZIOLU, Fuzl ve Trke Divan'ndan Semeler, Ankara, 1986, syf 73
Ben ieyi aldm taa / Namus u ar neylerem (Yunus)
175
gh Girdik
reh-i sevdaya cnunuz bize namus / Lazm degl ey dil ki bu i ane d-
er mi
176
(Seyyid Nigari) diyip izhar- akta bulunurlar.
Bilindii zere slm dininin en ehemmiyetle zerinde durulan mev-
zulardan biri iffet ve namusluluktur. Bunun tersi olan iffetsizlik ise gerek
Kuranda gerekse hadislerde ok iddetle knanmasna mukabil, tasav-
vuf iirinde vnlerek bahsedilen ar ve namustan geme elbette ki
anladmz manada iffetsizlik deildir. Bilindii zere slmda akl sahibi
olmayan kimse mkellef saylmaz. Bu yzden aklllar iin anormal say-
lan davranlar delilerde grldnde normal kabul edilir ve: Delidir,
ne yapsa yeridir. denir. Allah ak ile mecnun olan kimsede de bakala-
rnn tan u tenide bulunaca haller zuhur edebilir. Bundan dolay onlar
dier insanlarn tenkitlerine .(Onlar ki)Hibir knaycnn knamasn-
dan da korkmazlar.
177
ayetinin gerei aldr etmezler. Hulsi Efendi de
bu beyitte ayn hissi farkl ifadelerle terennm ediyor.
Haktan gayr ulu olan kalb-i selim olmaz Avam- mmininden
olanlarn La ilahe illa hu demesine mukabil sofiler bunun ile yetinme-
yerek La mevcude illa hu demilerdir. Cenab- Hakkn Zatndan gayr
mevcud kabul etmeyen elbette ki masivaya aldr etmeyecek, senelerce
ayr kald oluna Harim-i Kabede kavumuken Bir kalpte iki muhab-
bet olmaz nidasn iiten brahim bin Ethemin duyduu sada daima gn-
lnde yanklanacaktr. Bu halet-i ruhiyeye ermi kimsenin vcudunun
btn zerreleri Niyazi-i Msri gibi:
Msriye uyan kiinin
Gider r iinin

175 Nurgl ZCAN, Ak Mektebinin Piri Yunus,Yamur Dergisi, say:32, Temmuz-Austos-
Eyll-2006
176 Prof.DR. Azmi BLGN, Nigr Divan, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1.../nigar-i-
divani-azmi-bilgin-.pdf, syf. 380
177 5/Maide, 54
indeki can kuunun
Elencesi tevhid olur
msralarn haykracaktr. te bu kimse El bi ikrillahi temainnul
ulb/Kalpler ancak Allahn zikri ile itminana ular
178
srrna erip Ey
mutmain nefis
179
hitabna ermi selim bir kalp sahibi olmutur. Bu hu-
susiyetleri tamayan kimse ise selim kalp sahibi olamaz.
3. Bugnk Cennet-i irfn bulmazsa kii yarn
Nider ol Cenneti bulsa ana Drn-Nam olmaz
Nesre eviri: Bugnk cennet-i irfan bulmazsa kii ol cenneti bul-
sa nider? Ana dr-n naim olmaz.
Nesre eviri 2: Kii hayatta iken irfan cennetini (Allah marifetini)
bulamazsa , cennete girmesi de bir mana ifade etmez. Zira ona naim
cenneti olmayacaktr.(stifadesi snrl olacaktr.)
Aklamalar:
Bugnk cennet-i irfan: Hakikat yolcusunun daima ermek arzulad
makam marifet makamdr ki yaratlmlarn zirvesinde olan Zat (s.a.v.)
dahi Ma arafnke haa marifetike ya Marf / Ey Maruf seni sana
yakr ekilde bilemedim diyerek daima marifet soluklamtr. Bu yz-
dendir ki hak yolunun salikleri hep marifet deyip durmu, ve otalarn
daima irfan vadisine kurmulardr. Bir zaman bu duyguyu u msralarla
dile getirmeye almtm:
rfan nedir, neyi bilmek
Ne alamak ne de glmek

178 13/Rad, 28
179 89/Fecr, 27
Ak dokumak ilmek ilmek
Girmek canan otana.
limlerin ba Allah marifetidir. Ona gtrmeyen ilim bo yere sar-
fedilmi gayrettir. Okumakdan ma'n ne kii Hakk' bilmekdr/n oku-
dun bilmezsin h bir kur emekdr
180
diyen Yunus ne gzel syler. Niyazi
Msri:
Ne hasl ey Niyazi cennet-i irfana ermezsen
Tutalm Hak yerin anda senin dr-n-nam etmi.
demi, buna karlk Osman Hulsi Efendi de nazire olarak:
Bugnk Cennet-i irfn bulmazsa kii yarn
Nider ol Cenneti bulsa ana drn-nam olmaz
dizelerini kaleme almtr. Evet,cenneti cennet yapan sahibinin rzas ve
yaknldr. Bu srdan tr Rabiatul Adeviyyeye cenneti kastederek
dr(ev) dediklerinde o ak kahraman: cr (komu) diye cevap ver-
mitir. Daha sonra darb- mesel olan El cr abled-dr(Ev alma komu
al) sz bu hakikate iaret eder. Crsz drdan yar ile nar evldr.
Sz fakirin dudaklarndan Yunusun u msralarn dnrken dkld:
Ne Tamu'da yir eyledm
Ne Umak'da kk bagladum
Senn in ok agladum
Bana seni gerek seni
Cennet Cennet didkleri
Bir ev ile bir ka Hr

180 Yrd.Do.Dr.Mustafa TATI, Yunus Emre Divan,
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-75683/yunus-emre-divani.html, syf:73
steyene virgil an
Bana seni gerek seni
181

Devrimizin Yunuslarndan biri olan Hulsi Efendi de ayn hakikati yu-
kardaki dizelerle dile getiriyor.
4. Karbullh Hakknin kapsna yzn tut kim
Bu derd-i b-devna andan ahsen bir hakm olmaz
Nesre eviri: Karibullah Hakkinin kapsna yzn tut kim bu derd-i
bi- devana andan ahsen bir hakim omaz.
Nesre eviri 2: Karibullah Hakkinin kapsna yzn tut. Zira bu de-
vasz derdinin ondan daha iyi bir doktoru bulunmaz.
Karibullah Hakki: Sivasl hramczde smail Hakki Toprak Efendidir
ki Osman Hulsi Efendinin eyhidir. Bilindii zere fena fillah makamna
fena fi-eyh kapsndan geilir. Bu kapdan giren kii daima eyhini d-
nr. Onda fena bulup kemale ermeye alr. Zira mrid mridin k-
t yolda bir k, dald deryada bir deniz feneri hkmndedir. Bu yz-
den mridsiz yola kanlar yolda kalrlar. Bu mevzu hakknda Niyazi Ms-
ri:
Mrid gerektir bildire Hakk sana hakkel-yakin
Mridi olmayanlarn bildikleri gman imi
Her mride dil verme kim yolunu sarpa uratr
Mridi kmil olann gayet yolu sn imi
Salih Baba:
er'at pyine bend ol hakikat rhna azm et
Bulup bir mrid-i kmil bu derdin resin ara

181 A.g.e. syf. 312
mmi Sinan:
Bir mride vir zi gafletten aa gzi
zle ezelki izii sen yine senden al haber
182

Erefolu Rumi:
Evvel mrid elin tuta kalmaya dnya ahrete
Hi demeye halim nite bildiin unutmak gerek
eyhlislm Yahya Efendi:
Mrid-i pkn hemn pyna d var ey gnl
Cmle dvr ileri sn ider ana ne gc
183

diyerek bir mride tabi olmann gerekliliini dile getirmilerdir. Her m-
ride gre eyhi hakikate gtren en doru kiidir. Zira kendisini dosta
vasl eden iine ak ateini salp hamlktan kurtaran odur. Yunus ne gzel
syler:
Tapdug'un tapusnda kul olduk kapusnda
Ynus miskn igidk bidk el-hamdli'llh
184

Erefolu Rumide Abdlkadir Geylani hakknda:
Benim eyhim seni Hakk'a yetrr
Nice mklleri onda bitirr

http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83601/ummi-sinan-divani.html, syf.61
183 Hasan Kavruk, eyhlislam Yahya Divan http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-
75645/seyhulislam-yahya-divani.html, syf. 60
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-75683/yunus-emre-divani.html, syf.236
Muhammed'in sancana gtrr
Abdlkadir Sultan derler eyhime
An yrei yanar tutuur
ilerin var ise var onda piir
Her kanda arsan gelip yetiir
Abdlkadir Sultan derler eyhime
Galib Dede Mevlana Celaleddin hakknda:
Ddm yine kaldr beni y Hzret-i Monl-y Rm
Bakmz dey bildim seni y Hzret-i Monl-y Rm
Sen Glibin mevlssn sermye-i ihyssn
Lutfu kerem deryssn ya Hzret-i Monl-y Rm
185

Niyazi Msri ise Elmall mmi Sinan iin:
Arayup bulan kulluun klan
Telkinin alan buldu hlt
ehri Elmal canda bulmal
mmi Sinandr hret-i zt
eyhini Hak bil Ey Niyazi kim
Pir yzndendir Hak hidyt
186

Grld gibi her mrid kendi eyhini ziyadesiyle medh sena
eden iirler kaleme almtr. Zira talip bilir ki her ne kadar kiiyi Allaha
ulatracak yollar muhtelif olsa da her ferdin nasibi birindedir. Bu sebep-
ten tr slik yrd yolu -kendisi iin- yegane hak yol , o yolda reh-

185 Prof.Dr. Naci OKU, eyh Galip Divan, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-
75682/seyh-galib-divani.html, syf. 8
186, Seyyid Muhammed NUR, Edebi ve Tasavvufi Msri Niyazi Divan erhi, Hazrlayanlar:
M.Sadettin BLGNER, H. Mustafa VARLI, Esma Yaynlar, Drdnc Bask,stanbul syf.229

beri, reh-nmas, pi-dr ve pi-uvs olan eyhini de tek mrid olarak
grr. Ve onun yolundan kmay Allah yolundan (ifrat ve tefritlerden
ayrlm srat- mstakimden) ayrlmak olarak kabul eder. Hulsi Efendi
de yz tutulacak kapnn smail Hakk Efendinin kaps olduunu syl-
yor.
Bu derd-i bi devne andan ahsen bir hakm olmaz: Huzur-u Hakta
yri ile vuslatta iken dnya gurbetine gelip yrinden cd den insa-
nolunun derdi ayrlktr. Bu dert doktorlarn anlayaca cinsten deildir.
Bu yzdendir ki bir trkde k:
Lokman Hekim gelse yaram azdrr.
Yaram sarmaa yar kendi gelsin.
demitir.
n derdinin derman yrde yahut kendini yre kavuturacak
mrittedir. Zira ayn derdi vaktiyle o da ektii iin ancak durumunu o
anlayabilir. Nitekim Alvarl Muhammed Ltfi:
Perianm bugn cne, perian olmayan bilmez,
Hazret-i Pir ise:
Sine hem erha erha ez firk
T be goyem erh-i derd-i itiyak
187

(Hasretim anlatmam iin gerek/ Ayrlktan paralanm bir yrek)
demitir. Bundan tr talibin derdinin derman da Lokman da piridir.
Osman Hulsi Efendi de :

187 Amil ELEBOLU, Manzum Mesnevi-i erif Asl ve Sadeletirilmiiyle Manzum Nahifi
Tercmesi, Snmez yaynlar, stanbul 1967 syf.1

Mecnn'um bugn Leyl derdinden
Akl neylerem dvne geldm
Derd-i cnnum ad yaralar
Barm stnde dermana geldm
mm Sinnun hk-i pyine
Srmee yzm sultna geldm
Yaram bildm yrimden imi
Bunda Niyz Lokmn'a geldm
188

diyen Niyazi-i Msri gibi: Bu derd-i b devne andan ahsen bir hakim
olmaz diyerek bu hakikate iaret eder.
5. Elin tutanlar oldular yedullh srrna mazhar
Nesre eviri: Elin tutanlar yedullah srrna mazhar oldular. Ann
tutduu yol gibi Srat-l mstakim olmaz.
Nesre eviri 2: Elini tutanlar Allahn eli ellerinin zerindedir ayeti-
nin srrna mazhar oldular. Onu tuttuu yol gibi dosdoru yol olmaz.
Aklamalar:
Yedullah:Kelime manas itibariyle Allahn eli demektir ki Allahu-
teala kullarna benzemekten mnezzeh olduu iin mtebih bir tabir
olduu anlalmaktadr. Bu ifade Kuran Kerimde Fetih Suresinde Allah
Raslu Aleyhissalatu vesselama beyat-r-rdvanda tabi olup elskanlar
in nazil olan: Yedullahi feva eydhim(Allahn eli ellerinin zerinde-
dir) ayetinden iktibasla mezkr hadiseye telmihtir.

188 Seyyid Muhammed Nur, Edebi ve Tasavvufi Msri Niyazi Divan erhi, Hazrlayanlar: M.
Sadettin BLGNER, H. Mustafa Varl, Esma Yaynlar, Drdnc Bask, stanbul syf.309

Beyti bir nceki beyitle balantl kabul etmek mmkn olduu gibi
mstakil kabul etmek de mmkndr. Mstakil olarak kabulettiimizde
Elin tutanlar ifadesiyle kastedilen Rasl-i Ekrem Efendimiz iken, nceki
beyitin devam olarak kabul edilince maksat smail Hakk Efendi olur ki .
El ulem vereetul enbiya(Alimler peygamberlerin varisleridir) hadisi-
nin ifade ettii anlam itibariyle yine ayn hadiseye iaret eder.
Ann tuttuu yol gibi srat- mstakim olmaz: Eer maksat Raslullah
ise tutulan yol, snnet-i seniyye yoludur ki,Rasl-i Ekrem : srailoullar
yetmi iki frkaya blnd, mmetim ise yetmi frkaya blnecektir.
Birisi mstesna dierleri cehennemdedir. O birisi benim ve ashabmn
yolu zere olanlardr. Buyurmutur.
Her ne kadar Aleviler: Zmre-i ncileriz bende olup, Haydere di-
yerek, bu hadiste anlatlan frka-i nciye(kurtulmu frka)nn kendileri
olduunu syleseler de Ehl-i snnet vel cemaat alimleri bu hadisin ma-
nasn Snnete sarlp, ashab- kirama -ayrt etmeksizin- hrmet etmek
eklinde yorumlamlardr. Ve bunu her trl ifrat ve tefrit-
ten(arlktan) uzak Peygamber yolu olarak grm. Fatiha-i erifede
geen: hdinas-sratal mstakim(Bizi dosdoru yol olan srat- mstaki-
me ilet) ayetinden de maksadn bu olduunu ifade ederler.
Eer kastedilen kii hramczde smail Hakk Efendi ise ann tuttu-
u yol tabiri yine ehl-i snnet vel cemaat izgisinde olan Nakibendiy-
ye yoludur ki Hz.Ebubekir tarikiyle Raslullaha ular. Yani Allaha ulat-
ran snnet-i seniyye hattndadr. Bu manada her sufi kendi yolunu bir
nceki beyti aklarken ifade ettiimiz gibi en doru yol olarak grr ve
bunu iirlerinde ifade eder. Nitekim mmi Sinann:

Ben bilmezem ahvlimi bulmaga togr yolm
B-reyem tut elimi dvne gelmiem saa
189

Yunusun:
N'itdi bu Ynus n'itdi
Bir togr yola gitdi
Prler etegin tutd
Allah grelm n'eyler
190

dedii gibi Hulsi Efendi de:
Elin tutanlar oldular yedullh srrna mazhar
diyerek tuttuu yolun doruluunu ifade etmitir.
6. Kamudan sylenir inn ener-Rahmn ecer- s
Nesre eviri: nn ener Rahman ecer-s kamudan sylenir.
Velkin her kul ol Tur- Tecellide Kelim olmaz.
Nesre eviri 2: phesiz ki Rahman benim sz (Allahu Tel Tur
i Sinada aata tecelli etmiti ) aataki gibi btn varlklardan syle-
nir. Fakat bu tecelli Trunda Hazreti Musa gibi Kelim olamaz.
Aklamalar:

http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83601/ummi-sinan-divani.html, syf. 41
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-75683/yunus-emre-divani.html, syf.57

nni Ener Rahman: Bu beyitte Kasas ve Taha Surelerinde geen
Hazreti Musa kssasna telmihte bulunulmutur. Ate aramak iin ailesi-
nin yanndan ayrlp Tur-i Sinaya gelen Hazreti Musa aata tecelli-i la-
hiye mazhar olmu, Cenab- Bari ile mklemede bulunup bihakkn Ke-
limullah ve Raslullah olmu, beerin seyr u slkunda ulaabilecei zir-
velerin kabil-i kyas olmayacak kadar tesinde olan peygamberlik rtbe-
sine ulam ve gerek manada vasl- illallah olmutu. Bu hadise Kuran-
Kerimde yle ifade edilmektedir: Ms, atein yanna gelince, o m-
barek yerdeki vadinin sa tarafndaki aatan yle seslenildi: Ey Ms!
phesiz ben, evet, ben lemlerin Rabbi olan Allahm.
191

Peygamberlerin glgesinde seyr u slk edip tlib-i Hak ve slik-i
rehi hakikat olan sufinin murad da fenafillah ve beka billah mertebele-
rine ulap her daim vsl- didar olmaktr. te bu yola km kimse her
varlkta cemal ve celal tecellilerine eriir ve:
Ez Sehum Rabbuhumcmle ebrr mest
Der cemli L-yezli heft penc r mest
192

Seahum Rabbuhumun tesirinden ebrar bilcmle mest oldu. O L-
Yezlin cemalinin ba dndrcl karsnda yedi, be, drt hepsi
mest oldu nidalaryla kendinden geer ve o demden sonra gz baka
ey grmez olur, ve : L mehde illa h(Ondan baka grnen yok-
tur.) demeye balar.Mecnnun her eyi Leyla grd gibi yahut l-
deki kimsenin her glgeyi su sand gibi artk her yerde Onun tecellile-
rine mazhar olur.
Bir mddet sonra Heme ost (Her ey odur) sayhasyla kendinden
geip vahdet-i vcuda ular. Ular ve :

191 28/Kasas, 30
192 smail Hakki Bursevi, R-ul Beyan,10/276
Esrr-i ezel r ne to dni v ne men
Vin harf-i muamma ne to hni v ne men
Hest ez pes-i perde goftigy-i men u to
on perde ber ofted, ne to mani v ne men
(Ezel srlarn ne sen bilirsin, ne ben/Bu muammay ne sen okursun,
ne de ben/ Perde arkasnda var seninle benim dedikodum/ Perde dt
m ne sen kalrsn, ne ben)
193

szlerini vird-i zeban edinir.te bu kii zlliyet plannda Hazreti Musann
srrna ermi, kendi apnda-zira hibir velinin kefi nebilerle boy l-
emez- tecellilere mazhar olmaya balamtr. Bu kimse bazen Yunus
gibi:
Ms'nun agdug Tr' yohsa Beyt'l-Mamr'
srfl aldug Sr cmle vcdda bulduk
194

Bazen mmi Sinan gibi:
Ben bu aka yr oldum hem bir ile bir oldum
Hem Ms hem tr oldum len tern neylerem
195

Bazen de Hulsi Efendi gibi:
Kamudan sylenir inn ener-Rahmn ecer- s

193 Sadk HDAYET, Hayyamn Teraneleri, Yap Kredi Yaynlar,(Hazrlayan: Mehmet KANAR)
stanbul, 2012 syf. 59
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-75683/yunus-emre-divani.html, syf. 105
195 Do. Dr. A. Azmi BLGN, mmi Sinan Divan(nceleme-Metin),
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83601/ummi-sinan-divani.html, syf.159

diyecek ve eritii makamdan insanlar haberdar edecektir. Ancak bu
nimete herkesin ulamas mmkn deildir. Zira bu ie evet demek zor-
luklara katlanmak demektir. Bu ii Rza Tevfik: Demir leblebidir, kini
deildirifdeleriyle; Yunus: Bu yol uzaktr/ Menzili oktur/ Geidi yok-
tur/Derin sular var msralaryla Erefolu Rumi ise : Ben diyem tor
haber/ Canna kyan gelsin dizeleriyle dile getirmitir.
Bu ie girien kiinin :
Ge ak ile karadan
Halk kar aradan
Niyazi der buradan
Durma sana gel oldu
srrnca halk aradan karmas, Sen karsan aradan/ Kalr seni yara-
dan diyip kendini de unutmas, terki de terk etmesi gerekmektedir. b-
rahim Bin Edhemin u menkbesi bu hakikate iaret eder:
brahim Ethem Hazretleri , Belhde hkmdarlk sras bekleyen bir
prens iken taht, saltanat ve dnyev megaleleri terk ederek hakikat
yolunda seyr u slka durur; bir stada el verir. Bir gn stad onu imti-
han etmek iin bir mridini grevlendirir. O da gider, ayana geirdii
mahmuz gibi bir eyle brahim Ethemin ayaklarna vurup durur. Ayakla-
rndan kanlar akan brahim Ethem bize gre ok kmilne olan u sz
syler: Dostum, biz nefis davasn Belhte braktk, beyhude urayor-
sun. Bu sz imtihan iin gnderilen mridin de ok houna gider; mu-
hatabnn ktl iyilikle savma alicenapln takdir eder. Sonra sta-
dnn yanna varr, olup biteni anlatr. stad anlatlanlar dinledikten son-
ra hkmn verir, Demek ki, o hl Belhi unutamam der.
Hulsi Efendi de kainatn her yerinden inni ener-Rahman sesinin
ykseldiini ancak bunu yukarda vasflarn yazdmz Kelimullahn sr-
rna mazhar olmu kamil kimselerden bakasnn duyamayacan syl-
yor. Kelam- kibarda dendii gibi : Grenedir grene/ Kre nedir kre
ne
7. Hulsi men aref srrn bilenler kim bilir Rabbn
Nesre eviri : Hulsi! Men aref srrn bilenler kim Rabbin bilir. Bu
srr bilmeyen ilm-i lahiye alim olmaz.
Nesre evriri 2: Ey Hulsi Rabbini bilenler sadece Men aref srrn
bilenlerdir. Bu srr bilmeyen kiinin ilahi srlara vakf olmas mmkn
deildir.
Men aref: Hadis-i erif yada Hazreti Aliye ait olduu rivayet edilen
Men arefe nefsehu fead arefe Rabbehu /Nefsini bilen Rabbini bilir
sz tasavvufun temel ini oluturan esaslardan biridir. Zira salik evvela
nefsini bilecek ki Rabbini bilsin. Yani nefsindeki aczi grp Cenab- Hak-
kn Kadir i Zlcelal olduunu; fakrnn farkna varp yegane aniyy-i
Alel Itlakn O olduunu, maddi manevi hastalklarn mahede edip
afi-i Klln Haktan gayr kimse olmadn anlasn. Bu srra binaen
btn tarikatlerde bu hadis esas alnmtr. Talib-i Hak seyr-i sluk- ru-
hanisine bu kapdan girip hayrete decek ve Rasl-i Ekrem gibi : Sb-
haneke ma arafnake haa marifetike Ya Marf (Ey bilenlerin kendisini
oka bildii ben seni hakk ile bilemedim.) diyecek ve hakiki manada
vsl- illallah olacaktr. El aczu anil idraki idrakun(Onun hakknda bi-
lemedim demek hakikaten bilmek demektir.) sz bu hakikate iaret
eder. Bu sebepten tr Yunusu dinleseniz, oradan Msriye urasanz,
Hdainin dergahnda soluklansanz, Ak asitannda bekleseniz, mmi
Sinann szlerine kulak verseniz daima iiteceiniz sz : Men arefe
nefsehu fead arefe Rabbehu olacaktr. te o gl bahesinden bir de-
met iek:

lim ilim bilmekdr ilim kendin bilmekdr
Sen kendni bilmezsin y nie okumakdur.
196
(Yunus Emre)
Men arefe nefsehu dirsn illa delsn
Melaikten yukar seyran arzu klursn
197
(Yunus Emre)
Menarefe nefsehu fead arefe Rabbeh
Sen nefsini bilmeden Sbhan arzularsn
198
(Niyazi-i Msri)
Men aref srrn bilen virsin bize bir hb kelm
L-yla illdan olan muhtelif ahlk nedr
199
(mmi Sinan)
Vahdet ile men aref srrndan gh olmuuz
Kesret-i ayare verdik yr ile yriz bu gn
200
(Aki)
Osman Hulsi Efendi de Cenab- Marfu bilmenin yolunun nefsini
bilmekten getiini syleyerek bunu anlmayanlarn hakiki manada Allah
marifetine eremeyeceini:
Hulsi men aref srrn bilenler kim bilir Rabbn
msralar ile dile getiriyor.

http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-75683/yunus-emre-divani.html, syf. 73
197 A.g.e, syf. 207
198Seyyid Muhammed Nur, Edebi ve Tasavvufi Msri Niyazi Divan erhi, Hazrlayanlar: M.
Sadettin BLGNER, H. Mustafa VARLI, Esma Yaynlar, Drdnc Bask, stanbul syf.351
199 Do. Dr. A. Azmi BLGN, mmi Sinan Divan(nceleme-Metin),
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83601/ummi-sinan-divani.html, syf. 90
200 PROF.DR. skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kap Yaynlar stanbul, Kasm
2009, syf305

SONU
Yakn tarihte tasavvuf iiri denince akla gelen ilk isimlerden biri olan
Osman Hulsi Efendinin erh etmeye altmz iiri fena-fi-eyhten
beka billaha doru yola kan hakikat yolcusunun yolunu aydnlatacak
tleri havidir. Tasavvufi mazmun, ifade ve terimler ile oluturulmu,
mana bakmndan youn bir iirdir.
Akc slubu ve derin manasyla okuyucunun gnln fetheden
Hulsi Efendinin en nemli zelliklerinden biri de Yunustan beri yzler-
ce airin kulland ifade ve mazmunlar mukallitlie dmeden baar ile
kullanmasdr.
Aklamasn yapmaya altmz bu iir tasavvufun temel gayesi
olan Allah marifetine ilerlemeyi konu almas bakmndan ehemmiyet arz
etmektedir. erhimizin sadece air hakknda deil Osman Hulsi Efen-
dinin yetitii ortamda tasavvufi hayatn nasl olduu hakknda da ay-
dnlatc olacana inanyoruz.
KAYNAKA
Ate, Es-Seyid Osman Hulsi, (2006). Dvan- Huls-i Darendev, (
Haz. Prof. Dr. Mehmet Akku-Prof.Dr. Ali Ylmaz), stanbul: Nasihat Ya-
ynlar.
Bilgin, A. (2000). mmi Sinan Divan. stanbul: MEB Yaynlar.
elebiolu, A. (1967). Manzum Mesnevi erif Asl ve
Sadeletirilmiiyle Manzum Nahifi Tercmesi. stanbul: Snmez
Yaynclk.
Doan, M. N. (2009). Fatih Divan ve erhi. stanbul: Yelkenli
Yaynevi.
Oku, N. (2011). eyh Galip Divan. Ankara: Diyanet Vakf Yaynlar.
zcan, N. (2006, Temmuz-Austos-Eyll). Ak Mektebinin Piri
Yunus. Yamur Dergisi(32).
Pala, . (2009). Akedemik Divan iiri Szl. stanbul: Kap Yaynlar.
Seyyid Muhammed Nur, (?). Edebi ve Tasavvufi Msri Niyazi Divan erhi,
(Hazrlayanlar: M. Sadettin Bilginer, H. Mustafa Varl,) stanbul: Esma Yaynlar.
Yrd. Do. Dr. Mustafa TATI, Yunus Emre Divan,
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-75683/yunus-emre-
divani.html, (2012)
Prof.Dr. Naci OKU, eyh Galip Divan,
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-75682/seyh-galib-divani.html,
(2012)
Do. Dr. A. Azmi BLGN, mmi Sinan Divan(nceleme-Metin),
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83601/ummi-sinan-
divani.html, (2012).
SOMUNCU BABA ZEL DL / NURULLAH ALKOL
ZET
20. Yzyln nemli mtefekkirlerinden olan Osman Hulsi Efendi,
yedi yz yldr yanan bir gnl ateinin son kandili, yedi yz yldr gl ile
blbln konduu bir bahenin son baban olmutur. Bahesine girdi-
imiz zaman kendi ektii gllerin dnda bahesini Allahn kelamndan,
Peygamber Efendimizin szlerinden, Yunus Emreden, Mevlanadan
eyh Galipten ve daha nicesinden derdii gllerle sslediini grrz.
inde nice i damlacn barndran ve gnmz insannn da koklama-
ya ihtiyac olduu bu gllerden bir tanesi de gnldr redifli iiridir.
Anahtar Kelimeler: Gnl, masiva, Osman Hlusi Efendi, tasavvuf.
GR
Gnl, be harfli bir iir kitab. Yeryznde yazlm ve sylenmi b-
tn szler bu iir kitabna bir nsz; yazlm ve yazlacak olan tm iirler
bu kitaba bir naziredir. Doyu dinlesek, Reye kulak versek, Miyi anlaya-
bilsek hepsinin bu ho gfteye bir melodi olma arzusuyla ah u enin etti-
ini iitiriz. Aslnda Nedimin haddeden geirdii nezaket, Behll Dna
Hazretleri nin damda arad deve, Yakup peygamberin koklayp durdu-
u gmlek, gnlden baka bir ey deildi. Bu aray ve koklaylarn h-
lasas olan Tasavvuf edebiyat, her trl cismaniyet kavramndan m-
nezzeh tuttuu, gnl etrafnda bir daire izmitir ki bu ynyle kendisi-
ne Tasavvuf Edebiyat yerine Gnl Edebiyat dense yeridir.
nsanda hislerin merkezi kabul edilen gnl, tasavvufun anahtar
kavramlarndan biridir. Gnl, ilham, keif ve marifet gibi tasavvufi bilgi-
nin merkezi, ilahi isim ve sfatlarn tecelli ettii nazar gh- lhdir. nsan
bedeninde aklla kavranamayan varidatn duyulduu, hissedildii ve bi-
lindii manevi bir mekndr. Sonsuz ve mutlak gzellik sahibi olan Allah,
insanla gnl zerinden irtibat kurar. Mrid-i kmilin gnlndeki bu
ho sedann hrmetine gnlde baka bir nesnenin tezahr etmesine
izin verilmez ve bu sebeple gnlden, masivann srlp karlmas ge-
rekir.
Mminin gnlnden her dem ykselen Allah bize yeter. O ne gzel
vekildir
201
sznn grl ve derinlii Yunus Emrenin Neylerler fn
dnyay Allah sevgisi var iken / Ya dahi kande giderler ol dost sevgisi var
iken ve Niyaz Msrnin Sana k olanlar diller niderler huri
glmn/Cemlin seyreden gzler niderler b- rdvn msralarnda his-
sedildii gibi Osman Hulsi Efendinin iirlerinde de bu ho sadann yan-
klar iitilmektedir. phesiz bu iirlerinden biri de gnldr redifli
iiridir.
1. Gnlden baka bir sevd karsa
Mekn- maksad- aks gnldr
(Gnlden (Allahn dndaki) bir sevda kartlp atlrsa Allahn
mekn artk o(pak olan) gnldr.)
Gnlden baka bir sevd karsa
Bu baka sevd zerrattan seyyarata kadar Allah dndaki bir cis-
me ait sevginin gnlde filizlenmesidir. Hatta bu baka sevda kimi
mrid-i kmilde ba- rdvan, huri glman, Cennet-i alay da iine alan
bir hilik tomurcuudur. Ancak bir gnl insannda bu trden bir filiz-
lenmeye ve tomurcua yer yoktur. Bu yzden arifin dilinde:
Allah, dost olarak yeter. Allah, yardmc olarak da yeter ayet-i kerimesi
eytana atlan Hz. smail (a.s.)n elindeki ta olur.nsanlar arasnda Allah'
brakp da ona ortak koanlar vardr. Onlar, Allah' severcesine severler. M-

201 3/l-i mran, 173
minlerin Allaha olan sevgisi daha gl bir sevgidir.
202
ayeti kerimesi ise;
Mminin gnlnde bu trden filizlenme ve tomurcuklar yerle bir eden
srafil (a.s.)n fledii Sura dnr.
karsa: Msarada bu szck, gnle, verilecek olan mjdenin, tabi-
ri caizse bir motivasyonun habercisi konumundadr. Gnln masivadan
arnmas hemen gerekleecek bir durum deildir. Zaman ve sabr iste-
yen, marifetin mkafata tabi olduu bir sretir. Gnln bu zahmetli
sreci atlatmasnn hediyesinin ne olaca ise u szlerle mjdeleniyor:
Mekn- maksad- aks gnldr
Maksad- aks, bu kavram genellikle, iirlerimizde ve dualarmzda
ayn kk ve anlam birliini tayan aksal-gayat eklinde karmza k-
maktadr. Szlk manas itibariyle, amalarn en uza, maksatlarn en
son dura, gayelerin en doruk noktas manasna gelen aksal-gayat
kavram, slmi dnce disiplininde, ubudiyet / kulluk dairesi ierisinde
hedeflenen en uzak gaye, en zirve gaye anlamna gelir. Mesela, baz in-
sanlarn btn gayesi cehennemden kurtulmaktr. Bazlarn ise cennete
girmektir. Dier bazlarnn en byk maksad cennette, madd duygula-
rna hitap eden yemek, imek, evlenmek gibi hazlara kavumaktr. Buna
mukabil baz kimselerin en byk maksad cennette manev duygulara,
kalbe hitap eden Cenab- Allahn cemalini mahede etmektir. Bu pers-
pektiften konuya baktmzda, slm dairesi ierisinde ekillenen ak-
sal-gayat kavram, deyi yerindeyse bir akn ifadesidir. Her Mecnunun
kendine gre bir Leylas vardr. Herkesin aksal-gayat gnln elen
Leylasdr. Kiminin Leylas kelimetullahtr. Kiminin imanla kabre gir-
mektir.
Kiminin cehennemden kurtulmak, kiminin cemalullh mahede
etmektir.
203

202 2/Bakara, 165
Osman Hulsi Efendinin bu iirinin tamam okunduunda Leylasnn
Leylalarn en gzeli olan cemalullh mahede etmek olduunu gryo-
ruz. Kii buradan ilk msraya yani kendini masivadan arndrma abasna
girmi olan gnle sesleniyor: Ey gnl, kendini masivadan arndrdnda
aksal-gayatmz olan Allah artk sende yer edinecek. Zira onun olduu
yerde bakasna yer olmamal. Btn peygamberlerin tebli srecindeki
en byk mcadeleleri insanlarn kalplerinde Allaha ayrlm yerdeki
masivayla olmu ve bu btn peygamberler iin de byle oluna gelmi-
tir. Hz. brahim nsanlara Hkk sevgisini anlatrken ncelikle onlarn kal-
bindeki yldz gne ve da sevgisini de silmeye almtr. Hz. Musa,
insanlarn kalplerindeki Firavun sevgisi yklmadan Allahn sevgisinin bu
kalplerde yer edinemeyeceini ok iyi bilmitir. Bu durum somut
meknlar iinde byledir. Allahtan baka birisi iin sevginin zikredildii
ve hissedildii meknlar da Allah laykyla hissedilip ad zikredilemez.
Nitekim Hz. Muhammed Kbedeki putlar ve Hz Yusuf ise Msr Tapna-
ndaki putlar ykmadan buralarda Allah zikredilip hissedilmemitir.
nsan gnl de bir Kbe bir Msr tapnadr. Gnl masivadan arnma-
dka oras hakiki manada Allahn evi olmaz. Bunun arnmann yolu da
zikrullah ile kalpten Allahtan baka her eyi atmaktr. Niyazi Msrinin:
Yere ge smayan bir mminin kalbindedir/Katrenin iinde umma-
nmdr Allah hu diyen demesi bu sebeptendir.
2. An bir kimse ta urup ykarsa
Denir yk Kabeyi ykma gnldr
(Onu (gnl) bir kimse ta vurup ykmaya kalkrsa ona denir ki de-
nir ki Kbeyi yk ama sakn gnl ykma )
ki Kbe (Beytullh) vardr. Birincisi: Kbe-i Halil. Kbe-i Halil dedi-
imiz: Hz. brahim aleyhis-selmn in ettii bindr. kincisi ise Kbe-i
Celildir. Kbe-i Celil ise Hkkn in ettii evdir (gnl). Cenb- Hakkn

203 http://www. sorularla islamiyet.com: 2010
Kutsi hadiste: Ben yere ge smadm mmin kulumun kalbine sdm
ifadesi edebiyatmzda da, gnl ykmann Kbe-i Halili ykmaktan daha
byk bir gnah olduunu ifade eden saysz eserin kaleme alnmasna
nclk etmitir. Nitekim bu beyit de bunlardan bir tanesidir. inde Al-
lahn ikame ettii yer, sayg ve kymeti en ok hak eden yerdir. Yeryz-
ne ilenecek hibir gnah bu mekn (gnl) ykmakla buna e tutula-
maz. Allah Kuran- Kerim-i Hz. Muhammedin gnlnden baka bir yere
indirmemitir. Nebilere gnderilen vahiyler de hep gnle indirilmitir.
Allah, byle deer verdii bir mekna kulunun da deer vermesini isti-
yor ki Yunus Emre gnl ykmann ya da gnl incitmenin affedilemeye-
cek bir gnah olduu ne gzel anlatyor: Gnl Calab'n taht, Calap g-
nle bakt /ki cihan bedbaht, kim gnl ykar ise
.

Kbeyi yk ya da ykabilirsin ifadesi haa Kbe-i Halil nemsizliini
ve deersizliini ifade etmek iin kullanlan ifadeler deil aksine ycelii-
ni ifade etmek iin sarf edilmi szlerdir. brahim aleyhis-selm, Kbeyi
insanlarn, hayatlarnn merkezine Allah yerletirmeleri ve Allahtan
baka hibir eyi grmemeleri iin ina etmitir. Burada da Hz. bra-
himin bu amacna bir hizmet sz konusudur. Kbe-i Halil bu beyitte in-
sanlar masivadan yz evirtip Allaha yneltmede yardmc bir kavram
olarak bulunuyor ki zaten binlerce yl nce ina edilen somut yapnn
amac da buydu. Edebiyatmzda Osman Hulsi efendinin dnda dier
gnl insanlarnn da Kbe kavramn bu amala yaklam olduklarn,
edebiyatmzn engin denizine dalndnda hemen grlr.
Hne-i dil yapmak ey nktedn
Kbe bina eylemektir bi-gman (zer elebi)
Gnl m ye Kabe mi ye eyit bana akl eren
Gnl yedrr zira kim gnldedir dost dura (Yns Emre)
3. Rz-y Hakka ey cn say edersen
Tut ann dmenin ki t gnldr
(Ey can, Hakkn rzas iin koturup duracaksan birinin dameninden
tutman gerekir ki bu. (Seni Hakkkn rzasna ulatracak ) damen sadece
gnl olabilir)
Kiinin Allahn rzasna mazhar olmas iin rza kapsna giden yolda
abalamas gerekir. Nitekim kuran kerimde bu durum u ekilde ifade
edilmitir. nsan iin ancak alt vardr
204
Kiinin edecei say phe-
siz kiiyi Allahtan fazla uzaklatran unsuru yenmeye ynelik olmaldr ki
phesiz bu da nefisten bakas deildir. Zira nefis kulun kt huylar ve
vasflarnn topland ve kulu rza gtrme yolundaki ilk ve en byk
engeldir. Bu say srecinde insan nefsin yedi mertebesiyle karlar.
Birinci nefisten yedinci nefse doru gelindike cismiyet, zulmaniyet, ke-
safet azalrken derece derece ruhaniyet, letafet artar Kulun rzaya
ulama deresi de yaknlar. Mertebeler u ekildedir:
Nefs-i emmare: Mnker ve gnah eyleri ilemeye tevik eden ve
emreden nefistir. Kurandaki: Nefsi emare daima ktl emr
eder
205
ayeti kerimesi nefsin bu mertebesine iarettir. Nefs-i levvame:
Kuran- Kerim'de, Ve nedamet eken nefse yemin ederim
206
ayeti ke-
rimesinde geen nefis trdr. Bu mertebede kii gnahlarndan zaman
zaman nedamet duysa da tam olarak gnah kapsndan elini ekmi de-
ildir. Nefs-i mlheme: lham ve kefe mazhar olmaya balayan, neyin
hayr, neyin er olduunu idrak edebilme melekesine sahip olan ehve-
tine isteklerine kar direnme gc bulan nefistir.
207
Nefs-i mutmeine:
Mutmain: tatmin olunmu, itminana ermi demektir. Kiinin Keke bu

204.53/Necm, 39
205 12/Yusuf, 53
206 75/Kyame, 2

hayatm iin nceden bir ey yapsaymm" der.
208
dedii sra Allahn:
Ey huzur iinde olan can!
209
diye hitap ettii aydnlk bir zmre. Bu
mertebede kii Cenab- hakk zikreder. Zikir burada sadece La ilaha illal-
lah demek deil btn zerratna, vcudunun btn zerrelerine Allah ke-
limesini syletmek suretiyle kii btn uzuvlarn itminana ulatrm ve
nefsini mutmain hale getirmitir. Nefs-i radiye: Allahtan gelen her eye
raz olunduu mertebedir. Kii nce raz olur, raz olduktan sonra Ce-
nab- Hak vefasnn gerei olarak rzasyla mukabele eder. O, senden,
sen de O'ndan honut olarak Rabbine dn!
210
ayeti kerimesinde sesleni-
len kii nefsin bu mertebesinde seyr eder. Nefs-i merdiye: Makamlar
Mridlik olan bu mertebedeki kiilerden Allah da razdr. O, senden,
sen de O'ndan honut olarak Rabbine dn! ayeti kerimesi nefsin bu
mertebesinde gezinenlere hitap eder. Nefs-i Safiye: Nefsin son mertebe-
sidir. Peygamber ve evliyalar bu mertebede seyir eder. Beyitte geen
say edersen sz nefisteki bu merhaleleri bir bir amay kastetmekte-
dir.
Tut ann dmenin
Kii burada kendine seslenmektedir: Ey Can, nefsin mertebelerini bir
bir ap rzay- hakka erimek istersin. Ancak unu bil ki bunun bir yolu
yordam var: O da birinin dameninden tutmaktr. Tarikat ve tasavvufta
damen tutmak ve etek tutmak bir mridin glgesine girmek yani
ona biat etmek demektir. Onun eteinin glgesinden cennete varmak
demektir. Tasavvufta mridin mridsiz suluku mmkn grlmemitir.
nk insan nefsi ibadetlerini grerek kendini gsterme meyline tut-
kundur. nsann bu zaaf da ancak rehber bir mrid vastasyla giderile-
bilir. Niyaz Msr mridin mrid iin nemini u dizeleriyle ifade etmek-
tedir. Mrid gerektir bildire, Hakk sana hakk-el yakn/Mridi olma-

208 89/Fecr, 24
209 89/Fecr, 27
210 89/Fecr, 28
yanlarn bildikleri gman imi. Ayn ekilde Yunus Emre: Doru yola git-
tin ise er etein tuttun ise/ Bir hayr da ettin ise, birine bindir az deil
Erefolu Rumi Gerekmi talibe elbet Mrid / Olur pes mride uyan
muvahhid/ Eer Mride uymazsan ey talib/ Olursun sen ya dehri vu ya
mlhid diyerek ifade etmitir.
Ki t gnldr
Burada glgesinde cennete girecei mridin adn vermitir. O
mrid, ete kemie brnm, sakal ve postu olan bir ahs deil; insa-
nn kalbine ondan habersiz post sermi olan gnldr. Her mride dil
verme kim yolunu sarpa uratr. Mridi, kamil olann yolu gayet asan
imi. Diyen Niyaz Msr rzaya hakka ulamak iin say etme srecinde
doru mridi semenin nemini ok gzel bir ekilde vurgulamaktadr.
Kiinin karanlk dnya leminde kmil olmayan bir mridi kendine fener
edinerek Hakk bulmas mmkn deildir. Aksine bu sebepten tr
yolundan daha sapar. Osman Hulsi Efendi de bu geree gndermede
bulunarak eteinden tutulmaya deecek en byk mrid gnlden
bakas deildir diyerek kiinin nazarn i lemine yneltir: Gnl g-
zyle yola dersen, gnlnn rehberlii ve senin yolunu aydnlat-
maya yeter. Sen sadece onun damenine yap o sana yeter.
4. Bir srr knt kenz in mahzenidir
O bir drr sret-i man gnldr
(Gnl knt kenz srrnnn mekn gnldr. Mana yznn (is-
tiridyesinin) incisi yine gnldr)
Knt kenz: Knt kenzen mahfiyyen fe-ahbebtu en urefe fe halak-
tul halka li uref(Ben gizli bir hazineydim. Bilinmeyi sevdim. Bunun iin de
dnyay yarattm hadisinin badr ki Sufiler bunu yaratln srr olarak
tanmladklarndan tasavvuf edebiyatnda ska kullanlmtr.
Gelsn beni ol ldren klmi gge savuran
Ben Knt kenz'em mahf'yem izhr iden gelsn ber (Y. Emre)
Her bir i bitmez cihnda yetmeyince sati
T ezelden byledr n knt kenzi hikmeti (mmi Sinan)
rneklerinde olduu gibi knt kenz ifadesinin yer ald iirler
ok fazladr. Bilindii zere sufinin gayesi Allaha yaklamaktr. Knt
kenz bir sr ise o srra ermek Hakka srda olmak demektir ki, bata arz
ettiimiz gibi bu yola km sufinin de daim istedii bundan bakas de-
ildir. Her hedefe bir yoldan gidilir. Her gm bir harita araclyla bulu-
nur. Her inci bir istiridyenin iinde gizlidir. Bu anlamda Hakka giden
yegne yol gnl, Knt kenz hazinesinin haritas gnl, mana incisi-
nin istiridyesi de yine gnldr.
Gnl denizinin en byk kaptan olan, Hz. Muhammed dahi bu isti-
ridyeyi ap iindeki inciyi hakkyla temaa edemediini M arafnke
hakka marifetike Ya Maruf- Ey btn mahlukat tarafndan bilinen Rab-
bim, Seni bilinmesi gereken lde bilip tanyamadk., eklinde ifade
eder ki bu szlerdeki bilemedik demek en byk bilmektir. Anlayamdk
demek aksine Allah en iyi ekilde anlamaktr. Hz. Mevlana ve ems
Tebrizi arasndaki u diyalog bu bilememenin ne byk bir bilgi deryas
olduunu zetliyor:
ems Tebrizi: "Hz. Muhammed mi byktr, yoksa Beyazt Bestami
mi?" Mevln aknlkla baknm. "Bu nasl soru, kukusuz Hz. Mu-
hammed byktr. Hz Muhammed bir k deryasdr. Beyazt Bestami
mealesini ondan yakmtr. " demitir. Bunun zerine ems, "Ama Hz.
Muhammed, 'Ey Allahm biz seni tam olarak bilemedik' derken, Beyazt
Bestami, 'ben sultanlarn sultanym, her trl bilgiye ulatm,' diyor."
Mevln bunun zerine yle demitir. "Allah Rasl bir ummand.
Ummana ne kadar su eklerseniz ekleyin tamaz. Beyazt ise su dolu bir
kapt birka damlada taverdi. demektedir. Her an mana leminde
makam atlayan Hz. Muhammed aleyhis-selm, geldii her makamda
Allahn baka bir yceliine ahit olmu ve ben yceliinin bu ynn
bir nceki makamda bilmez idim der. Bahsettiimiz bilememek ite
budur: Allahn yceliinin sonu olmadn bilmek demektir. te bu ha-
let-i ruhiyenin inkiaf ettii tek yer gnldr Zira kk sularda istiridye-
lere ve incilere rastlanld grlmemitir.
5. Gnlde bir mekn tut l-mekn ol
Meknsz l-mekn ill gnldr
(Gnlde bir mekn tut ki la mekn olasn zira meknz la mekn
sadece gnldr.)
Szlk anlam: Yere ihtiyac olmayan La mekn, Allahn en byk s-
fatlarndan biridir. Genel olarak deerlendirdiimizde mekan alem-i im-
kan olan insann lamekn olmas mmkn deildir. Ancak ne zaman
insan bedenle ilikisini en alt dzeye indirip ruhaniletiinde l-mekni
olur
14
ki bu da insan hayatnn imknlar dairesini amasyla mmkndr.
nsana l-mekn olabilmesi ve imknlar dairesi dna kmas iin tasav-
vufta alan kap fena kapsdr. Fena, kulun faaliyet uurunu kaybetmesi,
abdin yerine fail olarak Allahn gemesidir.
211
. Kulun fiilini grememe-
si diye ifada edebileceimiz bu halde, kulun yerine hkim olur; Allah g-
rr, duyar ve tutar. Kalbi fena bulmu kimse, ilahi fiillerin tecellilerine
mazhar olur. Bu da kiinin Fen-y zat, fen-y sfat, fen-y fiil, fen fil-
ihvan, fen fi eyh, fena fir-Rasl merhalelerini aarak fen fillah mer-
tebesine eritiini gsterir. Yani kii kendi sfatlarn terk eyleyip Allahn
sfatlarna brnr. Kiinin l mekn olma durumu fen fillah mertebe-
sinde gerekleir.
Mekn tut la mekan ol diyerek kiinin l-mekn olmasn mekn
edinme artna balanmas sz konusu meknn mekn ihtiyacndan

14 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri ve Szl, Kabalc Yaynevi. stanbul 2002, s.225

mnezzeh olmasn gerektir ki onunda sadece gnl olabileceini
Meknsz l-mekn ill gnldr eklinde aklayarak l-mekn olma
arzusundaki kiinin nazarn d lemden i leme yani gnle evirmitir.
Zira ebed ve ezel la meknn mekn gnldr. Olunacaksa ancak gnl-
de l-mekn olunabilir. Allah dar da aramak Allaha darda ulama-
ya almak, Allahtan uzaklamak demektir. Niyaz Msr Sa u solu gz-
ler idim ben dost yzn grsem diy/ Ben tarada arar iken o can iinde
can imi. Diyerek bu koturmann beyhudeliini ok gzel ifade eder.
6. Bu ay u gn dahi encm ne varsa
Olara matla- mecr gnldr
(Ay gne ve yldz daha ne varsa onlarn doduu yer gnldr)
Vahdet-i vcud makamndan nameler iitilen bu beyit, kinattaki
hi bir nesnenin kendine ait hakiki bir varl olmad gereinin bir h-
lasasdr. Batllarn "Heme ost- her ey O'dur" diyerek yanl ifade ettik-
leri vahdet-i vcud tanmna karlk slm mutasavvflarnn "heme ez
ost her ey ondandr, yeryzndeki tm varlklar Allahn glgesi ve te-
cellisidir. Felsefesini savunmulardr.
Eer tm varlklar Allahn yansmasndan baka bir ey deilse onla-
rn kayna phesiz Allahn olduu yerdendir. Yani gnldendir. Beyit-
te ad geen ay, gne ve encm dnda tatan on iki ayr gz halinde
fkran suyun da kayna gnldr, gnlerce gnlk mesafeden kokusu
duyulan gmlein kokusunun kayna da gnldr.
7. Harm-i kbe kavseyn ev edn
Ne kim varsa Hulsiy gnldr
(Kiiyi (Allaha )iki yay aralndan da daha az yaknlatracak bir
mekan var ise oras gnldr.)
Peygambere olan mesafesi) iki yay aral kadar, yahut daha az ol-
du
212
Kbe kavseyn- ev edn Mira hadisesinde Raslllah aleyhis-
selmn Allaha yaknlk derecesidir ki kinatta hibir varlk Cenab- Hak-
ka o kadar yaklamamtr. nsanlarn lemi lem-i imkndr. Daha do-
rusu yarlan her eyin lemi alem-i imkandr. Cenab- hakkn mekn ise
lem-i vcubdur. Kbe kavseyn ev edn Raslullahn imkn lemi
dna kp lem-i imkn ve lem-i vcub arasnda bir yer almasdr. Bu
mekn havsalamzn, fikrimizin kaldramayaca kaldrmasn da ok ge-
rekli olmad, idrk-i meali bu kk akla gerekmez zr bu terz o ka-
dar skleti ekmez
213
dediimiz mekndr. Rasllulah bu olayda vcib-l
vcud iklimine girmi, Allahn tecellisine mazhar olmutur ve tecelliye
en klli manada eren kii olmutur.
Beyitte bu olaya gndermede bulunarak deniliyor ki: Kiiyi Allaha
iki yay aralndan daha ksa bir mesafeye tayacak bir yer var ise oras
gnldr. Kiiyi en klli mana tecelliye eritirecek bir yer var ise oras da
gnldr. Kiiyi vcib-ul vcud iklimine girmesini salayacak bir yer var
ise oras da gnlden baka bir yer deildir. Ancak nsan gnl merte-
besine tayacak bir binee ihtiyac vardr. Zira Hz Muhammed aleyhis-
selm Miraca Burakla kt, onun vastasyla Allaha yaklat. lem-i
imkn dairesindeki insann Burak ise gnldr. Kii bu binee bindikten
sonra bineini dizginleyip kontrol etmeli ve daha sonra menziline doru
koturmaldr. Bu kouturma phesiz Allahta nihayet bulacaktr ki Ki-
iyi Allaha daha da yaknlatracak gnlden baka bir binek de yoktur.
SONU
Kokusunu elimden geldiince tarif edebileceim bu gl koulu gaze-
linin beyitlerini, Osman Hulsi Efendi bir merdivenin basamklar gibi sra-
lamtr. Her nasl ki bir merdivenin ilk ykseli noktas ilk basama ise,

212Necm Suresi 53/9
213 Bu msralar Ziya Paaya aittir.
mritteki ruh haletinin ilk ykselii noktas olan ak- mecaziyi kalpten
atma da ilk beyittedir. Daha sonraki beyitlerde kii yava yava merdive-
nin dier basamaklarn trmanmaktadr. Srasyla, gnln nemine vakf
olma, bunun gerei olarak kendisi gibi bu merhalelerden gemi bir
mrid edinme, mrid edindikten sonra gnle baka bir adan baka-
bilme, fenafillah mertebesine ulaabilme, vahdet-i vcud kavramn ta-
nma ve yaama ve nihayet alem-i imkan dairesinin dna kp Allaha
olabildiince yaklama temas ilenmitir ki. Sralamaya bu nyle bakl-
dnda, tasavvuftaki her mertebenin adeta bu gazelde beyitletirildiini
grmekteyiz. Bu basamaklarnn dirsein ancak gnl olduunu her bir
beyitte tekrar tekrar vurgulanm ve beyitler bu kavram (gnl) etrafn-
da bir daire izmitir.
Kaynaka
Ate, Es-Seyid Osman Hulsi, (2006). Dvan- Huls-i Darendev, (
Haz. Prof. Dr. Mehmet Akku-Prof.Dr. Ali Ylmaz), stanbul: Nasihat Ya-
ynlar.
Kalpakl, M. (D.). (1999). Osmanl Divan iiri zerine Metinler. s-
tanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Oku, N. (1993). eyh Galib. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Onay, A. T. (2000). Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar Ve zah. An-
kara: Aka Yaynlar .
Kk, S. (1994). Baki Divan. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Sorularla slmiyet. (2010, Mays 24). Haziran 07, 2012 Tarihinde
http://www.Sorularlaslmiyet.Com/Article/12887/Salaten-Tuncina-
Duasinda-Bulunan-Aksalgayat-Aksal-Gayat-Nedir-Efendimiz-Asv-
Ummet-Ve-Birey-Acisindan-Nasil-Anlamak-Gerekir.Html Adresinden
Alnd
Seyyid Muhammed Nur, (2010). Edebi ve Tasavvufi Msri Niyazi Di-
van erhi, (Hazrlayanlar: M. Sadettin Bilginer, H. Mustafa Varl,) stan-
bul: Esma Yaynlar.
Tatc, M. (2009). Ak Bir Gnee Benzer. stanbul: H Yaynlar.
Uluda, S. (2001). Tasavvuf Terimleri Szl. stanbul: Kabalc Ya-
ynevi.
Ylmaz, H. K. (2002). Anahatlaryla Tasavvuf Ve Tarikatlar. stanbul:
Ensar Neriyat.
VAKIF BAKANI ZEL DL / M. BEDRETTN TOPRAK
Giri
Kinatta hibir ey Yaratcdan (c.c.) ayr dnlemez. slmiyetin
temeli olan Tevhid inanc bu Birlii simgeler; Birdir her ey ve
Birdendir. Var olan her ey Ondandr, Onun izniyle ve Onun nuruyla-
dr.
Varlk, Varln Sahibinden bamsz dnlemeyecei gibi, sanat
eseri de sanatsndan bamsz dnlemez. Eseri, sanatnn paras-
dr; bu yzden eseri erh etme konusunda bir gayret iinde bulunulacak-
sa, bu anlama/tanma gayreti eser sahibi iin de sarf edilmelidir. Her ne
kadar eser hlihazrda sanatsnn bir davurumu da olsa bir damla ile
denizin bilinememesi gibi- yalnzca bir eseriyle sanat tam manasyla
tannamayabilir. Can suyu bekleyen fidanlar damla ile yetinmek duru-
munda brakmama kaygsyla, giriilen idrak ve izah srecinde btncl
bir gayret yararl olacaktr.
Tasavvufi eserlerin tad deer izahn ve idrakn gerekli klar.
nk tasavvuf sanats ilhamn Allahtan alr ve esere aktarr. Eser sa-
hibi, cennet bahelerinde yetimi Hakikat ieklerini filizlendirir. Kk
Rahmandan, suyu Rezzakdan kokusu Raslullahtandr bu ieklerin.
te bu Gl bahelerinde blbl olan airleri eserleriyle birlikte tanma-
nn elzem olduu kanaatiyle, sze eserini erh etmeye alacamz Os-
man Hulsi Efendi (k.s) den balamann daha faydal olacan dn-
mekteyiz. Buradaki tanma sznden kast ise ansiklopedik bilgiden zi-
yade ahsn mana iklimini tanma gayretidir.
Osman Hulsi Efendi (k.s) 20. yy mutasavvflarndandr. Her dnem
fikir dnyalarmza k tutan ou kta olduu gibi onunki de bir kat-
manl yolculuktur: Ayn anda hem iine doru, hem insanla doru,
hem Rabbine doru2.
Bin yl akndr sregelen divan iirinin 20. Asrdaki temsilcilerinden
olmu ve deerli eserler vermitir. Tasavvuf geleneinin gnmze ta-
nmasnda ve gelecek kuaklara aktarlmasnda vazife kaygsyla deil
ilahi akla almtr. Yaamna gsterdii kuyumcu titizlii eserlerine
yansm ve Allah akn gnllere naketmeye mazhar olmutur. Her-
hangi bir sanatsal kayg tamamas eserlerinde duruluu yakalamasn
salam, samimiyeti de slubunu salamlatrmtr. air ve hatip sfa-
tyla sevmeyi ve sevilmeyi tleyerek insanlar arasnda kardelik kpr-
leri kurmu; fakat bununla yetinmeyip maddi boyutlarda da kprler
ina etmek, hastaneler ve okullar yaptrmak iin youn gayretler gs-
termitir.
214

Hulsi Efendi (k.s), Nasihati ile Mevlanann arsna ortak olmu-
tur. tleriyle insan deerlerini, edebi ve snneti anlatrken; Mevlana
Celaleddin Rmi ile bir dil olup Hakk sylemitir. Yunusla da bir olmu
doruyu gstermitir. Eri odunu dergaha sokmayan vizyon, Hulsi
Efendinin hayrlarla yaptrd bir okul ykselirken, kendisinin inaata
gelerek yerden eri ivileri toplamasnda ve dzeltilerek yeniden kulla-
nlmasn istemesinde zuhur etmitir.
te bu Birlik Ahmet Yesevi gibi, Mevlana Celaleddin Rumi gibi, Yu-
nus Emre gibi, eyh Galip gibi Osman Hulsi Efendinin de alar aacak
eserler vermesine yol amtr. Ayn hislerle ve ayn i yanmalaryla bir
gelenein temsilcisi ve Bir Olann dili olmulardr.
Birka nedenden dolay Tasavvuf iirlerinin incelenmesi ve anlal-
mas dier trdeki eserlere nazaran daha nemlidir. Bu nedenlerden
ilkiyukarda bahsi getii gibi-tasavvufi eserlerin beslendii kaynak ve

214 Leyla peki, Zaman, 05.05.2012
eser sahiplerinin tad manevi ve sanatsaldeerdir. kinci neden ise iir
trnn sahip olduu zelliklerdir. kinci nedeni biraz amak gerekirse;
iirin, dier edebi trlerden ayrlan nemli zellikleri vardr. iir bir d-
ncenin zdr. zdr ve seilmi birka szckle sayfalar dolusu d-
nceyi anlatabilir. Az ve esiz cmlelerde edebi sanatlar ve kurallar
sentezler. Sanatn vazgeilmezi olan dolaymda, kendisini iirdeki kadar
gzel gsteremez dier trlerde. Hz. Muhammed (sav) ecevami-l-
kelim yani az szle ok ve gzel ey anlatma zellii verilmiti. Kuran-
Kerimde bulunan iirsel anlatm, Peygamber (sav)in przsz uslubuyla
birlemiti. Bu yzdendi ki, Rasulullaha air dediler, iir sylyor dediler.
Szn az sylemesine ramen ok ey anlatmas Onu bu ithamla kar-
latrmt. Sz gzel ve doru sylemesi Ona Allah (cc) tarafndan ve-
rilmiti. te bu, Efendimiz Hz. Muhammed(sav)e verilmesi hasebiyle
nemini daha iyi anladmz, az szle etkili anlatm zelliinin bir yans-
mas da tasavvuf iirinde ve airlerinde grlmektedir. Bu yansma da
iirin (tasavvuf iirinin) deerini artrmakta ve incelenme zaruretini do-
urmaktadr. Her beyitte Kuran ve snneti anlatan tasavvuf airi; bu
nedenledir ki; Yasin suresindeki ayeti hatrlatr: Biz Ona iir retme-
dik, bu Ona yaramaz da. O sadece bir t ve apak bir Kurandr.
215

TassavvufiirinintadneminnedenlerindenbirdierinideKuran-
Kerimle badatrmak mmkndr. Eser-sanat metaforundan yola
kacak olursak; Kuran Kerim, Sanatlara ilham olan Sanatn da Sahi-
binin, eserlere ilham olan eseridir. Kuran- Kerim her insana ve her d-
neme hitap etmektedir. nsanlara ve insanlarn oluturduu toplumlara
hitap etmesiyle sosyal; dnemlere hitap etmesi ynyle de kendini yeni-
ler haldedir. Yine Yasin Suresinde geen yeil aatan ate karma
tabiri geen ayetini, C. Yldrmn lmin Inda Kuran Tefsiri kitabndan
zetlersek; genel tefsirlerde bu tabirle, Hicaz topraklarnda bulunan
Merh ve Afar adnda birbirine srtldnde akmak demiri ile akmak

215 36/Yasin, 69
ta gibi ate karan dallarn kastedildii sylenir. Dier yandan unut-
mayalm ki, aalar birer enerji deposu gibidirler. Jeolojik devirlerde top-
rak altnda kalan aalarn zamanla kmrleerek dnya iin enerji kay-
na oluturduu bilinmektedir. te yandan yeil aa yapraklarnn ya-
nc bir madde olan oksijen yayd ve yanma olaynn ancak oksijenle
gerekletii de hatrlanmaldr. te, insan bilgi birikimini artrdka
Kuran Kerimin geni ufkunu da anlamaya daha fazla yaklayor. Sade-
ce akmak tann bilgisi varken ayeti o ynde yorumlayan insan, bugn
petroln ve oksijenin bilgisine ulatnda ayet-i kerimenin bunu da kas-
tetmi olabileceini dnyor. Buna paralel olarak tasavvufi divan eser-
leri de Hakktan aldn sylemesi nedeniyle her insana ve her dneme
hitap ediyor. te tefsirin at ufuklar gibi tasavvuf eserlerinin erhi de;
ufuk ama, bilgi birikim srecine katkda bulunma, yaratcy ve yaratl-
m anlama adna ayr nemler tayor.
Nihayet, erhini yazmaya alacamz feryd eder vakt-i seher re-
difli gazel, Hulsi
Efendinin kymetli eserlerinden biri olup genel manasyla, Akn
Somut Hali denilebilecek niteliktedir.
Dvan edebiyat, sahip olduu durula, bir dnce sistemi olarak da
tanmlanabilir. Her doktrinde olduu gibi divan edebiyatnn da kendi
terminolojisi mevcuttur. eitli soyutlamalar ve semboller kullanarak
zahiri ve btn lemler anlatlmtr. Hulsi Efendi bu eserinde ise klasik
divan sylemlerinin biraz dnda kalarak, genel manasyla, zahiri lemde
seyahate kmtr. Gerek Sanat ve Sanatn Sahibi olan Allahn, zahiri
lemde yaratt her ey bal bana bir sanat eseridir. Bu farkndalkla
Huls-i Darendevi de bu gazelinde zhirde yani grnen sanat eserle-
rinden ilham almtr. kt mn yolculuklarndan birisininde insanla
doru olmasndan olsa gerek Hulsi Efendi akn ateini sadece atei
bilenlere deil bilmeyenlere de tattrmak istemitir. Tasavvufi divan ii-
rinde anlatt ak, sadece sanatsal anlay belirli bir dzeyde olanlara
yneltmemitir. Yaratl farkll gerei kimimiz sanatl bir sylemde
grr bu ilahi ak, kimi bir rzgrn sesinde; air, iirdeki blblden yola
karak Allah bulur, oban kuzusunun gzlerinde. te Hulsi Efendi bu
gazelinde, bahsettiimiz anlay farkn birletirmi, batna yolculuunu
zahirden balatmtr.
Her tabiat varlnn bir sanat eseri olmas, bunlarn kendi dilinde
ibadet ediyor olmas ve gnmz insannn zellikle genlerin- zhire
yani grnene yaknl mnasebetiyle feryd eder vakt-i seher redifli bu
eseri aklamaya alacaz:
1. Ca gelir da ile ta feryd eder vakt-i seher
Her nesneyi kaplar tel feryd eder vakt-i seher
2. Ol demde gl handn olur blbl grp nln olur
Her ehl-i dil dn olur feryd eder vakt-i seher
3. Ol demde diller zr eder dil-ber arz- ddr eder
Her cn zn izhr eder feryd eder vakt-i seher
4. Ol demde ecr u nebt tze bulurlar hep hayat
Ol demde cmle mmkint feryd eder vakt-i seher
5. alar akar b- revn yz yere kor eyler fign
Ol demde zerrt- cihan feryd eder vakt-i seher
6. Ol demde ins ile melek raksa gelir arh- felek
H h dey suda semek feryd eder vakt-i seher
7. Ol demde zt- kibriy klara eyler sal
Olan bu srra ina feryd eder vakt-i seher

8. Hulsi ksan eer dur yatma gel vakt-i seher
Bak gr ki lem ser te ser feryd eder vakt-i seher
216

Seher vakti gecenin son ksm; yani karanln yerini aydnla bra-
kaca zamandr. Gazelde Osman Hulsi Efendi (k.s), seher vakti vurgu-
sunu n planda tutmaktadr. Beyitlerinde ele ald olaylarn hepsi seher
vaktinde gereklemektedir. Kukusuz seher vakti vurgusu, redif olu-
turma amacyla deil zamann nemine atfta bulunmak amacyla tekrar-
lanmaktadr. airin seher vaktine atfettii nem birka nedenden ileri
geliyor olabilir:
Leyl, gecedir, karadr. Mecnunun Leylas ne tozpembedir ne de be-
yaz. Bu yzdendir ki k nce dnyevi aka tutulur, karanla gmlr,
sonra seher vaktini yaar(gerek ak grr) ve nura yani a kavu-
ur.Burada Mecnun iin Leyla karanlk; ak, seher vakti; ise
Rabbidir. Bir dvan airi olan Osman Hulsi Efendi (k.s) seher vaktini bu
dolaymdan etkilenerek n planda tutmu olabilir.
Seher vaktini farkl bir adan ele alp farkl bir benzetme yoluna
daha gitmek mmkndr. air gazelde seher vaktini n karsnda
tebihlerin mutlak suretle hatal olup eksik kalaca- Hz. Muhammed
(sav)e benzetmi olabilir. Rasulullah (sav) ; geliiyle batl ykm ve in-
sanla k olmutur. Ondan nce kfr ve karanlk varken, onunla bir-
likte aydnlk ve selamet gelmitir. lemlere Rahmet olarak gnderilen
Hz. Muhammed (sav), cmle mmkinata getirdii rahmet ve selametle,
air tarafndan seher vaktine benzetilmi olabilir.
Bu atflarn yan sra, iirin genel havasna baklarak, gazelden kar-
labilecek en kuvvetli ihtimal ise seher vaktinin ayet-i kerime ve hadis-i
eriflerle sabit olan faziletleridir. slm inancnda vaktin ayr bir nemi

216 Ate, Es Seyyid Osman Hlsi, Dvan- Huls-i Drendevi (Haz. Prof. Dr. Mehmet Akku-
Prof. Dr. Ali Ylmaz), Nasihat Yay., stanbul, 2006
vardr. zellikle de seher vakti ayr bir neme sahiptir. Zamandan ve
mekndan mnezzeh olan Allah (cc) ,dier mahlkat gibi, zaman da ya-
ratm ve kinata giydirmitir. Yaratc yaratt nimetlerin zerine (incir,
zeytin) yemin ettii gibi zamann zerine de yemin etmektedir.
217

Hulsi Efendi(k.s) de bu gazelinde; riyann olmad, edilen ibadetin
ve istifarn kabul greceinin mjdelendii seher vaktini ele alm ve bu
vakitte kinatta vuku bulan olaylar geni ufku ve kalbi duygusuyla yo-
rumlamtr.
1. Beyit:
Ca gelir da ile ta feryd eder vakt-i seher
Her nesneyi kaplar tel feryd eder vakt-i seher
Yeryznde her varlk kendi dilinde Allah(cc) anmaktadr. Bu anma,
yanma; yani ak ile yaplnca ca gelme(coma) de beraberinde gelir.
Hulsi Efendi (k.s), bu lirik anlatmnda cokuyu dalardan balatmtr.
Yeryznde cereyan eden ak tepeden trnaa anlatma arzusuyla ie
tepeden yani dalardan balam olmas muhtemeldir. Ayrca gn -
nn ilk iz dmleri dalarda vcut bulur. Karanlktan aydnla kma
erefi ilk daa bahedilir yeryznde. Da, bu ayrcalk ve ak ile coar,
vakti eda eder ve feryd eder.
kinci dizede, bir telatan sz ediliyor ve bu tela her nesneye atfedi-
liyor. air, seher vaktinin girmesiyle, yeryznn bu tela yaamasn
vaktin feyzine balyor olabilecei gibi; telan kaynan varlklarn iba-
det ve hizmet heyecann balyor olmas da muhtemeldir. Her varln
kendi dilinde Allah(cc) zikrettiini belirtmitik, ite bu grev bilinci ve
ibadet ak yeryzndeki her nesnenin coku ve telana neden olmak-
tadr. Ayrca yaratlm olan her ey, bir nimettir ve istifadeye muhatap-

217 Bkz., Asr Suresi
tr. te bu Allah tarafndan istifadeye sulunuyor olmas, bir nesnenin
telann ve heyecannn da hsn- sebebi olmaktadr.
Hulsi Efendi(k.s)nin tela i dnyasnda yaamas, onu her canlya
yneltmesine neden olmutur. O, hayatn her canlya hizmete ada-
mtr. Yetmi alt senelik yaamn bu hizmet tela ve akyla geirmi-
tir. airin telan, hizmet akn ve ferydn daha iyi anlamak adna bir
olay nakledecek olursak: Es Seyyid Osman Hulsi Efendi (k.s) 70li ylla-
rn banda mam-Hatip Lisesi hayalini geree dntrmek iin al-
malarna balam. Bu dnemde Hulsi Efendinin dnemin Malatya
Mfts M. Nuri nder ile yapt telefon grmesinde Mft efendi-
nin; Bir yanda okullar kapatlrken sen okul amak iin urayorsun
eklinde karamsar ifadeler kullanmas zerine Osman Hulsi Efendi(k.s)
u ifadeleri kullanr: Ehlullahtan Kasapolu adnda bir zt vard. Yetim
bir ocuk devesi ile pazara giderken devenin aya kayar, yere der ve
deve lr. ocuun feryd figan, alamas ar alaya kmaktadr. Halk
bana toplanr. Bu arada kalabal merak eden Kasapolu da ocuun
figann grr, ocuun elinden tutar. Yrei paralanr, ierisi szlar. El-
lerini kaldrr Cenab- Hakka Ya Rabbi! bu yetimin feryad ile ya Kasa-
polunun yreini yakmayacaktn, ya da bu deveyi dirilt diye yalvarr.
Akabinde devenin yularn tutar ayaa kaldrr der ve ekler; Cenab-
Hak ya bizi kap kap dolandrmayayd, ya da bu okulu amay nasib ede-
cektir der. Mft Efendi Haklsnz hocam der Allahu Tela da bu sa-
mimi gayreti boa karmaz ve 1974 ylnda okul eitim retime alr.
218
te Hulsi Efendinin, kendi ifadesinde de olduu gibi, yreini Rabbi
(cc) yakmtr. Bu his ile Hulsi Efendi (k.s) ayn i yanmasn her nesnede
grr ve bu telaa kendisini de ortak eder.
Bu beyitte iki defa, gazelin dier beyitlerinde de birer defa geen
feryd eder vakt-i seher redifindeki feryd etmek kavram zerinde

218 smail Palakolu, Gnller Sultan, Somuncu Baba Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2005,
s.114
durmak gerekirse; tasavvuf dsturunda feryat, bugnk anladmz
manada ah edip ikyet etmek anlamnda deil, Sevgiliye duyulan
zlem ve hissedilen heyecann tesiriyle edilen feryd ve duyulan heye-
candr. Nurettin Topunun ifadesiyle: asabiyetin srtnda deil, fakat
ruhun derinliinde yaanan bir heyecan 7
2. Beyit:
Ol demde gl handn olur blbl grp nln olur
Her ehl-i dil dn olur feryd eder vakt-i seher
Bu beyitte dvan edebiyatnda ska grdmz gl ve blble yer
verilmitir. Gln seher vaktinden duyduu sevin, blbl ile hzne
dnmektedir. Ayrca dan olmak ile feryd etmek bir arada kullanlarak
tezat sanatna bavurmutur. Burada blbln veya gln, straptan
duyduu mutluluu aklarken yine Hulsi Efendinin nedir redifli bir
gazelinden rnek vermek yerinde olacaktr:
Ey garb blbl glistn ire efgnn nedir
Hem-demin gldr senin yine bu nlnn nedir
d olanlar alamaz gaml olan glmez denir
Gmdan zd olmadn bu d u handnn nedir
Hem bu dizelerde hem de izahna altmz beyitte grlmektedir
ki te-i ak dertlendirir; ama derdiyle de enlendirir. Baka bir deyile
k; refah deil felah verir.
air beyitte, gl ile blbl arasndaki akn seher vaktindeki halini
tasvir etmitir. Hulsi Efendi(k.s)ye gre bu vakit yle bir vakittir ki,
kinat kaplayan ak hem blbl hem de gl yakar. Blbl seher vak-
tiyle beraber tmeye balar akndan, gl ise zerine doan gnele yani
ilahi atele daha bir kzl olur.
219
Hulsi Efendi bu karlkl mnasebeti
farkl bir vakt-i seher redifli gazelinde yle anlatr:
Ol demde lle snble nee dolar cb u dile
Blbl gle gl blble hayrn olur vakt-i seher
220

Gl ile blbln yer ald birinci beyitin ardndan ikinci beyitte, g-
nl ehli(ehl-i dil) tabiri kullanlmaktadr. air seher vaktinde gnl ehli
olanlarn mutluluundan bahsederken, ayn beyitte yer almas mnase-
betiyle, gl ve blble de gnl ehli yaktrmasn yapmaktadr.
3. Beyit:
Ol demde diller zr eder dil-ber arz- ddr eder
Her cn zn izhr eder feryd eder vakt-i seher
Gnl ehli bakt her yerde Allah grr. Yaradann aryorken Onu
kuun sesinde,iein renginde, suyun berraklnda veya ayn parlakl-
nda bulabilir. Birinci beyitte dil-berin arz didar etmesi; yani sevgilinin
cemalini gstermesi de bu farkndaln sonucudur.
Birinci dize Hz. Msa (as) n Tur dandaki hadisesini artrmak-
tadr. phesiz bir gnl ehli olan Hz. Msa (as)nn Rabbine zr etmesi,
cemalini grmek istemesi ve ardndan Allah(cc)n cemlini gstermese
de- nurundan bir zerre ile Hz. Msa (as)nn arsna cevap vermesi;
bununla birlikte bir nevi arz- didar etmesi akllara gelmektedir. Sevgili-
nin cemline hasretle zr eden diller bu vakitte ettikleri figanlara, kalple-
rin elinde olduu Yaratan(cc) karlk verir, bakt her yerde sevgilisini
grmeyi gnl ehline nasib eder.

219 Nurettin Topu, syan Ahlk, Dergh Yaynlar, stanbul 2010, s.16
220 Ate, Es Seyyid Osman Hlsi, Dvan- Huls-i Drendevi (Haz. Prof. Dr. Mehmet Akku-
Prof. Dr. Ali Ylmaz),
Nasihat Yay., stanbul, 2006
kinci dizede her canlnn zn davurmasndan sz edilmektedir.
Seher vakti her cn zn da vurur, blbl ter, aa fotosentezini
yapar, sular akmaya devam eder. nsan ise nefs tamakta ve eytann
akl elmelerine maruz kalmaktadr. eytan ve nefsi insan yanla srk-
ler, ona hata yaptrr. Fakat insan znde eref-i mahlkattr. Yaratlm-
larn en ereflisi olma zelliinin yansmalarn bir seher vaktinde insan-
da grmek mmkndr. Riyann, nefsin ve eytann gnllerden uzak
olduu saatlerde Rabbiyle babaa olan insan bu vakitte zn davu-
rur, zne yani Rabbine dner.
4. Beyit:
Ol demde ecr u nebt tze bulurlar hep hayat
Ol demde cmle mmkint feryd eder vakt-i seher
Beyitin erhine Rhman Sresinin 6. Ayeti ile balamak doru ola-
caktr: Bitkiler ve aalar secde ederler. Seher vaktinde bitkilerin hayat
bulmas, vecd ile ettikleri secdeden ve Allah(cc)n onlara bahettii rzk-
tan ileri gelmektedir. Hayat secdede bulan kinat, rahmet kaplarnn
ald bu vakitte rzklarn ve feyizlerini alr, bu sayede zlerini izhr
ederler.
Burada air seher vaktini sonlandran gnei selamlarken, ayn za-
manda kt yolculuu da dnyann tesine tamaktadr. Gne, Rah-
mann rahmetini tar bitkilere ve yeryzne. Nr, gnllerde ak ye-
ertir. Ayrca air her gn doan gneten alnan hayat tze olarak nite-
lendirmektedir. n aknn tazelii ve srekli yenilendii gibi, bitkiler
ve yeryz de ayn kaynaktan her gn taze hayat bulur ve yenilenir.
kinci beyitte Hulsi Efendi (k.s) yolculuunu katmanlandrmaya ba-
lar. Buraya kadar gazelde yeryznden hadiseler aktaran air, artk mak-
ro ve mikro lemlere de gemitir. Gne vurgusuyla dnyann tesine
geen air, cmle mmkinat diyerek de mikro lemlere inmitir. Snrl
gzlerimizle gremediimiz veya snrl duyu aralmzda duyamad-
mz; ancak varlklarn baz yntemlerle grebildiimiz mikroskobik var-
lklar da tm dier varlklar gibi Yaratcs(cc)na feryd etmektedir.
Hulsi Efendi (k.s) bu varlklarn da seher vaktini ed ettii dncesiyle
hareket etmi ve cmle mmknat diyerek k katmanlamtr.
5. Beyit:
alar akar b- revn yz yere kor eyler fign
Ol demde zerrt- cihan feryd eder vakt-i seher
Sular gibi alayp akan her eyin yzn yere koyup figan etmesi
tabiriyle secde etmenin kastedilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Bata
grltyle ve heybetle alayan su; yere iner, dinginleir, sessizleir,
heybetini derinlie brakr. Bu grltden derinlie gei suyun yz yere
koymasyla olur. Baka bir deyile alayan suyun kazand derinlik, sa-
kinlik ve berraklk suyun kendi dilinde secde etmesiyle mmkndr.
Bunun gibi akan zaman ve mr iinde ileriyle, malyla veya ocuk-
laryla vnen insan da maln ve ocuun fayda vermedii kyamet g-
nn hatrnda tutabilmek ve sahip olduklarnn geici olduunu bildir-
mek iin yzn yere koyar, secde eder. lemlerin Rabbi olan Allah(cc)a
itaatini ve acziyetini gsterir. Gnlk ilerinde kaybettii dinginlii seher
vaktinde yalnzken yakalar; edilen kalabalk laflar yerini avulara flenen
kelimelere brakr.
Mikro lemlere iniine de devam eden air; ikinci dizede feryda
dnyadaki her zerreyi de katmtr. Dnyann akn pervaneliinden
dnd gibi atomum ierisinde elektronlar da ekirdein etrafnda ayn
divanelikle dnmektedir. Dnteki pervanelik ise asla intizamdan uzak
deil, kusursuz ileyen bir sistem zeredir. Bu intizam iinde ilevlerini
srdren tm yaratlmlar da seher vaktinin mn ikliminden etkilen-
mekte ve -tm kinat gibi- onlar da Rabblerine yakarmaktadr.
6. Beyit:
Ol demde ins ile melek raksa gelir arh- felek
H h dey suda semek feryd eder vakt-i seher
Yerde ve gkte bu coku ve feryd kaplamken her zerreyi, insan
ve melekt lemini dnda brakacak deildir elbette. Uyan semay da
kaplar,sema dner, dndke aydnlanr, dndke a; yani nura ka-
vuur. Burada air semann raksa gelip dnmesini seher vaktiyle iliki-
lendirmitir nk gkyznde yaanan gei, gz ile daha net fark
edilmekte, bu da dnn hzland algsna sebep olmaktadr. Yani me-
sela le vakti gn varken dnyann dnyor olduu fark edilir ama
bu seher vaktindeki kadar belirgin deildir; nk seher vaktinin ardn-
dan karanlk yerini aydnla brakr ve bir deiim/dnm olduu
aka fark edilir. Ayrca uykusunda yar lm halinde olan insan seher
vaktinde kalbinin de uyanyla, dnyay da raks eder halde grr.
kinci dize ise airin seher vaktinden ald sanatsal hazzn bir delili
gibidir. Baln suda h h diyerek Allah anmas, Hulsi Efendinin Bursa
Ulu Camiinin minberine de ilenmi olan, kusursuz bir sanat eseri niteli-
indeki Hadis-i eriften ilham aldn gsteriyor. Hadis-i erifte; Mmin
mescitte sudaki balk gibidir; Mesciddeki mnafk da kafesin iindeki ku
gibidir eklinde muhteem bir sanatl sylem mevcuttur. Yeryznn
mescit klnd ayeti ile bu hadis-i erif birleince bu beyit yle yorum-
lanabilir: airin semek (balk)ten kast mmindir. Yeryz mescidi m-
min iin baln suyu gibidir. inde hayat bulur, rahata ve huzurla hare-
ket eder, mescidinden ayr kaldnda (mescidini mescid olarak kullan-
madnda) kalben lr.
Ayrca gazelin akna bakp airin bu stn sanatl bakna ek ola-
rak, gerek manasyla da bal kastettii dnlebilir. Her lemi kapla-
yan haz, k ve feryad elbette denizleri ve okyanuslar da kaplamtr.
Mucizesi gerei birbirine karmayan bu dev sular, seher vaktinde kina-
tn cokusu ve ferydna hep birlikte katlrlar.
Bu beyit, tad sanatsal deerle airin gazelde giderek younlaan
duygu akn gstermektedir. Ayrca Bursa Ulu camiinde de yazl bulu-
nan bir hadis-i erife atfta bulunmas, Hulsi Efendiye nder olan eyh
Hamid-i Veli (Somuncu Baba) (k.s) Hazretleri ni akllara getirmekte ve
Hulsi Efendinin yakalad derinlie ilham olan ztlardan birisi bu se-
beple anlmaktadr.
7. Beyit:
Ol demde zt- kibriy klara eyler sal
Olan bu srra ina feryd eder vakt-i seher
Giriksmndaairinsehervaktisylemininbirkafarklanlamagelebi-
leceinden bahsetmitik. Bu beyitte ise bahsettiimiz ihtimallerden so-
nuncusu ve bizce en kuvvetlisi olduunu belirttiimiz; airin zaman ma-
nasnda bu sylemi kulland; seher vaktinin, ayet-i kerime ve hadis-i
eriflerle sabit olan faziletlerini kastettii net olarak grlmektedir.
air, sabah namaznda namaz uykudan hayrldr sesleniini, Yce
Allah (cc)n seher vaktinde klara verdii selam olarak grmektedir.
Bunca ferydn yaand bu vakitte mjde, vaktin de sahibi olan Al-
lah(cc)tan gelir. Secde eden her canlya, ettii secdenin hayr sylenir.
Burada dikkat ekilmesi gereken nokta ise salnn muhatabnn yal-
nzca klar olmasdr. Bir selam, ar ve mjde vardr ama herkese de-
il; klaradr. nk aire gre, herkes bu erefle ereflenip bu nasiple
nasiplenemez. Yine Ysin Sresinde buyrulduu gibi hem nlerinden,
hem arkalarndan bir set ekmiiz, kendilerini sarmzdr. Baksalar da
gremezler. Onlar korkutsan da korkutmasan da onlara gre birdir,
inanmazlar. Sr, srra aina olanlara, Hakk gren gzlere verilmitir.
Nasipsiz olanlar ne bu srra ererler ne de arya kulak verirler.
8. Beyit:
Hulsi ksan eer dur yatma gel vakt-i seher
Bak gr ki lem ser te ser feryd eder vakt-i seher
Son beyitte Hulsi Efendi (k.s), mutasavvflarn sahip olduu alak-
gnlllk ile kendisini sorgulamaktadr. Eer sorusunu kendisine y-
neltmek suretiyle aknn muhasebesini yapmaktadr. Ve k olup ol-
madn anlamaya da bir nkoul getirmektedir: eer ksan seher vak-
ti yatma! nk ak, sorumluluk ister aire gre. Dilinde beyanla deil
hlindeki ayanla da akn kantlamaldr k. aire gre k, sorumlu-
luktan ve secdeden kamaz; uykusunu karr ve ak ile aklanp dert ile
dertlenir. Yine Hulsi Efendi(k.s)nin kendi dilinden anlatacak olursak:
Uykudan uyan dertlere boyan
Ak oduna yan vre gnlm
Her seher ala su gibi ala
Rz u eb ala b-re gnlm
Durma yr sen kalma geri sen
Vergil seri sen dil-dra gnlm ()
Grmee an a cn gzn
Vakf ol cmle esrara gnlm
ifadeleriyle seher vakti yaad heyecan yine en iyi kendisi zetle-
mektedir. Sevgilinin hasretiyle yanma ve insanln dertleriyle dertlenip
canlya hizmeti ibadet bilme, Huls-i Drendeviye gre k olmann n
koullarndandr. Hele de bu yatmayp dertlenme iini lemin batanba-
a feryd ettii bu vakitte yapmas eref-i mahlkata yaraan harekettir.
nsann, insanlk iin dolaysyla da Rabbi iin harekete gemesinde seher
vakti, iyi zamanlamayla yaplm bir balangtr. Sonu olarak hrriye-
tin kayna, bizzat hareketin kendisindedir; bununla her varlk kendi z
var oluunu tekil eder
221

Sonu
Osman Hulsi Efendi (k.s) verdii bu mstesna eserle fazileti ve be-
reketi Allah(cc) ve Hz. Muhamed Efendimiz (sav) tarafndan bildirilmi
olan bir vaktin anatomisini yapmtr. Her bakt yerde Rabbini gren
air bu bereketli zamanda kinatta zuhur eden olaylar kendi ruh iklimi
ve kalb gzyle nakletmitir. Sonucunda da insann bu hareketlilie ka-
ytsz kalmamas gerektiini vurgulayarak Mslmann sorumluluk bilin-
cine dikkat ekmitir.
Eser sylemleri karmak olmayan bir yalnlkta kaleme alnmtr.
Duru, lirik ve akc bir sluba sahiptir. Divan edebiyat geleneini sr-
drmesi bakmndan ayr bir nem arz etmektedir. iirlerine bir btn
olarak bakldnda Kuran- Kerim ve Peygamber Efendimiz (sav)in
lemlere rahmet hayatnn ztn yanstan Osman Hulsi Efendi (k.s),
bu eserinde de inancmzca nem arz eden vakit kavram zerinde dur-
mutur. Okuyucusunda her an her lemde bir hareketliliin olduunun
farkndaln oluturmutur.
Biz de kendi dar dnyamzda bu deerli eseri anlamaya ve akla-
maya altk, szn dorusunu Allah-u lem stadlar bilir.

221 Nurettin Topu, a.g.e, s.45
Kaynaka
Elmall M.Hamdi Yazr, Kuran Kerim Melali, Pusula Yaynlar, stan-
bul
Dvan- Huls-i Darendev, (Haz. Mehmet Akku, Ali Ylmaz), Nasihat
Yay., stanbul PEK, Leyla, Zaman Gazetesi, 05.05.2012 tarihli makalesi
Palakolu, smail, Gnller Sultan, Somuncu Baba Aratrma Mer-
kezi Yay., Ankara 2005
Topu, Nurettin, syan Ahlk, Dergh Yay, stanbul
VAKIF BAKANI ZEL DL / Yakup ERKARKIN
Aknla yanar em-i firuzn- muhabbet
Ey ems-i hidayet
evkinle dner lem-i devrn- muhabbet
Sultn- Melahat
ZET
Osman Hulsi Efendi,tasavvuf iirin son asr airlerinden,hatta son
temsilcisidir,diyebiliriz.XX. asrn genel havasndan ayrlan,Klasik Trk
iirinin geleneksel yapsn yanstan bir tavr vardr.iirlerini olutururken
geleneksel iir dnyasnn remizlerini fazlasyla kullanmtr.Bu remizler
Osman Hulsi Efendinin tasavvuf anlayn ihvanlarna ve tm insanla
aktarmasnda sanat konusunda yardmc olur.
Anahtar Kelimeler: Osman Hulsi Efendi, tasavvuf, Klasik Trk iiri,
remiz
Giri
slmiyet,ortaya kndan birka asr sonra baka milletlerle tana-
rak slmiyetin zne deil,fakat yorumlanna ve yaayna gre farkl
tutumlar,meslekler ve mezhepler ortaya karmtr.Bu alanda slm
memleketlerini en ok etkileyen oluumlardan biri de tasavvuf olmu-
tur. slmiyetin ilk asrlarnda hi mevcut deilken sonralar
ran,Hint,Yunan fikirlerinin evrilmesi ve ksmen de sevlik tesiriy-
le(unsurlardan en fazla slmiyetten almak artyla) teekkl eden ta-
savvuf meslei az zamanda birok yere yaylmtr.Bu yerlerden biri de
Horasandr.Horasan tasavvufla tanmasnn ardndan bu cereyann
nemli merkezlerinden biri olmutur ve Trkler arasnda hzla yaylm-
tr
222
.
Tasavvufun Trkler arasnda hzla yaylmasnn birinci sebebi bizce
iirdir.Trk Edebiyatnda iiri tasavvufla tantran ilk isim ise Hoca Ah-
met Yesevdir.
223
Onun hikmetleri slbu sebebiyle kolay okunmu ve
bylelikle kolay yaylmtr.Yaylma konusunda Hoca Ahmet Yesevnin
etkili olmasnda bir dier etken Trklerin slmiyet ncesi devirden ge-
tirdii alkanlklardr.Bunun en gzel rnei ise dervi tipidir.Bilindii
zere dervi
224
; sfi,mutasavvftr.Derviler ayn zamanda dini yayarlar
ve bunu yaparken sanatl bir slp kullanrlar.Bu zellikleri bize slmiyet
ncesi Trk tolumunda yer alan,amanizmin din adamlar ve Halk Ede-
biyatnn temsilcisileri olan am,bask,kam,ozan tiplerini hatrlatr.Hoca
Ahmet Yesev bu tiplerin slmiyetteki ilk rnei gibidir.Hoca Ahmet
Yesevnin at bu yolda Trk-slm Medeniyeti iinde daha sonralar
birok air yrmtr.Bunlarn en bilinenleri Yunus Emre, Mevlana,
Seyyid Nesim, Glehr, Niyaz Msr, Erefolu Rm,Fuzl,Esrar Dede,
eyh Galip, Hakan Mehmet Bey, Leskofal Galip gibi isimlerdir.XX. asr-
da ise en temsilcileri Huls-i Darendevdir.
Tasavvufun etkisiyle gelien Trk Edebiyatnda,Hoca Ahmet Yesev
hikmetlerini yazarken Halk Edebiyat geleneine bal kalmtr.Yunus
Emre de bu gelenei yetkin bir ekilde devam ettirmitir.Fakat ran ve
Arap Edebiyatnn artmas neticesinde Divan Edebiyat sreci balam-
tr.Bu srele beraber sade bir dille yazlan eserlerin yerini,ar bir dille
sanatkrne slpla yazlm eserler alr.Bu durum tasavvufun sr
225
ha-

222 KPRL,Fuat : Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar , Aka Yaynlar, s.36
223 KPRL,Fuat: a.g.e. , s.37
224 ULUDA,Sleyman : Tasavvuf Terimleri Szl,Marifet Yaynlar, s.136
225 Sr: Hakkn muradnn bilindii durumdur. Mahede mahallidir. CEBECOLU,
Ethem:Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 239
linin Divan Edebiyatnn mazmun
226
sistemiyle uyum gstermesi ile da-
ha gzel bir hale dnmtr.Mutasavvf airler,iir dnyalarn olutu-
rurken remize ok nem vermilerdir.Bunun sebebi hem srlar avama
amamak-sadece srra sahip olmak isteyene gstermek-hem de iirdeki
yetkinlerini gstermek istemeleridir.
Remiz ve sembollerin tasavvuf cereyan ierisindeki balangc vah-
det-i vcd
227
anlaynn ortaya kmasyla beraberdir.Vahdet-i vcud,
prensiplerini bn Arabnin izdii, tasavvufun temel tadr.Bir anlamda
Allahn birliinin btn kainata tecellisidir.Tasavvuf remizler her daim
bu fikre hizmet etmitir.Ayrca bn Arab bu nazariyeyi olutururken on-
tolojik bir nzl(ini) ve urc suretinde,biri Hakk dieri insan- kmil olan
iki istinad noktas etrafnda dnmektedir.Bu lemml sreci tasvir
ederken bni Arab her safhada olaanst nemi olan kavramlar geli-
tirmektedir.
228
te bu kavramlar kaplayan derin remizler,tasavvuf cere-
yann iire yansmasnda sanat ve hner halini almtr.Remizleri akla-
mak ise tasavvuf dairesinde yetien rihlere kalmtr.Kueyr, Suhre-
verd, Seyyid Muhammed Nr, Kan gibi isimler tasavvuf halleri ve bu
hallerden doan remizleri yetkin bir ekilde aklamlardr.
Remiz noktas ve onun geni dnyas bn Arabnin muhayyilesinin
vcd ve kevn ( varlk ve olu) lemini aklamaya balamas ile daha
olgun gelmitir diyebiliriz.Onun iin vcd ve kevn lemi(gzn grd
dnya) bir hayal olup gerekte bu ,Hakkn bizzat kendisidir.
229
Gerek,
sadece bir semboldr.O, Hakkn tecellisidir.Bu anlay vahdet-i vcd

226 Edebiyatta baz zel kavram ve dncelerin ifadesinde kullanlan klielemi sz ve
anlatmlara denir. PALA, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kap Yaynlar, s.298
227 Arapa,Allahn varl ve birlii demektir.Slik,gerek varln bir olduunu ,lemde
Hakk ve Onun tecellilerinden baka bir ey bulunmadn bilir.
CEBECOLU,Ethem:Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,s.281

228 ZUTSU,Toshiko,bn Arabnin Fussundaki Anahtar-Kavramlar,ev.Ahmet Yksel
zemre, s.7
229 bn Arab,Fssul-Hikem s.200
nazariyesinin temelini oluturmu ve mutasavvf airlere geni bir remiz
imkan sunmutur.Salanan bu imkanla beraber oluturulan iir dnya-
snn dilinin karma ( Trke,Arapa,Farsa) oluu ,bir tasavuf halin bir-
ok kelime ile tevil edilmesini de beraberinde getirmitir.
Osman Hulsi Efendi,kendi devri ierisinde eser verdii gelenein
tm imkanlarn kullanm ve o gelenein neredeyse son temsilcisi ol-
mutur,diyebiliriz.Osman Hulsi Efendinin buradaki baarsnn grl-
mesi iin devrin edebi seyri de bilinmelidir.XX. asr bu adan deerlendi-
rildiinde,Klasik Trk iirine iyi bir ev sahiplii yapamamtr.nk bir
asrn ortalarndan itibaren Klasik Trk iiri hakknda byk tartmalar
km,bu anlay hantal bulunmu ve artk edebiyat dnyasndan atl-
mas gerektii birok edeb ahsiyet tarafndan nerilmitir.Bu neriler
ierisinde;dilin sadelemesi,derin remizlerin yerini daha ak anlamlarn
almas, Divan Edebiyat nazm biimlerinin ve lsnn terk edilmesi
gibi birok fikir n plana kmtr.Osman Hulsi Efendi ortaya atlan b-
tn bu fikirleri ve Klasik Trk iirini gz nnde bulundurarak,devrine
gre sade bir dille ve tasavvuf dnyann derin manalaryla ssl bir di-
van ortaya karmtr.
Osman Hulsi Efendi,iirleri dikkate alndnda verdii rneklerin;
Fign zr edp ta subha dek akt gznden ya
Dernunda edegr ak ile h u erer peyda
230

Cemlin arzu klmaz dem-be-dem ukna mak
Ne re kn maktan ref-i hicb ister
231

Gr teng-i destiz emm ki mestiz
Bde-perestiz sun eyenlillh
232

230 Osman Hulsi Efendi , Dvn- Huls-i Drendev, s.1
Mbtel-y knam olmam bu mihnetten hals
Devletim budur benim etme bu devletten hals
233

gibi remizlerle dolu olduu grlr.O,iirlerini kaleme alrken Kueyrnin
dikkat ektii ; eriat temeldir,tasavvuf binadr.Temelsiz bina olmaz ve
temel de bina yapmak iin atlr
234
.dncesi ve snrlarn bn Arabnin
izdii,ruhunu Mevlanann yourduu remizlerle dolu tasavvuf cereya-
nn dikkate almtr.Osman Hulsi Efendi, mteerri ve mutasavvf mis-
tik dnceyi beraber ihtiva eden iir dnyas , asrmz kuatan ben an-
layn krabilmek iin bir anahtardr,nihayetinde.
- - . / . - - . / . - - . / . - -
- - . /. - -
Mefl/mefl/mefl/feln
Mefl/feln
Ey ems-i hidyet
Sultn- Melhat
Ltfle gelip bezmimize bir tek tenh
Ey ddesi ehl
Peymne-i vals sunasn bir dem-i halvet
Cna ne sadet
Mihr-i ruhuna perde eker zlf-i muanber
Gsu-yu muattr

234 Kueyr Rislesi, Haz. Sleymn Uluda , II.bask s.61
Koymaz ki gre vechini gz perem-i fet
Bir lhza selmet
Bbnda zell bende-i bre HULS
vre HULS
Vasln umar istemez ol ravza-i cennet
Maksdusun elbet
235

A. Mstezatn erhi
1.Beyit:
Ey ems-i muhabbet
Sultn- Melhat
(Ey yol gstericiliin gnei,muhabbetin renkli tann mumu senin
aknla yanar.Gzellikler lkesinin sultan,muhabbet devrann dnyas
senin evkinle dner.)
Tasavvuf deerler minvalinde aklamaya alacamz bu beyit
remizlerle doludur.Beyti kaplayan hava ve birbiri ardna alan kap-
lar,ak dnyasnda sonsuz bir yrytr,aslnda.Bizim yrymzn
balangc ise mecliste mahede
236
ile olacaktr.Beytin geneline bakt-
mzda bir muhabbet
237
meclisi kurulmutur ve bir k mhede ha-
linden balayarak merhaleleri birer birer amaktadr.

236 Herhangi bir phe olmadan Hakkn kulun kalbinde huzurudur.Mhede,Hakk
eyada grme,eyay tevhid delili ile grme halidir. Kueyr Rislesi, Haz. Sleymn Uluda ,
II.bask s.207
237 Allah Tel nn kuluna zel bir yaknlk ve yce haller bahetmeyi irde etmesine ise
mahabbet ismi verilir. Kueyr Rislesi, Haz. Sleymn Uluda , II.bask s.496
n hline gemeden nce meclisimizin genel fotorafn ekmek-
te yarar vardr.Divan Edebiyatnda meclis ok zenli bir ekilde planlan-
mtr.Meclisin tanm yaplrken; kmil rifin ilh ak evk ve dolu gn-
l,tekke,lhut lem
238
denmitir.Beyitte bunu destekleyen ve meclisin
unsurlarn gsteren kelimeler bulunmaktadr.
ncelikle meclisin etrafna kurulduu;meclisin sahibi,pr-i
mugn,kmil rif,mrid olarak da tabir edilen beytimizde seslenilen ve
aslnda gerek sevgiliyi sembolize eden ems-i hidyet ve sultn-
melhat tanmak gerekir.Kendisi maktur,matlptur.Meclis onun iin
kurulmutur.Herkes onu izlemektedir.Meclisi,beyitte geen hali olan
em gibi aydnlatmaktadr.O gnetir,tektir ve en nemlisi tasavvuf ce-
reyannn kalbi olan vahdet-i vcd nazariyesinde bir tecellidir.Beytin
ikinci msranda vahdet-i vcd nazariyesi sultn- melhat terkibi ile
sunulmutur.Bu terkip ile Allahn a muhabbet remzinde Ceml sfat
ile grnd anlamn kartabiliriz.nk,melahat
239
kelimesi ; gzel-
lik,irinlik,sonsuz ilh keml anlamna gelmektedir.Bu anlam n son-
suzlua kar umutsuz olmadn gsterir.Beytimizin ikinci msrann ia-
ret ettii Ceml sfatnn yannda birinci msra da atei,yanar( )keli-
mesinin iinde bulunan nr( )kelimesiyle gazap atei kastedilerek Cell
sfatn grnr klmtr. Allah, kulunun kalbine Cell sfat ile tecell
edince kulun bundan pay Allahtan saknmak(heybet) olur. Ceml sfat
ile kulun kalbine tecell edince de, bu sefer onun bundaki nasibi Allaha
yaknlk(ns) olur. Bu suretle, heybet ehli olanlar, O'nun Cellinden me-
akkat ve yorgunluk zere bulunurlar. ns ehli olanlar ise, Onun
Cemlinde ne'e iindedirler. O'nun Cellinden muhabbet ateinde
yanan bir kalp(Ey ems-i hidyet) ile, O'nun Cemlinden mhede nu-
runda prl prl ldayan bir kalp(Sultn- Melhat) arasnda fark var-
dr.Bu ikilem tasavvufun ana hatlarndan olan cefa-vefa ynne iaret

238 ULUDA,Sleyman : Tasavvuf Terimleri Szl,Marifet Yaynlar,s.333
239 ULUDA,Sleyman : Tasavvuf Terimleri Szl,Marifet Yaynlar,s.324
eder.Cefa-vefa remzi Klasik Trk iiri iinde oka yer tutmutur.brahim
Tennurnin iirleri ierisinde de ;
Cna cef y kl vef
ahrn da ho ltfun da ho
Y derd gnder yhud dev
Kahrn da ho ltfun da ho
240

bu ekilde yer almtr.
Meclisteki sevginin halleri ile beraber meclisin dier unsurlarn da
anlatmak lazm gelir.O,unsurlar,emsin dnda,ak,peymane,peyke ve
ihvan gibidir.Burada beyit iinde mecliste bulunan ktan da bahsetmek
gerekir.mz evk
241
halindedir ve tliptir.evk kelimesi burada anah-
tardr aslnda.evkin-yani yanarak istemenin,arzulamann-anlam bir
hayli derindir.Bu derinlik Kurn- Kermde geen Kim Allahn liksn
ve didarn mid ederse , phesiz ki Allahn vaadi yakndr.
242
ayet-i
kerime ile daha da anlalr hale gelebilir.k ayet-i kerimenin sahibini
grmek dileindedir.Bu dilek snmez bir itiyakla tekrarlanr.evk asl
itibariyle bir yrek ateidir.Bu atein k sebebi de hicrandr(seyr-i
nzl)
243
.Bu atei ancak vuslat(seyr-i urc)
244
sndrr.Sr (ruh) zerinde

240 Ahmet Remzi Mevlev (Akyrek), Bergzar, Kastamonu Vilayet Matbaasnda tab
olunmutur, Kastamonu 1329 (1913), s.34-37. Sz konusu eser Erciyes niversitesi -
lahiyat Fakltesi Ktphanesinde 5868 numara ile kaytldr. Ahmed Remzi Mevlev
Bergzrnda Tecellgh- Tennr bal altnda eyh brahim Tennrnin hayatn
manzm olarak anlatmaktadr. 36. sayfada.Eski bir mecmuada birka para manzume-i
kneleri mteala ve -IK tahallus buyurduklar anlalarak, ber vech-i at iki
sanihalar teberrken derc edilmitir. demektedir. Prof.Dr. Mustafa Keskin, Trkeci Bir
Bilge nder-eyh brahim Tennr , Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 s.39-
60
241 Sevgiliyi tema iin kalbin comas ve heyecanlanmasdr. Kueyr Rislesi, Haz.
Sleymn Uluda , II.bask s.507
242 29/Ankebut, 5
243 lh vcddan ayrlan nurun drt unsura (toprak, hava, su, ate) geii durumu
hakknda kullanlan bir tbirdir. CEBECOLU, Ethem: Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri
Szl, s. 150

sevgiliyi mhede galip olursa evk ona yol bulamaz.mz durumun
farkndadr ve bunu dier beyitleriye aklama gayretindedir.evk hali
kendinden geme halidir,bir nevi.Bu hale giren insan kendisinde masiva
ve karar grlemeyecek derecede hayrete der ve kendinden geer.Bu
hle girmek k iin nemlidir.nk,menzile varmak iin akl yitir-
mek,dvne olmak gerekmektedir.Burada k akln yitirmitir.evk ha-
linde dnerek,emin alevine pervane
245
gibi umaktadr.u beyitte de-
dii gibi:
Pervne zi-sz- ak-bz
Frig zi-hakk v mecz
Ez cn od em r taleb-kr
B-re ne-dt cz taleb-kr
Pervne, ak ateiyle yanarak, hakiki ve mecazi derdinden fri bir
halde itenlikle eme talip oldu. Zavallnn talep dnda bir ii yok-
tu.
246
Bu uuun neticesinde perde yava yava kalkmaya balar,atee
kendini feda ettiinde
247
ise Cemli izhar olur.Bu grnt k iin
Kuran- Kerimde Allah, gklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun mi-
sali, iinde era bulunan bir kandil gibidir; era bir sra ierisindedir;
sra, sanki incimsi bir yldzdr.
248
eklinde mjdelenmitir.Pervane yol-

244 lh vcddan ayrlan nurun, drt unsurdan getikten sonra, tekrar aslna dnn
ifade eder. Buna me'd ve kavs-i su'd da denir. CEBECOLU, Ethem: Tasavvuf Terimleri ve
Deyimleri Szl,s.151

245 pervane kelebei mumun etrafnda dner, buna uzun sre devam eder, sonunda alevin
ekici gc onu kendi iine eker, pervanenin tm vcudu alev alev yanarak yok olur. Sfnin
durumu da aynen bunun gibidir, akn yakc alevine mbtel olur, bu ibtilya devam eder,
sonunda varl ak ateiyle aynleir, nihayet kendisi alev alev yanan bir ate olur.
CEBECOLU,Ethem:Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,s.251
246 Niyz, em Pervne, Sleymaniye Ktp., Kadzde Mehmed Efendi Ksm, Nr.
415,13b/str. 4. Kay. Dr.Sadk Armutlu,TAEDCilt 15, Say 39 (2009): TRKYAT
ARATIRMALARI ENSTTS DERGS,s897
247 Ol r didigm gnldr ne limdr ne childr
klar kan sebldr ol run kenresinde Hac Bayram- Veli
248 24/Nr, 35
culuu O nradr,ite.Yolculuun neticesi de katrelerin ummna ulaarak
atein iinde yok olup aynlemesidir.
evkin bahsetmemiz gereken dier bir hli,remzi daha iyi anlama-
mz salayabilir.Beyitte n sevgiliyi tem ettiini gryoruz.Bu te-
maann mhede hlinde zil olduunu bilmek gerekir.nk meclise
girebilmek iin sr
249
ve ruh
250
semsn aabilen n gznn nnde
uhd gnei eref burcundan parlamaya balar.Bylelikle ruh temizle-
nir,hakkt gnei insann iinde aydnlanr ve muhabbet iklimi hsl
olur.bn Atnn Mahabbet,evkten stndr.nk mahabbet evk-
ten doar. tespit ile Cneyd-i Baddnin Mhede kendini kaybe-
derek Hakk bulmaktr.
251
sz bu iki remzi birbirine balar nitelikte-
dir.Artk mz iin geceler gndz olmu ve muhabbete kaplar al-
mtr.
Beytimizin ana hattn oluturan muhabbet fikri slikin vazgeeme-
dii bir hali iaret etmektedir.nk bu hl slik ile Allahn birbirini kar-
lkl sevdii andr.k da bunu arzulamaktadr.Bunun iin de beyitte
sevgiliyi simgeleyen ems-i hidyet ve sultn- melhattan,karlk bek-
lemektedir.Buradaki karlk dnya nimeti olarak alglanmamal-
dr.Osman Hulsi Efendi de Yunus Emrenin ;
Akn arabndan iem, Mecnun olup daa dem
Sensin dn- gn endiem, bana seni gerek seni
252

iirinde belirttii gibi dnlmelidir.stenilen tek ey sadece Al-
lahn kuluna olan muhabbetidir,yzn gstermesidir.nk bu durum
Kurn- Kerimde inizden kim dininden dnerse bilsin ki , Allah onla-

249 Hakk'n muradnn bilindii durum. Mhedenin mahallidir. CEBECOLU,
Ethem:Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,s.239
250 Mcerred (soyut) insan latifesi olarak tanmlanr.Nurdur ve sevginin mahallidir.
CEBECOLU,Ethem: Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,s.239
252 Toprak,Burhan,Yunus Emre Divan ,Odunpazar Belediyesi Yaynlar,Bask:3 , s.114
rn yerine Hakk seven ve Hak tarafndan sevilen bir kavim getirir.
253

eklinde mjdelenmitir.Ayrca Rasllah(s.a.v) ; Bir kimse Allaa kavu-
may arzu ederse,Allah da ona kavumay arzu eder;tersine bir kimse
Allaha kavuma arzusunda olmazsa,Allah da ona kavuma arzusunda
olmaz
254
eklinde buyurmutur.
Ayet-i kerimelerin ve hadislerin nda yol bulan mutasavvf airle-
rimiz vuslata erme konusunda yer alan makamlardan fenfillahtan il-
ham alarak fenfil-ak nazariyesini oluturmulardr.Bu nazariye,anlam
olarak akta yok olmay ifade etmektedir.Beytimizin ana hatt olan
sultn- melhat remzi itibariyle gsterilen Ceml-i Mutlak,akn kay-
nakln yapmaktadr.Dnya zerinde grdmz her gzel,bu mutlak
gzelliin bir tecellisidir.Bu sebeple k olmak,gzel olan sevmek
Ceml-i Mutlak sevmek demektir. Bu, fenafillah mertebesinin ilham
ettii bir fikir, bir akde ve bir menzildir. Her ey, sonunda dnp dolap
Vcud- Mutlak'a varaca gibi, ak da sonunda ayn yere varacaktr. k
gerekte Ceml-i Mutlak'a ak olmutur. nk gzellik, Cemal-i Mut-
lak'tan insan yzne den bir nur zerresidir.Ak da, o nurun dourduu
bir duygudur. Maukun gzelliinde, Ceml-i Mutlak sezildii iin, k,
ruhunu derece derece saflatrarak, heyecandan buhrana, buhrandan
vecde, vecdden istiraka geerek, tpk Keml-i Mutlak'a ve Hayr- Mut-
lak'a kar duyulan hayranlk yznden, fena fillah mertebesine erenler
gibi, fena fi'l-ak merhalesine ular. Artk o menzilde, ak, k ve mauk
birleir, Ceml-i Mutlak da mahvolup gider. Fena fi'l-ak srrna erenler,
btn beer duygulardan syrlarak ilhleirler, Rabbnleirler.
255

Muhabbet ehli mz Osman Hulsi Efendi bu hl iinde ok ince
ve latftir.Bu hisler mz Allaha ynelmeye,Ondan ayrn kalamama-
ya,Ceml-i Mutlaksz kalnca da karar,divane olmaya iter.Bu durum -

253 5/Maide, 54
254 Buhr, Kueyr Rislesi, Haz. Sleymn Uluda , II.bask s.495
255 CEBECOLU,Ethem:Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,s.82
mza neblerden kalma bir haldir.k bunun iin yardan gelen her eye
itaat etmitir.Bu yolda ona en gzel rnek Hz. brahimdir .Hz. brahimin
akta ifratta oluu mehm sfatndan kaynaklanr.Hz. brahimin Allah
sevgisi yolunda babasndan yz evirmesi,sevgili olunu kurban etmek
istemesi onda akn galebesindendi.O,Hakktan baka bir ey grmyor-
du varlkta.Bu yzden de atee kar meyli vard ve akln brakarak atee
gark olmutu.Bu itibarla akta iddet ve ifrat brahim
Peygambere nispet edilmitir.Bu cokun Allah sevgisi,onun da Hali-
lr-rahman yani Tanr sevgilisi olmasna yardm etmitir
256
ve muhabbet
hali domutur.Beytimizin iaret ettii pervanenin rnei de bu yzden
Hz. brahimdir.Hepsinin(Hz. brahim,Osman Hulsi Efendi,pervane) y-
n Ona dorudur.
Muhabbet hlinin dier bir zellii de sfilere gre kelime kknn
ok farkl yerlere dayandrlmasdr.Bizim en beendiimiz ve beyite ya-
ktn dndmz ekli ; Muhabbet, iddetli yamurlarn netice-
sinde ykselen suyun stndeki kabarcklar iin sylenen hubab kelime-
sinden gelir
257
dncesidir.Remze matf olan yan,sevgilinin Cemlini
grme heyecan ve susuzluu iinde bulunan bir kimsenin kalbinin ga-
leyna gelmesi ve comas eklidedir.Osman Hulsi Efendinin de yri
grecei iin gnl kabarm ve comutur.Onun hli artk cezbenin s-
tndedir.
Tasavvuf ilmi beytimizin etrafn,iini,dn mmknse her tarafn
ihta etmitir.Bunlarn iinden seebildiklerimiz arasnda lem-i devrn-
muhabbet de vardr.Osman Hulsi Efendnin iirlerinin genelinde oldu-
u gibi burada vahdet-i vcd nazariyesinin yansmalar grlmekte-
dir.Remzi biraz aacak olursak;bildiimiz gibi dnya gnein etrafnda
dnmektedir.mz da buna atfta bulunarak sevgiliyi gnee ben-

256 bn Arab,Fssul-Hikem s.60
zetmi ve btn alemi Onun etrafnda devern ettirmitir.nk sevgi-
li(Allah),gne gibi tektir.Meclisteki grnts de byledir:sevgili meclis-
te de ortadr.lem gibi meclisin dier unsurlar da onu etrafndadr.Bu
durum bize ayn zamanda kint lemini de hatrlatr.Kint tam on be
felekten olumaktadr.Gne bunlarn tam ortasndadr.Altnda ve s-
tnde yedi felek bulunur.Gne bunlarn kutbudur.Hangi felekten bak-
lrsa baklsn hep en yksekte olan gnetir.Buras ayn zaman da riyazet
sahibi olan Hz.drisin de makamdr.Hz.dris bu makam riyazet sahibi
olmas ve Allahtan baka bir eyi tesbih etmemesi sebebiyle layk g-
rlmtr.Bu durum Kuranda Onu yksek mekna ref ettik.
258
ek-
linde buyrulmutur.Beytimizde n pervane gibi devran etmesi,evk
ile dnmesi,ateten baka bir ey istememesi ve atein neticesinde
Onun ak meclisin mumu yanar.Muhabbet balar
Osman Hulsi Efendi,beyti aklamaya alan biz cizlere,lemin
her zerresinde olduu gibi,her kelime de Allahn birliinin ve tecellisinin
bir paras olduunu gstermitir.Muhabbet hli geilirken, bu hl zre
olan sliki en gzel anlatan szlerden biri de Mevlanya aittir.Der ki :
Ak(em,ems) (pervaneyi) yakm,kl etmitir.Kuraklkla harp
olan kyden r vergisi gibi akn yakt ahstan da edebe ve hkm-
lere riayet etmesi beklenemez.k,divane olmaldr:
Akl gider r olur
Var tr--mr olur
Varlk gamndan geer
Gnl yre yr olur
259

258 19/Meryem, 57
2.Beyit
Ltfle geli bezmimize bir tek tenh
Ey ddesi ehl
Peymne-i vasl sunasn bir dem-i halvet
Cna ne sadet
Birinci beyitin ana hattn oluturan meclis remzinin unsurlar bu
beyitte de peymne
260
,bezm(meclis) kelimeleriyle devam etmektedir.
nceki beyitte meclisteki sevgiliye beslenen akn evk ve muhab-
bet ile rtbe almas,kta vuslat hissini kabartmtr.Bunu peymne-i
vasl ile anlarz.Bylelikle meclisin bir dier remzine kap alm
olur.Peymne(sagar) Farsa kadeh demektir.Mecliste kadeh ile klara
vuslat sunulur. Kadehten ien klar gaybn nurlarn idrak etmeye do-
ru yol alacaktr.Bu yolda aa bir klavuz gerekir.O da mrid-i kmil'dir.
Remzin bu boyutunu a aaca yolu tek bana alamamasndan ve bir
rehbere ihtiyac olmasndan kartrz.
Kadeh karsnda an durumunu zetleyen kelime beklemek-
tir.Bekleme hli slikin murkabeye gemesidir,bir nevi. Bu hl zre slik
meclise Allah'a yaklamak iin (ltfile gelip) yalnz , kimseye grnme-
den (bir tek tenha) gelerek murkabeye gecip sessizce (halvet) mrid-
i kmilin nnde sehere kadar bekler.

260 Gayb nurlarn grmeye ve mnlar idrak etmeye yarayan eye, saar
denir. Bu, arif kiinin gnldr. Arifin gnl, aklamaya paralel olarak, mecaz anlamda
humhne, meygede
ve meyhane olarak da isimlendirilmitir. Murakabe kabiliyetini elde eden suf, seher
vaktinde, Mevlsnn
nurundan zuhura gelen feyz okyanusu ile, manev kalp kadehini (ki madd kalp de, anatomik
olarak bir
kadehi andrr) doldurma abasndadr; o kadeh ile, feyz deryasndan yudum yudum ier ve
manen mesafeler
kat eder." Cebeciolu, Ethem: Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,s.225
Yukarda genel olarak akladmz beyitin kelimelerinin her biri bi-
rer mana denizidir. Teker teker amak gerekir. Beytin ve tasavvufun te-
mel direi olan vuslata ermeye alan slikin almas gereken ilk duru-
mu yalnzlk hlidir. Slik, yalnz(tek) olmaldr ki onu kimse grmesin ve
hrete erimesin. Onun an reddettiini ehl kelimesinden anlarz.
ehl
261
, tasavvufi manada slikin hallerinin kemlinin ve yksek merte-
besinin hem kendi, hem de bakalar tarafndan bilinmesidir. Bu durum
tehlikelidir. Osman Hulsi Efendi ceddinin ve tasavvufi ilmin tecrbele-
rinden yararlanarak an ve hretten kamtr. Bunun en gzel rnekle-
rinden biri de ;
Nm u ninmz yok dervie an gerekmez
Yokluk yolcularna baka nin gerekmez
262

msralardr.Mecliste yalnzln bir sonraki merhalesi halvettir.
263
Halvet
remzi tasavvufta nem arz eden yaplarndan olan Hakk ile olma andr.
Vuslatn ncesidir aslnda . Tasavvufta , halvete byk nem verilmitir.
Baz kural kaidelerle snrlar izilmi ve zel bir hal iine alnmtr. Hal-
vet, tasavvufi manada, kimsenin kullanmad (tenha) bir yerde ve halde
Hakk ile srren konumak ruhen sohbet etmek, tamamen Allah'a ynel-
mektir.Buras Allah zikir andr,bir yerde.
Kueyr der ki: Halvet, safvet ehlinin sfat uzlet, vuslat ehlinin em-
mresidir.Balang halinde bulunan bir mridin hemcinsinden ayr ya-

261 Uluda,Sleyman : Tasavvuf Terimleri Szl,Marifet Yaynlar, s.126
263 Arapa, yalnz kalp, tenha bir keye ekilmek demektir. Tasavufta ise, zihinsel
konsantrasyonu
ve baz zel zikirlerle riyazetleri gerekletirmek zere, eyhin mridini, karanlk, d
dnyadan soyutlanm
bir yere, belirli bir sre iin koymas. Cebeciolu, Ethem: Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri
Szl,s.102
amas, nihayet halinde, ns mertebesini gerekletirdii iin halvet ha-
linde bulunmas arttr.
264

Halveti hali, Nakibendiliin ve birok tarikatn ana unsurlarndan
biridir.Bu adan halvet ile ilgili birok aklama da bulunmaktadr. Bun-
lardan bir tanesi de halvet kelimesinin harflerinin anlalmas g hik-
metlerle dolu olmasdr. Burada halvet( ) kelimesinin yazlndan
(H) hli 'den, (Lam) leyl'den, (Vav) vuslat'tan (Te) ise hidayet'ten
265
alnd sylenmektedir. Halvetin bu ynleri beyitin iine iaretler
gnderir. Hl ; slikin murkabe halidir. Leyl; meclisin kurduu, halvetin
bokald vakittir. Vuslat, halvetin ve meclisin maksaddr. Hidayet ise
maksada gtren yolu gsteren ile gayeye vardran yolu tutmaktr.
Arzular ve ateler iindeki ak artk halvettedir, tenhadr. Muhab-
betten, murakabeye gemitir.Sevgili tarafnda vuslat kadehinin sunul-
masn beklemektedir ve beklemenin bir dier ad sessiz teslimiyet
olmutur, mz iin.
3.Beyit
Mihr-i ruhuna perde ceker zlf-i muanber
Gis-y muattr
Koymaz ki gre vechini gz perem-i fet
Bir lahza selmet
Tekliin arzusunda olan n ii sanld kadar kolay deildir. Onu
yolundan etmek isteyen trl engeller vardr. Bunlar genel olarak nefs-i
emmane olarak geer. Osman Hulsi Efendi,vahdet yolunda ilerlerken
nne kan engelleri Divan Edebiyat'nn mazmunlarn, tasavvufun re-
miz kalplar iersinden yourmutur. Bu yzden beyti aklarken dikkatli
olmak gerekmektedir.

265 Kprl, Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar , Aka Yaynlar, s.121
Beyitimizin genel fotorafnda bir yz grnmektedir. Bu fotorafn
ierisinde salar, yanak ve perem bulunuyor. An bu fotoraftaki yeri
ise salarn arasdr. Vahdet yoluna girmek isteyen k salara asmtr
gnln. Ama vahdet yolunu simgeleyen unsurlardan olan yanaa
(mihr-i ruh) ulamaktr.Mutasavvf ailer arasnda yanaa ulamak iste-
yenlerden biri de Fuzlidir ve yle der:
Gl-i ruhsrna karu gzmden kanlu akar su
Habbim fasl- bahardr bu akan sular bulanmaz m
266
.
n ara hali olan zlfte oluu ve zlfn yanaa perde ekerek
glge(saye) etmesi tesadfi bir durum deildir. lk bakta, an sata
oluu kesret gibi gzkse de tasavvufi remzin koridorlarnda anlam ba-
ka bir yere doru da gidebilir.k, zlfte iken taleb halindedir. Sevgilinin
salarn teline(ipine) asldr. Burada Kurn- Kerimde gecen Hep
birlikte Allah'n ipine smsk yapn, paralanmayn.
267
ayetine iaret
vardr. Her ey O'nun bir parasdr ve vahdet-i vcd anlayn
tamamlayan gelerdir.
Zlften , yanaa doru ilerlerken perde ekme ile glge (saye) re-
mizi bizi iine alr. Beytin ana noktalarndan birine iaret vardr.Burada
bizi bu yola doru iten ise zlfn gaybi hviyyeti zelliidir. Bu noktada
Hakk'n zat ve z bulunur. n gaybet
268
hali, onun zlfn cismn
hlinden uzaklatn ve onu grmediini gsterir. Aslnda bu durum, bir
nceki beyitte halvet halinde Allah' zikreden kulun kalbini Allah'n
istila etmesidir. Bu sebeple k ne zlf ne de halk grr. Byle Hakk'n
istila eyledii,n bulunduu zlfn glgesi ancak-be-ancak vahdeti
(yana) kaplayabilir.Kesret gibi gzken bir durumda bile vahdet ha-
kimdir.Bundan baka bir hal dnlemez.Osman Hulsi Efendi mste-

266 Mazolu Hasibe,Fuzl ve Trke Divanndan Semeler,Kltr Bakanl Yaynlar,S.200
267 3/Al-i mran, 103.
268 Manevi lemle megul olan duyu organlarnn maddi leme ait duyarln ve uurunu
kaybetmesidir. Kueyr Rislesi, Haz. Sleymn Uluda , II.bask s.198
zatnda zlf,yana ve yz kaplyor diye sular gibi gstermesinde me-
cazl bir syleyi olduunu gaybet hline bir geiten anlayabiliyo-
ruz.mzn bunu yapmasndaki amac mutasavvflarn srra gsterdik-
leri ihtimamdr.
Beytimizin iinde sr htiva eden dier bir durumda gzn greme-
mesidir. Bu durum gaybet hali ile alakaldr. Ak, halvet halindeki zikriyle
gaybete gemitir. Burada gaybete geiin dier bir kayna olan sekr
halini grrz.Sekrin
269
kelime anlam olarak sarholuktur. Beyite yan-
smas; amzn gz, vridin etkisi ile kendisinden gemi ve sarho
olmutur. Bu yzden de gzn cismni ilevi bitmitir. Artk o, manevi
bir huzur-i ilahidedir. Bylelikle sehvi(uyanmas) da yar iledir.Cell ile
karlaan kulun akl gitmi ve sarho olmutur, bu durumda.Yani ak
tecrbesi yaanmtr.Osman Hulsi Efendi;
Ke-i vahdetimiz halvetimiz yar iledir
Sarmz sinemize vuslatmz yar iledir
270

beyiti ile sylenen szlerin ynn tayin etmitir.
Gaybet hlinin nemli zelliklerinden biri de bir lahza selamet sz
gruplaryla ortaya kyor. k, kalp gzn aarak ems-i hidayet e
(vech) sabr u selamet halinde getiini tekrardan hatrlatr.Bu sabrettii
yer aslnda eznn kayna olan perem-i afetin bulunduu alndr.k, o
iki kan arasnda perem-i fete zikir ile kar koymaya alr.Selmete
ancak byle ulalr diye dnr.An at merhaleler dnld-
ne hep bir sabr vardr. Asla ikayet yoktur. Ak hep sessizce bekler ve
izler. Bu haldeki k iin vuslat uzak deildir. nk akn glgesi yanaa
vurmutur. Yanak, an tasavvuftaki makamda fenafillahta olduunuda
gsterir.Artk k, Allah'n zatnda yok olmaya doru gitmekte-

dir.bundan sonras dudaktadr, bekabillahtr,vahdettir, vuslat-
tr.Bildiimiz zere beyitte k zlftedir.Onun varlndadr,bir nevi.Bu
durum bize Fuzl'nin
Ger ben ben isem nesin sen ey yr
Ver sen sen isen neyim men-i zr
271

sen ile benin bir olduu beytini hatrlatr.
4.Beyit
Babnda zelil bende-i bire Hulsi
vre Hulsi
Vasln umar istemez ol ravza-i cennet
Maksdusun elbet
Osman Hulsi Efendi, beyitte bir slikin olmas gereken en gzel hl
iledir.O,artk dnyaya tamamen srtn evirmitir ve tevzu hlindedir.
Onun bu hali Rahmn olan Allahn arz zerinden vakr ve sknetle
yryen kullar vardr.
272
ayetine medlldur.Sfiler iinde hu olan bu
hal zre olmaya zellikle nem gstermilerdir.
Cneyd-i Badd'ye hu nedir diye sorulduunda Kalbin gaybi bi-
lene kar zillet iinde bulunmasdr. demitir. Altn silsilenin devam
olan Osman Hulsi Efendi de bu gelenek zere hayatn yaam ve eser-
lerine de bu hali aynen aksettirmitir. Acizne bizim bu konuda gr-
mz ; Osman Hulsi Efendi'nin kendine buyurduu tevazunun daha fazla
almamasdr.Bu konuya yine kendisinin yazd Nasihat gerekli akla-
madr, diyerek son vermek dileindeyiz:

271 Fuzl,Leyla v Mecnn ,Haz.Do.Dr. Hseyin Ayan,s.358
272 25/Furkan, 63
lemi sen kendinin klesi kulu sanma
Sen Hakk iin lemin klesi ol kulu ol
Nefsin hevs ile marr olup aldanma
Yzne bassn kadem her ayan yolu ol
Garazsz hem ivazsz hizmet et her cnlya
Kimsesizin dknn aya ol eli ol
Allah iin herkese hrmet et de sev sevil
Her gze diken olma snbl ol gl ol
ncitme sen kimseyi kimseye incinme hem
Gler yzl tatl dil her azn bal ol
Nefsine yan kp da Ka'be'yi yksan dahi
ncitme gnl ykma ger uslu ger deli ol
Gne gibi efkatli yer gibi tevzulu
Su gibi sehavetli merhametle dolu ol
273

Gkek gerek derviin san yoksula baya
Sulularn suundan geip ho grl ol
Varlndan boal kim yoklua eriesin
Szn syle gerek Hulsinin dili ol
Beytimizin ikinci msra , mstezatn genel havasn ihtiva eden
vasl kelimesi ile balanmtr. Slikin mr boyunca tasavvuf yolunda
at makamlarn tek amac vardr. O da Allahu Telya kavumaktr.O,
rz-i maherde cenneti taleb edenlerdendir.Onun matlbu ve maksdu

dnya hayat boyunca ayr kald kllidir. Bu yzden mrn yaarken
dnecei yere gre yaam ve baka bir yne azmetmemitir.
Maksat o yrdr yrin unutma
Gayr znnrdr yrin unutma
274

Yukardaki beyti, O'nu asla unutmamas gerektiini telkin etmekte-
dir.
Beytin iaret ettii dier bir durum ise rind-zhid karlatrlmas.
Zhid, ham sofu, ham ruhlu pimemi,dinin znden habersiz,ekilci ve
zahirci kiidir. Ksacas k olmayan kiidir.Rind ise, halkn hakknda sy-
lediklerine aldrmayan gnlnce yaayan, ii irfanla ssl,ilahi takdire
gre yaayan kmil insandr. Dinin eklinde kalmayp zne inen muta-
savvftr. Ksacas gnl adam, dieri ise zhir adamdr. Zahid, rindi g-
rnts ile devaml tan eder.Rind ise sr sahibi olduu iin ona akyla
ve iiri ile karlk verir. Aadaki beyitler bunlara gzel rneklerdir ;
k- hak-bin srer ddr zevkin dim
Zhid-i hod-bin oturmu gussa- ferd ceker (Halil)
Severim zhidi kim ge-i mihrab sever
Hom- ebruna rakibim olup olmaz nail (Fuzuli)
Zhid ayk duruken anlamazsn sen bizi
Cr'-y sfi ip mestn olan onlar bizi (Fuzli)
275

Ne meyl-i klbe-i ahzn ne seyr-i sohbet-i yrn
Ne tan- zhid-i ndn ne ceng ne cidlm var (Talcal Yahya)
276

275 Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,Marifet Yaynlar, s.533
276 Mehmet avuolu (1983), Yahy Bey ve Divanndan rnekler, Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar, s. 152-153.
Osman Hulsi Efendi bu beytinde artk seyr slkun sonuna
gelmitir.O,burada cevherine dnen bir mcevherdir. O ki ; Bir zerre
iken knma erdim oldum fitab Bir katre iken aslma vasl ile ummn
olmuam
277
beyitiyle katreden ummana vsl olan slikin, Cemle er-
menin eb-i arus olduunu reten tasavvuf geleneine hizmet etmitir
iirleriyle.
Beyitler Aras Anlamsal liki
Klasik Trk iiri rneklerinden olan erh etmeye altmz ii-
rimiz,trnn genel zelliklerini ihtiva etmektedir.te yandan airimizin
kendine has slbu da Klasik Trk iiri ierisinde farkllklar gstermesini
salamtr.Onun slbunun farkll iir anlamsal olarak deerlendirild-
iinde de ortaya kar.
Osman Hulsi Efendi iirini olutururken beyitlerin birbiriyle olan
uyumuna ok dikkat etmitir ve bunda gayet de baarl olmutur.Onun
bu konudaki baarsnn altnda tasavvufun srlarla rtl dnyas ile be-
raber iirdeki kabiliyeti yatmaktadr.
Osman Hulsi Efendinin incelediimiz iirinde beyitler arasndaki
anlamsal ba, anasr- erbaa anlay ile kurulmutur.Anasr-
erbaa,evrenin yaratl srasnda(seyr-i nzl) nemli bir yeri vardr.Bu
seyir,tasavvuftaki inana gre; nce "Nur- Muhammedi" var olmu;
onu varln ve evrenin teki unsurlar, rnein "Anasr- Erba'a" (ate,
hava, su ve toprak) ile "Mevalid-i Selase" (maden, bitki, hayvan) ve son
olarak da insann yaratlmas eklindedir.Anasr- erbaa,varln zn
oluturan bir hammaddedir.Btn kainat iinde bu drt unsuru barn-
drmaktadr.iirimizde buna dahildir.

iirimizin birinci beytinde ilhi nrun muhabbet hlinde tema
edildiini gryoruz.lhi nr,bildiimiz zere bir k kayna-
dr.Beytimizin iinde bulunan em ise birinci beyitle beraber kurulan
meclisin k kaynadr.Burada aslnda ilhi nra ve sevgiliye bir istiare
vardr.Ayrca ilhi nr, beyit iinde ate olma zellii ile de gsterilmi-
tir.Bu hl ire mz mhede annda muhabbete hline girip yanm-
tr.Ateler iinde yanan n snmesi ancak yine Ondan gelecek olan
peymne-i vasl ile gerekleebilir.Bylelikle mz hl deitirmi olur.
kinci beyit yukarda belirttiimiz gibi yanan n vuslat kadehini
(peymne-i vasl) isteyiini barndrmaktadr.Amz mecliste,sevgilinin
(ems) etrafnda dnmektedir.Bu sebepten akln yitirmi ve ate iinde-
dir.Vuslat kadehi bildiimiz gibi ak bdesidir ve suyu temsil eder.Bunlar
isteyen slikimiz halvet hlindedir,suskun bir ekilde zikir ederek suyun
onu sakinletirmesini beklemeye geer.
nc beyitte mz perian bir haldedir.Bilinmezlie doru gi-
der.Onu buraya srkleyen ise zlfn kokusudur.Zlf,beyitte hem ya-
na hem de aln grnmez klmtr.Bu bir gaybet hlidir.Burada gaybet
hlinin oluu bize ikinci beyitteki zikrin devam ettiini gsterir.Hatta bu
zikir perem-i fetin dt yerde gerekleir.Zlf,perem-i
fet,muanber gibi kelimelerin varl bizde karanlk bir ortam hissi uyan-
drr.Bu karanlk ortam ve koku da zikrin yine bir unsurudur.Artk bu zikir
srasnda slikimiz sarho olur.Akl yine yoktur.Tm bu ortam ierisinde
bulunan slikimiz merhameti arzular.Allahn merhameti hava gibi her
yan kaplamtr.Slikimiz de her nefes al-veriinde tatbik ettii
rahmniyeti selmet olarak grmtr.Bu aklamalar minvalinde bu
beyitin her adan hava ile kaplandn grm oluruz.
Rahman olan Allahn arz zerinde vakr ve sknetle yryen kul-
lar vardr ayeti zre aklamaya altmz son beyit,akln yitir-
mi(avare),sessizce Hakk zikreden ve merhamet bekleyen slikin g-
rntsn devam niteliindedir.Slik bu durumda kalabilmek iin zhidin
ayplamalarna ve daha bir sr ktle sabr gsterir.Onun bu sabr
toprak gibidir.Toprak da kendine edilen ezalara ses karmad gibi or-
taya kard rnlerde de tevazu sahibidir.ana,hrete meyil ver-
mez.Onun meyli sadece atein,suyunun,havann,topran ve cmle
mmkinatn sahibinedir.
iirimizin drt beyit eklinde yazlmas ve her beytin atein hava ol-
madan yanmad,havann her daim su bulundurduu,suyun oksijen ve
hidrojen gazndan mteekkil olduu,torpran su olmadan var olama-
yaca gibi birbirinden ayrlmaz bir btnlk gstermesi gstermesi bi-
lin bir akln deil adanm bir gnln eseridir.
Osman Hulsi Efendi anasr- erbaa remzine iirlerinde daha nce de
yer vermitir.Bunlarn iinde btn lemin feyz almas gereken Nasihat
da bulunur.Osman Hulsi Efendi bu remzi Nasihatnda ;
Gne gibi efkatli yer gibi tevzulu
Su gibi sehavetli merhametle dolu ol
278

eklinde belirtmitir.
Beyitler aras anlamsal ban oluturan bir dier durum ise sessizlik-
tir.k,btn bir iir boyunca sessiz bir ekilde beklemektedir ve zikir
halindedir.Dilinde her daim yrin yd vardr.Bu sessiz zikir hli Osman
Hulsi Efendinin bal olduu Nakibendiyye
279
tarikat ile alakal-
dr.Nakibendiyye tarikatnda da iirde olduu gibi zikir srasnda sessiz
olmak gerekir.Yre gnlden seslenilir.Osman Hulsi Efendi, bal oldu-
u tarikatn zikir unsurunu da bylelikle iirin geneline yanstm olur.

278 Osman Hulus Efendi , Dvn- Huls-i Drendev, s.123
279 Nakibendiyye tarikatnn Halidiyye koluna baldr.
iirdeki Ahenk Unsurlar
Mstezad nazm biimiyle yazlm olan iirimizde Osman Hulsi
Efendi ahenkli bir syleyi oluturmak iin kelime seimlerini titizlikle
yapmtr.Ehl-i hner lazm gelen durumu fazlasyla yerine getirmitir.
iirimizi birinci beytinde aknla/evkinle,yanar/dner,em-i firuzn-
muhabbet/ lem-i devrn- muhabbet kullanlan kelimelerin alt alta
yazld dnldnde ses benzerlikleri asndan bir i ahenk olu-
turmutur.Ayrca , m, n, r, f, v, b, d gibi di ve dudaa yakn nszlerin
kullanm da ahenk oluturmada katk salamtr.kinci ve nc beyit-
lerde ise msralarn ziyadeleri ile olan uyumu okunuu kolaylatrm-
tr.Bu uyum beyitlerin aklda kalmasn da kolaylatrmtr.
Son beyitimizde birinci beyit ile ayn dorultudadr.Birbirine uyumlu
kelimeler kullanlmtr.
Aslnda iirimizin mstezad ile yazlm olmas bile airimizin ahenk
mevzusuna ne kadar dikkat ettiini gstermektedir.Ziyadeleri ile bera-
ber bir musiki rneine dnen iirimiz hem okuyana hem de dinleye-
ne mutluluk alar.
Sonu
Knt kenz srr leme bildirimenin peinde olan mutasavvf aileri-
miz bu yolu hem sanatl hem de veciz bir ekilde aktarmlardr.Ehl-i h-
ner vasfna sahip olan klarmz srra k bir halde de yaamlar-
dr.Onlar bu ak kitaplardan deil gnllerinde tecrbe ederler.iirlerine
de bu ekilde yanstrlar.
Mutasavvflarn en nemli zelliklerinden biri de sevdiinin adn
anmaktan baka tm tm szlere dilsiz olmalardr.Osman Hulsi Efendi
de hayat boyunca Onun adndan baka bir kelime kullanmamaya gay-
ret gsterir.nk slikin aynas gnldr ve Osman Hulsi Efendi de
Gnl Allah der Allah syler/ Dilinde vird edip her-gh syler
280
iirleri-
ni hep bu minval zerine yazar.Onda Allah ak her daim mevcut-
tur.Allaha olan ak kalbine taht kurmutur.Bylelikle Maide suresinin
iaret ettii karlkl sevgiye kavuacan mit ettiini dnyo-
ruz.Buradaki amalardan bir tanesi de zhir-btn birleimidir.Gnln
iinde var olan ile darda var olan birletirmek,vahdet-i vcd nazari-
yesini ortaya kartacaktr.Osman Hulsi Efendi de her daim bu duruma
ulamaya alm ve evresine de bunu tlemitir.
Bilindii zere Cenb- Hakk lemi insan iin yaratmtr.nsan olma-
sayd kainat da olmayacakt.Bu kadar ihtimam gsterilen bir varlk her
daim tetikte bulunmaldr ve Raslullahn yolundan ayrlmamal-
dr.Osman Hulsi Efendi de bu duruma gereken nemi vermeye al-
mtr.lemi sevmek ve Onun yarattklarna hizmet etmeye de bu a-
dan bakar,Osman Hulsi Efendi.Bu hizmet iini de sevgiyle yapm-
tr.Ama Onun yaratt lemi gzelletirmektir.
bn Arabnin syledii : Akl ile irade edilen sevgiden hayr yoktur.
cmlesi ve Osman Hulsi Efendinin iirleri bizi baka bir leme tarken
karlatmz nirah suresinde geen Biz senin gsn ap geniet-
medik mi? mana bizi fazlasyla etkilemitir.Bylelikle Osman Hulsi
Efendinin bir mstezatn erh etmeye kalkm bulunuyoruz.
KAYNAKA
Osman Hulsi Efendi, Dvn-I Huls-i Drendev (Kitapta Bask Yl
Belirtilmemitir)
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar,
(1991

280 Osman Hulus Efendi , Dvn- Huls-i Drendev, s.38
avuolu,Mehmet , Yahy Bey Ve Divanndan rnekler, Kltr Ve
Turizm Bakanl Yaynlar, (1983
Kueyri Risalesi, Haz. Sleymn Uluda , I.Bask S.201(1981)
Fuzl, Leyla V Mecnn, Haz. Do. Dr. Hseyin Ayan, I. Bask (2001)
Mazolu, Hasibe, Fuzl Ve Trke Divanndan Semeler, Kltr
Bakanl Yaynlar,
Kprl, Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Aka Yaynlar,
9. Bask, (2003)
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,
Toprak,Burhan, Yunus Emre Divan, Odunpazar Belediyesi Yaynla-
r,Bask:3 (2004)
Dr. Sadk Armutlu,Taedcilt 15, Say 39 (2009), Trkiyat Aratrmalar
Enstits Dergisi
zutsu, Toshiko,bn Arabnin Fussundaki Anahtar-Kavramlar, ev,
Ahmet Yksel zemre,
bn Arab, Fssul-Hikem, stanbul (1971)
Yar. Do. Dr. Ekrem Demirli, Normatif Gelenee Kar Sembolik An-
latm:bn Arabide Harf Sembolizmi
HULS EFEND ZEL DL / M. NIHAT MALKO
ZET
Edeb eserlerin her biri bir anlamda hayata bakma duradr. Her-
kes, edindii kltrel birikimle ve inan potansiyeliyle hayat anlamland-
rr. Tasavvuf da hayata Hakk ve hakikat dairesinden bakma eylemidir. Bu
zaviyeden baknca baz deerler kymetlenirken, baz deerler(metalar)
de deerini kaybetmektedir. Hayata tasavvuf penceresinden bakan g-
nl ehli bir insan olan Hulsi Efendi'nin iirleri bizi tasavvuf derinlie
gtrr.
Divan edebiyatnn son temsilcilerinden kabul edebileceimiz
Es-Seyyid Osman Hulsi Ate Efendi, tasavvuf iir sahasnda nemli
merhaleler kat etmi bir duygu eridir. Onun iirleri Hakk ve hakikat dai-
resindedir. O, iirlerinde manev hayat ve ilah ak ilemitir. Onun iir-
lerinde sanat kaygs olmasa da, sanatkrane bir slubun tesiri hemen
kendini gsterir.
Bu klasik erh denememizde Osman Hulsi Efendi'nin Ola redifli
gazelini, tasavvuf pencereden bakarak izah etmeye alacaz. Bu ta-
savvuf younluktaki iirden yola karak bu Hakk ve hakikat dostunun
hayata, varla ve insana dair bakn derinlemesine incelemeye gayret
edeceiz. Bunu yaparken, hayata onun bulunduu zaviyeden bakacaz.
Anahtar Kelimeler: Osman Hulsi Efendi, ilh ak, hayatn gayesi,
tasavvuf, Dvn- Hulsi-i Drendev, gazel.
GR
Klasik Trk iiri olarak tanmladmz Divan edebiyatnn son temsil-
cilerinden biri saylan Es-Seyyid Osman Hulsi Ate Efendi, 1914-1990
yllar arasnda Darendede yaam bir mutasavvf, bir Hakk ve hakikat
airidir. Darendeli sfat, burada yaad iin ona tavsif edilmitir. O,
bir Seyyiddir; yani Peygamber Efendimizin mbarek ve muazzez pk
soyundandr. Onun nesebi 36. kuaktan Hz. Muhammed(s.a.v.)'e, 12.
batndan da Somuncu Baba'ya dayanmaktadr. Bu mmtaz zellikleri,
onun hizmet ve irat adam olmasnda etkilidir. Bu alana ilgi duyan ilim
adamlar, onun silsilesine bakarak nesebini ispat etmilerdir.
Osman Hulsi Efendi'yi, Dvn iirinin 20. yzyldaki baarl bir tem-
silcisi olarak kabul edebiliriz. Zira onun Divan iiri sahasnda birbirinden
gzel gazel, kaside, rubai ve mstezat nazm ekillerinde yazlm iirleri
vardr. iirlerinde ounlukla arz lsn kullanmtr. Miktarlar az
olsa da, heceyle yazd koma ve semleri de mevcuttur. Onun Dvn'-
nn yannda manzum ve mensur mektuplarnn topland Mektbat-
Hulsi- Drendev adl mhim bir eseri daha mevcuttur. Bu arada Hut-
beler adl eserini de unutmamak lazmdr.
iirlerinde eref-i mahlkat olan insan, ilah ak, manev cokuyu,
tefekkr ve tezekkr ileyen Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi, Hakk'n
rzasna nail olmak iin kendini halka adam bir insand. O, irat vazifesi-
ni mrnn sonuna dek, faslasz srdrmtr. O, sadece manev hiz-
met etmekle kalmam, muhtalarn ihtiyalarn grmek iin de veren
elle alan el arasnda kpr vazifesi grmtr. Muhta ailelerin ocukla-
rnn okutulmas iin seferber olmutur. Bunun yannda insanlar Hakk ve
hakikate armak iin slm neriyat sahasna da girmitir. En son ola-
rak 140. says yaymlanan Somuncu Baba Dergisi, bu alanda bir yzak-
dr. Bunu da, kurmu olduu Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi Vakf arac-
lyla gerekletirmitir. O, bu vakf ats altnda daha birok hayrl
hizmete imza atmtr. Fakat yaptklarn hep gizli tutmu, kendini n
plana karmamtr. Bunlarn yannda Somuncu Baba Camii'ndeki
mam-Hatiplik grevini de hakkyla ve lykyla ifa etmitir.
Bilindii gibi Divan edebiyatnn dili ardr. Herkes bu edebiyattan
bir mn karamaz. Bu edebiyata vakf olabilmek iin Trke, Arapa ve
Farsa kelime ve dil kurallarndan oluan Osmanl Trkesini iyi bilmek
gerekir. Osman Hulsi Efendi'nin iirleri, klasik olarak tabir ettiimiz Di-
van iirlerine nazaran sade olsa da, yine de vasat okuyucunun bunlar
anlamas beklenemez. Onun iindir ki bu kymetli iirlerin erhi yaplma-
l, ylece okura sunulmaldr. Bizim de yaptmz i, bu erh almasyla
bu deryaya bir damla damlatabilmektir.
METN
1. Ey dil yr zr eyle kim zrn nice bir zr ola
A gzn ddr gr bu uykudan bdr ola
2. lmeden ndin bul memt hayy ol iip b- hayt
Hem ol ki mahv- mahz- zt cn vkf- esrr ola
3. Dil vuslata nil olup cnna cn vsl olup
Her matlabn hsl olup hrn gl-i gl-zr ola
4. At varl var niden ko rn r niden
Bul yr ayr niden her dem ensin yr ola
5. ksan zle yrn terk edip r u varn
Say eyle bul dil-drn kim manzarn ddr ola
6. Ey cn u dil ddra bak hem hl hem ruhsra bak
Ko gayry bu kra bak krn meer bir kr ola
7. Er sfiyne bul saf senden kamu olsun nm
yne-i dildeki t grnen ol ddr ola
8. Say et de ol ehl-i fer arada kalmaya niz
Bu szleri et istima hep gizliler ihbr ola
9. Bul Hakka varmaa dell grmez gzn olmu all
Zikr et ki Hakk cn dil gencne-i esrr ola
10. Geldin bu ile sen garb ol b- dosta andelb
Bu derdine bul bir tabb zahm- dilin tmr ola
11. Ndnla olma yek-nefes bul ehl-i Hakk ite bes
B-keslere ol dd-res dd-resin Gaffr ola
12. Bil allemel-esm nedir esm v msemm nedir
Hem tc- kerremn nedir an giyen muhtr ola
13. Hasretle eyledim mell gr hlim ey ship-keml
Hulsiye gster ceml evk ile b-karr ola
NCELEME
1. Beyit:
Ey dil yr zr eyle kim zrn nice bir zr ola
A gzn ddr gr bu uykudan bdr ola
Kelimeler:
dil: gnl, yrek, kalp
zr: (sesle) alayan, inleyen
zr eylemek: alayp inlemek
kim: Osmanl Trkesinde ki balac
nice: ka, ne kadar, birok, nasl, uzun sreden beri
ddr: yz, ehre
bdr: uyank, uyumayan, uykusuz
Trkiye Trkesine Aktarm:
(Ey gnl, kalk da alayp inle, hem de nasl bir alama A gzn
de sevgilinin yzn gr. Bu (gaflet) uykusundan uyan artk.)
281

Beyitin erhi:
Tasavvuf edebiyat, Hakk ve hakikat dairesi etrafnda teekkl eden
bir edebiyattr. Bu sahada gayret gsteren ve bu daire etrafnda kalem
oynatp iirler vcuda getiren kiiye de mutasavvf denir. Osman
Hulsi Efendi'yi de bir mutasavvf air kabul edebiliriz. iiri anlamlandr-
maya balarken terimlere/kavramlara bu ereveden bakmak lazmdr.
Mutasavvf air Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi, iirinin bu ilk bey-
tinde gnl bir insanm gibi muhatap alarak ona seslenmektedir. Gn-
lnden alayp inlemesini istemektedir. nk alamak pimanln en
bariz iaretlerinden biridir. Hem ruh bu dnyada hicrandan dolay ac
iindedir. ocuklarn dnyaya gelirken alamas da, onlarn asl meknla-
r olan ruhlar leminden, bir gurbet olarak niteleyebileceimiz dnyaya
gelmi olmalarndandr.
Tasavvuf edebiyatnda dil(gnl) Hakk'n nurunun tecelli ettii bir
merkezdir. Tasavvuf mnda gnl; srlar hazinesi Allah'n nazar ettii
mahal, ilh kemlin ve cemlin en gzel tecelli ettii yerdir.
282
Akla ilgili
kodlar ve srlar burada anlamlandrlr.
Gnln asl gdas kederlerdir. Onun iin dertsizlik tasavvufta pek
ho karlanan bir durum deildir. Atete uzun sre kalmayan demir na-
sl salam olmazsa, dertlerle snanmayan gnl de fani unsurlardan ar-
namaz. Dertler kiiyi gl klar, mcadele azmini artrr. Gl olmak

281 Dost Bahesinin Blbl Olmak Yrd. Do. Dr. Abdlmecit slamolu, Somuncu Baba
Dergisi, Nisan 2012, s. 11-13
282 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yay., stanbul 2005, s. 107.
iin dertlerle snanmak gerekir. Vcuda verilen antiboyotikler de dozu
hafifletilmi mikroplar deil midir? Fuzul'nin adeta yalvarrcasna syle-
dii Ak derdiyle hoem el ek ilacmdan tabib/Klma derman kim
helkim zehri dermanndadr beyti de derdin aslnda bir nimet olduu-
nu ifade etmiyor mu? Hakk dostlarndan Niyazi-i Msr'nin Derman ara-
dm derdime/Derdim bana derman imi dizeleri de bunu bir baka a-
dan dile getirmektedir.
Gnl, tabir caizse vcudumuzun kara kutusudur. Aka dair her ne
varsa gnlde cereyan eder. O, sevgilinin hayaliyle mutlu olur, onun na-
zyla kendinden geer.
283

airin burada gnlne a gzn demesi kainata ibret nazaryla
bakp oradan yce Yaratcya ulama anlam tar. nk insann da iin-
de bulunduu btn yaratlanlar Allah'n varln ve birliini gsteren
birer ayna hkmndedir. Allah'n nuru, yarattklarna tecelli etmektedir.
Zira kinatta her ne varsa Rabbimizin eseridir. Esere basiret nazarlaryla
bakarak ustasn takdir etmeliyiz. Rabbimizin en ok holand ey de
budur. Buna tefekkr de diyebiliriz. Fakat srf bakmakla kalmamalyz,
baktklarmz anlamlandrmalyz. Zira bilindii zere bakmakla grmek
arasnda byk farklar vardr. Her bakan grmez; onun iindir ki grecek
ekilde bakmalyz. Bakmak sadece seyretmek deil, idrak etmektir.
Osman Hulsi Efendi'nin gazelin daha ilk beytinde gnlne, piman-
lk duyup alamay nermesi bouna deildir. nk iimizdeki gnah
kirleri pimanln ifadesi olan gzyalaryla temizlenebilir. Hem bu a-
lama yle laf olsun diye gzya dkmek deildir. Vcudu sarsan ve insa-
n tir tir titreten bir alamadr. Szn bu noktasnda Peygamber Efendi-
mizin bir hadisini paylamak isterim. Allah'n habibi: Siz benim bildiimi
bilseydiniz az gler ok alardnz. Yksek dalara kar, szlanarak Al-

283 skender Pala, Ansiklopedik Dvn iiri Szl, L&M Yay., stanbul 2003, s. 179.
laha yalvarrdnz. nk kurtulup kurtulamayacanz bilemiyorsu-
nuz.
284
diyerek bizleri uyaryor.
Tasavvufta sevgili olarak dile getirilen, sevilmeye lyk yegne var-
lk Allah'tr. Beer sevgiler ve sevgililer mutlak sevgili olan Allah'n mah-
luku olmas sebebiyle deer grr. A gzn ddr gr ifadesi madd
bakla ilgili deildir. Zira burada hakl olarak, grlmesi ve sevilmesi ge-
reken varlk Allah Teal gsterilmektedir. Fakat kii, Allah' dnya g-
zyle gremeyecei iin, ancak onun varla tecellilerini idrak edebilir.
Bu da kiinin Hakk'a balln artrr, hayatn mahiyeti hakkndaki yanl
telakkilerini dzeltmesini salar.
Hayatn mahiyeti hakknda deiik fikirler ileri srlmtr. Bazlar
var zannettiimiz hayatn aslnda bir ryadan ve uykudan ibaret olduu-
nu sylemilerdir. Buradaki uykuyla kastedilen, sanrm, hayatn gayesini
anlayamadan ve o anlamn gereini yerine getiremeden yaamaktr. n-
sanlar uykudadr, lnce uyanrlar hadisi bu konuya k tutmaktadr.
Burada, uyanmann ls lmek olarak belirtilmitir. O zaman kiinin
uyanmas iin lmesi gerekir. Fakat lm de iki trldr. Birincisi beyin
faaliyetinin durmas sonucu, beden ve bu bedene bal olan her eyin
zerindeki tasarrufunun kesilmesi, yani fizik lmdr. Bir de hkm
lm vardr ki lmeden nce lmek bunun ilk aamasdr. Bu aamada
kii tekliin farkna vararak vahdet-i vcud mertebesine eriir. Aslnda
bu, Allah'tan baka hibir eyin olmadn, dier grntlerin Allah'n
tecellileri olduunu farkettiimiz nemli bir aamadr. Bu aamaya varan
kii, lmeden nce lm ve Hakk'n emirleri erevesinde yaam bah-
tiyar kii olur. O kii, insan gayesiz yaamaya srkleyen gaflet uyku-
sundan uyanmtr.

284 Cmis-Sar, 4/1427.
Beyitteki Edeb Sanatlar:
air beytin ilk msranda dile(gnle) seslenerek nida(seslenme) sa-
nat yapmaktadr. Yine ayn msrada air, gnlne yr emrini verek,
insan dndaki varlklar insan yerine koyma sanat olan te-
his(kiiletirme) sanatna yer vermektedir. nk gnl yrme kabiliye-
tine sahip olmad halde bir insanmasna ona yr diye hitap edil-
mektedir. Ayn gnle seslenen air, onun bir insanmasna zr eyle-
mesini, yani alayp inlemesini istemektedir. nsan dndaki varlklar
insana benzetmeye tehis(kiiletirme) dendii gibi, onlar adeta bir in-
sanmasna konuturmaya da intak(konuturma) denmektedir. Bura-
daki alayp inleme de bir eit konuma terennmdr. Onun iindir ki
burada hem tehis(kiiletirme), hem de intak(konuturma) sanatlar
vardr. Beytin ikinci msranda air gnle seslenmeye devam etmekte
ve ondan gzn amasn ddr'(sevgilinin gzel yzn) grmesini,
uyank olmasn istemektedir. Bunlarda da tpk yukarda ifade edildii
gibi, insan dndaki varlklara insan zellii verme sz konusu olduu
iin tehis(kiiletirme) sanat vardr.
Bu beyitte zr kelimesi kez, ola kelimesi de iki kez tekrarlan-
d iin tekrir(tekrarlama) sanat kullanlmtr. Beyitte z, d, r nszleri
ska kullanlarak bir ahenk unsuru olan aliterasyon yaplmtr. Beyitte
ddr(yz) ile kastedilen sevgili(nin yz)dir. Bu iir tavavvuf anlamlar-
la ykl olduu iin, buradaki sevgili beer bir akn ba unsuru olan
insan deil, akine btn aklarn menba ve tecellisi olan Allah'tr. Yani
ddr(yz) ile Allah kastedilmitir. Burada tebihin kendisine benzeti-
len unsuruyla yaplan ak istiare sanat vardr. Burada air, 'gerekleri
grememe durumu' olarak tarif edebileceimiz gafleti, bir eit uykuya
benzetmektedir. Yani buradaki uyku, bildiimiz uyku deil, gereklerden
i iten gemeden(zamannda) haberdar olamamak, yani gaflettir. Bura-
da da tebihin tek unsuru olduu iin ak istiare vardr. Bu beyitte gz,
grmek, amak, uyku ve bdr(uyanklk) kelimeleri arasnda anlam
ilgisi olduu iin tenasp sanatndan bahsedebiliriz. Bunlarn yannda,
uykuyla bdr(uyanklk) kelimeleri ztlk tekil ettii iin tezat sanat
mevcuttur.
2. Beyit:
lmeden ndin bul memt hayy ol iip b- hayt
Hem ol ki mahv- mahz- zt cn vkf- esrr ola
Kelimeler:
ndin: nce, ilk nce, ilk kez, nden, daha evvel
memat: lm
hayy: diri
b- hayt: hayat suyu, bengisu
mahv: harab olma, yklma, ortadan kalkma, kme, bozul-
ma.Tasavvufta beer noksanlklardan kurtulu hli.
mahz: safi ve hlis, katksz, srf, hs, hulus ile muhabbet
mahv- mahz- zt: Hakk'la hak olmak, fani unsurlardan kurtulmak
vkf- esrr: gizli eyleri, srlar bilen
(lmeden nce l, sonsuzluk suyunu tadarak diril. Yce Yaratcnn
katndaki gerek varla er de srlardan haberdr ol.)

Beyitin erhi:
Peygamber Efendimiz bir hadis-i eriflerinde lmeden nce l-
nz buyurmaktadr. lmeden evvel lenler, nefs arzularn hayatta iken
terk etmeyi baararak Allah'n kll iradesine tbi olurlar. Osman Hulsi
Efendi de bu beytinde bu hadis-i erife atfta bulunmaktadr. Tasavvufta
b- hayat, Allah'n el-Hayy isminin hakikatinden ibarettir. Burada anla-
tlmak istenen ey insann yaratl gayesini hatrlamas ve ona gre ya-
amasdr.
Akll insan bu dnyay bir misafirhane, kendisini de misafir olarak
grr. lm her kulun nihai kaderidir. Kii, dnyada yapp ettiklerinden
hesap vermek iin lr. Oysa akll kii dnyada yaarken bu etin hesa-
bn hep dnr ve ona gre ll hareket eder. Unutulmamaldr ki
dnya aldatcdr, fnidir. mrmz sayl gnlerden ibarettir. Fakat kii
bunlar ok iyi bilse de hayatna tatbik etmekte ne yazk ki fazlasyla zor-
lanr.
phesiz ki lnce muhasebe yaplacaktr. Herkes yapp ettiklerin-
den hesaba ekilecektir. Basiret nazarlar gl olanlar, hesabn dnya-
da yapar ve ona gre hesap verebilecei bir hayat yaar. lmeden len
kiiler Yunus'un deyimiyle ne varla sevinirler, ne de yoklua yerinirler.
Onlar Allah'n akyla avunurlar, onlara gerekli olan sadece Allah'tr.
b- hayat hayat suyu demektir. Bu, insan lmszletirdiine
inanlan bir su olarak kabul edilir. lmeden nce len kiiler, yani hesa-
ba ekilmeden kendini(nefsini) hesaba ekenler, hayat suyu imi gibi
olurlar. nk kendini hesaba ekip Allah'n emir ve yasaklar dorultu-
sunda yaayanlar, sonsuza dek iinde yaayacaklar cennete kavuurlar.
Bu, b- hayat iip de sonsuza kadar diri kalmak deil de nedir? Bunu
baaranlar tek gerek olan vahdet-i vcud mertebesine doru yol alr-
lar. Bu noktadaki kiilere ilah srlar aikr olur.
Bu ikinci beyitte Peygamber Efendimizin lmeden nce lnz
hadisine atfta bulunulduu iin telmih(hatrlatma) sanat vardr. Yine
b- hayat ifadesiyle de gemiteki bir inanca deiniliyor, o inan bize
hatrlatlyor. Burada da hatrlatma sz konusu olduu iin tel-
mih(hatrlatma) sanat mevcuttur. Beyitte lmek, memat(lm) kelime-
leri arasnda anlam ilikisi bulunduu iin tenasp(uygunluk) sanat bu-
lunmaktadr. Hay(diri), hayat ve lmek, memat(lm) kelimelerinin an-
lamlar birbiriyle ztlk tekil ettii iin tezat(ztlk) sanat vardr. Sz ko-
nusu tezat, b- hayat(lmszlk suyu) tamlamasyla memat(lm)
szc arasnda da vardr. air bu beyitte lmeden nce lmeyi hayat
suyu imeye benzeterek tebih(benzetme) sanat yapyor. mek ve
b(su) kelimeleri arasnda da tenasp sanat vardr.
3. Beyit:
Dil vuslata nil olup cnna cn vsl olup
Her matlabn hsl olup hrn gl-i gl-zr ola
Kelimeler:
vuslat: bir eye ulama, yetime, sevgiliye kavuma
nil: murdna eren, ermi, ele geiren
cnn: sevgili, gnl verilmi
vsl olmak: ulamak, kavumak, varmak
hsl olmak: ortaya kmak, tremek
matlab: talep olunan, meram, maksat, istenilen ey, istek
hr: diken
gl-i glzr: gl bahesinin gl
(Gnl vuslata ersin; cn, cnna kavusun. Her istediin olsun. Di-
kenler bile gl bahesinin glleri olsun.)
Beyitin erhi:
air bu beyitte bir ksm isteklerde bulunuyor. Bunu bir eit dua da
sayabiliriz. Bu isteklerinden birisi ve de en nemlisi gnln vuslata er-
mesi, yani sevgiliye kavumasdr. Cn, cnna kavuunca btn aclar
sona erecektir. te o zaman btn arzular ve istekler yerine gelmi ola-
caktr. Zira vuslattan daha byk bir mkfat yoktur. Bu gerekleince
gl bahesindeki dikenler de gle dnecektir. Yani insann hibir me-
selesi kalmayacaktr.
Aslnda cnn(insann, n) cnna(sevgiliye, Allah'a) kavumas
madd bedenle mmkn deildir. Biz kullar Allah'n cemalini dnya g-
zyle gremeyiz. Bunun gereklemesi iin kiinin dnya defterini ka-
patmas, yani lmesi gerekir. Mutasavvf air, bunu ok iyi bilmektedir. O
zaman vuslatla kastedilen lmdr. air bir anlamda bir an evvel sevgili-
ye(Allah'a) erimek iin lm istemektedir. nk lm, bazlarnn
zannettii gibi bir firak(ayrlk) deil, Mevlna'nn deyimiyle dostu dosta
kavuturan eb-i ars(dn gecesi)' tur. Bedende mahpus olan ruh,
bedenin lmyle birlikte zgrle kanatlanr.

Beyitte geen gl ve hr(diken) kelimeleri arasnda tezat sanat bu-
lunmaktadr. Vuslat(kavuma)-nail(muradna eren)-vasl(ulamak), cn-
cnn(sevgili), gl-glzr(gl bahesi) kelimeleri arasnda anlam ilikisi
olduu iin ve de bu szckler birbirini artrdklar iin bu kelimeler
arasnda tenasp(uygunluk) sanat olduunu syleyebiliriz. Beytin ikinci
dizesinde hr(diken) ile kastedilen ktler ve ktlkler, gl ile kastedi-
len de iyiler ve iyiliklerdir. Kt(ler) dikene, iyi(ler) gle benzetiliyor; ama
burada benzeyen sylenmedii iin ak istiare(eretileme) yaplyor.
Dilin(gnln) vuslata erimesi tehise rnektir. Dikenlerin gl bahesinin
gl olmas ifadesinde mbalaa(abartma) sanat vardr. Bu beyitte
olmak eylemi drt kere tekrarland iin tekrir(yineleme) sanat ya-
plmtr.
4. Beyit:
At varl var niden ko rn r niden
Bul yr ayr niden her dem ensin yr ola
Kelimeler:
r: utanma duygusu
yr: sevgili, tasavvufta Allah
ayr: bakalar, yabanclar, eller
ens: dost, arkada, yr, sevgili
dem: zaman, a, nefes

(Madd varl bir kenara at, neyine yarayacak bu? Yaptklarndan
dolay insanlar karsnda utanmay brak, utanp da ne olacak? Sevgiliyi
bul, bakasn ne yapacaksn? Her dem sana dost olacak bir sevgili)
Beyitin erhi:
Merhum mutasavvf air Osman Hulsi Efendi, dnyev varlklar
elimizin tersiyle itmemizi istiyor. nk yce Yaratan'n bedenimizdeki
tek tecelligh olan yreimizi madd varlklara duyulan sevgiyle doldu-
rursak Hakk'n nuru oraya tecelli etmez. Orann dnya kirlerine bula-
mam, tertemiz olmas gerekir. Gnln, dnyaya ait olan deerlerle a-
zna kadar doldurulmas manev felaketin yaklatnn iaretidir. Msi-
vaya gnl verenlerin manev tekml sekteye urar. Fakat bu, dnya-
dan elini eteini tamamen ekmek anlamna da gelmez. Hi lmeyece-
ini zanneden biri gibi al, yarn lecek biri gibi de tedbirli ol.
285
hadisi
lmz olmaldr. te yandan unutmamak gerekir ki Kadn, oul, yn
yn birikmi altn ve gm, salma atlar, samal hayvanlar (gelir geti-
ren her ey) dnya hayatnn ss ve metdr.
286
Hem ahiretlerini kay-
bedenlerin bu dnyada da mutlu olmalar beklenemez. Dnya-ahiret
dengesini salamak, hayatn muvazenesi iin mutlak gereklidir.
air Hulsi Efendi bu beyitte yine devamla diyor ki mala mlke olan
kaytszlnzdan ve teki dnyaya olan ballnzdan dolay bakalar-
nn sizi knamasndan utanmayn, endie etmeyin. Varsn sizi knasnlar,

285 Cmius-Sagr, 2/12, Hadis No:1201
286 3/ l-i mran, 14: Kadnlara, oullara, yn yn biriktirilmi altn ve gme, salma
gzel atlara ve dier hayvanlara, ekinlere olan ihtirasl sevgi insanlar iin bezenip
sslenmitir. Bunlar dnya hayatnn ireti metalardr. Allaha gelince, en son dnlp
varlacak yerin btn gzellii Onun yanndadr...
sizinle alay etsinler. Onlarn dmanl sizi korkutmasn, endielendir-
mesin. Allah, dost olarak yeter. Allah, yardmc olarak da yeter.
287

Her iki cihanda(dnya ve ahirette) da ncelikle bize lazm olan, ka-
tksz sevgi ve mutlak sevgilidir. Buradaki sevgili phesiz ki btn sevi-
lenlerin Rabbi olan Allah'tr. Gerek mnda sevilmeye layk olan da
odur. Dier sevgililer, gerek sevgilinin tecelli krntlarndan baka bir
ey deildir. Onun iin clz klarla oyalanmaktansa n kaynana y-
nelmeliyiz.
var niden- r niden(varl ne edeceksin, utanmay ne edecek-
sin?) ifadelerinde air soru sorduu iin istifham(soru sorma) sanat
yaplmtr. yr(sevgili) ile kastedilen Allah olduu iin Allah, sevgiliye
benzetiliyor. Fakat benzeyen unsuru olan Allah burada sylenmiyor. Biz
iirin gidiatndan bunun Allah olduunu anlyoruz. Onun iin burada
ak istiare(eretileme) sanat sz konusudur. Beyitte yr, r kelimeleri
ikier, niden ifadesi de er kez tekrarlanarak tekrir(yineleme) sanat
yaplyor. Yine yr(sevgili)-ayar(yabanclar) arasnda anlam bakmn-
dan tezat(ztlk) olduu dnlebilir. var-varlk-ens, yr kelimeleri
arasnda anlam ilikisi olduu iin tenasp(uygunluk) sanat sz konusu-
dur.
5. Beyit:
ksan zle yrn terk edip r u varn
Say eyle bul dil-drn kim manzarn ddr ola

287 4/Nis, 45
Kelimeler:
k: birine, bir eye tutkun
r: utanmak
yr: sevgili, tasavvufta Allah
var: varlk, elde bulunan her ey
sa'y eylemek: almak, abalamak, gayret etmek
dildr: birinin gnln alm, sevgili
manzar: nazar edilen, baklan, grnen yer, yz, gzbebei
ddr: yz, ehre
(Gerekten k isen zlemelisin sevgiliyi ve terk etmelisin utanmay
ve de benlii. al ve gnln alan o sevgiliyi bul. Baktn her yerde
onun gzel yzn gr.)
Beyitin erhi:
Edebiyatlarn ana temas phesiz ki aktr. Gemiten gnmze
kadar nice air ve yazarlar bu gizemli kavramn bir tarafndan tutmutur.
Herkes kendince ak yorumlam, onu zenginletirmi, onunla zengin-
lemitir. Merhum Osman Hulsi Efendi de iirlerinde ak konusunu
ska ilemitir. Fakat onun ele ald ak, beer sevgiyi de ihata eden
ilh bir aktr. O, en byk sevgili ve sevilmeye layk mk olarak Allah'
bellemitir.
O, bu beytinde muhatabna seslenerek akta zlemenin ok mhim
bir husus olduunu ifade ediyor. nk hasret, insan yakp kavurarak
bir anlamda olgunlatrr. Nasl ki demir kzgn atete uzun sre braklp
dvlnce daha salam ve dayankl olursa; ite yle de akndan dolay
hasret acs ekip sabredenler de Allah katnda makbul ve gl saylr-
lar. Sevgiliye kavumak iin ac ekmenin, alayp inlemenin ayb yoktur.
k bu konuda enaniyet hissine de kaplmamaldr. k, her eyini feda
etmeyi gze alarak vuslat yolundaki btn engelleri kaldrma azim ve
gayreti ierisinde olmaldr. Bu durum akta kararl ve sabit olmaktr.
Bu iirde ilah aktan sz edildii iin sevgili ile kastedilen phesiz
ki bizi ve cmle mevcudat var eden Allah'tr. Zaten gerek anlamda se-
vilmeye layk olan da odur. Zira btn sevgiler ilh sevginin yansmala-
rdr. Malum olduu zere Allah bilinmeyi ve sevilmeyi murat ettii iin,
dnyamzn da iinde olduu bu usuz bucaksz kinat var etmitir.
Kii, ak uruna ne kadar fedakarlk ederse, aknn o derece gl
ve iten olduuna hkmedilir. nk gerek n gz, sevdiinden
bakasn gr(e)mez. O, nereye baksa orada sevgilisinin emsalsiz suretini
grr. Koca dnya onun iin sevgiliden ibarettir.
Bu beyitteki k-yr-zlemek-dildr(sevgili), ddr(yz)-
manzar(yz) kelimeleri arasnda anlam ilikisi olduu iin tenasp sana-
t vardr. zlemek-terk etmek kelimeleri arasnda da tezat sanat d-
nlebilir. Beyitte d nsz ska(be kez) kullanlarak aliteras-
yon(ahenk oluturmak amacyla ayn nsz harfin veya hecenin tekrar
edilmesi), a harfi de 11 kez kullanld iin asonans (ayn nl harflerin
tekrar edilmesi) yaplmtr.

6. Beyit:
Ey cn u dil ddra bak hem hl hem ruhsra bak
Ko gayry bu kra bak krn meer bir kr ola
Kelimeler:
ddr: yz, ehre
ruhsr: yanak, yz, ehre
hl: imdiki zaman, durum, suret
gayr: ayr, baka, dier
kr: i g, i, kazan
(Ey cn ve ey gnl, sevgilinin gzel yzne bak. Yzndeki bene ve
o gzel yanaa bak. Her eyi brak da bununla ilgilen, (bylece) kazanc-
nn sana bir faydas olsun.)
Beyitin erhi:
Bu ve dier beyitlerde bir anlatc(air, mrit), karsnda bir dinle-
yici(nasihat alc, mrit) varmasna nasihatler vermektedir. Cn olarak
remzettii bu ahsa veya gnle seslenerek ondan sevgilinin gzel yz-
ne(cemaline) bakmasn istemektedir. Bu beyitte geen Farsa ruhsr
kelimesi yz, ilh isim ve cemalin zuhuruna neden olan tecelli; zuhuru-
btn kapsayan vahdet noktas
288
demektir. air nasihatte bulunduu
kiiden hereyi brakarak bu noktaya odaklanmasn istemektedir. nk
esas olan budur; bunun dnda her ne varsa glgeden ibarettir. Asl var-
lk dururken glgelerle uramak abesle itigaldir.
Burada Allah dndaki varlklara gereinden fazla itibar etmememiz
nerilmekte, onlarla olan ilikimizin ll olmas gerektii vurgulan-
maktadr. Aksi halde zden uzaklaarak ayrntlarda bouluruz. nsan iin
en kazanl i Hakk'la hemhl olmaktr.
mann nuruyla kalbini nurlandran mmin, her nereye baksa orada
Hakk'n tecellisini grr. nk Rabbimizin gzleri kamatran sonsuz
nuru, btn cihan epeevre kuatmtr. Tefekkr ehli insanlar, baktk-
lar her yerde onun tecellisine ahit olurlar.
Bu dnyadaki en krl alveri, mrn sayl gnlerini Allah'n emir-
lerine uyup yasaklarndan saknarak geirmektir. Bunun mkafat ebedi-
yen kalnacak olan cennet yurdudur. Akll insan sonluyu(bu dnyay,
ksa mr) vererek sonsuzu(ahireti, cenneti) kazanr. Kii para ve maln
kaybetse daha sonra ok alarak kaybettii maln ve parasn tekrar
yerine koyabilir. Fakat kii dnya hayatnda ahiret az olan imann ve
gzel amellerini kaybederse hereyini kaybetmi saylr. Gerek mflis
dnyalklarn kaybeden deil, ahiret azn kaybedendir.
Beytin ilk msra (ey cn u dil) seslenme ile balyor. Burada ni-
da(seslenme) sanat vardr. Burada air gnln bir insan gibi dnerek
ondan sevgilinin yzne, benine bakmasn, hereyi brakarak bununla
ilgilenmesini istiyor. air burada insan dndaki varlklar insan yerine
koymak demek olan tehis sanat yapyor. Ddar(sevgilinin yz, sevgili)

288 Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka Yay., stanbul 2005
ile gayr(baka, sevgilinin dndakiler) arasnda tezat sanat dnlebi-
lir. kr kelimesi beyitte kez tekrarlanarak tekrir sanat gerekleti-
rilmitir. Ruhsr(yz)-ddr(yz), cn-dil(gnl) kelimeleri birbiriyle
ilgili olduu iin aralarnda tenasp vardr.
7. Beyit:
Er sfiyne bul saf senden kamu olsun nm
yne-i dildeki t grnen ol ddr ola
Kelimeler:
sfiyne: safa, ok temiz, ok saf olarak
saf: berraklk, gnl enlii, kedersizlik, nee
kamu: halk, hep, btn
nm : Gsteren veya gzken mnasnda olup, birleik kelimeler
yaplr.
yne-i dil: gnl aynas
ddr: yz, ehre
(Safla ve temizlie eri, herkes ve her ey sende grnsn. Gnl
aynan o kadar temiz olsun ki, bakldnda sevgili grnsn orada.)
Beyitin erhi:
nsan iin nemli olan ey, ktlerden ve ktlklerden uzak dur-
maktr. eytan bizi pislie bulatrmak iin gecesini gndzne katmak-
tadr. Kiinin nazarlar ne kadar saf ve temiz olursa eyaya bak da o
derece makul izgide olur. Aslnda baktklarmzda biraz da kendimizi
grrz. Yani belki farknda bile olmadan karmzdaki kii ve varlklar
birer ayna olarak kullanrz. Nazarlarmz gnlmzn safl lsnde
temiz veya kirli olur. Bu noktada Mevlna'nn u gzel szlerini kendimi-
ze iar edinerek hayata ylece bakmalyz:
inde temizlik, gzellik ve iyilik olanlar, seni ve senin her eyini g-
zel grrler veya gzellie yorarlar. Fakat iinde ktlk ve irkinlik olan-
lar ise daima senin kt ynlerini ve eksiklerini dillerine dolarlar. Bu in-
sanlar dikkate alp kendinden ve znden dn verme. Asaletini kay-
betme. Kskanlklara ve kt niyetlilere aldrma. Srekli gzellik ve do-
ruluk zere ol. Dostlarnn gzel huylu, drst ve erdemli insanlar olma-
sna dikkat et.
Gnl bir halvetghtr. O, daima sevgilinin hayaliyle avunur;
mktan(sevilen) hibir zaman mit kesmez. Onu ldren mitsizlik,
ayakta tutan da yarnlara dair mittir. ayet gnl, umudunu kesmise
manen lm demektir. O ok kere periandr, dertlidir, serge-
te(sersem) ve ikeste(krlm)dir. Gnln kirden pastan temizleyen,
dnya ve onun iindekilere kar duyulan sevgiyi gnlne yaklatrma-
yan kul, Hakk'tan buraya yansyan tecellilerle doyumsuz manev hazlar
yaar. Bu sevgi hibir eyle mukayese edilemeyecek kadar esizdir. Fakat
bu hususta sabretmeyi bilmek gerekir. Zira akta esas olan sabr, ta-
hamml ve kararllktr.
Bu beyitte olduu gibi, tasavvufta ayna sembol ska kullanlr. Ta-
savvufta insan- kmilin kalbine 'ayna' denir.
289
Onun iindir ki gnl bir
aynaya benzetilir. Burada Rabbin sureti tecelli, eder. O ayna ne kadar
temiz olursa Hakk'n cemali o aynada o kadar net yansr. k, aslnda

289 Ethem Cebeciolu, Age
gnlyle konuur, onun szleri dilinin ucundan deil, gnlnn ucundan
kar.
air beytin ikinci msranda yne-i dil(gnl aynas) ifadesiyle g-
nl aynaya benzeterek tebih(benzetme) yapyor. yne(ayna)-
grnmek, sfiyne(ok temiz)-saf(berraklk) kelimeleri arasnda ise
tenasp(uygunluk) dnlebilir.
8. Beyit:
Say et de ol ehl-i fer arada kalmaya niz
Bu szleri et istima hep gizliler ihbr ola
Kelimeler:
say etmek: almak, abalamak, gayret etmek
fer: vazgeme, brakp terketme, dinlenme, rahat etme
ehl-i fer: rahat eden
niz: ekime, kavga
istima: dinleme, dinlenilme, dinleyip kabul etme
ihbr ol-: aa karma, haber verme, bildirme, anlatma
(al ve gnl rahatlna kavu, kavga grlt kalmasn. Kulan a
da bu szleri dinle, gizli bir ey kalmasn.)
Beyitin erhi:
Hayatn znesi olan insan, eref-i mahlkat(yaratlanlarn en erefli-
si) olarak yaratlmtr. Fakat meleklerin kendisine secde ettii ayn in-
san, davranlarnda kontrol kaybederek bu byk mertebeden esfel-i
sfiln (aalarn aas, sefillerin en sefili) dzey(sizli)ine de debilir.
Yce Allah, Kur'n- Kermde melen yle buyurmaktadr: Biz insan
ahsen-i takvm zere, en gzel ekilde yarattk. Sonra onu (insanlarn bir
ksmn bu gzel srette yaratlmalar nmetinin krn yerine getirme-
diklerinden, yni kfrleri (mnszlklar) ve isyn etmeleri sebebiyle)
Esfel-i Sfiln'e brakrz. mn edip slih (iyi) amel iliyenler bundan ms-
tesn; onlar iin kesilmeyecek bir mkft vardr.
290

Bu beyitte air al derken br dnya iin almay kasdediyor.
nk ilediimiz ameller ahirette azmz olacaktr. Manev adan
dzgn bir hayat yaayanlar, i huzura kavuurlar. Kii bu huzuru hibir
maddi zenginlikle elde edemez. Ruh dnyasn ihmal edenler, inan dn-
yasn bo geenler aradklar i bara hibir zaman kavuamazlar. Kalp-
lerin arzulanan rahatla erimesi Allah' anmakla mmkndr. Allah'
unutanlar huzuru ve skunu da unuturlar. Onlar bir frtnann ortasnda
kalmasna harap ve btab derler.
air; muhatabna seslenerek; syledii bu ibret dolu szleri dinle-
mesini, Hakk'a ve hakikate dair hibir eyin gizli kalmamasn, bu konu-
larda gnln terbiye etmesini istiyor. nk insanlar ldkten sonra
bilmiyordum mazeretine snamayacaklardr. Zira Rabbimiz peygam-
berler gndermi, onlar mmetlerine ilh hakikatleri duyurmular. Bu-
nun yannda Allah dostlar da irat faaaliyetlerini aralksz srdrmler,
Kur'an hakikatleri herkese tebli etme gayreti ierisinde olmulardr.
stelik insana czi de olsa bir irade verilmitir.

290 95/Tn, 4-6
Didaktik(retici) unsurlarn ar bast bu beyitte ehl-i fer(rahat
eden)-niz(ekime, kavga), gizli-ihbar(aa karma) kelimeleri ara-
snda tezat(ztlk) sanat dnlebilir. Sz- istima(dinleme) arasnda
ise tenasp(uygunluk) sanat yaplmtr.
9. Beyit:
Bul Hakka varmaa dell grmez gzn olmu all
Zikr et ki Hakk cn dil gencne-i esrr ola
Kelimeler:
all: kr, sakat, hasta
cn: ruh, hayat, yaay, gnl
zikretmek: adn anmak
gencne: hazne, defne
esrr: srlar
gencne-i esrr: srlarn hazinesi
cn dil: can ve gnl
dell: insan arad geree ulatrabilecek iz, emare, klavuz, reh-
ber.

(Kr olmu, grmeyen bir gzn varsa eer, seni Hakka ulatracak
bir klavuz bulmalsn. Cn ve gnlnn srlar hazinesi olmasn istiyorsan
eer, Hakk zikretmelisin.)
Beyitin erhi:
nsanlar, inanmak istediklerinde birok delil bulabilirler. Kinatta
her ey Allah'n varlna delil tekil etmektedir. Fakat nefsimiz, kendi
tercihimizi yapabilmemiz iin bizi rahat brakmamaktadr; 24 saat bo-
yunca iimize phe ve vesvese pompalamaktadr. Byle bir durumda
kiinin kendi bana Hakk' ve hakikati bulabilmesi, bulsa da onda daim
ve kaim olabilmesi dorusu pek zordur. Bu konuda kiiyi uyaracak uyar-
clara ihtiya vardr.
Mrd(tlib, derv, slik) manev alanda hzla yol almak iin mri-
de ihtiya duyar. Dnn ki vastanzla bilmediiniz bir yoldan bir yere
varmak istiyorsunuz. Yannzda bu yolu ok iyi bilen bir klavuzunuz var.
Yol boyunca bozuk zeminlerde sizi uyaryor. Bu durumda ok daha hzl
ve gvenli seyredersiniz. te yle de manev sahada yol almak isteyenle-
rin de bu konuda bir yol gstericiye(mride, eyhe) ihtiyac vardr. Bu
beytin ilk msranda buna vurgu yaplmaktadr. nk kii, bu uzun ve
meakkatli yolu tek bana aamaz. Zira onun gz all(kr) olmutur.
Kr gzle nereye kadar varlabilir ki?
nsanlar aslnda gzleriyle deil, gnlleriyle grrler. Gnl, mane-
viyat yanstan bir eit aynadr; aynamz temiz deilse oraya yansyanlar
da buulu olur, net farkedilemez. Yce Rabbimiz u ayette insan ve cin-
lerin akibetiyle ilgili u arpc ifadeleri kullanyor: Andolsun biz, cinler
ve insanlardan, kalpleri olup da bunlarla anlamayan, gzleri olup da
bunlarla grmeyen, kulaklar olup da bunlarla iitmeyen biroklarn ce-
hennem iin var ettik. te bunlar hayvanlar gibi, hatta daha da aada-
drlar. te bunlar gafillerin ta kendileridir.
291

Bu beyitte sr(esrr) kelimesi zerinde durmak gerekir. nk beyte
gre kii Hakk' zikredince gencne-i esrr(srlarn hazinesi)'a erimekte-
dir. Sr, oulu esrar ve sirar olup, Arapada, gizli ey, kk, kymetli, va-
dinin orta yeri, asl, nikh, bir eyin halisi, efdali, gibi anlamlar ihtiva
eden bir kelimedir. Sr, kalpte bulunan Rabbn bir latifedir. Ruh sevgi-
nin, kalp marifetin, sr da mahedenin mahallidir. Ruhan bir nur olup,
nefs'in haletidir. Sr olmakszn nefs, i yapmaktan aciz kalr. Nefs'in be-
raberinde, srrn himmeti olmazsa, bir fayda elde edilmez. Srra, kalbin
bir buududur diyenler olduu gibi, ruh'tur veya ruhtan daha yce ve da-
ha ltif bir ruh buududur, diyenler de vardr. Mevlevlikte sr, stlah ola-
rak u anlamda kullanlr: Dede'nin hcresinin pencere perdesi kapal
ise, bu onun ieride istirahat ettiini veya kendine gre bir ibadetle
megul olduunu gsterir. Bu hale sr denir.
292

Hakk' zikretmek deyip de gememek gerekir. Zikir ok nemli bir
kulluk eylemidir. O; unutmann zdd, yani hatrlamadr. Zikir, iman
kemlta erdirir. Unutmamak gerekir ki namaz da bir zikirdir. Egmi's-
salte li-zikr (Beni zikretmek zere namaz kl)
293
ayeti buna iaret et-
mektedir. Allah' zikretmek ok byktr
294
yetiyle de ilh bir deer-
lendirme ile (zikrin) yeri tesbit edilmitir. Kur'an- Kerim'de cihad, na-
maz, oru, zekat, hac vs. gibi dinin temelini tekil eden ibadetler iin,
'ekber' ifadesi kullanlmamken, sadece 'zikr' iin bu durumun sz konu-
su olmas, zerinde oka dnlmesi gereken bir husustur.
295

291 7/A'rf, 179
293 20/Th, 14
294 29/Ankebut, 45
Zikir aslnda sadece namazn deil, her ibadetin znde var olan
bir eylemdir. Ona ibadetlerin ortak paydas dersek sanrm yanlmayz.
Zikir, insan Hakk'a ve hakikate yaknlatrr. Kul ile Rabbi arasndaki bir
ok kaln perde, zikir sayesinde alr. lh srlarn birou
zkir'e(zikreden kii) ayan beyan olur. Bu gzel davran, bizi manev
adan olgunlatrr. Rabbimiz kendisinin zikredilmesine byk kymet
veriyor. Beni zikrediniz ki, Ben de sizi zikredeyim...
296
ayet-i kerimesi
bunu vurgular. Zikir, aslnda belli bir zaman ve belli bir zemini olmayan
en kolay bir ibadettir. Rabbimiz akli selim sahibi mminleri tarif ederken
Onlar, ayakta dururken, otururken, yanlar zerine yatarken (her vakit)
Allah' anarlar...
297
buyurarak zikrin belli bir ekil ve zamanla snrland-
rlmadna deinmektedir.
Neticede Allah' ululamann bir yolu olan zikir; mmin iin ekmek, su
gibi bir ihtiyatr. Zikirden uzak duranlarn Allah'la yaknlamas mmkn
grlmemektedir. Gnmz insannn bunca bolluk ve zenginlik iinde
yzmesine ramen, bir trl mutlu olamamas, arad huzuru bulama-
mas bizce zikrin ihmal ediliindendir. Bilesiniz ki kalbler, ancak Al-
lahn zikriyle mutmain olur (huzur bulup doyum noktasna ular)
298

ayeti buna delildir.
air bu beyitte gencne-i esrr(srlarn hazinesi) ifadesiyle srlar ha-
zineye benzetiyor. Bylece tebi-i beli sanat yapyor. Gz- all(kr),
grmek, zikir-Hakk, cn-dil(gnl) kelimeleri birbirini artrdii
iin tenasp(uygunluk) sanat yaplmtr. Bu arada grmek- gz ile
all(kr) arasnda tezat(ztlk) sanat mevcuttur.

296 2/Bakara, 152
297 3/l-i mran, 191
298 13/Rad, 28
10. Beyit:
Geldin bu ile sen garb ol b- dosta andelb
Bu derdine bul bir tabb zahm- dilin tmr ola
Kelimeler:
garb: kimsesiz, kendi memleketinin dnda bulunan, tuhaf
b- dost: dost bahesi
andelb: blbl
tabb: hekim, doktor
zahm: yara
zahm- dil: gnl yaras
tmr: yara bakm, temizleme
(Bu diyra bir garip olarak geldin sen; o hlde dost bann blbl
ol sen. Gnl yarann iyilemesini istiyorsan eer, bu derdine derman
olacak bir tabip bulmalsn.)
Beyitin erhi:
nsanlar bu dnyada gariptirler. nk dnya mminlerin gurbeti-
dir. Gurbet gariplik, yabanclk, yabanc bir memleket, yabanc yer, yd
el. anlamlarna gelmektedir. Asl yurt(beka yurdu) ahirettir. Buraya s-
nanmak iin geici bir sreliine gnderilmiiz.
Peygamber Efendimizin Kendini bu dnyda garb bir yolcu gibi
say!
299
hadisi, dnyann mminler iin bir gurbet olduunu ifade
etmektedir. Aslnda gariplik hi de kt bir ey deildir. Zira gariplerin
dostu ve yardmcs Allah ve Rasldr. Kii dnyada geici olarak
bulunduunun, bu sre zarfnda yapp ettiklerinden snandnn
farknda olarak yaamaldr. Garblere mjdeler olsun!..
300
hadisi bu
uurdaki insanlar iin sylenmitir.
nsan hayat, uzun saylamayacak bir sreten ibarettir. nsan, nce
rhlar lemindeyken, buradan ayrlarak ana rahminde mekn tutar,
sonra da dnyya gelir. Dnyda da eitli mekn deiikliklerine
urayabilir. Oradan lem-i berzah'a ger. Ve nihyet Rabbine dner.
301

Bunu bilerek ve gereini yaparak hayatn idame ettirenler ziyanda
deildir.
Ashabn zamanndan, ibret verici bir anekdotla konumuzu
zenginletirelim. Raslullah (s.a.v.) bir hasr zerinde yatp uyumutu.
Uykudan uyandnda, hasr vcudunun yan tarafndan iz brakmt. Biz,
'Ya Raslullah! Sizin iin bir dek, edinsek' deyince, bunun zerine
Rasl-i Ekrem: 'Dnya ile benim ne alkam var. Ben, dnyada bir aa
altnda glgelenip de brakp giden bir yolcu gibiyim.' demitir.
302

Buradaki beyitte de belirtildii gibi kii(kul) bu dnyada dost bann
blbl olma gayreti iinde olmaldr. Dost diye remzedilen phesiz ki
hakiki dost olan Allah'tr. Hayatmz onun emir ve yasaklar dairesinde
idame ettirirsek beka yurdunu(ahireti) kazanrz.
nsanlarn bedenleri gdayla, ruhlar maneviyatla beslenir. Nefs-i
emmrenin emirlerine uyulup nefis semirtilirse gn gelir canavarlar.

299 Buhr, Rikk, 3; Tirmiz, Zhd, 25
300 Mslim, mn, 232
301 http://www.osmannuritopbas.com/altinoluk-dergisi/gurbet.html
302 Tirmizi, Zhd, 44
Hastalklar hep beden deildir, kiiye musallat olan ruh hastalklar da
vardr. Ruh hastalklarn tedavisi ilala olmaz. Onlarn ifas tabib-i
ruhanlerin elindedir. Tabib-i ruhan Arapada maneviyat doktoru
demektir. Seyyid erif'e gre, maneviyat doktoru arif bir kii olan eyhtir.
O, bu tp ile kemle erdirir, doruya iletir. Eer slm'da bir psikolojiden
bahsedilecek ise, en mkemmel psikologlar, sflerdir. Zira onlar insann
i lemini kefe km, durmak bilmeyen gezgin-kiflerdir.
303

Mutasavvf air, bu beyitte nasihat ettii kiiye(gnlne), eer gnl
yarasnn iyilemesini istiyorsa, bu derdine derman olacak bir tabip
bulmasn neriyor. Buradaki tabip phesiz ki hastay(mridi)
iyiletirecek bir mrid-i kmildir. nk onun derdi madd deil,
manevdir.
Bu beyitte il szcyle kastedilen dnyadr. air dnyay il'e
benzetiyor. Fakat benzeyen unsur olan 'dnya' sylenmiyor. Bylece
ak istiare sanat yaplyor. andelb(blbl)-ba, dert-tabb(hekim)-
zahm(yara)-tmr(yara bakm, temizleme) kelimeleri birbirini artr-
dklar iin tenasp(uygunluk) sanat vardr. dert-tabb(hekim) kelime-
leri arasnda tezat sanat dnlebilir. Yine burada andelb(blbl) ke-
limesiyle, gl ile blbl arasndaki lmsz sevgiye telmihte bulunulu-
yor. air b- dosta andelb derken muhatabn blble benzeterek
tebih sanat yapyor. b- dost(dost bahesi) derken dnya kaste-
diliyor. Fakat benzeyen unsur olan 'dnya' sylenmiyor; ak istiare yap-
lyor.

11. Beyit:
Ndnla olma yek-nefes bul ehl-i Hakk ite bes
B-keslere ol dd-res dd-resin Gaffr ola
Kelimeler:
ndn: bilmez, cahil, kaba, terbiyesi kt
yek: bir, tek, birlik, bir olu
yek-nefes: dost, arkada, ahbab
ehl-i Hakk: Allah dostu
bes: yeter, tamam, kfi
b-kes: kimsesiz
dd-res: yardma yetien, yardmc
Gaffr: kullarnn gnahlarn affeden Allah (Allah'n 99 sfatndan bi-
ri)
(Kendini bilmezlerle arkadalk etme. Hak dostlarn bul, bu sana ye-
ter. Kimsesizlerin yardmcs ol ki Gaffr olan Allah da sana yardm etsin.)
Beyitin erhi:
air, muhatabna cahillerle arkada olmamasn sylyor. Ondan
Hakk dostlarn arayp bulmasn, onlarla dostluklar kurmasn istiyor.
Burada cahil ifadesiyle kastedilenin pozitif bilimlerden yoksun insan
anlamnda olduunu sanmyorum. airin szn ettii cahil, Allah yo-
lundan uzak yaayan, onun emir ve yasaklarna uymayan kii olarak nite-
lenebilir. nk ifadenin devamnda nasihat ettii kiiye seslenerek Al-
lah dostlarn bulmasn, onlarla dostluklar kurmasn istiyor. Cahil s-
znden sonra bunu sylemesi bu anlam doruluyor.
Birok bilgiye sahip olduu halde Hakk ve hakikatten habersiz kiiler
de slm'da cahil olarak nitelendirilmektedir. Zira cehl nceleri ilmin
deil, hilmin zdd olarak kullanlyordu. Hilm yumuak huyluluk, va-
kar, skn, msamahakr olmak demektir. Bunlar en ok da Mslmana
yakan pek gzel sfatlardr. Asl ad Ebul-Hakem bin Hiam olan Mek-
ke mriklerinin reisinin Ebu Cehil(Cahilliin Babas) olarak adlandrl-
mas son derece anlamldr. nk Allah'n dinini inkr eden ve Raslul-
lah'la mcadele eden bu kii haset, kibir, gurur ve inat gibi slm'la ve
Mslmanlkla badamayan kerih huylara sahipti.
Cahiliyye, inan, dnce, deer lleri ve yaay tarz olarak Al-
lah hakkndaki geree aykr bir sistem oluturduu iin, balangta
hilmin zdd iken, nasl daha sonra ilmin zdd haline gelmise, bir bakma
ilmin tam kendisi demek olan slm'n tam karsnda yer almtr. Yani
slm d her ey, cahilliktir, cahiliyyettir. nk Allah katnda gerek
ilim, slm'n ta kendisidir. slm btn hakikatlerin mecmuudur. Gere-
in ve gerek yolun bilgisidir. nk slm vahiydir. nk btn gerek-
ler, hakikatler, aslnda Cenab- Hakk'a nisbetle hak vasfn kazanmakta-
drlar. nk btn hakikatlerin kayna, en ba isimlerinden birisi Hak
olan Cenab- Hak'dr. Bu itibarla cahiliyyet slmszlk demektir.
304

Tanzimat dnemi iirinin mhim airlerinden Ziya Paa bir beytinde
Ndnlar eder sohbet-i ndnla telezzz /Divnelerin hemdemi divne
gerektir(Cahiller cahillerle sohbet etmekten holanr/Delilerin
arkadalar delilerdir) diyerek konuya farkl bir adan yaklamtr. Zira

304 Dr. Veli Ulutrk, Kur'an'da Cahillik ve lim, lim ve Sanat Dergisi, say 16
cahilden alabileceimiz ey; dayana olmayan, temelsiz malmatlardr.
Onlar, kiiyi doruya gtr(e)mez. Cahil, cahili hakikatin zirvesine deil,
ancak bilgisizliin uurumuna gtrr.
Mutasavvf air Osman Hulsi Efendi, beytin devamnda
kimsesizlere yardmc olmann gerekliliine zellikle vurgu yaparak,
kimsesizlere yardm edenin yardmcsnn Gaffr(kullarnn gnahlarn
affeden Allah, Allah'n 99 sfatndan biri) olduunu belirtiyor.
slmiyet efkat ve merhamet dinidir. Merhamet rahm kknden
tremitir. Lgatlerdeki karl acmak, efkat gstermek, korumak,
iyilik etmek, birelere yardmda bulunmak, esirgemek olarak
verilmektedir. slm'da muhtalara yardm ederek onlara kol kanat
germek, yetimleri ve kszleri korumak ok nemsenmitir. Zira slm;
efkat, sevgi, hogr ve iyilik dinidir. Bencillik mslmana yakan bir
sfat deildir. Mslman, nimetlerden faydalanma konusunda kendini
pas geip kendi dndakileri tercih edendir. Mmin kendi nefsi iin arzu
ettiini dier mminler iin de arzu eder. Olgun Mslman; alar
doyuran, stnde banda olmayanlar giydiren ve deni kaldran kmil
sfatlarla mcehhez iyi insandr.
Hz. Peygamber (s.a.v.)in nsanlara merhamet etmeyenlere Allah
da merhamet etmez hadisi bu konuda sylenmi szlerin en gzelidir.
Demek ki Allah'tan merhamet bekliyorsak biz de her frsatta bkesle-
re(kimsesizlere) yardm edeceiz. Bu gzel ve rnek davran, annenin
emzirdii ocuunu tanmayaca o zor gne(ahirete) yaplan bir eit
manev yatrmdr.
Bu beyitte Gaffr-Hakk kelimeleri arasnda tenasp dnlebilir.
yek-nefes derken dost, ehl-i Hakk derken de mrit kastedilmitir.
Burada sadece kendisine benzetilen bulunduu iin, benzeyen olmad
iin ak istiare(eretileme) dnlebilir. dd-res( yardma yetien,
yardmc) kelimesi iki kez tekrarland iin tekrir sanat yaplmtr.
12. Beyit:
Bil allemel-esm nedir esm v msemm nedir
Hem tc- kerremn nedir an giyen muhtr ola
Kelimeler:
esm: isimler
allemel-esm: dem(a.s.)e isimleri retti demektir. Btn isimle-
ri, eynn hakkatini bilen
msemm: tesmiye olunan, bir ismi olan, adlanm, belirli (zaman)
tc- kerremn: Allah'n insanolunu an ve eref sahibi klarak ta-
landrmas
muhtr: seilmi, sekin, hareketinde serbest olan
(Yce Allahn Hz. dem (a.s.)e isimleri retmesinin anlam nedir,
isim ve msemm nedir, bil bunlar. Cenb- Hakkn insanolunu an ve
eref sahibi klarak talandrmas ne anlama gelir? nsanlarn dier tm
varlklar arasndaki bu sekin konumunun anlam nedir, bunlar ren.)

Beyitin erhi:
Bilindii gibi yce Allah, ilk insan ve ilk peygamber olarak Hz. dem'i
topraktan yaratmtr; neslin devam etmesi iin de ei, can dostu ve ha-
yat arkada olan Hz. Havva'y da onun sol kaburga kemiinden halk et-
mitir. lk insann yaratl sreci, gerekeleriyle birlikte Kur'an- Kerim'de
ak seik anlatlmaktadr: Bir zaman Rabbin meleklere: 'Ben yeryzn-
de bir halife yaratacam' demiti. Melekler de: 'Orada bozgunculuk ya-
pacak ve kan dkecek birisini mi yaratacaksn? Oysa biz seni verek tes-
bih ediyor ve seni takdis ediyoruz' demilerdi. Allah-u Tel da: phesiz
ben, sizin bilmediklerinizi bilirim demiti.
305

Yce Allah'n, ilk insan ve ilk peygamber Hz. dem'e isimleri retti-
i konusu Kur'an'da yle gemektedir: Allah, deme btn varlklarn
isimlerini retti. Sonra onlar meleklere gstererek, Eer doru syle-
yenler iseniz, haydi bana bunlarn isimlerini bildirin dedi Melekler,
Seni btn eksikliklerden uzak tutarz. Senin bize rettiklerinden baka
bizim hibir bilgimiz yoktur. phesiz her eyi hakkyla bilen, her eyi
hikmetle yapan sensin dediler Allah, yle dedi: Ey dem! Onlara bun-
larn isimlerini syle. dem, meleklere onlarn isimlerini bildirince Allah,
Size, gklerin ve yerin gaybn phesiz ki ben bilirim, yine aa vurduk-
larnz da, gizli tuttuklarnz da ben bilirim demedim mi? dedi.
306

Bu ayette ilk insan olarak yaratlan ve insanln atas olarak kabul
edilen Hz. dem'in meleklere stnl ifade edilmektedir. nk me-
leklerin bilmediini, Allah'n retmesiyle, ilk insan olan Hz. dem bil-
mitir. Bu isimler Hz. dem tarafndan Allah'n istemesiyle meleklere de
retilmitir. Bunlar duyan melekler acziyetlerini daha iyi anlamtr.
Neticede Hz. demin stnl ortaya km ve yaratlmasndaki hik-

305 2/Bakara, 30
306 2/Bakara, 31-33
met-i ilh zuhur etmiti. Sonuta yce Rabbimiz byle murad ederek
melekleri bir anlamda susturmutur.
retilen isimler, yalnz eyann adlar deildir. Kinat apnda
Allahn bin bir isminin tecellilerini gsteren madd-manev lemlerin
aynalarndan bu yansmalarn ilmi de sz konusudur. Talim-i esma
hadisesi, cismaniyetten uzak olan meleklerin bilmedikleri bir ok eyi, -
hem ruhan hem de cisman bir varlk olan- Ademin bildiini gstermek
suretiyle, onlarn kan dkc olarak grdkleri ve bu sebeple yaratl
hikmetini sorguladklar- insan olunun yaratlmaya deer bulunduunu
reten bir olaydr.
ok basit bir misalle; melekler, azn tadn, gzn nasl grdn,
kulan nasl iittiini, bedenin nasl bir mekanizma olduunu, metabo-
lizmann nasl altn insan kadar bilemezler. Bunlar da retilen isim-
lerdendir. bn Abbasn da iaret ettii gibi, bu isimler, sadece nesnelerin
deil, ayn zamanda tekvin / ontolojik fiillerin de isimleridir.
Ayetten yle anlalyor ki, melekler, grdkleri bir ok varln ismi-
ni bilmiyorlard. Belki de ilh hikmet, insann yaratlmasyla ilgili melek-
lerin -kan dkc bir millet olarak- insanlarn yaratlmasn hazmetme-
yeceklerini gz nnde bulundurduu iin, Adem (a.s.)e rettii bir
ok eyann isimlerini onlara zellikle retmemiti.
307

Bu beyitte isim ve msemm nedir? ifadesiyle herbirinin kinatta
belli bir tecellisi olan Allah'n 99 ismine(esma'l-hsna) de vurgu yapl-
m olabilir. Yce Rabbimiz En gzel isimler (el-esm'l-hsn) Allah'n-
dr. O halde O'na o gzel isimlerle dua edin.
308
buyurmaktadr. Sevgili
Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), esm'l-hsn ile ilgili olarak
phesiz ki, Allah'a mahsus doksan dokuz isim vardr. Her kim bu (g-

307 http://www.sorularlaislamiyet.com/article/13193
308 7/A'raf, 180
zel) isimleri ihs eder (sayar, ezberler ve dilinin tesbihi haline getirirse)
Cennete girer.
309
buyurmaktadr.
Beytin ikinci msranda tc- kerremn kavramndan
bahsedilerek, bunun ne olduu sorulmaktadr. tc- kerremn Allah'n
insanolunu an ve eref sahibi klarak talandrmas demektir. Yce
Rabbimiz bu hususta Andolsun, biz insanolunu erefli kldk. Onlar
karada ve denizde tadk. Kendilerini en gzel ve temiz eylerden
rzklandrdk ve onlar yarattklarmzn biroundan stn kldk.
310

buyurmaktadr. Bu ayette geen kerremn ifadesi biz ycelttik,
ereflendirdik, kerim kldk anlamlarna gelmektedir. Bu beyitte de buna
vurgu yaplmaktadr. air burada tc- kerremn y giyenlerin
muhtr(sekin) ola/can belirtmektedir.
Bu beyitte esm(isimler)-msemm(isimlendirilmi)-allemel-
esm kelimeleri arasnda tenasp(uygunluk) sanat yaplmtr. Beyitte
esm, kelimesi iki, nedirkelimesi ise kere tekrarland iin tekrir
sanat vardr. nedir szc soru ifade ettii iin burada istifham(soru
sorma) sanat yaplmtr. allemel-esm (Allahn Hz. dem (a.s.)e
isimleri retmesi) ifadesiyle de gemite yaanm bir olay hatrlatlarak
telmih yaplyor.
13. Beyit:
Hasretle eyledim mell gr hlim ey ship-keml
Hulsiye gster ceml evk ile b-karr ola

309 Eb Hreyre (r.a) den ; Tirmizi, ibn Hibban ve Hakim
310 17/sr, 70
Kelimeler:
hasret: zlem
mell: sknt, usanma, bkma
ship-keml: kemal sahibi, olgun
ceml: yz gzellii
evk: iddetli arzu, keyif, nee, sevin
b-karr: kararsz
(Ey keml sahibi olan Rabbim, hasret ve gurbetler ierisinde hznle
doluyum, gr hlimi. Hulsi kuluna cemlini gster de sevin ve needen
ne yaptn bilemez hle gelsin.)
Beyitin erhi:
air Es-Seyyid Osman Hulsi Ate, bizi yoktan var eden yce Allah'a
seslenerek hasret ve gurbetler ierisinde hznle dolu olduunu beyan
etmekte, Rabbinden bu durumunu grmesini istemektedir. nk o,
imtihan srr nedeniyle asl vatanndan(beka yurdundan) uzakta kk
kyamet(kymet-i sura) diye de tabir edilen lmn beklemektedir.
zgrle k olan ruhu ise bedene hapsolmutur. Rabbinin mbarek
ve muazzez suretini grme yetilerinden mahrumdur. O, Allah'n cemalini
zlemektedir. Fakat onun cemalini bu dnya yurdunda, mevcut bedeniy-
le ve dnya gzyle gremeyeceini de bilmektedir.
Kiinin Allah'n cemalini dnya gzyle grmesi mmkn deildir.
nk gzlerimiz o grnty alglayacak ve o grntye dayanacak
kabiliyette yaratlmamtr. htiyacmz olan eyleri grmek iin yaratlan
gzlerimiz cemalullah grme arln tayamaz. O, sradan bir grme
hadisesi deildir. Btn varl ve gzellikleri yaratan bir gzelliktir cema-
lullah... Allah' grmek en byk saadet olsa da bu, dnya artlarnda
mmkn olmaz. Ahiret artlar bu dnya ile kyas edilemeyecek kadar
farkldr. Onun iin ancak orada Allah'n cemalini grmek mmkn ola-
caktr. Zira oradaki varlmz onu grecek biimde olacaktr.
mann esas, gayba iman etmektir. Gayb, yok olan deil, var olduu
halde grlemeyendir. Allah' dnyadayken gremeyiimiz gayba imanla
ilgili bir mevzudur. Cennetle merref olanlarn Allah'n cemali-
ni(cemalullah) grmekle dllendirilecekleri belirtilir. Buna delil olarak,
kyamet gnnden ve cemalullahtan bahseden u ayet gsterilebilir:
Yzler vardr ki o gn l l parldayacaktr. (Onlar) Rablerine bakacak-
lar. (O'nu greceklerdir)
311
te yandan Rasulullah Efendimiz, Allahu
Telnn, zatn, Adn Cennetinde Kibriye rtsyle perdeleyerek gste-
receini haber veriyor.
312

Dnyada ve ahirette hibir saadet Allah'n cemalini grmek kadar
byk mutluluk verici olamaz. Bu beyitte de air bu esiz saadete dei-
nerek, bunu tatmak istemektedir. Bunu sevin ve needen ne yaptn
bilemez hle gelmek ifadesiyle dile getirmektedir.
Beyitte geen ship-keml(kemal sahibi, olgun) ifadesiyle Allah
kastediliyor. Burada benzeyen olmad iin ak istiare sanat vardr.
Hasret-mell(sknt, usanma, bkma) szckleri birbiriyle ilgili olduu

311 75/Kyme, 22-223
312 Buhar, Mslim, Tirmiz.
iin burada tenasp sanat yaplmtr. ey ship-keml ifadesinde ses-
lenme sz konusu olduu iin burada nida sanat bulunmaktadr. Bu be-
yitte L nsz 10 kere kullanlmtr. Bunun iin bu beyitte aliterasyon
vardr. evk ile b-karr ola(needen ne yaptn bilemez hle gelmek)
ifadesinde mbalaa sz konusudur. Bu arada mell( sknt)-
evk(sevin) kelimeleri arasnda tezat olduu sylenebilir.
Gazelin Yapsalclk Asndan ncelenmesi
Nazm ekli: Gazel
Gazel, klasik Trk iirinin en yaygn ve en mhim nazm ekillerinden
biridir. Beyitler halinde yazlan bir nazm eklidir. Beyit says 4-15 ara-
snda deiir. Gazeller daha ok 5, 7, 9, 11 gibi tek saylarla yazlmtr.
air Es-Seyyid Osman Hulsi Ate'in tasavvuf mnlarla dolu bu gazeli
ise 13 beyitten olumutur. Gazeller aa/ba/ca/da... eklinde kafiyele-
nirler. Bu gazelde de ayn kafiye sisteminin olduunu gryoruz. Gazelde
ola redifi ilk beytin her iki msranda ve dier beyitlerin herbirinin ikinci
msranda srekli tekrarlanmtr.
Klasik edebiyatmzn en yaygn nazm ekli olarak bilinen gazelin ilk
beytine matla(dou yeri), son beytine ise makta (biti, kesili yeri) de-
nir. Gazelin en gzel beyti beytl-gazel ya da ah beyit adyla anlr.
Matla beytinin dizeleri kendi aralarnda uyakldr (musarra). Sonraki be-
yitlerin ilk dizeleri serbest, ikinci dizeleri ise ilk beyitle uyakl olur. Gazel-
de genelde anlam btnl aranmaz, anlam beyitte tamamlanr. Hulsi
Efendi'nin ola redifli gazelinin de her bir beytinin kendi iinde bir b-
tnlk gsterdiini gryoruz. air mahlasn (airin takma ad) maktada
ya da hsn- makta da syler. Osman Hulsi Efendi'nin Hulsi olan
mahlasn iirin son beyti olan on nc beyitte sylediini gryoruz.

Gazelin Ses ncelemesi
Osman Hulsi Efendi'nin ola redifli bu gazeli Mstefiln Ms-
tefiln Mstefiln Mstefiln aruz kalbyla kaleme alnmtr. air,
iirinde aruz kusurlarna asgari dzeyde yer vermitir. Beyitlere bakt-
mzda yap bakmndan salam ve dengeli bir kurulua sahip olduklar
grlr. iirin muhtevasyla ses zellikleri arasnda uyum vardr. airin
amac muhteva olsa da ses ve ahengi muhtevaya kurban etmemitir.
iirde imale(aruz kalbna uydurmak iin ksa heceyi uzun okuma),
zihaf(uzun heceyi ksa okuma), ulama/vasl(nszle biten heceyi nlyle
balayan heceye ekleyerek okuma) ve med(uzatma, ekme, bir buuk
hece okuma) gibi aruz unsurlarna yer verilmitir. Bunlardan ilk ikisi aruz
kusurudur. iirdeki ilk beytin her iki msrann sonunda ve dier beyitle-
rin ikinci msralarnn sonunda r sesiyle tam kafiye yaplmtr. Kulaa
ho gelen bu kafiye eidi zr, bdr, esrr, gl-zr, yr, ddr, kr, ih-
br, tmr, Gaffr, muhtr, b-karr kelimeleri arasnda devam etmi,
ahenge yansmtr. Kafiye oluturulan kelimelerin tek, dokuzu iki,
biri de hecelidir. Tam kafiye olan kelimelerin tamam Arapa ve Fars-
a kkenlidir. Dikkat edilirse bu szcklerin ses bakmndan da birbirine
ok yakn olduu grlr. Kafiye tekil eden kelimeler eylem kk olan
ol-adan nce geldii iin hepsi de isimdir.
iirin tamam emir kipinde ekimlenmi olan ola redifinin etrafn-
da dnmektedir. Emir kipindeki bu redif(ola) iire ses zenginlii ve ahenk
katmaktadr. Gerek srekli tekrarlanan ola eylemiyle, gerekse tam ka-
fiye tekil eden r sesleriyle ritim ve ahenk salanm; bu, gazelin
okunurluunu artrmtr. Bu ayn zamanda anlama da mspet katkda
bulunmutur. Gazeldeki nl-nsz dengesine baktmzda ilk beyitte
39 nsze ramen 32 nl olduunu grrz. Bu durum baz beyitlerde
deimekle beraber genel anlamda nszlerin nllerden fazla olduu,
bunun zaman zaman dengeye oturduu grlmektedir. Bu tablo(nl-
nsz eitlilii) iirin akcln ve ses gcn artrmaktadr. Bu arada
birinci beyitte 21 ince, 11 kaln nl vardr. Bu beyte baktmzda ince
nllerin kaln nllerden ok daha fazla olduu grlr. Bu durum iirin
devamndaki beyitlerde de benzer bir grafik gstermektedir.
SONU
20. yzyln parmakla gsterilebilecek, ender Divan airlerinden biri
olan Osman Hulsi Efendi'nin Ola redifli gazelinde, bandan sonuna
kadar tasavvuf bir bak as gze arpmaktadr. air bu gzide iirini
vcuda getirirken kendi hayat anlayn merkeze alm ve kendi pence-
resinden bakarak hayat ve varl anlamlandrmtr. Sz konusu bu iir
yle bir okunup geilecek trden deildir. nk iir okunduka, d-
nldke ve kelimelerin yklendii anlamlar derinletirildike iir tasav-
vuf bir derinlik ve zenginlik kazanmaktadr.
Bu iiri okuyanlar hayata aslnda Kur'an ve snnet penceresinden
bakmaktadr. nk iirdeki anahtar kelimeler bizi bu ilh kaynaklara
gtrmektedir. Bir anlam avcs kimliiyle iirin derinliklerinde dolarken
tefekkr semalarnda kanat rptmz hissetmekteyiz. Bu gazeli kaleme
alan airin iir yazmaktaki gayesi ekilden ok mn olduu iin, ekil
fazla gze arpmamaktadr. Ola redifli bu gzel iire baktmzda,
btn beyitlerde Hoca Ahmet Yesev'nin, Yunus Emre'nin, Hac Bekta
Veli'nin o scak ve lht nefesini hissetmekteyiz.
iirin anlam, o iiri yorumlayan kiinin gznn ve gnlnn gr
ve alglay snr kadardr. Onun iindir ki iiri erh eden kii ne kadar ruh
derinliine ve basiret nazarlarna sahipse kasdedilen mnnn o kadarn
grr ve gsterir. Sonuta bu iir bir yaanmln kelimelere yanstl-
masdr. Yaayanla okuyan arasnda bir kpr vazifesi gren kelimeler,
hayata bakan ve hayat idrak eden yreklerde fark farkl akisler olutu-
rurlar.
Mutasavvf air Osman Hulsi Efendi, bu iiri vcuda getirirken pk
ruhunun derinliklerindeki mn dnyasna srl bir ayna tutuyor, biz de o
aynadan dnyamza yansyanlar anlamlandrma gayreti iinde bulun-
duk. erhin sl bizden, mnnn derinlii airindendir. Bizi renkli dn-
yalara gtren bu mn ve dava erine Allah'tan rahmet diliyoruz.
KAYNAKA:
1. Ate, Es-Seyyid Osman Hulsi, Dvn- Hulsi-i Drendev, (Haz.
Prof. Dr. Mehmet Akku-Prof. Dr. Ali Ylmaz), Nasihat Yay., stanbul, 2006,
s. 184
2. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yay.,
stanbul 2001
3. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri Ve Deyimleri Szl, Anka
Yay., stanbul 2005.
4. Develliolu, Ferit, (2006), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat,
Aydn, Kitabevi, Ankara.
5. Dilin, Cem, (2000), rneklerle Trk iir Bilgisi, Tdk Yay., Ankara.
6. pekten, Halk, (2009), Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri Ve Aruz,
Dergh, Yay., stanbul.
7. Okuyucu, Cihan, (2006), Dvn Edebiyat Estetii, L&M Yay.,
stanbul.
8. PALA, skender, (2003), Ansiklopedik Dvn iiri Szl, L&M
Yaynlar, stanbul

HULS EFEND ZEL DL / NACYE YCEL
Bir blbl-i fte miyim naln u hm goncaya
Gayr kime yz dneyim her dem nighm goncaya

Divan edebiyatnn mstesna eserleri her zaman iin okuyucu ze-
rinde derin izler brakr, derinlemesine dnce uyandrr.
313
Bu konuda
en ufak bir teredddmz yoktur. Okunan her iir uzun uzun dnd-
ryor insan acaba burada ne sylenmek istenmi? sorusuna cevap bu-
labilmek iin. Hele ki anlamaya allan iir, Es-seyyid Osman Hulsi
Efendi(k.s.) gibi mstesna bir mutasavvf airin kaleminden olunca, yle
bir duruyor tekrar tekrar dnyoruz her beytini, her msrasn ve hatta
her kelimesini.
Tasavvuf bir mana ilmi olduundan tasavvufi manzumeler de ok
kere manas yalnz erbabnca malum olan lednni remizler kullanlarak
yazlmaktadr.
314
Nitekim Hamid Hamidettin Ate Efendi Hazretleri Di-
van- Huls-i Darendevi
315
adl eserin takdim yazsnda yle buyurmu-
lardr: Es-seyyid Osman Hulsi Efendi(k.s.) bu iirleri; ilhamn, akn,
seher vaktinin, gln, blbln sevdasn, sedasn ruhunda hissederek
ilahi bir srla, imanla, vecdle, hikmetle kaleme almtr. Daha dorusu
her bir kelime, msralar, beyitler, gazeller, ilahiler, komalar doula ya-
zlm, ilham ile ilahi kudretle kendisine yazdrlmtr. Onun iin okuyana
da dinleyene de tesiri o nispette etkindir.

Bu konu ile alakal olarak Os-
man Hulsi Efendi(k.s.)nin bir hatrasn anlatmak yerinde olacaktr.

313 H. Hamidettin Ate, Divan- Hulusi Darendeviden erhler kitab takdim yazs, Nasihat
Yay., 2012, s.5
314 mr Ceylan, Tasavvuf iiri erhleri, Kap Yaynlar, 2007, S.309
315 Eserin 3. basksndaki takdim yazs
Hulsi Efendi(k.s.)nin Divan incelendii zaman baz eserlerin tamam-
lanmam olduunu, eksik msra yahut beyitlerin () ile gsterildiini
grrz. Divan ilk kez kaleme alan kii Hulsi Efendi(k.s.)nin yakn arka-
da ve komusu Hac Muhyiddin Ttnc dr(Ya eyh lakabyla bili-
nir).
316
Ya eyh iirleri yazarken az nce bahsettiimiz eksik olan iirleri
kastederek Hulsi Efendi(k.s.)ye hitaben; Hulsi Efendi u ilahilerindeki
tamamlanmayan yerleri yazda eksik olmasn ilahiler. der. Hulsi Efen-
di(k.s.)de u manaya gelen bir szle cevap verir; Ya eyh sen zanneder
misin ki bu ilahilerin bir noktas dahi bizdendir? Bu sebeple Divandaki
iirlerin gerek mana ve srlarn anlamak ve aklamak haddimiz deildir.
Ancak bu yolda aba gstermeye almaktr sadece.
1. Bir blbl-i fte miyim naln u hm goncaya
2. em-i ruha pervaneyim bir k- divaneyim
Dostlar beni kon yanaym bu zm-i rhm goncaya
3. irin lebin Ferhd'ym hicr gamn na-adym
Ak dmnn ftdym baht-i siyhm goncaya
4. Ho bir deme erdi demim badan ayaa pr-gamm
Her demde bunca mtemim n'ider gnhm goncaya
5. Hulsi dil-n-d ile her ruz u eb feryd ile
Yrin cemlin yd ile mr-i tebhm goncaya
Gazele bir btn olarak baktmzda ak ve akn hallerini gryo-
ruz. Yzyllardr ak kelimesine farkl farkl anlamlar yklenmi ancak
divan edebiyatndaki mstesna yerini hi kaybetmemitir ak. Hangi di-
van iirine bakarsak bakalm mecaz veya ak olarak aka dair bir eyler
buluruz. Hak a bir mutasavvf olan Es-seyyid Osman Hulsi Efen-
di(k.s.)nin hemen her iirinde de ak yerini almtr. Hulsi Efen-

316 smail Palakolu, Gnller Sultan, Somuncu Baba Aratrma ve Kltr Merkezi Yay.,
Ankara 2005, II. Basm S.466
di(k.s.)nin konu edindii ak ilahi aktr veya Ona gtrenlerin (Raslul-
lah ve Mrid-i Kamil) akdr.
Bizim erh etmeye alacamz goncaya redifli bu gazelde de
Hulsi Efendi(k.s.) ak ve ak sebebiyle yaad aclar, skntlar anlat-
mtr. Bunlar anlatmasnn sebebi h dert yanmak veya szlanmak
deildir. iiri irad yolu olarak semesinden dolay bu iirle bizlere me-
sajlar vermek, ak yolunda nasl olunduunu, nasl olunmas gerektiini
anlatmaktr amac bizim idrakimizle.
imdi beyitler halinde incelemeye ve anlamaya alacaz eseri.
1. Beyit
Bir blbl-i fte miyim naln u hm goncaya
(Blbl gibi perian bir k mym? nlemeleri, ahlarm sevgiliye, y-
zm baka kime dneyim her an bakm sevgiliye)
Blbln gle olan ak mehurdur, gln akndan inlemesi dillere
destandr. Tasavvufta da gl Peygamber Efendimiz(s.a.v)i simgeler. air
ilk msrada kendini blble benzetiyor ama sevgili konumunda olan gl
deil, gln henz almam hali olan goncadr.
317
Ama o gonca elbet
bir gn aacak ve gl olacaktr. Bu nedenle bu iirde gonca, bizim iin
sevgiliyi ifade edecek.
Bilindii zere blbl her an sevdii (gl) iin inlemekte, onun iin
ahlar etmekte, ac ekmektedir. airde Allah (c.c) akndan inlemekte ve
ah etmektedir. Ah ak ateiyle kulun inleyiidir. Allah kelimesinin ilk ve

317 Bu benzetme yaplrken genelde gl seilir ancak Hulusi Efendi(k.s.) bu iirinde gonca
olrak tasvir etmi mauunu. Burada muhakkak bir sr gizlidir diye dnyoruz fakat nedir
zemedik. Bata sylediimiz gibi ledn ilmiyle yazlan eserlerdeki asl mana airin kendince
malumdur.
son harflerinden olumutur.
318
Dolaysyla burada ahtan kast Allah
(c.c) tr ve onu zikretmektir.
Tasavvufta asl gaye Allah (c.c.) a vasl olmak, la-mekna ulamaktr.
Bunun iin ise almak, aba gstermek ve gzya dkmek gerekir.
Onun (Allah) ak iin inlemek, ahlar etmek gerekir. Nitekim bir baka
iirinde yle buyurur Hulsi Efendi (k.s.):
Figan zar edip ta subha dek akt gznden ya
Derununda edegr ak ile ah u erer peyda
319

Yani Allah (c.c.) anmal insan sabahlara kadar, figan etmeli, ala-
maldr ki gnlnde ilahi akn kvlcmlar meydana gelsin.
kinci msrada ise an mauktan baka bakt kimsenin olmadn
anlyoruz. Aslnda sadakati gryoruz burada. k yle olmal ki ne olur-
sa olsun sevdiine sadakatte, ballkta tam olmaldr. Sadakat, tasavvuf
yolunun en bata gelen ve en nemli unsurlarndan biridir. Mrid, mr-
idine kar sadakatli olmal, ona sdk ile balanmaldr. O zaman ak ve
muhabbet tam olur, akn srrna eriilir. Hulsi Efendi (k.s.) yle teren-
nm ediyor bunu:
Ak u muhabbet ezeli sdk btnlerde btn
Srr- ruh- lemyezeli sdk btnlerde btn
320

318 Prof. Dr. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, (ilgili szcn-ah-
tanm)
319 Ate, Es-seyyid Osman Hulusi, Divan- Hulusi Darendevi, (Haz. Prof. Dr. Mehmet Akku-
Prof. Dr. Ali Ylmaz), Nasihat Yay., stanbul 2006, s.2 (G. 1/4)
320 Ate, Es-seyyid Osman Hulusi, Divan- Hulusi Darendevi, (Haz. Prof. Dr. Mehmet Akku-
Prof. Dr. Ali Ylmaz), Nasihat Yay., stanbul 2006, s.234 (G. 347/1)
lk beyitten unu anlyoruz; insan Hak (c.c) akyla inlemeli, ah etme-
li ve sadakatinde de salam olmaldr. Her dem istedii Hak (c.c) olmal
ondan gayrnsa yz dnp bakmamaldr.
2. Beyit
em-i ruha pervaneyim bir k- divaneyim
Dostlar beni kon yanaym bu zm-i rhm goncaya
(Senin yznn pervanesiyim, sana divane bir am, dostlar benim
ktm yol sevgiliyedir, brakn beni yanaym)
em , mum demektir. Pervane kelebei mumun etrafnda dner,
buna uzun sre devam eder. Sonunda alevin ekici gc onu iine eker
ve pervanenin tm vcudu alev alev yanarak yok olur.
321
Tasavvufta ise
em ilahi bir nurdur. Sufinin kalbini yakan ilahi nurun parlts, mahe-
de ehlinin kalbinde parlayan irfan nuru.
322

Yukarda bahsettiimiz pervane kelebei gibi air de mauunun
pervanesidir, etrafnda dner durur, divane bir ktr. Tasavvufta asl
mauk Allah (c.c) tr. Beyitte yznn nurunun pervanesiyim ifadesi
kullanlm, h burada Allaha suret biilmiyor, air burada mridi
kastetmitir. nk salikler bilirler ki Allah a giden yol kmil bir mride
balanmaktan geer. nk Allah sevenlere balanma aslnda Allah
(c.c)a balanmadr. Allahn sevgisi, Onun peygamberine ve peygamberi
sevenlere balanmakla kazanlr.
323
Hulsi Efendi (k.s) u ekilde dile ge-
tirmitir:

321 Prof. Dr. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, (ilgili szcn-
em- tanm)
322 Prof. Dr. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, (ilgili szcn-
em- tanm)
323 Kadir zkse, Tasavvuf ve Gnl Eitimi, Nasihat Yay., Ankara 2008, s.144
Makbul-i dergh- Hakk olmaa istersen rza
Bir mrid-i kamilin elindeki asay tut
324

Fenafillah makamna ulaabilmek iin nce fenafi-eyh ve fenafir-
Rasl olmak gerekir. Hulsi Efendi (k.s.) in mridi hramczade (k.s.)
Hazretleri Hulsi Efendi (k.s.) nin yazm olduu iirleri kastederek Bu
szler Allah ve Raslne sylenmi szlerdir. Ancak yol bizden getii
iin bize sylenmitir. Fenafil-ihvan olduysanz bu szler ihvana, fena-
fi-eyh olduysanz bu szler eyhe, fenafir-Rasl olduysanz bu szler
Raslullaha, bekabillah olduysanz bu szler Allaha sylenmitir
325
di-
ye buyurmulardr. Hulsi Efendi (k.s.) de mauuna olan sevgisinin b-
ykln anlatmtr burada bize. Pervane kelebei gibi onun etrafnda
dnp durduunu, divanesi olduunu sylemitir. k divanedir nk
eer ak varsa orada akl olmaz. Akl insana bir snrlama getirir. Akl
badr, gerei bir esasa balamaya, onu snrlamaya alr. Oysa ilahi
hakikat snrlanamaz, o sonsuz ve mutlaktr.
326
Bu yzden akln almas
terk edilmesi, Kays iken mecnun olunmas gerekir. Osman Hulsi Efendi
(k.s.) bunu sylyor bize. eyh Hamid-i Veli (Somuncu Baba) (k.s.) de
yle dile getirmi zetle bu gerei:
Biz ol uak- serbazz
Akl rd bize yar olmaz
Mey-i ak ile sermestiz
Bize hergiz humar olmaz
kinci beyitte ise k vuslat istemektedir. Pervane kelebei mumun
etrafnda dnerken tm vcudu alev iinde yanar ve yok olur. airde
tpk pervane kelebei gibi akn yakc alevine tutulup, yanp yok olmak,
maukla aynilemek istiyor. Tasavvufta yok olmak aslnda var olmaktr.

324 Divan- Hulusi Darendevi, s.24 (G.28/3)
325 Ltfi Alc, hramczade smail Hakk Toprak Efendi, Somuncu Baba Aratrma ve Kltr
Merkezi Yay., Ankara 2001, s.83
326 Sadk Yalszuanlar, Aklarn Srr, Nasihat Yay., Ankara 2007, s.151
Tm varln, benliin ve ikiliin ak ateinden yanp kl olmas ve so-
nunda yok olmas Bunlar yok olunca sadece asl ve tek var olan Allah
(c.c) kalr. Derler ki Yoklukla giren varlkla kar. Onun vahdeti o zaman
idrak edilebilir. Bunun iin ak lazmdr.
327
Onun ateiyle yanmak lazm-
dr.
Tasavvuf yolu ak yoludur. Bu yolda sevgi olmadan ak olmadan yol
alnmaz. Ve bu yolun sonunda Hakka vuslat vardr. Hakkal-yakin ile
Hakk bilmek, yanmak vardr. te air diyor ki; dostlarm benim yolum
sevgiliye, arzum ise onun akyla yanmak ve Onda bir olmak.
3. Beyit
irin lebin Ferhd'ym hicr gamn na-adym
Ak dmnn ftdym baht-i siyhm goncaya
(irin dudan Ferhadym, ayrlktan ve dertlerden kederliyim, ak
tuzann dknym, kara talihim sevgiliye)
Ferhd n irin e olan ak herkes tarafndan bilinir. irin iin al-
mas g dalar delmitir. air burada kendini Ferhd a benzeterek
sevdii iin yapamayaca, yapmayaca eyin olmadn sylyor. Leb-i
irin, idrak edilmesi ve hissedilmesi artyla aracsz gelen sz (ilham),
sevgilinin szdr. Bu sz iin k her eyi gze alr, nk bu sz sevgi-
linin szdr. Nasl ki Ferhad imknsz gibi grnen dalar deldi ise k-
ta yri iin Ferhad gibi olmaldr.
Bilinen bir gerek var ki akta vuslat ok zordur. Seven sevdiine
ulaabilmek iin trl trl zahmetlere ilelere katlanr. Akn olmazsa
olmazdr bu yolda ekilen dertler. Zaten ak bal bana bir derttir.
Hulsi Efendi (k.s.) yle buyuruyor bir baka iirinde:

327 Kadir zkse, Tasavvuf ve Gnl Eitimi, Nasihat Yay., Ankara 2008, s.147
Bu yol ki merdler kardr sanma bi-derdler kardr
328

Evet, bu yol (ak yolu) mertlerin ve dertlilerin kardr, ancak onlar
kazanl kar bu yoldan. nsan dnyaya geldiyse bir yar sevmeli, akn
tuzana dmelidir. Bu ona dertler skntlar getirir, dnyay ekilmez
yapar belki, ama onun ad aktr. O ak ile ayn zamanda zerreler mihre,
katreler bahra erer. Dahas bilinmez srlara gtrr ak insan. Hulsi
Efendi (k.s.) yle dile getirmi:
Zerresi mihre erer katresi bahra erer
Bir aceb srra erer feth olur esrar- ak
329

Ak yledir ki gam doludur, ac verir insana. Ama dnyaya gelmenin
gayesi de aktr. Fatih ok gzel dile getirmi:
Ak derdidir cihanda aa maksud olan
Vasl-i dilberdir hemin bu dar- dnyadan murad
Cihanda aa gereken ey, ak derdidir. Nitekim bu dnya evinden
maksat da dilber sevmektir (sevgiliye vuslat).
330

Dnya hayat geicidir, dolaysyla akn verdii aclarda, dertlerde
geicidir. Sonunda, ebedi hayatta tek var olan gerek yarla(Allah) bir
olmak, beraber olmak vardr. Hem bu dertlerin devas da yarin derdine
dmektir. Dvn- Hulsi de yle geiyor:
Seni sevmek imi lemde her zevk u safa ancak
Senin derdine d olmak imi derde deva ancak
331

328 Divan- Hulusi Darendevi, s.224 (G. 330/5)
330 skender Pala, Ah Minel-Ak, Kap Yay. 2004, s.312
331 Divan- Hulusi Darendevi, s.130 (184/1)
4. Beyit
Ho bir deme erdi demim badan ayaa pr-gamm
Her demde bunca mtemim n'ider gnhm goncaya
(Ho bir vakte erdi zamanm ancak batan ayaa gam doluyum, her
an hzn, gnahm sevgiliye ne yapar?)
Dem, vakittir. air ho bir vakte, bir gzellie ulamtr. Ancak dem
ayn zamanda, eyhin, l kalbe hayat veren soluudur. Buda eyhin
mridine tevecch ettii srada vuku bulur.
332
Hulsi Efendi (k.s) mridi
ile yaad byle bir an yahut u mfrette bildirdii mahede maka-
mn kastediyor olabilir:
uhud etmiim Allaha yakiniyyetledir secdem
Diler zahid beni mmin diler zumunca kafir tut
333

airin ulat gzellik nedir? Asln ancak ehli olanlar bilir, ancak a-
ka denler yar yolunda yryenler, bu yolda eitli gzelliklerle karla-
rlar. Ama bir yandan da hznl ve zgn olurlar. Hulsi Efendi (k.s.)
nin deyimiyle batan ayaa gamla dolarlar. nk bir ey ne kadar g-
zelse ona ulamak iin ekilen skntlar, imtihanlar o kadar oktur ve
zordur. nsan o kadar kedere, derde gark eder. Ama k bunlara sabre-
derse saysz gzelliklere eriir. Yine Hulsi Efendi (k.s.) nin bu meyanda
ki bir sz yledir:
Zahmetsiz, rahmete erilmez. Her zahmetin sonu sabr miktarnca
rahmettir.
334

332 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, (ilgili szcn-dem-
tanm)
333 Divan- Hulusi Darendevi, s.377 (M. 38)
334 smail Palakolu, Gnller Sultan, Somuncu Baba Aratrma ve Kltr Merkezi Yay.,
Ankara 2005, II. Basm s.186

Bir nceki beytin aklamasnda sylediimiz gibi ak ac verir ama
sabredilirse ulalan gzelliklerin deeri llmez.
Ancak an bu kadar kederi, znts maua ne yapar. air bura-
da sevdiini de dnyor. Kendisi iin bu kadar inlenmesi, belki gnah
ilenmesi sevgiliyi ne hale getirir. yle dnlebilir; goncaya ak bir
tek blbl yoktur. Goncay gren onun gzelliini bilen tm blbller
ktr ona. airin sevdiini (mridini) de seven birok kii vardr. Dola-
ysyla bu kadar an derdinden mauk ne yapar? Bir de u adan bak-
mak gerekir. Blbller gl iin inler ama goncalar kim iin alp gl olur,
kimdir gln bekledii? Hulsi Efendi(k.s) bunu ok gzel bir ekilde y-
le dile getirmi:
Gl blbl naln eden gl neden ak-i pirehen
Blbl gl iin nalezen gl kim iin am dehen
335

Yani klar mauk iin inler, kederlenir. Ama mauunda bir sevdii,
k olduu bir yar vardr. Mauunda bir mauu varken(onunda bir
ak derdi varken), kendi klarnn gam, gnah o sevgiliye ne yapar.
5.Beyit
Hulsi dil-n-d ile her ruz u eb feryd ile
Yrin cemlin yd ile mr-i tebhm goncaya
(Hulsi neesiz gnl ile gece ve gndz feryad ile yrin cemalinin
yd ile yklm mrm goncaya)
air ktr. k ise her an neesizdir, hznldr. Gece gndz fer-
yad iindedir. Hzn ise seyr sluk ehlinin(manevi terbiye yolunda gi-

denlerin) sfatlarndandr. Hzn sahibleri, hzn kaybedenlerin Al-
lah(c.c) a giden yolda senelerce elde edemediklerini bir ayda elde eder-
ler.
336
Hulsi Efendi (k.s) de bu hzn en youn yaayanlardandr. Divan
daki birok beyitte ve drtlkte bu aka grlyor.
Ben zade-i gamdan dil azade sanrdm
Men ahid-i gam hatr- na-ad gamndr
337

Alard gnl hazin hazin
alard gnl hazin hazin
338

Hicre dd dertli ba
Dinmez oldu gz ya
Unuttu kamu karda
Bulamadm aresini
339

Zaten Hulsi Efendi (k.s.) de bu hzn halinin en ok yakt insan-
lardandr. nk Peygamber Efendimiz (s.a.v) bir hadisinde yle bu-
yurmutur:
phesiz Allah, kalbi mahzun olan her kulunu sever.
340

kinci msraya baktmzda cemal, gzel yzdr. air de yarinin g-
zel yzn yad ediyor. Bir an bile aklndan karmyor. O kadar ki mr
bu hal ile sona eriyor. Tasavvufi adan baktmzda cemal, Allahn m-
ahede-i ilmiye olarak, kendi zatnda ilk mahede ettii ezeli bir sfat-

336 Kueyri Risalesi, Semerkand yay. (Tercme: Dr. Dilaver Selvi), stanbul 2011, 7. Bask,
s.311
339 Divan- Hulusi Darendevi, s.363 (R. 141)
340 Kueyri Risalesi, Semerkand yay. (Tercme: Dr. Dilaver Selvi), stanbul 2011, 7. Bask,
s.311
dr.
341
Ltuf, ihsan ve merhamet sfat. Allahu Tel bu sfatlarla tecelli
eder. Kul ise Rahmann bu tecellisini ihls ile baland, kendisini fena-
fillaha ulatracak olan, ak rendii yarin cemalinden mahede eder.
Osman Hulsi Efendi (k.s.) yle buyurur:
Tecelli eder ol Mevla cemal-i yardan aka
Grnen ol gren oldur heman aklara her an
342

Bu yar mrid-i kamildir. Hulsi Efendi (k.s.) nin yd ettii cemal o
yarin cemalidir. Kalbi gnl her an o yar ile, Hak ile huzurdadr. Ve an
mr o yarn yd ile son bulur.
Aka pervane olup onun urunda yanar kl olur k. Divanedir, ak
iin her eyi, her trl gam ve kederi derdi ekmeyi gze alr. Yeri gelir
ho olur, yeri gelir na-ho. Ama yaknmaz k bunlardan. nk tm
bunlara yri iin katlanr ve o yar iin her ey gze alnr. Hulsi Efen-
dinin deyimiyle k bilir ki;
Cevr cefasn yarin Hulsi
Lutfuyla dner glzare halim
O yar bir gn ltfeder ve tm dertler biter. n mr son bulunca
asl maksuda ulalr, Mevlna nn eb-i aruz dedii an tm Hak klar
iin asl maksud, asl vuslattr nk.
Bu gzide eseri cizane anlayp aklamaya altk. u bir gerek ki
hatalarmz ve eksikliklerimiz muhakkak olmutur. Bu konuda her trl
hata ve noksanlar bizden, gzellikler ise byklerimizin himmet ve na-
zarlarndandr. nallah onlara layk olup, iki cihanda da onlarla beraber
olabilmeyi Cenab- Hak hepimize nasib eylesin.

341 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, (ilgili szcn-cemal-
tanm)
342 Dvn- Huls-i Drendev, s. 225 (G. 332/2)


YAYINLANMAYA LAYIK GRLEN ESERLER

ENES AIKGZ
Sen yr olmasan dhi yrdr sana sevdiin
Gizli bir hazine iken bilinmeyi isteyen Allah-u Teala, yeryzndeki
halifesi olarak insan yaratacan meleklere sylediinde: Orada boz-
gunculuk yapacak ve kan dkecek birisini mi yaratacaksn? Oysa biz seni
verek tesbih ediyor ve seni takdis ediyoruz demilerdi. Allah-u Teala
ise Ben sizin bilmediklerinizi bilirim
343
diyerek Hz. demi yaratmt.
Hz. dem ve Hz. Havvann yeryzne gnderilmesi ile balayan, insa-
nolunun dnyadaki imtihan, Rabbini tanmas ve bilmesi ile ilgili olup
halen devam etmektedir. Rabbimiz yaratt insanlara, Sizi sadece bo
yere yarattmz ve sizin hakikaten huzurumuza geri getirilmeyeceinizi
mi sandnz?
344
buyurarak Peygamberler gndermi, insanlara iyiyi ve
kty retmi, iyiyi ve kty sememiz durumunda alacamz
mkfatlar ve cezalar da bildirmitir.
Ltfu geni olan Allah Yaratltan bugne, isteyebileceklerimizin
hepsini bizlere vermitir. Saymak istesek sayamayacamz nimetleri biz-
lere veren Allaha, ne yazk ki insanolu hep nankr olmutur.
345
Kendi-
sine inanan inanmayan tm insanlarn rzkn veren Cenb- Allah, kendi-
sine kar yapmamz gereken vazifeleri yapmamamza ramen yine bizle-
ri kulluktan atmam, affetmek iin tabiri caizse bahaneler aramtr ve
aramaktadr. ok balayc ve merhametli olan Allah Tel tevbe
eden ve gnahndan vazgeen tm kullarnn gnahlarn affedeceini
ise garanti etmitir.
346

343 2/Bakara, 30
344 23/ Mminn, 115
345 brahim 34
346 25/ Furkan 70
Burada erhini yapmaya alacamz iirde her drtln sonunda
yer alan Sen yr olmasan dahi yrdr sana sevdiin ifadesi tam da an-
latmaya altmz konuyu ele almaktadr. Kur-ann zne hkim bir
hayat sren Hulsi Efendi Hz. Bu iirinde farkl rnekler vererek Tevbe
kapsnn daima ak olduunu, Allahn kullarna her zaman sahip kt-
n ve aslnda her eyin Ondan olduunu anlatmaktadr.
erhe gemeden nce iirin tamamn vermemiz yerinde olacaktr:
1. Her ddeden gren o her yzden grnen o
Ey gz an grmesen de grr seni sevdiin
Sanma ansz bir dem var her demdir o sana yr
Sen yr olmasan dahi yrdr sana sevdiin
2. steyen seni odur sen an istemesen
Dileyen senden n o sen an dilemesen
Bildiren sana odur sen an bilemesen
3. Gfil olsan in sanma ki gfil odur
Ger dile ger dileme emrine kfil odur
B-gne sensin ana bil sana vsl odur
4. Sen mrdim deme kim istemi murd ann
Sen zkirim deme kim zikr eden o yd ann
Gam d bir dem et gam anndr d ann
5. Hulsi yrdr gren bakdn ve grdn
Sen erdim deme ana ermi sana erdiin
Cnn alan odur yoluna cn verdiin
1. Kta:
Her ddeden gren o her yzden grnen o
Ey gz n grmesen de grr seni sevdiin
Sanma ansz bir dem var her demdir o sana yr
Mevlna Celaleddin Rumi Hz. Dnya gz ile bakan, yz; gnl
gz ile bakan, z grr. demektedir. Her ey Allahtandr ve her eyi
o yaratmtr. Bu sebeple her grdmz de aslnda Ondan bir eyler
tamaktadr ve Allahn varln bizlere srekli hatrlatmaktadr.
Bizler belki Onu zahiren grememekteyiz ama o bizleri srekli gr-
mektedir. Bir gn Cebrail(a.s) insan siluetinde Hz. Peygamber (s.a.v)in
huzuruna gelir ve Hz. Peygamber(s.a.v)e eitli sorular sorar. Kaynaklara
Cibril Hadisi olarak geen bu grmede, Cebrail (a.s) slm ve man ne-
dir sorularndan sonra Hz. Peygambere hsan Nedir? diye sormutur.
Hz. Peygamber ise Ona: " Allah'a, O'nu gryormusun gibi ibadet et-
mendir. nk her ne kadar sen onu grmyorsan da, o seni muhakkak
grr"
347
buyurmutur. Tasavvufun da temel talarndan biri haline ge-
len bu hadis-i erif, insan ile Allah arasndaki ilikinin nemini ve dzeyi-
ni gstermektedir.
Bildiimiz gibi Allahn sfatlarndan biri de Basardr ve Allahn her
trl vasta, organ ve bantlar olmakszn her eyi grmesi demektir.
Gzler onu gremez, O ise btn gzleri grr
348
ayeti kerimesi de bu-
nu ok gzel aklamaktadr. Kul sadece bu ayete gnlden iman etse
tm gnahlar ilemekten vazgeebilir. nk bir bakasnn kendisini
grdn bilen kimse yapaca her ite daha dikkatli olur. Hz. Peygam-
ber (s.a.v)in hayatn rnek alan Allah dostlar hayatlarn hep bu ekilde

347 Buhr, man 1; Mslim, man 1
348 6/ Enam, 103
yaamlardr. Anlatlr ki; Mehur velilerden ftde Hz. mridlerine bi-
rer tavuk vererek bunlar kimsenin grmedii bir yerde kesmelerini ister.
Birazdan herkes tavuu bir yerlerde kesmi, sofralar hazrlanm ve ye-
mee oturulmutur ki ieriye Aziz Mahmut Hdayi Hz gelir. Elindeki ta-
vuk hl canldr. ftde Hz. Neden tavuu kesmediini sorunca, kimse-
nin grmedii bir yer bulamadn nk Allah Telnn her yerde
hazr ve nazr olduunu sylemi ve mridinin vgsne mazhar olmu-
tur.
Aslnda Onsuz bir an yoktur. Allah her nmza vakftr ve her an biz-
leri takip etmektedir. nk o bizlere ah damarmzdan daha yakn-
dr.
349
Dndmz zaman, hangi sevgili bizlere Allahtan daha yakn-
dr ki Bu srra vkf olan nice erler bu yaknla ramen, Ona gerektii
gibi kul olmadklarna, dnya hayatnda gurbette olduklarna ve bu se-
beple Ondan uzak olduklarna zlrken, nice bedbahtlar ise bu yaknl-
a ramen hala Allaha tam olarak iman edememektedirler. Hulsi
Efendi Hz. Divannda yer alan Bir baka iirinde:
Buyurmudur kitbnda "ve nahnu akrebu ileyh"
Bu gurbet nice bir gurbet o akreb nice akrebdir
350

diyerek, Allahn yakn olduunu bildirmesine karn bu fani dnyadaki
gurbet hayatna serzenite bulunmutur. Hz.Peygamber(s.a.v)in : Dn-
ya mminin zindan kfirin cennetidir.
351
sz tam da bu dncede
olan kiilerin halini zetlemektedir.
Hulsi Efendi Hz. Hutbeler adl eserinde ise, her an huzurda oldu-
umuz dncesini u ekilde aklamtr: Allah (c.c)n bykln
dim hatrndan karmayan, nerede bulunursa bulunsun, Allah(c.c)n
kendisini grdne, yaptklarn ve gnlnden geirdiklerini bildiine

349 50/ Kaf, 16
350 Divn- Hulsi, 59
351 Mslim, Zhd: 1; Tirmiz, Zhd: 16; bni Mce, Zhd: 3; Msned, 2:197,323
mn eden bir insan, Allah (c.c)n yap dediini yapar, yapma dediini
yapmaz, onun kalbinde Allah korkusu ve Allah sevgisi yerleir. Allah
(c.c) seven ve Allahtan korkanlarn elinden ve dilinden ktlk gel-
mez.
352
Hulsi Efendi Hznin ceddi Anadolunun manevi byklerinden
Somuncu Baba Hz. de kendisinden sonra gelen takipilerine brakm
olduuna nasihatlerin ilkinde; Gizli ve aikr her yerde Allahtan kork-
sunlar tavsiyesinde bulunmutur.
2. Kta:
steyen seni odur sen n istemesen
Dileyen senden n o sen n dilemesen
Bildiren sana odur sen n bilemesen
Kullarna her daim sahip kan Allah u Tel, kulu kendisine inansn
veya inanmasn, kulluunu yerine getirsin veya getirmesin tm kullarna
ltfuyla ihsanda bulunmutur ve bulunmaktadr. Hz. brahim ile ilgili u
kssa bu durumu ok gzel aklamaktadr:
Hz. brahim (a.s), malum sofrasnn zenginliiyle mehur olan bir
peygamberdir. Bir gn sofrasn hazrlatm ve birilerini sofraya davet
etmek iin kapnn nne km. Kardan gelen yal bir adamcaz
grm hemen yanna gitmi ve demi ki; Dede buyur sofra hazr bera-
ber yemek yiyelim. Dede ise: Ey brahim, gelirim ama ben ateisttim,
Allaha inanmyorum yine de kabul eder misin? deyince Hz. brahim
yle demi: Kusura bakma ama olmaz, madem inkr ediyorsun sofra-
ma oturamazsn! Dede, peki demi ve yoluna devam etmi, ama Cenab-
Allah Cebrail aracl ile brahim (a.s)a haber gndermi:

352 6. Hutbe
Ey brahim, o kulum beni tam 60 senedir tanmyor ve inkr ediyor
ama ben ondan yine de nimetlerimi esirgemeden hep verdim. Sen bir
n yemeini mi paylaamadn.
Bunun zerine Hz. brahim hata yaptn anlayp rabbinden kendi-
sini affetmesini dilemi ve koup dedeyi alp sofrasna getirmi, beraber-
ce yemek yemiler. Kssadan da anlald zere, Allahn efkati ve
merhameti o kadar ycedir ki kendisini kabul etmeyen kullarna dahi
ihsanda bulunmaktadr. Allahn bu halini rnek alan peygamberler de
bu ekilde davranmaya almlar, insan kazanmak urunda kendilerine
cefa eden insanlara dahi bedduada bulunmamlardr. Uhud savanda,
bata Hz. Hamza(r.a) olmak zere birok ehit verilmesine karn, Hz.
Peygamberin; Ya Rabbi onlar bilmiyorlar, diyerek dua etmesi ve onlara
azab etmemesi iin Allaha ilticada bulunmas da ite bu yzdendir. Hz.
Peygamberin rnek ahlkn kendilerine iar edinen Allah dostlar da bu
minval zere hayatlarn srdrmlerdir. Hulsi Efendi Hznin hayatna
baktmzda yaam felsefesini Garazsz hem ivazsz hizmet her canl-
ya diyerek ortaya koyduunu ve hayatn insanla vakfetmi bir insan
halini kazandn grmekteyiz.
Darendeye ziyarete gelen yabanc turistlere gezilebilecek yerleri
gezdirmekle megul olurken, neden gayrimslimlere bu kadar hizmet
etmeye altn dnen evldna: Yavrum gne adam seer mi
diyerek cevap vermesi de onun engin efkat ve merhamet sahibi bir
mrid-i kmil olduunu gstermektedir. Zaten Divnndaki nasihatle-
rinde de, Gne gibi efkatli yer gibi tevazulu olmay tlemektedir. Bu
gzel hasletler Allahn kullarna olan davranlarn bizlere gstermekte-
dir. Biz istesek de istemesek de, dilesek dilemesek de O (c.c) bizlere lt-
funu kat be kat vermektedir. O (c.c) bu ekilde bizlere kendini bildirmek-
tedir ama tabi ki anlayabilirsek.

3. Kta:
Gfil olsan in sanma ki gfil odur
Ger dile ger dileme emrine kfil odur
B-gne sensin ana bil sana vsl odur
Dnya hayatnn geiciliini unutarak, byk bir hrs ile dnyay ele
geirmeye alan insan, zamanla her eyin Allahn bilgisi ve izni ile ger-
ekletiini unutarak O (c.c.)na kar gfil hale gelmektedir. Oysa yery-
znde bir yaprak dahi yoktur ki Onun bilgisi olmadan yere dmesin.
353

nsan yeryznde srekli planlar kurar, uygulamaya geer, tm abasn
ona sarfeder. Oysa Onun izni olmazsa bir sonu elde edemez. nsan is-
tese de istemese de her ey Onun iznine tabidir. Konu ile ilgili olarak
Allah u Tel: Hibir ey iin, Allah'n dilemesi dnda: Ben yarn onu
yapacam deme Ancak Allah dilerse (yapacam de). Ve unuttuun
vakit Allah' an ve Umarm Rabbim beni, doruya daha yakn olana
eritirir. de.
354
Buyurmakta, bizleri bu konuda uyarmaktadr. Bu yz-
den teden beri insanmz bir ey yapacanda veya bir yere gideceinde
nallah yapacam veya inallah gideceim demektedir.
Biz ne kadar gfil olsak da muhakkak ki O (c.c) yaptklarmzdan gafil
deildir.
355
Her anmz takip etmektedir. Ona uzak olan da, bigne olan
da bizleriz. Her eye ramen ihsanda bulunan da O, bize yakn olan da
Yani biz yr olamasak da yine o bize yr olmaktadr.
nsan, Allahn bykln ve kudretinin geniliini yine onun bil-
dirdii kadar anlayabilir. Biz bilemesek de o bizlere kendini anlayabilece-
imiz olaylar gstererek kendisini bilmemizi salamaktadr. Bu yzden
biz ne kadar urarsak uraalm Ona kavumay, vuslat ancak O sala-

353 6/En-am, 59
354 18/Kehf, 23
355 3/l-i mran, 99
yabilir. Elbette ki insana den uramak, almak ve aba gstermektir
ama neticesinde hidayeti verecek olan Odur.
4. Kta
Sen mrdim deme kim istemi murd ann
Sen zkirim deme kim zikr eden o yd ann
Gam d bir dem et gam anndr d ann
Dnyada insana den yalnzca zerine deni yapmasdr. Tevfik
Allahtandr. nsan o kadar acizdir ki Allah isteyen ve zikreden de kendi
deildir aslnda. nk asl isteyen ve zikreden Allah u Teldr. nsana
isteyecek akl veren de, zikredecek az veren de Odur.
Allahtan bir ey istemek ve Onu zikretmek Allahn herkese nasip
etmedii bir olgudur. Mevlana, mesnevisinde konu ile alakal u hikyeyi
anlatr:
Adamn biri her zaman Allah Allah diye zikreder bu zikirden dolay
az bal yemi gibi tatlanrd. Bir gn eytan gelip: Ne durmadan Allah
deyip duruyorsun. Bunca zamandr Allah demene karlk bir kerecik ol-
sun Allah (c.c.) lebbeyk kulum, dedi mi sana. Hi sende utanma sklma
yok mu? Daha ne kadar Allah deyip duracaksn? dedi. Bunun zerine
adam utand, skld ve zikri brakt. Gnl krlm bir hlde yatt uyudu.
Ryasnda Hz. Hzr(a.s) grd. Hzr ona: Neden yaptn gzel ii terk
ettin Allah Allah diye zikretmeyi braktn, dedi. Adam: Yaptm onca
zikre karlk verilmedi. lebbeyk-buyur- sesi gelmedi. Kapdan kovul-
maktan korktum, dedi. Bunu zerine Hz. Hzr: Senin Allah demen, Al-
lahn (c.c.) lebbeyk kulum-buyur kulum demesidir, Allah (c.c), isminin
zikrini herkese nasip eder mi, bunu sana nasip etmesi az ey mi? dedi.
Hz. Peygamber (s.a.v) de: Zikir, Allahtan kula ihsan edilmi bir ni-
mettir. Bu sebeple onun krn deyiniz.
356
buyurmulardr.
Grld gibi her eyiyle Allaha muhta olan insan, Onu zikret-
mesini bile ona borludur. Allah hidayete erdirmedikten sonra abalar
boa kacaktr. Ama burada unu da unutmamak gerekir ki insana d-
en almas ve gayret gstermesidir. Aramakla bulunmaz ama bulan-
lar arayanlardr sz tam da bunu aklamaktadr. Gayret bizden Tevfik
Allahtandr.
nsan dnya hayatndaki grevini ve sorumluluunu iyi bilmeli buna
gre hareket etmelidir. Bu ekilde hareket edince sonu da iyi olacaktr.
mam- Gazalinin hysnda anlatlan bir hikye yledir: Zamann birin-
de Allah u Tel, meleklerine, falanca kulunun cehennemlik olduunu
kendisine bildirmelerini ister. Melekler insan suretinde o kiinin yanna
geldiklerinde kendisini namaz klarken bulurlar. Adam selam verince du-
rumu kendisine anlatrlar. Adam melekleri dinledikten sonra kalkar ve
tekrar namaza durur. Melekler bu duruma ok arr. Namazn sonunu
beklerler ve cehennemlik olduu bildirildii halde niye namaz kldn
sorarlar. Adamn verdii cevap ok manidardr: Cenab- Allah beni kendi-
sine ibadet etmem iin yaratt, ben grevi yapaym da O dilerse beni
cennetine koyar dilerse cehennemine Melekler Allah u Telnn huzu-
runa vardklarnda olanlar anlatrlar ve bu iin hikmetini sorduklarnda,
Cenab- Allah o kulundan raz olduunu ve cennetlik olduunu syler.
Grld gibi nemli olan Onun rzasdr. Kula den zerine deni
eksiksiz ve tam bir gnlle yapmas, bu ekilde kendisini Ona sevdirme-
sidir. Hulsi Efendi Hz. Divannda yer alan bir baka iirinde bu konuyu
u ekilde ifade etmitir:
Sevdim demekle mmkn deil ki sevem seni
Cnm meer ki sen sevesin bendeni hubb-i rz senin
357

356 Feyzl Kadir,c3,s569
Yani asl maksat Onun bizleri sevmesidir. Her ey Ondandr, deilse
kul ne Onu bilebilir ne de Ondan bir ey isteyebilir. Ayn iirde Hulsi
Efendi Hz. bu konuda yle seslenmektedir:
Senden ne isteyem sitnna durup ne du edem
stemek bilmeyen ged senin istenecek du senin
358

Beyitlerde de getii zere ne isteyeceimizi dahi bilemediimiz gibi
biz Onun kullaryz isteyeceimiz duay da O bilmektedir, dua da
Ondadr.
Her ey Ona ait olduu gibi hayr ve er de, mutluluk ve znt de
Ona aittir. Bu yzden insan sevineceinde ve zleceinde her ikisinin
de Allahtan geldiini unutmamal, sevincinde arya gitmemeli, dert
geldiinde de Allahtan geldiini bilip sabretmelidir. Hz. Paygamber
(s.a.v) bu konuda: Mminin baka hi kimsede bulunmayan ilgin bir
hali vardr; Onun her ii hayrdr. Eer bir genilie (nimete) kavuursa
kreder ve bu onun iin bir hayr olur. Eer bir darla (musibete) u-
rarsa sabreder ve bu da onun iin bir hayr olur.
359
buyurmulardr.
Kul unu iyi idrak etmelidir ki en byk mkfat da en byk cezay
da Allahu Tel verir. Bu yzden dnya hayatndaki sevinler ve znt-
ler geicidir. nemli olan Ona kul olabilmektir. Her nefis mutlaka lm
tadacaktr. Allahu Tel bizleri bir imtihan olarak ktlk ve iyilikle de-
nemektedir. Hepimiz sonunda Ona dndrleceiz.
360
Bunu unutmama-
l geici olan bu zaman iyi deerlendirmeliyiz.

357 Divan- Hulusi,156
358 Divan- Hulusi,156
359 Mslim, Zhd, 64; Drim, Rikk, 61.
360 21/Enbiya, 35
5. Kta
Hulsi yrdr gren bakdn ve grdn
Sen erdim deme ana ermi sana erdiin
Cnn alan odur yoluna cn verdiin
lahinin bandan beri her eyin Allahtan olduunu, hidayetin de
Onun ihsan olduunu eitli rneklerle grdk. "Gerek u ki, sen sev-
diini hidayete erdiremezsin. Ancak Allah, dilediini hidayete erdirir. O
hidayete erecek olanlar daha iyi bilir."
361
ayeti bunu aklamaktadr ki
Hz. Peygamberin amcas Ebu Talib hakknda inmitir. Bilindii gibi son
nefesinde kendisini slma davet eden Hz. Peygamber (s.a.v), kendisi
iin yasaklanmad srece balanma dileyeceini sylemiti. Oysa Al-
lah u Tel hidayetin kendi elinde olduunu bildirdi.
nsanolu dnyada iken alp abalayacak, ura verecek ve Onun
rzasn kazanmaya alacaktr. Onun rzasn kazandktan sonra cennet-
te cemalullah ile ereflenip; Yzler vardr ki, o gn l l parldayacak-
tr. Rablerine bakacaklardr.
362
ayetindeki mjdeye nail olacaktr. Daha
nce de dediimiz gibi nemli olan bizim Onu deil Onun bizi istemesi
ve sevmesidir. Hz. Peygamber (s.a.v): Kim Allaha kavumak isterse Al-
lah da o kimseyle kavumak ister Kimde Allaha kavumak istemezse,
Allah da o kimseye kavumaktan holanmaz
363
buyurmulardr. Deil-
se Allahu Tel bizlere muhta deildir. Bizler Ona muhtacz.
364

iirimizin bandan beri anladmz ortak nokta insann her konuda
aciz bir varlk olasdr. O kadar acizdir ki insan, Allah yolunda cann ver-

361 28/Kasas, 56
362 75/Kyamet, 22-23
363 bn Mce, Zhd: 32
364 35/Fatr-15
meyi bile gze alsa, yine cann alacak olan da Rabbidir. O almadktan
sonra insan istedii kadar ura versin bu nasib gereklemeyecektir.
Sonu olarak unu diyebiliriz ki insan bunca acizliine, hatalarna,
gnahlarna ramen esirgeyici ve balayc bir Rabbe sahiptir. Ona yr
olamasak da yr olan bu Rabbine kar elinden geldiince Onun rzasn
kazanacak iler yapmal, tevbe kapsnn daima ak olduunu unutma-
maldr. Allah yr ve yardmcmz olsun


FATMA SARA

Hulsi Efendi'nin pr-hayret bir gazeli
zet: Klasik edebiyat airleri edeb servenleri ierisinde sadece na-
zm veya nesir edeb eser vcda getirmekle kalmam edeb eserin ve
edibinin nasl olmas gerektiine dir gr bildirmilerdir. Grlerine
zellikle dvanlarnn mukaddimlerinde yer vermilerdir. Bu hususta akla
gelen nemli isimlerden biri hi phesiz 16. yzyl Divan edebiyatnn
usta airi Fuzl'dir. Fuzl'ye gre iir, nsanl ycelten amalar do-
rultusunda veya insan deerleri koruma gyesi dnda sadece nefsn
duygularn, egoiste arzularn tatmini yolunda yazlrsa ok tehlikelidir ve
bu yolda iir yazan airler sonunda hsrana urayacaklardr. Olumsuz
gayeler dhilinde deil de iman ve slih amel dorultusunda iir yazanlar
bu kt akibete yuvarlanmaktan kurtulmular ve hatta amalarna nil
olmulardr. Fuzl'nin iir ve aire dir bu grnn yazmza konu olan
20. yzylda klasik tarzda, aruzla iir yazan Osman Hulsi Efendi (k.s.)'de
tezhr ettiini grmekteyiz. Hulsi Efendi (k.s.) iiri man ve slih amel
yolunda yazm, kalemini ird vesilesi klmaya aba gstermitir. Bu
ynyle onun iirini hikem iir olarak deerlendirmek yerinde olacaktr.
Anahtar Kelimeler: Osman Hulsi Efendi (k.s.), tasavvuf, hikmet,
ird
Giri
Klasik edebiyat airleri edeb servenleri ierisinde sadece nazm
veya nesir edeb eser vcda getirmekle kalmam edeb eserin ve edi-
binin nasl olmas gerektiine dir gr bildirmilerdir. Grlerine zel-
likle dvanlarnn mukaddimlerinde yer vermilerdir. Bu hususta akla ge-
len nemli isimlerden biri hi phesiz 16. yzylda Divan edebiyatnn
usta airi Fuzl'dir.
Fuzl Trke Dvan'nn mukaddimesinde yle diyor:
Hamd-i bi-hadd ve sen-y bi aded ol mtekellim-i nutk-ferne ki
sef'ne-i mmid-i skkn- bihr u buhr- nazm temevvc-i istirk-
ve'-uaru yettebiuhumu'l-gvn mstarak- girdb- hrmn itmi
iken silsile-i istisn-i illellezne men brakp uar-y islm sahh
slim shil-i necta ekmi.
(Sonsuz hamd ve saysz vg o nutku yaratan Mtekellim'e (Al-
lah'a) olsun ki nazm denizlerinin mid gemisini 'airler: Bunlarn arkas-
na hep zevk ve elence arayan aknlar ve azgnlar der...' yetinin
lm *getiren+ dalgalanmas mitsizlik ve mahrumiyet girdabnda bat-
maya mahrum etmi iken 'Ama man edenler mstesna...
365
zincirini
salp slm airlerini kusursuz ve salam bir ekilde kurtulu shilene
ekmi...)
366

Fuzl'ye gre iir nsanl ycelten amalar dorultusunda veya
insan deerleri koruma gyesi dnda sadece nefsn duygularn egoist-
e arzularn tatmini yolunda yazlrsa ok tehlikelidir ve bu yolda iir ya-
zan airler sonunda hsrna urayacaklardr. Olumsuz gyeler dhilinde
deil de iman ve slih amel dorultusunda iir yazanlar bu kt akbete
yuvarlanmaktan kurtulmular ve hatta amalarna nil olmulardr.
Fuzl'nin iir ve aire dir bu grnn yazmza konu olan 20. yzyl-
da klasik tarzda, aruzla iir yazan Osman Hulsi Efendi (k.s.)'de tezhr
ettiini grmekteyiz. Hulsi Efendi (k.s.) iiri man ve slih amel yolunda
yazm, kalemini ird vesilesi klmaya aba gstermitir. Bu ynyle onu

365 26/uar, 227.
366 Kllyt- Dvan- Fuzl Ahter Matbaas 1308 s.2
iirini hikem iir olarak deerlendirmek yerinde olacaktr. Peki hikem
iir nedir? Hikem iiri Nbi'nin u beyitiyle ifade etmeye alalm:
Hikmet-mz gerektir e'r
Ki meli ola irda medr
Nbi'ye gre iir hikmet dolu olup anlamyla okuyanlara ird vesile-
si olan szdr. Nbi 17.yzylda hikem tarzda iirler yazm kendisinden
sonra gelen airleri etkilemitir. 17. yzylda mstakil bir tarzn yani hi-
kemi iir tarznn gelimesini salamstr. Ancak bununla beraber hikem
iirin asl kurucusunun Hoca Ahmed Yesev olduunu belirtelim.
Ahmed Yesev Takend ve Sirderya etrafnda, Seyhun'un tesindeki
bozkrlarda yaayan gebe Trklere slmiyeti, tasavvufu, eriat h-
kmlerini, tarikat adab ve erknn retmek amacyla sde bir dille ve
Halk edebiyatndan alnma ekillerle hece vezninde manzumeler yazm-
tr. Dier manzumelerden ayrt etmek iin Hikmet ad verilen bu man-
zumler dervileri vastasyla en uzak Trk topluluklarna kadar ulatrl-
mtr. Geni bir sahada yaylma imkn bulan hikmetler edebiyatmzda
da bir gelenein balangc olmudur. zellikle mutasavvf airler hikem
tarzda iirler yazarak Ahmed Yesev'nin balatt geleneini devam et-
tirmilerdir.
Mutasavvf airler yaadklar dnemde halka islmiyeti anlatmak
tasavvufun inceliklerini retmek erat hkmlerini bildirmek gibi sar
nedenlerle ird vesilesi olan iirler yazmlardr. iiri irda vesile olma-
da bir ara olarak grmler seslerini iir yoluyla duyurmaya almlar-
dr.
Yazmza konu olan Osman Hulsi Efendi hikmet gelenein 20. yz-
yldaki temsilcisidir. Hulsi Efendi'nin Dvannda yer alan iirleri tahkk
edildiinde airin her iirini rd vesilesi olarak vcda getirdii grl-
mektedir. Hulsi Efendi iirlerinde tasavvuf remizler aracl ile sa-
natkrne bir biimde grlerini ortaya koymutur. nsanlar iyiye gze-
le sevketmeye almtr. Bunu yaparken Divan edebiyatnn zengin ha-
yal dnyasndan yararlanm, bylelikle iirini yavanlktan kurtarmtr.
Aada airin divannda yer alan 171. gazeli, edeb ahsiyeti ve bu ahsi-
yeti ekillendiren mnevi kimliinin nda tarafmzdan incelenip ak-
lanmaya allmtr.
171. Gazel
Vezni: Mstefiln- Mstefiln- Mstefiln- Mstefiln
1. ki cihnn zbdesiyim cnibim cnn ile
Ben meknym knmn knm bana mekn imi
2. Ayr bilenler ayrdr ukn mkden
Ben cnym cnnmn cnnm bana cn imi
3. Ben bir drr-i sencdeyim knmdr ummn iinde
Ben knym ummnmn ummnm bana kn imi
4. Yakb-ve h eylerim Ysuf benimle yr iken
Ben drrym Kennmn Kenn benimle kn imi
5. Hzr ile buldum hayt ben srr ile erdim ana
Ben b- hayt aynym aynm bana ayn imi
6. ol vahdete yol bulmuum hir o yol ben olmuum
kn tahkk grmm tahkk bana kn imi
7. Hulsiyi b-reyim her derdlere men reyim
Ben seyrimin hayrnym seyrim bana hayrn imi

1. Beyit:
ki cihnn zbdesiyim cnibim cnn ile
Ben meknym knmn knm bana mekn imi
Gnmz Trkesiyle:
(Ben iki cihann zym sevgili ile ayn tarafdaym. Ben kaynamn
mekanym kaynam da bana mekanm.)
nsan yaratlanlarn en ereflisidir. Cenb- hak insan yarat vakit
ona kendi zatndan flemitir. Bu nedenle insan vcd- mutlan tecel-
ligh olarak adledilegelmitir. Esasen insan ile beraber hlkedilen her
mahlkda hlkedinin ninesi bulunur. Nak nakkndan ri deildir.
nemli olan bunu idrak edebilmektir. Ancak yaratlanlarn en ereflisi
olmas hasebiyle bu teceligh vasf insanda daha belirgindir. Gerek Tek-
ke edebiyatnda gerekse Divan edebiyatnda bu zellik sk sk ilenmitir.
nsan ve zellikle insann yz ilhi srlarn tecelligh olarak dnl-
mtr. Hatta Divan edebiyatnda medhedilen gzelin yzndeki ayva
tyleri siyahl ve ekli bakmndan Allahn kelm olan Kur'an yetlerine
benzetilmitir.
Zbde szlk anlamyla bir eyin en kymetli paras, z, zet de-
mektir. Hulsi Efendi bu beyitinde ahs nezdinde insann iki cihnn
zbdesi olduunu ortaya koyar. Tasavvuf inancnda insann vasflarndan
biri zbde-yi lem olmasdr. Galib dede de bir beyitinde Hoa bak
ztna kim zbde-i lemsin sen/ Merdm-i dide-i ekvn olan demsin
sen diyerek insana seslenmi insann kendisini idrak etmesini salama-
ya almtr. nsann zbde-i lem olmas ya da iki cihann zbdesi ol-
mas demek Allahn onda tecelli etmesi demektir. Zira kaintn yaratl
sebebi de insandr. Bu insan insanlarn en hayrls olan efendimiz Mu-
hammed Mustafa (s.a.v.)'dr.Bu durum Levlke levlke lema halaktl
eflk Eer Sen olmasaydn varl yaratmazdm.
367
hadis-i kudsisinde
ortaya konmaktadr.
lhi nurlara tecelligh olan insan bu ynyle kendisini yaratanla ay-
n cihettedir. Hallc'n Ene'l Hak, Cneyd-i Baddi'nin Cbbemin altn-
da Allahtan bakas yoktur. demesinin srr da budur. Bu ha yaratla-
nn yaratclk iddis gdmesi demek deildir. Allah akyla yanan dervi
gnlhnesini kesretten arndrmaya baladka o hnede Allahtan ba-
kasnn olmadn grr. Zaten o hnenin mutlak sahibi de O'dur. Yunus
Emre'nin dedii gibi gnl alabn yani Allahn tahtdr. Seyr slk eden
dervi mertebe atladka kendisi eksilir, yaratcya duyduu sevgisi mu-
habbeti artar. Bu seyir iinde yaratcsnn inyetiyle kendi srlarnn far-
kna varr. Yaratcnn kudretinin kendisinde aksediini grr.
nsan mertebe olarak meleklerden yksektir. Zra meleklerde nefis
yoktur. Ama insan nefis sahibidir. Kendisini kendi iradesiyle ihy etmeye
muktedirdir. Allah bu hakk insanlara tanmtr. nsan bu ynyle yara-
tlm her iki aleminde z olmas sfatn hakeder. Yaratlma insanla ba-
lamtr. lk yaratlan nur bilindii zere Efendimiz Aleyhiselt Ves-
selm'n ruhudur. Kainatn lm de yine insann lmyle olacaktr.
Beyitin ikinci msrasnda (Ben meknym knmn knm bana
mekn imi) insann kaynann mekan olmas, kaynann da insann
mekan olmasndan bahsedilir. Bu ifade insann yaratcsyla mnasebe-
tini ortaya koyar. Kaynak kavramyla tebih olunan Cenb- Hak mahlku
insanda tecell eder. Ben yere ge smam. Bir mmin kulumun kal-
bine sarm.
368
hadis-i kudssinde bu durum bildirilmitir. nsann kalbi
kaynana/yaratcsna mesken olmuken kendi varl da o kaynaktan
olmutur. Hsl Sadk Yalszuanlar'n Aklarn Srr adl eserinde bu-
yurduu gibi nsan kaynandadr ve kayna da insandadr.

367 KefulHaf: 2/232
368 Acln, Keful-Haf, II, 195
2.Beyit:
Ayr bilenler ayrdr ukn mkden
Ben cnym cnnmn cnnm bana cn imi
Gnmz Trkesiyle:
(Aklar sevgililerinden ayr bilenler onlar ayryor. (Oysa) Ben sev-
gilimin can sevgilim de benim canmm.)
Rind zhid atmas Divan edebiyatnn zellikle tasavvufi manada
nl atmalarndan biridir. Rind szlk anlamyla kalenderler, dnya
ilerini ho grenler anlamna gelir zhid ise ok ar sofu, kaba sofu
anlamndadr. Rind zhid edeb olarak iki zt karaakteri temsil eder.
Rind hereyi bovermi kalender tabiyatl bir karakteri sembolize ederken
zhid srekli ibadet eden camiden kmayan sofu bir karakteri temsil
eder. Bu iki karakter srekli atrlar. Rindler zahidleri riyakarlkla zahid-
ler rindleri kafirlikle sularlar. Rindler stleri balar yrtk hayata bo-
vermi bir ekilde gzeran ederler Zahidler ise srekli ibadet eder ancak
bunu bir nevi gsteri arac olarak kullanrlar. Buna kar kan rindler
aslolann muhabbet olduunu sylerler. Rind zahid atmasn eyh-
lislm Yahya Efendinin u gzel beyitiyle zetlemek yerinde olsa gerek :
Mescidde riy-peler itsn ko riyy
Mey-hneye gel kim ne riy var ne mryi
eyhlislm Yahya Efedi burada brak mescidi orada riyakrlar riya
etsinler sen meyhaneye gel nk meyhanede ne riya var ne de riya
eden, demektedir.Yahya Efendi burada Mesciddeki zahidleri gsteri
iin ibadet yaptklarndan dolay riyakarlkla sulamaktadr. Oysa mey-
hanedeki bir kimse de riya yoktur. O sadece arap iip sarho olma niye-
tindedir. Tabi buradaki meyhane ve arap birer tasavvufi remizdir. Mey-
hane gnl arap ise ilhi ak sembolize eder. Yoksa eyhlslmlk
pyesi alm bir kii olarak Yahya efendinin byle bir sz gerek anla-
myla kullanmas beklenilemez.
Hulsi Efendi bu beyitinde aklar sevgilisinden ayrann onlar ayr
olarak dnenler olduunu ifade etmektedir. 20. yzylda Divan edebi-
yatyla bu denli har neir olan bir airin burada serzenite bulunduu
tip hi phesiz kaba sofu kimseler yani zhidlerdir. Zhidler bu gibi d-
ncelerin kfr olduunu ileri srerek bu dncelere sahip rinleri
kfirlikle sularlar. Oysa rindlere gre kii srekli yaratcsyla hemhldir.
Zira yaratcs onda tecelli etmitir. Arz- hal etmeye cana seni tenha bu-
lamam/ Seni tenha bulcak kendimi asla bulamam beyitinde ifade edil-
dii zere sevgili nn candr.k sevgilisine akn itiraf etmek iste-
diinde dahi onu yalnz bulamaz onu yalnz bulsa kendisini asla bula-
maz. nk k ile muk bir gnlde yek vcd olmutur. Ak sevgili-
sine duyduu ak sayesinde vardr. Sevgilisi bu ak istedii iin n
yaratmtr. te bu da gizli bir hazine olup bilinmek isteyi srrdr.
k ya da mukdan biri olmasayd dieri de olmazd. Zira muk-
ekber olan Allah klarn yani kullarn yaratmasayd k olmazd. k-
lar olmaynca muk da bilinemezdi. Allahu Zlcelal bilinmek istedii
iin varl yaratt. Bilindi ve tm aklarn gnllerini yakan bir muk
oldu. O yzden muk ana can k sa mua can oldu.
3.Beyti:
Ben bir drr-i sencdeyim knmdr ummn iinde
Ben knym ummnmn ummnm bana kn imi
Gnmz Trkesiyle:
(Ben ll bir inciyim kaynam denizin iindedir. Ben denizin kay-
naym deniz benim kaynam.)
nci, istiridye gibi baz kabuklu deniz hayvanlarnn ierisinde oluan
ve daha ok ss eyas olarak kullanlan kk, yuvarlak, sert ve sedefli
maddedir. Nehirlerdeki tatl su yumuakalarnn dokularnda da iyi ol-
mayan incilere rastlanabilmesiyle beraber esas deerli inciler, genellikle
deniz sularnda, birok tr bulunan istiridyelerin bnyesinde teekkl
eder.
369

Divan edebiyatnda inci ok eitli terkipler ierisinde kullanlm
birok unsura tebih yoluyla isnd edilmitir. Hulsi Efendi Divan edebi-
yatnda pek de alk olmadmz bir terkiple drr-i sencde kavramn
kullanmtr. Sencde kelimesi szlkde ll, tartl, deerli, tam yerin-
de sylenmi sz mnasndadr. air burada kendisini ll bir inciye
benzetmi, kaynann deniz olduunu, ayn zamanda kendisinin de de-
nize kaynak olduunu vurgulamtr.Yukarda zikredildii zere inciler -
zellikle deerli inciler- tuzlu sulardaki istiridyelerin ierisinde yetimek-
tedir. Bu nedenle deniz incinin kaynadr.
ncinin ortasnda daima bir parazit, kum tanesi trnde bir ekirdek
bulunur. Bu ekirdek, tedrcen kalsiyum karbonat tabakalaryla kapla-
nr. nci biimini, kendisini sedef salgs ile kaplayarak oluturan istirid-
yenin iine kaan kum tanesinden alr.stiridyenin bu yabanc maddeden
kendini korumak ve onu zararsz hale getirmek iin salglad sv, kat-
manlar ve incinin teekkln salar.
370

Bu aklamalarn nda airin drr-i sencde metaforu daha net an-
lalabilir hle gelmektedir. yle ki insan da dnyaya annesi araclyla
gelir. nce alanm bir yumurtadan ibaret olan insan ana rahminde
byyp geliir. Tpk insann ana rahminde byyp gelimesi gibi inci-
de istiridyenin iinde byyp geliir. Belli bir sre ierisinde geliimini
tamamlar. Ne zaman ki sedef alr o zaman inci ruhlar leminden cisim

369 Meydan Larousse, nci maddesi
370 Meydan Larousse, nci maddesi
alemine gemi olur. Bu gei inci iin gurbete d demektir. nsann
ruhu da bezm-i elestde yaratlm daha sonra oradan alnp dnyaya an-
nesi araclyla intikl etmitir. Bu intikl tasavvuf inancna gre bir gur-
bet srecidir. nsan dnyaya gelmekle gurbete dm olur. Tpk do-
um sanclar gibi inci de istirdyenin ierisinde karken bir titreim ger-
ekleir. Bu titreimin ardndan istiridye alr ve inci meydana gelmi
olur. Daha sonra dalgalar aracl ile srklenen inciler ana vatanndan
yani istiridyeden ayrlarak gurbet diyarna gelir. Ali Nihat Tarlan'nn eyh
Galib'in divannda yer alan Teblerze-zd gevher-i galtn- gurbetim
/Mihr-i sadef sabh- Nibrdur bana beyti iin yapm olduu erhde
Cenb- Hakk, bir gizli hazine idi. Tannmay sevmi ve kendisini tanma-
lar iin mahlkt, insanlar yaratmtr. Gizli hazineden kan ey de, inci
gibi kymetli bir madde olacaktr. demitir. Hulsi Efendi'nin de beyitte
kendisini inciye benzetmesinin nedeni budur.
air ikinci msrada Ben knym ummnmn ummnm bana kn
imi diyerek denizin varlnn kayna, kendisinin de denizin kayna
olduunu belirtmitir ki bu yine yaratan ile yaratlan arasndaki o birbi-
rini btnleyen rabtaya iarettir.
4. Beyit:
Yakb-ve h eylerim Ysuf benimle yr iken
Ben drrym Kennmn Kenn benimle kn imi
Gnmz Trkesiyle:
(Yusuf benimle dost iken ben Yakup gibi ah ediyorum. Ben
Kennmn incisi ve kaynaym.)
Peygamberler ierisinde hayt en iyi bilinenlerden birisi Hz.
Ysuftur. Onun hayt gerek Kurn- Kermde Ysuf Sresinde ve ge-
rekse Tevratn Yaratl blmnde birbirine yakn bir biimde ve et-
raflca anlatlmaktadr. Hz. Ysuf, Hz. brhimin torunu Ykup peygam-
berin oludur. M.. 1300l yllarda Filis-tinde domu 17 yandan
sonra Msrda yaamaya balam ve orada vefat etmitir.
371

Hz. Yusuf ve Zleyha hikayesi zellikle dini hviyetinden dolay Arap,
Fars, Trk edebiyatlarnda skca ilenmi airler tarafndan byk ilgi
grmtr. Bu ilgi dorultusunda pek ok air Yusuf u Zleyha mesnevisi
telif etmitir. Trk edebiyatnda Yusuf u Zleyha mesnevisi telif eden
airlerden bazlar : eyyad Hamza, Sle Fakih, Erzurumlu Darir, Ahmedi,
eyholu Mustafa, Krml Abdlmecid, Hamdullah Hamdi, Kemal Paa-
zade, Talcal Yahya' dr. Yusuf u Zleyha mesnevilerinin dnda Hz. Yu-
suf ve hayatna dir bir takm hususlar Divan edebiyatnn zengin maz-
mun dnyasnda yer almtr. rnek olarak Kardelerinin Hz. Yusuf 'u
kuyuya atp babalar Hz. Yakup'a ld demelerinin ardndan Hz. Yakup
iine dt derin acy tasvir etmek iin divan edebiyatnda
Hz.Yakup'un evi Klbe-i Ahzan, beyt'l hazen eklinde tanmlanmtr.
Beyitlerde kulbe-i ahzan metaforu hz. Yakup (a. s.) ile beraber ele aln-
mtr. Ayrca Hz.Yusuf'un gzellii Hz. Zleyha'nn Hz.Yusuf'u msrl ka-
dnlarn karsna karmas ve kadnlarn Hz. Yusuf'u grnce meyve ye-
rine ellerini doramalar hadisesi, Hz. Yusuf'un kuyuya atlmas, yapt
rya tabirleri ve sir hususlar Divan airlerinin iirlerinde ilenmitir.
airimiz Hulsi Efendi gazelinin bu beyitinde Hz. Yusuf (a.s.)dan ha-
reketle tasavvufa dair grlerini ortaya koymaya devam etmektedir.
Birinci msrada Hulsi Efendi Yusuf ile yar olmasna ramen Ykup aley-
hisselam gibi ah ettiini syler. Oysa o Yusufla ayndr. Ah edilerini din-
dirip bir baksa kendisinin Yusuf'dan gayr olmadn grecektir. Esasen
bakan seven ve sevilen birbirinden ayr deildir. Her ikisi de ilahi srlarn
tecelligahdr. Bu hususla ilgili olarak Kendi hsnn hublar eklinde pey-

371 Hz. Ysufun Grd Ryanin Fussul-Hikemdeki Yorumu, Dilaver GRER, Zafer
ErginliTasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 2008,
say: 21, ss. 39-56.
da eyledin/ em-i akdan an dnp seyreyledin beyitini rnek verebi-
liriz. Burada da ifade edildii gibi Cenab- Hak kendi gzelliini gzeller
eklinde yaratm Aklarn gznden bu yaratt gzelleri seyreylemi-
tir. Bir an seven ve sevilenin birbirinden gayr olmadn anlamas
veya Hulsi Efendi'nin buyurduu gibi Yusuf ile beraberken Yakup gibi ah
etmesi Hakikat makamyla ilgilidir. Msraya dikkat edilirse iirin kah-
raman bu hakikati yeni yeni idrak etmitir. Bu mdrik hali anlatrken
kendisini soyutlayarak beyitin sonundaki -m -imi'li ifadelerle bu srra
hayretle erdiini ortaya koymutur.
kinci msrada air kendisini Ken'an'n incisi ve kayna olarak betim-
lemitir. Hulsi Efendi burada rc sanatna bavurmutur. lk msrada
kendisinin Yusuf ile yar olduunu sylemesine ramen bu msrada ken-
disinin bizzat Ken'an'n incisi yani Hz. Yusuf olduunu sylemitir. Byle-
likle ilk msrada belirttii ifadeden caym gibi grnp aslnda yukarda-
ki ifadesini glendirmitir. Beyit deta tasavvufi manada bir mertebe-
den dierine geii rc sanatyla sahnelendirmitir. lk msrada air
kendisi ve yri Yusuf ayrmna giderken bu msrada kendisinin ve Yu-
suf'un ayn olduunu vurgulamaktadr. Hatta Kenn benimle kn imi
ifadesiyle mertebe anlamndaki gei daha da kuvvetlenmitir.
5. Beyit:
Hzr ile buldum hayt ben srr ile erdim ana
Ben b- hayt aynym aynm bana ayn imi
Gnmz Trkesiyle:
(Ben hayat Hzr ile buldum ve sr ile ona erdim. Ben b- haytn
kaynaym kaynam da bana aynm.)
Farkl zamanlarda yaam Divan, Halk ve Tasavvuf airlerinin divan-
larnda Hz. Musa ve Hzr Kssas'nn ya da dorudan doruya Hzr, Hzr-
lyas vb. kavramlarn eitli ekilde terennm edildiini grrz. Divan
airlerinden rnek olarak Baki, Yahya Be,Tacizade Cafer elebi, Nev'i
Hayali Be, Vasfi,Amri ve nihayet Nedim 'in divanlardnda yer alan iirleri
ve daha bir ounu anabiliriz.Halk airlerinin divanlarndan Pir Sultan
Abdal, Virani, Karacaolan ve k mer divanlaryla asl ah smail Ha-
tayi'nin divanna iaret olunabilir.Tasavvuf airlerine gelince ilk olarak
Mevlna, Sultan Veled, Yunus Emre, Nesimi, eyh Muhyi'd-Dn elebi,
Erefolu Rumi Niyazi-i Msri, brahim Hakk Erzurumi ve Bektai eyhi
Kazm Baba divanlaryla daha pek oklar saylabilir. Bunlar arasnda
zellikle 15. yzylda yaam eyh Muhyi'd-Din elebi'nin -divan ad
tamakla beraber bilinen anlamda bir divan olmayan- divan, yazarnn
muhtemelen Hzr tarkatna mensup olmas dolaysyla ayr bir nem
tar. Yazar divannda bir gece mana alemine Hzr'la yapt uzun yolcu-
luu ve Hzr'n niteliklerini anlatr. Eser her manzumenin sonunda Hzr
anld iin Hzrnme diye de bilinir.
ok eitli kaynaklardan beslenip uzun bir oluum devresi sonunda
gelitirilen Divan edebiyat A.Srr Levend'in ifade ettii gibi bir mazmunn
ve mefhum edebiyatdr. Divan edebiyatnda iinde bulunulan devirlerin
bilgisine inan ve kanaatlerine iaret eden mazmun ve mefhumlarn bir
ksm tarihte mehur peygamberler, bunlara ait kssalar, mehur h-
kmdarlar, alim cmert zengin ve adil ahsiyetler ile bunlarn efsanevi
hikayelerine aittir. Hzr, ilyas, Hzr-lyas, b- hayat ve skender kelime-
leri de Divan adebiyatnda deiik amalar ifade edecek tarzda ok sk
kullanlan kavramlardandr. Kkeni ok eskilere giden btn dou ve
bat edebiyatlarnda olan mehur efsaneye gre Makedonyal Byk
skender Hzr ile beraber lmszlk baheden hayat kaynan aramak
iin Karanlklar Diyarna gitmitir. Hzr bu yolculukta lmszlk suyunu
bulmu imi ve kyamete kadar lmszle kavumutur. Grek kken-
li bu eski efsane hayli erken devirde btn slm milletlerince slmi bir
kimlie sokularak benimsenmitir. Bu sebeple birok mslman air ve
yazar bu nl efsaneyi manzum ve mensur olarak defalarca kaleme al-
m b- hayat iip lmszle kavuan Hzr'n hikyesini anlatmtr.
Hulsi Efendi bu beyitinde Hzr ile hayat bulduunu ifade etmekte-
dir. air beyiti iin setii Hzr ve Hayat kelimeleriyle yukarda zikretti-
imiz efsaneye telmihte bulunmaktadr. Hulsi Efendi efsanede Hzr ile
yolculua kan skender'in yerine bu beyitte kendisini koymaktadr. Be-
yite gre Hulsi Efendi, Hzr ile yolculua km ve bu yolculuk sonunda
hayat bulmutur. Hayat kelimesiyle air canlla kavumay ifade et-
mektedir. Efsaneye gre Hzr dirilii lmszlk suyu yani b- hayat ile
elde etmitir. Ancak Hulsi Efendi'nin beyitininde efsaneden farkl bir
durum sz konusudur. Efsanede Hzr ile yolculua kan skender ab-
hayata ulaamazken burada air kendisinin b- hayata ulatn ifade
etmektedir. Ayrca msrann devamnda yer alan ben srr ile erdim ana
ifadesiyle air karanlklar lkesine yaplan yolcua yakr biimde gizemli
bir tablo izmektedir. Adeta skender'e nispet edercesine kendisinin ab-
hayat bulduunu, ona srlarla ulatn ifade etmektedir.
kinci msrada ise gazelin tmnde grlen dngsel yap yine orta-
ya konmakta kendi varlnn b- hayata kaynak olduunu vurgulamak-
tadr. air aynm bana ayn imi diyerek kaynann aslnda kendisine
ayn olduunu farkettiini belirtmektedir. Ayrca msrada geen b-
hayat aynym ifadesini ben b- hayatn kendisiyim eklinde de oku-
mamz mmkndr.
6. Beyit:
ol vahdete yol bulmuum hir o yol ben olmuum
kn tahkk grmm tahkk bana kn imi

Gnmz Trkesiyle:
(u vahdete yol bulmuum. En sonunda o yol ben olmuum. Gerek-
leri salam bir biimde grmm. Gerekler bana ikan (hali)ymi.)
Vahdet Arapa, birlik demektir. Gerek mnda bir olan Cenb-
Hak'tr. Kesret ise vahdetin zttdr. Tasavvufi manda Allah'dan gayr
olan herey kesret olarak tanmlanmaktadr. Kesret vahdete ulamada
engel tekil eder. Bu nedenle sfiler vahdete ulamak iin kesretten
arnma mcadelesi verirler.
airimiz Hulsi Efendi vahdete yani Allah'a ulamada bir takm yollar
bulduunu, en sonunda bulduu doru yolun kendisi olduunu dile ge-
tirmektedir. airimizin bu ifadesi 'Nefsini bilen Rabbini bilir' hadis-i kud-
sisini hatrlatmaktadr. Buna gre kulun rabbine ulamada kullanaca
yegne yol kendi nefsidir. Sufi bu yolda kendi nefsiyle mcadele verece-
ini bilmelidir. Kendisinin farkna varan kii Rabbinin azmetini idrke
nil olur. Bylelikle kendi acizliinden rabbinin klliyetine ular. Bu ha-
dis-i erif ile ilgili olarak bn Arabi (ra) yle buyurur: Her insanda bir
lahi sim daha fazla mtecellidir. nsan, ancak bu smin tecellisi kadarn-
ca nefsini bilecektir.' Yani bu lahi smin tezahr orannda Rabbini bile-
cektir. Rabbin Zat' bilinmez. Zat'n tefekkr yasaklanmtr. nsan idraki
zaten Zat' fikretmekten acizdir.
kn szlk anlamyla salam bili, bilme demektir. Tasavvufi
manda ikn yakn hlinin balamasdr. Bu 3 basamakta gerekleir: 1)
lm'el Yakn 2) Ayn'el Yakn 3)Hakk'el Yakn. lm'el Yakin, Arapa seksiz,
phesiz bilgi anlamndadr. Bu basamak man basamadr. Ayn'el Yakn
Arapa yakni grmeyi ifade eder. Gzle grmek yoluyla ulalan ilim
demektir. Bu basamak ikn basamadr. Hakk'el Yakn ise Kan'nin
ifadesiyle Hakk'n, hakikatini ayne'l-cem'i'l-ehadiyye makamnda
mhede etmesidir. Bu durumda kul, Hak'ta fam olur; hal, sz ve u-
hud adan Hak ile bak olur.
Bir nefsin ikna ulamas iin imanda kemale ermesi gerekmektedir.
Hulsi Efendi kn tahkk grmm tahkk bana kn imi msrasnda
ikn basamanda olduunu ifade eder. kn basamanda kii iman etti-
i eyi grr hale gelir. O yzden bu basamak Ayn'el Yakin olarak deer-
lendirilir.
7. Beyit:
Hulsiyi b-reyim her derdlere men reyim
Ben seyrimin hayrnym seyrim bana hayrn imi
Gnmz Trkesiyle:
(Ben aresiz Hulsiyim. Her dertlere ben areyim. Ben seyrime hay-
ranm seyrim de bana hayranm.)
Hulsi Efendi gazelinin son beyitinde kendisini aresiz Hulsi olarak
vasflandrp her derde de dermann yine kendisi olduunu vurgulamak-
tadr. aresiz bir kimsenin her derde derman olmas fikri ierisinde ztlk-
lar barndrr. air burada tezat sanat uygulamtr. Grnrde elikili
ve birbirirne zt duran ifade essen birbirini btnlemektedir. Bir kimse
acizliini farkettii oranda manevi irtifa kazanr. Bu manevi ykseli be-
raberinde manevi dertlere derman olabilme halini getirir.
kinci msrada air kendisinin kendi seyrini hayran olduunu ayn
zamanda seyrinin de kendisine hayran olduunu vurgular. Hayran kav-
ram hayret kknden gelmektedir. Bir kimse ancak karsnda hayrete
dtne hayran olabilir. Bylelikle air kendi seyrinin karsnda hay-
rete dtn ifade etmektedir. Beri tarafdan o seyir de seyredenin
ztna hayrandr. nk o zat ilahi tecellightr.
Sadk Yalszuanlar Aklarn Srr adl kitabnda yer alan Cihann
Zbdesi, Vaktin Olu balkl yazsnda bu beyit iin u tespiti yapmakta-
dr:Burada kozmik devir tamamlanmaktadr.Zaman balad yere
dnmekte ve hakikatin srr tamamlanmaktadr.Tarihe ve zamana bu
irfann iinden bakmak gerekir.
Sonu
20. yzylda mazi gzyle baklan Divan edebiyat usul ve aruz l-
syle mretteb bir divan telif eden Hulsi Efendinin iirleri ayn za-
manda insanlar iyiye gzele ynlendirme de bir vesile arac olmutur.
air bu ynyle Divan airlerinden biraz daha uzaklap daha ziyde mu-
tasavvf-air tipine has tavr sergilemitir.. Bu hususda airin iinde bu-
lunduu yzyln artlarn da gz nde bulundurmak gerekir. Ancak
mutasavvf kimlii ar basmakla beraber airin L-din edebiyata vakfl-
da kulland mazmunlar araclyla grlmektedir. O bu mazmunlarla
hikem olarak tavsif edebileceimiz iirlerini sanatsal adan zenginle-
tirmi 20. yzyln hikmet-miz bir airi olmutur.
KAYNAKA
Altunta, hramczde Hac smail Hakk, Niyz-i Msr Dvn- lhiy-
yat ve Aklamas, Cilt 2 Gzde Matbaaclk, stanbul ?
Biikan, Ali Fuat, Nb Dvn , 2.Cilt st. 1997
Dvn- Huls-i Darendev'den erhler, Nasihat Yay. 2012
Dvn- Huls-i Darendev, Haz.MehmetAkku, Ali Ylmaz, Nasihat
Yay. st.2006
Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu, Dilaver
GRER Zafer ErginliTasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (b-
nl-Arab zel Says-1), yl: 9 *2008+, say: 21, ss. 39-56.
http://www.allahvesistemi.org/ahmedHulsidekavramlar/kavramla
r/ikan/
bn'l Arabi, Muhyiddin, Fssul Hkem ( eviri ve erh: Ekrem De-
mirli), Kabalc Yay. st. 2006
Kalkm, Muhsin, eyh Glib Dvn'nda Dr Ve Sadef Objeleri
Qafqaz niversitesi Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, Bak
AZERBAYCAN
Kalkm, Muhsin eyh Glib Dvn, Aka Yay.Ank. 1994
Kavruk, Hasan eyhlslm Yahya Divan, Ank. 2001
Nur, Doan Muhammet, Fuzul'nin Poetikas, Yelkenli Yay. st. 2009
Ocak, Ahmet Yaar, slm-Trk nanlarnda Hzr Yyud Hzr-lyas
Klt, Kabalc Yay. st. 2006
Onay, Ahmet Talat, Aklamal Divan iiri Szl/ Esli Trk Edebiya-
tnda Mazmunla ve zah Haz.Prof.Dr.Cemal Kurnaz, H yay. st.2009
Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, L&M Yay. st. 2003
Prof.Dr.Ali Nihad Tarlann Makalelerinden Semeler. 1990. Atatrk
Kltr Merkezi Yay., Ankara
entrk, Ahmet Atill, Osmanl iiri Antolojisi, Yky Yay. st. 1999
Tarlan, Ali Nihat, Fuzl Dvn erhi, Aka Ank. 2011
Tat, Mustafa, Tasavvuf ve Rumuz, Yesevilik Bilgisi (Haz.Cemal
Kurnaz, Nustafa Tat) MEB Yay. Ank. 2000
Tat, Mustafa Yunus Emre Divan Tenkitli Metin, Cilt II, KBY Ank.
1990
Trkdoan, Melike Gkcan, Klasik trk Edebiyatnda Yusuf u Zleyha
Mesnevileri zerine Mukayeseli Bir alma Tc.Kltr ve Truzim Bakanl-
Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl /Kltr Eserleri 2011
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yay. st. 2001
Yalszuanlar, Sadk, Aklarn Srr, Nasihat Yay. Ank. 2007
Yazr, Elmall M.Hamdi, Ku'rn- Kerim Meli, Pusula Yay. st.


KADRYE KAYA
Anadolunun slmlamasndan sonra irad vazifesi gren Allah
dostlarndan Hac Bayram- Veli Hazretleri nin hocas Somuncu Baba
diyer adyla eyh Hamid-i Veli Hazretleri nin 12. kuaktan torunu olan
Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi Hazretleri ayn zamanda hem anne
hem baba tarafndan seyyiddir Peygamber Efendimiz ( s.a.v.) dem bu
yana sre gelmi hizmet zincirinin bir halkasdr Kadir gecesi dnyaya
gelmi olan Hulsi Efendi Hazretleri etrafna daima gl kokusu yaym-
tr. Be yanda iken mridi ile karlam ve o kck yana ramen
byk bir olgunlukla onlar gidecekleri yere gtrm karlgnda sade-
ce himmet istemitir. Bu olaydan sonra ilk olarak yazm oldugu ilahisi
Can alc gzlerinin ald beni bir nazar / Onmayc derdu gama sald
beni bir nazar dir. Ve mridi ile arasnda bulunan muhabbet ile bir ok
ilahi daha yazmtr. Yazm oldugu ilahileri Dvn- Huls-i Drendev
adl eserinde toplanmtr. ilahilerinde Farsca ve Osmanlca olmak zere
birden fazla dil kullanlmaktadr Hulsi Efendi Hazretleri nin yazm ol-
dugu ilahileri inceleyen profesrler cok armlar ve byle ilahilerin
yazla bilmi olmasn hayretle karlamlardr. Hulsi Efendi Hazretleri
ise bu ilahilerin szlerinin kendileri tarafndan yazlmadg Allahtan gelen
bir dogula yazldklarn ifade etmitir. Gnmzn son mutasavvf olan
Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi Hazretleri nin Mektbat- Huls-i Dren-
dev,eyh Hamid-i Veli Minberinden Hutbeler ve Dvn- Huls-i Dren-
dev adl eseri bulunmaktadr.nallah bizde Hulsi Efendi Hazretleri
nin yazm olduu Canana gnl ban seyrana yetirdim dizesiyle ba-
layan ilahisini acizane anlamaya ve aklamaya alalm.
1.

2.
n
3. -

4. Takat m koydu hicr-i gamn gr ki bu tende
-
5.
Sor halimi sen sahibi ihsana yetirdim
6. Aldm ele karaym kapna geldim

7.

8.
- -
9. -
-

(Sevgiliyle aramda olan gnl ban seyre ulatrdm.Onun yolunda
canm her an feda edebilecek seviyeye ulatrdm.)

nsan ycelten Allah ak yani ilahi aktr. lahi ak ylesine gzeldir
ki insan bu ak kolay kolay elde edemez. O ak elde edebilmek iin
odunun oduyla ateleyip sonra da yanmak yanmak ve kor olmak gerek.
nsann bunun iin bir ndere ihtiyac vardr. u fani dnyada bile yapt-
mz her iimizde bir liderimiz,bir efimiz vardr. nsann manevi kemale
eriip Allah akyla yanabilmesi iin de bir manevi hocas ,mridi olma-
ldr. nk o mrid insann yn gstericisidir, o ilahi ak bulabilmesi
iin bir aracdr. nsan mridini bulduktan sonra ayana ba koyup de-
diklerine itaat etmelidir. Ne derse nedensiz niinsiz yapmaldr. Hatta
onun yoluna kurban olmaldr. Zaten bunun bir rneine de asr- saadet
dneminde rastlarz. Sahabeler Peygamber Efendimize : Anam babam
sana feda olsun Ya Rasulallah demilerdir. nsan teslim olmal ve mri-
dine gnlden balanmaldr. Hulsi Efendi Hazretleri sevgiliyle arasn-
daki gnl bann kuvvetlenmi olduunu ve Allahn rzasn kazanabil-
mek iin cann bile feda edebileceini ifade etmitir.

(Varlmdan soyunup yoksul (plak) olduumdan beri dnyaya
olan gnl ballm ve kfrm imana ulatrdm.)
Allah dostlar tasavvuf eitimlerine ilk olarak nefis terbiyesi ile
balamlar, nefislerini terbiye edip benliklerinden kurtularak dnyaya
olan gnl ballndan uzaklap Allaha ve Allah sevgisine yaklam-
lardr. Mrid mrid ilikisindeki nefis eitimini yle rneklendirebiliriz:
ahin avcs ahini yakalar. Onu evcilletirmek iin ayan ve gzn
balar. Dardan bakldnda ikence yapld dnlse de ahin avc-
snn amac ahini evcilletirip padiaha sunabilmektir. te Allah dostlar
da nefis terbiyesiyle her eye hikmet nazaryla bakmaya ve her ey de
Cenab- Allahn tecelliyatn grmeye balamlardr. Aslnda hibir eyi
kendilerinin yapmad her eyin Allahu Telnn ol emriyle olduunun
farkna varmlardr. Ayet-i kerimede mealen: Onun emri ,bir eyi dile-
yince ona sadece Ol demektedir. O da hemen oluverir.
372
buyrulmak-
tadr.
Mridin her eye hikmet nazaryla bakabilmesi ve Cenab- Allahn
tecelliyatn grmesi ile ilgili Hulsi Efendi Hazretleri bir ilahisinde:
Mansur olup elbet Enel Haksyler olarak ifade etmitir. Yani fena
fillah makamna ulaarak Allahta btnlemitir. Allah dostlar bylece
her eyi Allah yaratt iin sevebilir muhabbet duyabilirler. Zaten insa-
nn yaratl gayelerinden biri de budur. Allah sevgisiyle kalbin her zer-
resini doldurarak her eye gzel gzle bakp nefrete yer brakmamaktr.
Allahu Tel bir kutsi hadiste: Ben hibir yere smam mmin kulumun
kalbine sarm. buyurmaktadr. te bunun iin de bata da bahsetti-
imiz gibi insann kalbinde, gnlnde kt dnce bulunmamas, kalbi-
ni temizlemi olmas, nefsin ktlklerinden ve benlikten kurtulmu ol-
mas gerekir. Bu hususta u sz syleme gerei hissediyorum: kar ki
gayrileri, gnlne girsin Allah! Sslenmemi saraya nasl girer Padiah
te Hulsi Efendi Hazretleri burada benliinden kurtularak gerek
imana ulatn ifade etmektedir. Gerek iman her baktnda Allah
grmek, Onun tecelliyatn hissetmektir yani fenafillahtr.Hulsi Efendi
Hulsi dervilik murad istemez ,emre muti olur inad istemez diyerek
derviliin hilik makam olduunu gerek derviin ancak yokluk eken
dervi olduunu dile getirmitir. nk dervi ancak yoklukla ve mri-
dinin emrine boyun emeyle Allah akna ular.
-
Srdm yzm pay rdim

372 36/Yasin, 82.
(Elimi sevgilinin eteine sararak ona yaptm.Yzm ayana sre-
rek sevgiliye ulatrdm.)
Allahu Tel ok merhametli ve balaycdr.Kullarn hesaba e-
kerken gnah kefesi daha ar gelen kullarn affedebilmek iin bir Allah
dostu grp grmediklerini sorarm. Eer kulu grmedim derse Allah
dostunu gren gzleri grp grmediini sorarm. Kul yine grmedim
derse peki Allah dostunu gren gzleri greni de mi grmedin dermi.
Eer kul grdn sylerse o kulunu affedermi. te bu sebeple bir
Allah dostunun eteinden tutmak insan iin ok nemlidir. Allah dostlar
Allahla aramzda arac olduklar iin onlara gnlden teslim olmaldr.
Gerekirse kaplarnda hizmetileri, kleleri olmal onlarn halleriyle hal-
lenip renklerine boyanmalyz. Buna binaen air ne gzel sylemi :
Varn younu mridine ver
Ustann elinde ktk ol yeter
Teslim olan zarar etmez Kurbanm
Gerekten Allah dostlar kendilerine teslim olanlara sahip kacakla-
rn hem maddi hem manevi olarak eitirler.Buna pirlerimizden olan
Alaaddin Attar Hazretleri ni rnek verebiliriz:
Alaaddin Attar Hazretleri nin paraya dkn olan aabeyleri ondan
habersiz bir ekilde zengin bir kzla szn keserler. O sralar Alaaddin
Attar Hazretleri dergaha yeni girmi ve Nakibendi Hazretleri ne intisap
eder. Mridi ona elma satma grevi verir. Alaaddin Attar Hazretleri de
srtnda kfeyleelma satmaya balar. Bunu duyan kzn babas izzet-i nef-
sine bir hakaret olarak alglar ve onu ldrtmek iin adam tutar. Birgn
Nakibendi Hazretleri mridleriyle kr gezisine kar. Ve o adam fark
eder. Kprnn yaknlarnda olan Alaaddin Attar Hazretleri ne : Alaad-
din atla. der. Alaaddin Attar Hazretleri hi tereddtsz suya atlar. Saat-
lerce suyun iinden kmaz. Akam olunca kr gezisinden dnerler. Nak-
ibendi Hazretleri : Alaaddin k. der. Alaaddin Attar Hazretleri hi
slanmam bir ekilde sudan kar, onu grenler ok arrlar. Burada
Aladdin Attar Hazretleri teslimiyetinin sayesinde hem lmekten kurtulur
hem de mridinin gnlne girer. O mridine gnlden balanarak
onun haliyle hallenmi ve rengine boyanmtr. Mridindeki Allah aky-
la kendisi de Allah akn bulmutur. Yani nce fenafi-eyhi yaayarak
fenafillaha ulamtr. eyh Sadi yle buyurmaktadr: Bir gn gzel ko-
kulu bir amur bir mahbubun elinden elime eriti.Eydim: Misk misin
amber mi? Herkesi meftun eden kokundan sarho oldum. Eydi: Ben bir
hakir amurum, bir mddet gl ile msahebetimden kemali bana tesir
etti.Yoksa ben naciz bir topram. der. Evet ne gzel sylemi.Yaratl
ve etvar gzel olan her ey etrafna muhakkak gzellik gzellik kattn,
insanlarnda bu gzelliklerden nasip almalarn dile getirmitir.
Hulsi Efendi Hazretleri de bir mektubunda: Her zaman iyilerle
mukarin ol, ktlerden ictinsp et. Kiinin miyar mukarin olduu kimse-
dir. Mezbeleden daima fena koku, atar dkkanndan ise iyi koku intiar
eder. diyerek olu Kemal Efendiye nasihatte bulunmutur. Kendisi de
bir mride gnlden balandn ve bu sayede asl sevgilinin sevgisine
ulatn ifade etmitir.
Takat m kodu hicr-i gamn gr ki bu tende
Bu hast-e dili ravza-i Rdvana yetirdim
(Senin ayrlk acn derman brakmad bende bu hasta gnlm Rd-
vann bahesine ulatrdm)
Hulsi Efendi Hazretleri mridinin hasretiyle gnlnn yandn nu
hasretten tr kendisinde derman kalmadn dile getirmitir, ancak
bu hasret acsyla hasta yaral gnlnn Allah n honutluunu kazan-
masna vesile olduunu ifade etmektedir.

Divan edebiyatnda sevdiinin hasretiyle yanan onun akyla Allahu
Telnn akn bulan bir ok ak vardr. rnein Leyla ile Mecnun, irin
ile Ferhad, Asl ile Kerem ve daha niceleri Mecnun, Leylann hasretiyle
Leyla Leyla derken gerek sevgiliyi, Mevla y bulmad m? Ya Ferhat, Ya
Kerem?
Ak deyince gl ve blbl unatmamak gerekir. Blbl mahlukat
ierisinde ayr bir nem arz eder. Blbl gle ylesine aktr ki gln bir
kez olsun an grmek ister. Sabahlara kadar uyumaz. Hasretle trk-
ler syler. Ancak ne zaman ki seher vakti gelir gl aacak olur, blbl o
zaman bir anlk uykuya dalar. Ve gzlerini anca bakar ki gl oktan a-
m, Blbl aclar iinde kvranmaya balar, zlr inler, feryad eder.
Ancak are yoktur. Blbl her seferinde ayn eyi yaar ve bir trl gln
aln gremez, bu hasret blbln iinde yle bir muhabbet oluturur
ki gle olan sevgisi her gn kat be kat artar ve blbl Allahn sevgisine
ular. Blblde ki bu muhabbet gle de bular ve gl de bu muhabbet-
ten istifade eder. Gnmz de bile hala gl sevginin, akn, muhabbetin
semboldr.
Yine burada da manevi bir eitim gryoruz. Allah dostlarnn imti-
hanlar dier insanlara gre daha ar olur. Bunlar dan biri de hasret ac-
sdr. Bu hasret acs yle bir eydir ki Allah ile aralarnda ki gnl ban
glendirir ve gnllerine muhabbet verir. Hulsi Efendi hz. de bu hasret
acsn yaam ve gnlnde hasret ateiyle Allah (c.c.) honutluunu
kazanmtr.
Her kime ki dndm yzm olmad are
Sor halimi sen sahibi ihsana yetirdim
(Yzm kime dndysem are bulamadm ltuf ve balama sahi-
bi olan Allahm halimi sana ulatrdm)

nsann banda ki dertler, skntlar onun iin hem bir imtihan hem
de Allahu Telnn kulunu unutmadnn bir gstergesidir. nk Alla-
hteala sevdii kuluna dert ve sknt verir. Bu vesile ile ona kendini ha-
trlatmak ister. Kul skntl zamanlarnda asla isyan etmemeli, Allah ha-
trlamal ve Ona hamdetmelidir.
Sahabe Efendilerimizin hayatlarnda da rastlarz. Onlar ektikleri b-
tn skntlara ramen asla isyan etmemi, srekli sabrla mcadele et-
milerdir ve sonunda hayatta iken cennetle mjdelenme erefine nail
olmulardr. nk onlar skntlar arttka Allah daha fazla hatrlam
daha ok gvenmilerdir. Onlar biliyordular ki dertlerinin derman sade-
ce Allah ta ve Raslnde idi Bu aclar bir bakma onlarn Allah Rasl-
ne olan sevgi ve muhabbetlerini de artrmtr. Hulsi Efendi hz. nin bir
beyitinde de yle ifade edilmektedir:
Ey gnl senin mihmnn amed
Mjde ey dertli dermann amed
Muntazr rahn beklerken bugn
Ey gaml ad ol canann amed
Allah kuluna verdii derdin dermann da mutlaka verecektir. Kul
sabrla ve Allaha ynelmeyle dertlerinden kurtulur. nk Allahn El-
Fettah (kaplar ac) ism-i erifi tecelli eder. O ihsan sahibidir. Kendisine
tevekkl eden derdinin dermann Allahtan bakasnda aramayan kulu-
na yardm eder. Ve skntsn giderir. Allaha ulamak iin de gnl Allah
dostuna ynelir.
Aldm ele kara yzm kapna geldim
syan ile memlu teni sen cana yetirdim

(Kara yzmle kapna geldim isyanla dolmu canm sen sevgiliye
ulatrdm)
Burada Hulsi Efendi Hazretleri dertlerinin dermannn sadece yce
yaratc olan Allahta olduunu belirtmi ve ne kadar gnahkr olsa da
Allah n kapsna gitmitir. nk Allahu Telnn kaps mitsizlik kaps
deildir. Kulu ne kadar gnahkar olsa da kapsndan bo evirmez. Onun
merhameti ve rahmeti gazabn gemitir. te Hulsi Efendi Hazretleri-
nin Aldm ele kara yzm kapna geldim ifadesinden de anlayabiliriz
ki ne kadar gnahkar olsak ta asla mitsizlie dmemeliyiz. Ancak tabii
ki buna gvenerek rahat davranmamalyz. nk; insan srekli korkuyla
mit arasnda olmaldr. Yaptndan tevbe edip o hatay bir daha yap-
mamaldr.
Tabii Allah dostlarnn zelliklerinden olan tevazu zelliine de sahip
olan Hulsi Efendi hz. kusurlarnn olduunu syleyerek kendi deyimiyle
isyanla dolmu cann Allaha ulatrdn mitsizlie dmediini ifade
etmitir.
Yunus Emre Taptuk derghnda yedi yl hizmet etmesine ramen
kendince yol kat edemediini ve hibir deime olmadn dnr.
Odun tarken srtna yapan deriden dolay srtnn yara olmasndan
szlanr. Toptuk Emre hz. bunu duyunca kapy arpar ve dar kar. Yu-
nus Emre de eyhim benim yzme bakmad der ve derghtan ayrlr.
Ancak bir sre sonra yanl yaptn anlar ve geri dner ama mridinin
yzne bakamaz. Taptuk Emre Hazretlerinin hanm Yunus Emreye ka-
pnn eiine yatmasn syler. Tapduk Emre bu, kim diye sorunca Yunus
derim, eer hangi Yunus derse buralarda durma; yok eer bizim Yunus
mu derse eteine yap, brakma der. Tapduk Emre Hazretleri Bizim Yu-
nus der ve Yunus Emre de onun eteine yapr ve aralarnda ki muhab-
bet, sevgi, ak daha da kuvvetlenir.
te bu sebeple mrid, ne olursa olsun, hata da etse yanl da yapsa
yine de mitsizlie dmeyip asla mridini terk etmemeli. Onun eteini
brakmamaldr. Yznn karasyla da olsa yine onun huzuruna varmal-
dr. Eer o an brakrsa kaybeder ancak brakmazsa hatas eksii de olsa
yine mridinin kapsna giderse o zaman mridi ile arasndaki gnl
ba glenir. Aralarn daki muhabbet artar.
Tut destimi ahm beni reddetme kapndan
Ser-mayem olan canm canana yetirdim
(Tut elimden ahm beni kapndan evirme son kuvvetimle canm
huzuruna ulatrdm)
Tasavvuf yolundaki mrid, Allaha yaklamay arzu edip, kendisine o
ynde bir vesile arayan ve o vesileyi de mrid-i kamil olarak bilip ona
teslim olan ve ondan alaca terbiye ile irad olan seyri sluk ehlidir.
Baka bir deyile saliktir. Sadece Allahn rzasna taliptir. Mridin en b-
yk sfat yokluktur. Yani zeride tad varla ait mevcudatn cmle-
sinden vazgeip mrid kapsndan girerek o yokluuyla Allah a ulaarak
var olmasdr. Bunun dnda aray arzu edici veya murad ediciler he-
defleri dorultusunda birer yolcudan veya birer meakkat ehlinden te-
ye gidemezler. nk Allah n rzasnn dnda ki her ey gerek bir m-
rid iin hi lsndedir. Osman Hulsi Efendi mrid kelimesini:
Talep oldur ki anda talip olmaz
Mrid ol kim murada Ragp olmaz
diyerek izah etmi ve mrid olan bir zatn herhangi bir arzu, istek, dilei
olmakszn bunu yapmas gerektiini beyan etmilerdir. Mrid ile mrid
arasnda ki ilikiyi u beyitlerle dile getirmitir:

Sensiz dnyay ukbay
Glm nidem nidem
Hur-u cennetl alay
Glm nidem nidem
Varlk libasn soymaya
Hem ar u rz u koymaya
Bir pire candan uymaya
Has maden olmu ol nidem
bu ilahide Hulsi Efendi Hazretleri mridi olan hramczade smail Hakk
Hazretleri ne ithafen yazm olduu iin mrid ile mridi ayrlmaz bir
btn olduunu ve mrid olmadan hibir nimetin kadr kymetinin bu-
lunmadn ifade etmiler ve bir pire uymayp tabii olmadktan sonra
insann hibir deerinin olmadn beyan etmilerdir. stenileni veren
mrid, talepsiz bir ekilde teslim olan mriddir.
Sen mridim deme kim istemi murad ann
Sen zakirim deme kim zikr eden o yad ann
dizelerinde ki anlam mridin teslimiyetine ve talepsizliine hatta yoklu-
una iaret eder.
Put-hane nedir Kabe nedir bilmeyip ey dost
Taat-e dili hane-i Rahmana yetirdim
(Ey dost zahire (grnen yzne) bakmayp gnlm nimet veren
ve balayan Rabbimin evine ulatrdm)
Mridin gnl itaat ehli olmal mridinin dediklerini nedensiz ni-
insiz kabul etmelidir. nk tasavvufi boyutta maddenin grnen yz
birde grnmeyen yz,manevi boyutu vardr. Bu nedenle dervi kiinin
maddi ynne deil de manevi boyutuna bakarak itaat ehli olmas gere-
kir. Ancak byle hakiki dervilie ulaabilir. Mridin dikkat etmesi gere-
ken hususlara baktmz da, ilk olarak;
1- Temiz bir itikat ve tam bir teslimiyet ve Mride samimi bir ekil-
de balanmak, hibir dnyevi arzu ve istek ierisinde olmamak
2- Mridine itiraz terk edip tm zerreleriyle teslim olmak Allah ve
Raslullah (s.a.v.) n emirlerinden hibir zaman taviz vermemek gerekir.
Hz. Ali (r.a.) buyuruyor ki; Kullar Hakka gtren btn yollar kapaldr
ancak Rasulullah (s.a.v.)in izi zerine gidenler mstesnadr.
Yani mrid olan ki grnene bakp aldanmaz eer onun asl amac
gerek sevgiliye ulamaksa onun iin nnde hibir engel olamaz. Kabe
onun iin Allahn evi ise ii putlarla dolu bile olsa onun gzne grn-
mez. O asla taviz vermez ve o muhabbetle boyun emeye devam eder.
Ahir gam ile yand Hulsi dil canm
ad olmaa derdi dili dermana yetirdim
(Hulsinin gnl ve can sonun znts ile yand, Gnlmn zn-
tsnden kurtulmak iin dertli gnlm sana ulatrdm.)
Mridin gnlnn asl sevinci mridine kavumak nazarna mazhar
olabilmektir. Zaten ak kimsenin derdinin derman da ancak sevdiin-
dedir. Ak yle bir eydir ki tarifi mmkn deildir. Dervi kimse yle
aktr ki ondaki Muhabbet Hulsi Efendi (k.s.)nin diliyle:
Senin sevdana yanmak gayr sevdadan usanmaktr
Seni sevdim demek haline rengine boyanmaktr
Senin ilahi aknn ateiyle yanp kavrulup baka btn sevgili ey-
lerden el ekmek gayr olan eylerden yz evirmek, seni sevmek de-
mektir. Yalnzca dil ile sevdim demek yetmez. nk o sevgini zuhuru
btn azalarm ile hal ve hareketim ile belirtmek iin senin rengine bo-
yanmak gerekir. Bakara suresinde Allahn rengiyle boyandk, Allahtan
daha gzel renk kim verebilir? Biz ancak Ona kulluk ederiz. buyrulmak-
tadr. Hulsi Efendi (k.s.)nin manevi stad hramczade Hazretleri de bir
iirin de yle buyurmaktadr:
Hakka yandm
Aka boyandm
Ahir uyandm
Allah akn elinden
Akn elinden
Allah derdin elinden
Allahn ak ile dolu olanlar, o ate ile yananlar, ilahi akn rengine
boyanrlar. Bu boya Allahn verdii manevi bir boyadr. te Hulsi Efen-
di Hazretleri de gnlnn ve bedeninin dertlerle yandn bu hznn
sevince dnmesi iin gnlnn derdinin dermannn sevgilide olduu-
nu sylemektedir. Ve bunun da o sevgi ve muhabbetle olduunu anlam-
lyz.
KAYNAKA
smail Palakolu, Gnller Sultan, Somuncu Baba Aratrma ve Kltr
Merkezi Yay., Ankara 2005, II. Basm
Ltfi Alc, hramczade smail Hakk Toprak Efendi, Somuncu Baba Ara-
trma ve Kltr Merkezi Yay., Ankara 2001,
Musa Tekta, Blbln Krk Trks
skender Pala, Od
mam Gazali, Kalplerin Kefi
Ate, Es-seyyid Osman Hulsi, Divan- Hulsi Darendevi, (Haz. Prof. Dr.
Mehmet Akku- Prof. Dr. Ali Ylmaz), Nasihat Yay., stanbul 2006


FATMA GLEEN
Gazelin metni
1. Et mrvvet bir nazar kl kalbimin viranna
nk muhtatr senin gibi ehin ihsanna
Tanmlar:
Mrvvet: 1- nsaniyet insanla uygun olan gzel ve iyi eyleri alp
kt ey ve halleri brakmak 2- Ana baba saadeti 3- Mertlik yiitlik 4-
Reculiyet (cesaretlilik erikenlik)
Nazar: 1- Nazaret altn 2- Tazelik 3- Gz atmak mlahaza dnme
bakmak iltifat itibar
Virane: 1- Ykk harap 2- Kederli zgn gaml
hsan: 1- iyilik ltf baglamak 2- Cmertlik etmek 3- Allah (c.c.)
grr gibi ibadet etmek 4- Gzel bilmek gzel eylemek 5- ehli azamet
olmak
Gazelin aklamas:
Ey Rabbim bana sonsuz cmertliin ltfnle baeyle ki ykk ve vi-
ran olmu iman sarayma yapacagn nazar iltifat onu som altndan sara-
ya evirip itibar kazandracak ve kapnz zelillerinden bu fakiri de insan
kamile zenginliine ulatrcak sana layk olacak ibadetleri evk ile yap-
tracak gzel davranlar ve iyi halleri olgunlukla tayacak fena ve kt-
lklerden daima cesaretle kacacak seni her dem grr gibi azametinden
korkacak bir gnl ihsan etmeni diliyorum. Bu yapacagn iyilik benim
gzmde en byk ana baba saadetidir ya seha.gzel olan da sensin g-
zel yapacak olan da sen ey ahlarn ah. (Dua niyaz yakar sena tesbih)
Giri:
Hulsi Hdadost ki hma yrekli pak nesli tertemiz vlm sfatla-
rn sahibi Elest Bezminin sdk sadk fevki-havass muhakkk cihad- ek-
ber galibi seyyidt-taife Rabbine hrka-i aba y yakm kutbul-aktab kai-
natn her zerresinde yanks hala dinmemi Levlak (Eer sen olmasaydn
alemleri yaratmazdn ) hitabna bizzat muhatab bir Drri-Yetimin ki (en
nadide ve byk inci) ondan ycesi ne gelmitir nede gelecektir o kutlu
Raslun sulbunden gelmi olduklarn ispatlamaya bu mtavezi gnln
yakarlar yetmez mi ey cihan..Yeter de artar bile!
Bismillah, diyerek ktmz bu gnl yolculuunda daha ilk girite
karmza kan Efendi Hazretlerinin yrek dehlizlerindeki paha biilemez
incileri gerisinde acaba hangi cevherleri barndryor Aman Allahm!
dedirten ama ister kuyuya ister deryaya daldr alacan kabnn bykl-
kadardr diyen Mevlanaya da atfen dervi (fakir yolsul)lik hrkamz
giydiimizi syleyip gnl dumanmz yanan gnlden kan ikayet ve
inkisarlar cezbe (manevi zevk ve heyacan Efendimiz (s.a.v.) Rahmann
cezbelerinden bir cezbe yerdekilerinde gktekilerinde tm ilerini tartar
da geer buyurmutur) rzgarnda savurup kah pak mridimizin insan
ara bul irfan ara bul derman ara bul bimare gnlm dne Telbiye
(lebbeyk-Efendim emrindeyim buradaym) diyerek kah yolumuzu kesen
akla (kyas ehli-istidlalcilerin ki hereyi akl ile izah etmeye uraan bia-
relerin yolu) galebe alp (ki en azl dmanmz gibi hakikatleri tek gz-
le grmek gibidir) ne dedin hey gnl bana nasihat eylerim sana dn gel
Sevdiginden yana acla gnl acla en ola gnl en ola temanna-
syla bu gazel formatnda aruz vezniyle yazlm 7 beyitlik alayan! Ve
alayann okusu ve gl kokusu dalan ak ummanna dalmaya niyet
ettik insaallah. Bu ilk matla beyit kendi arasnda uyakldr-musarra bey-
tindeki derin tasavvuf ve edebi sanatlar nmze birden kan heybetli
vakur daglarn stnden fkran tevhid elalelerinin altnda sakl cen-
net ki yolcusu (salik) bu seyru-suluk (gidi)te tabi oldugu dostunun tut-
ya(sevgilinin ayak bastg toprag gze srme)sn bas tac ederek mer-
meri muma eviren hkmdar ki (mrit) Hakkn mhrn gnl ayi-
nemize hi kmamacasna vurarak (mrid mridinin mhrn tamal
ki bilinsin) yanmza aldmz azklar nakibendim gibi 7 boha iinde
(zikir kr hizmet ibadet tefekkr teslimiyet edep) alarak koturan
onun bu mana doruuna yolculuk yapacak kuvveti bulamasamda niyet
hayr akibet hayr diyen ceddimizi fatihalarla anp evliya srlarn bilen kal-
bin yank nefesi yetmi tane kl ve teberden (gezgin dervilerin tad
madeni ay eklinde balta) yedir diyen byklerin hakkn vere vere bu
Huz ma safa da ma keder (durulan al bulanan brak iyisini al ktsn
brak) nasihatiyle nefis aya aatandr tahta ayak abuk rr onunla
yola klmaz!. Zamanlar aras klasikler sertac didaktik sofimiz Mevla-
naya gzel dedin ho dedin amma elbet bize de manevi bir patika su-
nulur diyerek malnz mlknz nidevz aleme ho gelmiiz ho gide-
vz suluyu yarlaydan tr rahmeti bol tanrya hamd edevz yahi
himmet etmez ise pirimiz bu yollara artk nice gidevz n idrakinde g-
nller sultan pir mridimizin yolundan tariki ahmedi ah- Merdan-
efi makamlarn fevkininde fevkinde ki mahmudun sahibi Habib-i Kibriya
Hateml Enbiyann yolu ehli snnet vel cemaat yolundan buyurun bir-
likte edeple gidelim.
Anadoludaki Hak yolunun yorulmaz gnl erlerinden (sahibi-dil
ehl-i dil olan) Hulsi Efendi (k.s.) Hazretleri bu beyitinde ima yoluyla bir
kulluun manas vavdadr. Elif ubudiyetin uluhiyetin vahdaniyetin rab-
baniyetin simgesidir rabb vav gibi mtevaz olsun ister kullarn. Onun
n ana karnnda vav olmay renin ki unutmayasnz der gibidir. Musa
(a.s) dal olmustur ama firavunun gz elifte kalmtr. brahim (a.s)
atete vavdr nemdud bizzat atee odun. Yunus (a.s) vav olup balgn
karnnda tvbe etmitir. Vavn elifle mnasebeti ne kadar iyi ise kaina-
tn dengesi o kadar dzgn olur.
Evvelde eliftir (birdir) bir ilahi nefesle (ol) ahirde vav olur kinat. ve
Allah azze ve celle bize Rasl Kibriyann ahsndan yle sesle-
nir!Habibim sen muti ve mtevazi olanlar mjdele ki Allah anlnca onla-
rn kalbleri korku (havf ve reca) ile yerinden oynar.
373
Nitekim tevazu
grnte halka gibi olsada hakikatte hakk a tevazudur.
Alak gnlllk kadirinalk cennetteki tuba aac gibi bitmez t-
kenmez bir hazinedir ki bas aagda meyvalarn sunmaktadr. Bu mey-
valar da (seyru suluktaki) veli kullarn sohbetine dahil olmak akl- maad
yani br alemin ilerini yrtmeye yarayan akl arttrr. Akln bu dnya-
da lal olupta tutulduu anlarda devreye nazar ilahi girer. (Bir nazar kl)
demekle ak ummanna dalm gnlnn hala ak diye inlemesi cibrilin
kardei rabbinin Habibinin niyaz Allahm senden sevgini seni sevenle-
rin sevgisini ve senin sevgine beni ulatracak amali talep ediyorum. Al-
lahm senin sevgini bana nefsimden ailemden malmdan ve souk sudan
daha sevimli kl gibidir. Akn atei ile yanan kalbe kadehle su imek
yeter mi?
Gnl bal bana ab deryadr (bengi su) misali insan lmszleti-
ren. Belkide bu srdan olsa gerek bir beyitinde Hulsi Efendimiz Hzrn
ab- hayatna bile muhta deiliz elhamdlillah demitir. Gnlleri nak-
yla ileyen ah ile bir gn alaaddin attar arasnda u olay vuku bulur.
Hakikat ayan mridinin ayagna ilahi ltfla koyan eyh grdklerini
anlat der. Btn mevcudat yer-gk ar- alay kalbimde mahede ettim
bu ne derin srl ne geni latifeli haldir diyen Hace Hazretlerine ah Efen-
dimiz Rabbimiz Yere ge samadm ama mmin kulumun gnln s-
dm der.Mekansz la mekan olan gnln (tayyi zaman tayyi mekan)

37322/Hac 34-35
olan hallerine mana kelam libas (elbisesi) giydirmek mmkn deildir
demitir.
Ayrlk szde olsa da esasta z ayn olan aadaki 4 byk halifenin
hal tanmlarn tefekkr edelim. Ebu Bekir Sddk azam (r.a) Grdm
hereyden nce Allah grdm. Hz. mer (r.a) Grdm her eyin
sonunda Allah grdm. Hz. Osman (r.a.) Grdm her eyle bereber
Allah grdm. Hz. Ali Grdm her eyde Allah grdm demek-
tedirler. Yce Allahn kullarna ihsan ettii yle haller vardr ki en yrtc
hayvanlar bile emre amade eder. Veliler iini bilen avclara benzerler.
Onlarn hem canl hem cansz mahlukattan emin olmalar u ilahi mesaj-
la daha iyi anlalaaktr. Cenab Hak Yunus suresi 62 ayette Dikkat et!
Allahn evliyasnn zerlerine ne korku vardr ne de mahzun olurlar.onlar
Allaha iman etmilerdir. Ve takva (zht murakabe mahade muhasebe)
ile korunur dururlar. Dnya hayatnda da ahret hayatnda da onlara
mjdeler vardr. Allahn kelamnda deiiklik olmaz. te bu byk bir
kurtulutur. buyurmustur.
Rasl Zian Efendimizden nakledilen bir hadiste iseAllah kendi
rahmet glgesinden baka glge olmayan gnde (kyamet) u yedi kiiyi
glgelendirir. 1- Adaletten ayrlmayan amir (siz hepiniz amirsiniz hadi-
since dini slah eden mrid de amirdir) 2- Allaha ibadette yetien bir
gen 3- Kalbi mescide bagl kii 4- Allah rzas iin birbirini seven bir ara-
ya gelip ayrlan kii (Allah sevgisi ak) 5- Yalnz bana iken Allah ana-
rak gzleri yaaran kii 6- Asil zengin ve ok gzel bir kadnn davetine
Allatan korkarm diyen kimse (Allah korkusu) 7- Sa elinin verdiini sol
eli bilmeyecek ekilde sadaka verip gizleyen kimsedir. Cenab- Hakkn
bu hususi iltifat bahtiyarln en by devlet uzma dr.(Hulsi kalb
derki; Sen ki glden buyunu aldn meer peygamberin/Mazhar oldu
ann bu devleti uzma neden) beytinde de bu glzareden bir demet daha
sunmutur.
Ey keremler bah eden kan vefadarm benim
Ben senin blbl ve afte-i glzarenim efendim
Dikkat edilirse btn bu vlm sfatlar seyhi mkemmel de bab
lutf le mevcuttur. Nefsi mertebeler(emmare, levvame, mlhime, mut-
maine, raziyyye, merziye, safiye) bir bir ap yakn (ltf ve inayetin zirve-
si) ile ki (ilmel yakn, aynel yakn, hakkal yakn) mttaki ve selabati diniye
sahibi bir zat olan Hulsi Efendi Hazretleri vecizen byle olun ki kibirin
tuzaklar nefsin desiselerinden korunasnz.
Bu yolda bin yllk mr demez bir lahzasna ann
Her cana nasip olmaz ihsan Rasllallah
diyerek srr adeta fa etmi yeter ki ihvan yaran bu rahmet ve feyuzat
deryasndan nasiplensin istemilerdir. Yce gnll padiahlar cmert-
likte yarrlar onlar dostun sfat ile sfatlanp onun rengine boyanrlar
Mridin mridine bakarak ondan hal (haktan gelen manevi durumlar
hal benimsenir ise daimileir ve makamlar) diliyle edeb (eiti tr. 1-
Allaha edep 2- Rasle edep 3- eyhe edep) de bize yol gsterirken bile
eyhin nasl olmas gerektiini hadisleri yaantsnda bire bir hayat bul-
durarak Allahu Tel refiktir. Rfk (mlayemeti) sever katlkla yaplana
ve baka ilere verilmeyen sevab mlayemet ile yaplan ilere verir bu-
yuran sadaka Raslullah tan ald incelik letafet zarafet onda elbette
doutan (seyyid olmas hasebiyle) gelir.
Hayetullah ile ileri dolu olan mminlerin buna zikrullah da ilave
edilince gayr ihtiyar u mafiret ummanna dalmalar kanlmaz ola-
aktr buyurun sitretl mntehann yolcusu ne demi kulak verelim. (
snf insan vardr ki yer gk gece-gndz melekler bunlar iin mafiret
dilerler. Bunlar alimler ilim tahsil edenler ve bunlara yardm edenlerdir
lahi ya seha... Ey mertlik fazl ve keremi hadsiz nihayetsiz olup azame-
ti lleyen rabbmz! bizleride bu mjdeye nail olanlardan eyle dedirte-
cek gayry izhara hacet brakmayacak bu zelliklere vakf olan kamili
insan gryorsanz (ki Elhamdlillah) hi terettd etmeden tabi olasnz
demek istemektedir.
Emin olamayanlar ise phelerini gidermek ve sadakatle urvetl
vuska (kopmayan salam ip) yapp can ile sarlmak gayesiyle u vasfla-
r tetkik edebilirler. trl eyh vardr. Bunlar 1- eyh-i Mukallit: Tak-
liti eyh iitir ve iittiiyle amal eder. 2- eyh-i Kamil: Kamil eyh bilir
yapar fakat bakalarn eitemez bilgi becerisi snrldr. Etrafna tar-
maz. 3- eyh-i Mkemmel: Mkemmel eyh bilir amel eder bakalarn
eitir retir olgunlatrr. Mrid kendisine ltfedilen bir Allah dostuna
tabi olmave onun terbiyesiyle kazand nimetin hakkn kyamete kadar
yaasa dahi krn eda edemez. te bu noktada devreye ihsan-hikmet
girmektedir. hsan bal bana kitaplara konu olmu tasavvufun derin ve
ince mlahazalar gerektiren bir boyutudur.
Bu konuyla ilgili divan edebiyat tekke edebiyatnda Yunusun ilahi-
leri itrinin besteleri smail Hakk Bursevnin divan Erefolu Rumnin
iirleri Mevlanann Mesnevisi Osman Hulsi Hazretleri nin divan akn
sesi okuyanlar deli divanesi olmutur ite konumuzla ilintili bir Erefolu
Rum incisi;
Ey Allahm beni senden ayrma
Beni senin cemalinden ayrma
Seni sevmek benim dinim iman
lahi dini imandan ayrma
Baln can su ire diridir
lahi bal deryadan ayrma.
te bu son beyit aslnda en sade en gsterisiz ki Hak dostlarnn
vasfdr haliyle gerekleri ayan beyan gsteren ayna gibidir. Aynadan aks
eden yine aktr ta kendisidir.
Yunus da yoldalarnn okusunu yle paylar:
Gnl hayran olupdur ak elinden
iger pryan olupdur ak elinden
Niceler tacu taht mal mlk
Koyup ryan olupdur ak elinden
Ne grd Leyla-nn gznde mecnu
Ki sergerdan olupdur ak elinden
Yusuf yznde Zleyha ne gren
i efgan oluptur ak elinden
Koyup brahim edhem tacu taht
Yeri klhan oluptur ak elinden
Yunus emre bu hasret ile zar
Acep mihman olupdur ak elinden
Ben gelmedim davu iun benim iim sevi in
Dostun evi gnllerdir gnller yapmaya geldim
nsana adeta tutmas iin ifte ak alayan bu badeler de yle iksir-
ler var ki sanki ab- hayata kavumu Hzr ile lyasz.Yar aknn oduyla
yanan semaver kaynat muhabbet cayn ielim ey ihvan yaranlar ilikle-
rimize ilesin huzuru ilahi.Rabbm varsn kr nimete ihsana kr inci-
lerimi deryamdan ckarma karama ey nefs incilerim benim nefeslerim-
dir.
Ademoluna verilecek en diri kayrc (iltimas) torpil t budur (din
nasihat ve ttr).
Gazelin metni:
2. Kimse bilmez akn derd-i derunundan heman
Yar vakftr ann bimare-i pinhanna
Tanmlar:
Ak: 1- Ik ok ziyade sevgi iddetli muhabbet 2- Sevda candan sev-
me3- ttiba alaka
Derun: 1- taraf dahil 2- Kalb
Yar: 1- Dost ahbab tandk 2- Yardmc 3- Ak mauk sevgili
Vakf: 1- Bilen haber sahibi aina 2- Bir iten iyi haberi olan 3-
Vakfeden 4- Duran ayakta
Bimare: 1- Hasta alil 2- llletli
Pinhan: 1- Gizli sakl hafi mahfi mestur mstetir rtl gizlenen set-
redilmi tesettr.
Gazelin aklamas:
Benim kalbimin tek sahibi olan sevdigim maukumdan ne kadar giz-
lesemde en derin en kuytu kelerimdeki onun iin ektiim ak zdra-
bn ve kara sevdasnn iniltilerini duyar ve bilir aresiz hastalmn id-
detli ateini hisseder. Her ey ona ayan beyan aktr. Hatti zatn da o
bunlar dinlemekten de ok holanr. Sevilenin en ok holand haller-
den biride sevdiini akndan srndrmektir. (Makam ve dereceler
mihnet ile alnr) bu akn adetidir. Bu onulmaz yaremi gizli hastalm
dardakilerden saklasam bile benim yrim (Leyla) yle haber sahibi bir
dostur ki demesemde gizlesemde halimden anlar beni ok iyi tanyan
sevgilim benim her zaman en gzel yardmcmdr. Ben bu aclardan ika-
yet etmem dermanm onda iken ilam baka tabiblerden de bekle-
mem.gayrya ne tenezzl ederim ne de iltifat.

Giri:
Bu gzide gazelin ikinci beyti (hsn-i matla) ilk beyitten hem mana
olarak stn hem de syleyiteki edebi boyutu daha ileride olmal ki
topraktan ban karan fidenin gvdesi gl kuvvetli dayanakl sa-
lam kollar ile meyveleri olgunlukla tayabilmelidir.
Burada has Hulsi kulun adyla msemma halis Salih temiz niyetle
seslendii leylas(mauk)nn her cevrine her cefasna raz olmu ondan
gelene amenna ve saddakna (duyduk ve itaat ettik diyen) Efendimiz rza
(raziyye) makamndan seslenir.akna duyduu amansz sevday baka
ilahilerinde adeta haykrrcasna dile getirmekten de asla ekinmez bilirki
seven sevdiini her dem yad etmeli blbl gibi akmal bir an dahi onun
kalbinden kmadan onuda gnlnden karmadan deli divanesi olmal-
dr ki Hulsi (!) olsun.kendini bulmak zne dnmek iin bu kanlmaz
kar koyulmaz bir arzudur.ite bir yakar bir sesleni daha
ldr beni sen ti-i cevri
Yz dnmek olmaz yarim kapndan
Aka yarn br lutfu kahr
Yz dnmek olmaz yarim kapndan
Vasl irgrersen devlet o devlet
Hicr irgrrsen mihnet o mihnet
Her neyler isen lutfu saadet
Yz dnmek olmaz yarim kapndan.
Mminlerde Allah muhabbeti dier muhabbetlerden daha iddetli-
dir
374
diyen Rabbimiz kulunu en ince tefsilatyla tanyan yegane ve tek
varlktr. Efendi Hazretleri yine yle der;bilmi olunuz ki her iyiliin
ba Allah sevgisi ve Allah korkusudur. Her iyilik bundan doar dnya ve

374 2/Bakara, 165
ahret anahtar budur. Allahn bykln aklndan bir an olsun kar-
mayan nerede ve nasl olursa olsun rahmann kendisini grdne ina-
nan gece karanlnda kara tan stndeki kara karncay gren rabbine
yemin eden Allahn aslan ilmin kaps Hz Ali Efendimiz gibi dncesini
yaptklarn gnlnden geirdiklerini bildiine iman eden bir insan (hulus
i dorusu) Allahn yap dediini yapar ona itiraz hasl bile olmaz.Artk
sevgisi karasevda ya dnm hi kmamacasna gnlne giren mecnuna
dnen felekler edasyla oda divane olmutur. Zerresine kadar her yeri
ak dolmutur dolan ve kaynayan semaver misali vech hallerin ender
zamanlarnda taan birka nadide incisi ile de sedef divan olmutur.
Varn siz hesab edin tamayanlar neler idi. Gnl rahmann tecelligahdr
dergahdr vuslat makamdr. Hem zde ayrlk hem ikbal alandr.
Kevser sakisine atfen ak sakisi Hulsi efendi bu beyitte ustalkla yi-
ne velilerin hallerinden olan (halvet der encmen)e atfta bulunup bu
halin en gzel hal olduunu aslnda bilene bunlarn sevgiliyle ba baa
kalmak iin her an frsat gzleyen sadk aa verilmi halkn skntlarn-
dan kaacak en yakn vaha dinlenme nefeslenme tesisleri gibi rahatlatan
harkulade bir ihsan olduuna vurgu yapar hem de bastra bast-
ra.Halvet der encmen toplum iindeyken uzlette olmaktr. Bizim yolu-
muzun pir mritleri bu metodu yaamsal deeriyle tasavvufi boyutunu
at ba gtrebilmi ender kiiliklerdir. Ubeydullah Ahrar Hz zikre de-
vam eden kii onun vecd ve istirak ile yle bir mertebeye ular ki zikir
kalbini kuatt iin pazara arya da girse hi fark etmez o sesleri duy-
maz. Ahmet Kassani Hazretleri gre ise halvet der encmen batn ma-
nasyla kesrette vahdeti mahade etmektir. Kutsi hadisteki gibi:
Her kim benim veli kullarmdan birisine dmanlk ederse ben ona
harp aarm.Kulum kendisine farz kldm eylerden daha sevimli bir
eyle bana yaklamamtr. Kulum bana nafile ibadetleri ile yaklar ve
ben onu severim. Bir kere ben onu sevdim mi ben onun iiten kula g-
ren gz tutan eli yryen aya olurum. Eer benden bir ey isterse ona
verir bana snrsa muhakkak onu korurum. Bu halk iinde gnl kay-
drmadan ona sahip olup aldanmadan hak ile olmak orta dereceli sufi-
nin deil artk kamil noktaya gelmi zatlarn sahip olduu bir durumdur.
Bu gnl eitimindeki temel dayanaklardan biriside u ayettir. O
adamlar ki ne ticaret ne de alveri onlar Allah anmaktan alkoyma-
d.
375
Ustalardaki bu ak tecrbesi (pir mritler) ylesine had safhaya
gelmi ki bunu ne benim aciz dilim anlatabilir nede dimam. Ak artk
maukun sfatlarnda hileip onun niteliklerine brnm benlik ve iki-
lik aradan kalm hakkal yakn olmu onun zatnda vahdeti idrak etmitir
artk.mam Rabbani Hazretleri de, Onlar yle bir topluluktur ki onlarla
oturan aki (rahmetten mahrum) kalmaz demektedir. Hallerin alaniyeti
ile (Hubbun Fillah Buzun Fillah) yani Allahn sevdiini sevip sevmediini
sevmeme hadisinin veliler in ok mhim ayr bir dayanak noktas var-
dr. lahi yce emirleri duyup da ona can kula kesilmekte mahir her
emre itaatte meydani sadakatte yaran hak aklar belki de o kutlu el-
iden gelen u mesaj ok iyi zmsemilerdir:
Allah iin sevienler krmz yakuttan nur tepeleri zerinde bulunur-
lar.Bu amudlarn her birisinde yetmi bin oda vardr. Bu odadakilerin
nurlar cennet ehlini ziyalandrrlar. Ve ehli cennet derki: u Allah iin
sevienlere gidelim. Onlara yaklatklar vakit onlarn gzellikleri ehli
cenneti de gzelletirir. Bunlarn esvaplar (elbiseleri) snds denilen bir
kumatan mamul olup alnlarna da el mtehabbune fillah (bunlar Allah
iin sevienlerdir) yazlacaktr. Okurken hayalimizde canlandrmak bile
heyecan vericiyken acep bu denli iltifata bizzat mazhar olan bahtl m-
meti Muhammedi kim bilir ne mesut ne bahtiyar olacaktr inallah.
Varln yaratlndaki gaye ile de doru orantl ak ve muhabbet
her nesnenin atomun ekirdei her amelin bandroll ve gei onay kodu
her fiilin esas kuvveti Rasl-i Kibriyay layk vechile sevmenin iman art

375 24/nur, 37
sayldndan tr onu canndan evladndan ana babasndan ve btn
mevcudattan daha sevgili bulmadka deer grmedii bu dost pazarn-
da alc ayn satc ayn satlan ayn olunca beyhude maksat ve amellerle
oyalanmann bir anlam yoktur.
Leyla yznden ol yz mecnunu gr kim neyledi
Leyla yznden gayrya bakmad seyran eyledi
Sevdim diyenler sevdiin fark eylediler akbet
Sevip de davadan gecen yarn mihman eyledi.
Kim dald vahdet bahrna ere hakikat ehrine
Yarn muhabbet bezminecann kurban eyledi.
Bugn Hulsi yarn grmese grmezmi yarn
Bkt belimi bu elem aklm hayran eyledi.
Osman ems Efendi Hulsi halda gibi imin derdine derman
aramak kastyla her kime syledimse meer cmlesini derman olmayan
bir derde mptela grdm demekle tasavvuf ak perdeli ve gayb hal-
lerinden berraklatrp ve latifletirerek tarif eder.
Ey sevgili Allahm
Senin ltfu keremin
Ruhum seni saracak
An ykar tertemiz
Ariyet ten kafesi
Senden geldii gibi
Toprak olup kalacak
Yine sana varacak

Bir paavra gibiyim
Dergahn kapsnda
Mezelletten gnahdan
Bir natvan hastaym
Senden baka kimim var
Bu onulmaz yaremi
Yz urup yalvaracak
Yarim kimler saracak
La taknetu srrndan
Kesmez mid Hulsi
Asiler guruhunu
Rahmetin kurtaracak
Gazelin metni:
3. Dosta bezl-i can eder ak olanlar daima
em-i rahandr sebeb pervane tek suzanna
Tanmlar:
Dost: 1- Sevilen muhip yar 2- Mauk mahbub 3- Hakiki dost aklarn
ve ariflerin ak olduu allahtr
Bezl-i can: Cann esirgemeden gzn krpmadan vermek
em: Mum k
Raan: Titreme titreyi
Pervane: 1- Frldak ark 2- Geceleri n etrafnda dnen kk ke-
lebek 3- Haberci klavuz
Suzan: Yakan yakc ateli
Gazelin aklamas:
Ey benim biriik gerek yarim ben u kk mumun titreyen -
na ak olmu zarif ve zayf kanatlaryla kendini atee bile bile atan
(akn klavuzu) kelebee bakp ibret alyorum (hicap ar ediyorum) onun
o kk gayesine kendini feda edii bana yce ilahm iin hi dnme-
den gzm bile krpmadan senin yolunda canm seve seve sunma ev-
kini douruyor.acizane o kelebek gibi benimde bu kk hediyemi kabul
buyur.
Usta bir fasih Hakkn sadk a Hulsi Efendimizin naz niyaz maka-
mndan seslendii altn kiymetindeki bu beyitlerinden adeta tevazu edep
hicap ar samimiyet muhabbet-i ak fkryor. Bu gazelin her beyti bir
ncesinden daha ustalkla sylenmi yek avaz gazellerin en nadidelerin-
dendir. Eyada, mahlukatta esmann srrn mahade eyleyen Hazret
(Allaha teslim olan eyay teslim alr) gayb-ayn zahir-batn ilimlerine tam
anlamyla mul ilim-hilim bilgesi (filezof-sufi) olmasna ramen kendine
hakka ulamada ksa bir an klavuz eden kelebekte de hakk izler kelebe-
in itiyaknda da.Ama bu olaan st halleri yine kendinden bilmeyip
stne akn zelil grp gayret-himmetini az bulmaktadr.
Rabbinin akyla sarho olan veliyullahn en byk vasflarndan olan
bu haller her eyde Rahmanr Rahimi temaa gibidir. Bir gn gnein
na hayran bir ekilde srt st yatp ak ve istirak halindeki kerten-
keleyi uzun zaman seyreden ve onun duasn gnl dili ile duyup ona
amin diyerek ondan efaat dilenen feyz ve himmet deryas hocas Naki-
bend Hazretleri nin ayrlmaz takipisi olduunu da ispatlamtr.
Yine nesne-eyada hakikati seyr haline mesel olarak nak ustas
(Nakibend)i dinleyelim: Bir gn bilmek bulmak olmak isteiyle yollara
dtm srada iki kii ile karlatm.oyun (kumar) oynuyorlard.Gittim
bir iskemleye meldim seyretmeye baladm. Birisi oyunda varn you-
nu her eyini kaybettii halde kendisini ten (argoca da olsa mana ola-
rak uygun)arkadana, dostum diyordu;sfr tkettim ortaya koyacak bir
eyimde kalmad. Ama bunu hi nemi yok! Eger uygun grrsen bor
ver yine devam edelim. Adam ylesine iten sylyordu ki onun bu hali
bende yle bir vecd hali meydana getirdi ki mest oldum.ve iimin iin-
den kendime syle dedim:
te! stirak bu! Bbyle boy atyor. Batl.Hakk aramak Hakka skca
sarlmak hususunda da en azndan bylesine istirak gereklidir ki yol yol
olsun ve aranan bulunsun. Aksi takdirde yooo olamaz bin yllk mr
dahi gese bilmek bulmak olmak kabil olmaz. Yoka varlk giysisi giydire-
rek kainat ortaya koyan mutlak kudret ve azametin ancak kendisine ya-
raan kibriyave azamet kula aba(elbise)olursa bu hamlkve ilik iinde o
kul kul deil pul bile olamaz.hereyini sfrlad halde en ufak bir ikayeti
olmayan bu kumarbazn berduluundan bir dervilik edinmek gerek ki
dervilik dervilik olsun.aksi taktirde yo hayr olamaz olamaz.hi kimse
hibir ey olamaz. O kumarbazn halinden duyduum feyiz iimin derin-
liklerinde fkran bir fskyedir hala.
Biliyorum ki u an sizlerde de bu muvahhidlerin hallerinden (her e-
yi Allahtan bilme) bata hicap olmak zere birok duygu uyandran ks-
sas saliki seyru sulukunda tek sermayesinin muhabbet olduunu tefek-
kr tevekkl tahamml lokomotiflerinin besleyicisi ve ateleyicisinin bu
ilahi ak muhabbetten baka gayrsnn olmadn kati surette tekrar
tekrar yanklar iimizin dehlizlerinde.
Rabbimiz de mminin tefekkr halini Al-i mran suresinin 191. aye-
tinde Onlar ayakta dururken otururken yanlar zerine yatarken her
vakit Allah anarlar gklerin ve yerin yaratl hakknda derin derin d-
nrler ve yle derler; Rabbimiz! Sen bunu bouna yaratmadn. Seni
tesbih ederiz. Bizi cehennem azabndan koru! buyurur.km olduu-
muz bu ak yolunda halayk (ahrette ie yaramayan yolda amel
vs)lardan aslandan kaar gibi kaaak yalnzca vedd (ok ok seven i-
ten seven) olan a kavumak iin kanna canna cevherin dolmas anak
kulluk (tam teslimiyet)la mmkndr. Kulluk andr. Bylece gnlmze
ve canna Allah Raslinden derman gelecektir.
eyh galib msemmat bir gazelinde:
Merteben ayn- msemmadadr esma sanma
Mercii halk-eyadadr eya sanma
Grdn emri muhakkaklar rya sanma
Bakasn kendindi suretle heyula sanma
Hakkna sylenen evsaf mdara sanma
Hoa bak zatna kim zbdei alemsin sen
Merdm-i dideden ekvan olan ademsin sen.
diyerek ne de gzel zetlemitir.pak-u pir mridimizden de bir bade
buyurun.
Koy bu vcudum odlara yansn
Ersin visale pervaneler tek
Lal-i lebinden bir bade sun gel
Gnlm kandr mestaneler tek
Ey Leyla senin mecnunun oldum
Dald aklm divaneler tek
Valsn demiyle dolsa bu canm
Yarana sunsam peymaneler tek
Mtak valsm hicr gamnla
Doldum serapa meyhaneler tek
Grsem yzn tek canm alsan
Hak olsa cismim viraneler tek
Dem Hulsi meydan aka
Cevlan klsam merdaneler tek
Gzel szlerin okusunda tohma aynn cezbesi var alp gtren
insan pei sra srkleyen bir eda naz niyaz var. Burada nl Musevi
air Abraham ibni ezra nn u iiri olduka dndrcdr.
Mslmanlar sevgi ve ak
Hristiyanlar sava ve
Grekler erdem ve desise
Hintliler mesel ve bilmece
srailoullar da ev sahiplerinin rabbine ark sylerler
Konuyu bir baka cihetiyle de deerlendirirsek Allah da kulu ok se-
ver. Vedud ismi erifi ok ok seven anlamndadr. O hibir zaman sevgi-
siz ve merhametsiz de deildir. Yz rahmetin sahibi rahim Gaffar Gafur
isimlerinin tecellileri her an mahluk stnde gsterir kendini evrenin
yaratlmas rabb ile olan balarmzda hep bu hadsiz sonsuz sevgi vardr.
Al-i mran 31-32 de rahmeti bol cenab Mevla bu durumu yle izah
eder. Bu ak Allah ak iin anahtardr. nk Allah sevmek iin nce-
likle Allah bizi sevmelidir ve Allah da elisini sevmeyen birini sevmez.
Gnller sultan eme misali kana kana imemiz iin sunuyor kadehleri.
steyen seni odur sen an istemesen
Dileyen senden n o sen an dilemesen
Bildiren sana odur sen an bilemesen
Sen yar olmasan dahi yardr sana sevdigin.

Gazelin metni:
4. Dil veren dil-dara sdkla yapr damanna
Terk-i nam u an edip girer ann erkanna
Tanmlar:
Dil-dar: 1- Kalbi hkm altnda tutan 2- Sevgili mauk
Sdk: 1- Doru sz hakikate muvafk olan 2- Bireyin her hususu tam
ve kamil olmas 3- Ahdine sabit olmak 4- Peygamberlere ait en byk 5
Hasletten biri.5-Kalb temizlii
Damen: 1- Etek kenar taraf 2- Zeyl elbise
Nam: 1- sim ad lakap n 2- Vekillik 3- Adres
an:Byksevap 2-eref3-Irz namus4-hret n5-Mahiyet6-Gsteri
alm7-Tabiat huy adet8-Hal keyfiyet
Erkan: 1- Rknler esaslar temeller 2- leri gelen kimseler
Gazelin aklamas:
Ey Hulsi sen de gayet iyi biliyorsun ki hakikati bilen ahdine sadk
kamil olgunluktaki insan kalbleri evirip eviren sevgilinin eteine sdk ile
yapp keyfi adetlerini hreti gterii brakp sadece ona tabii olursa
padiahn yannda kymetli erkan sahibi olur.gnln gnlk melayani
(bo) ileri brakp asl gayeye ynlendirmelisin ki tuttugun ltf ihsan
eteini tutacak kudreti bulasn.

Giri:
Tarikat ahkamiye yolunun feyzli ve nurlu yolcusu bu birden fazla
musarra beyiti (kendi arasnda uyakl) olduu iin zl metali sanat ya-
parak sanat eserini meyvelerle sslemi artk olgunlua ulaan harika
lezzetleri gnl al ekenlere sunmak iin hazrlamtr. Sdk ve safiye
makamlarnn kanevie gibi iine tek tek ilendii el emei gz nuru cev-
herler ki kymetini sarraf bilir kat stnde gtrlen ekerler misali
iman damagmz tatlandrp gnl pencerelerini sonuna kadar aaak
feyz ve berekete haizdir. Kaftannn altna evliyalk hrkasn giyen hem
gnller hem edipler sultan bu dnyaya yararl bir eser brakmadan gi-
denin varlk aac meyve vermemitir diyen sadinin halda Efendimiz bu
beyitte direkt kendine (nefsine) ve onun ahsnda ihvanna seslenmek-
tedir.z eletiri yapabilme erdeminde ilk nce nasihatini iradn kendi
benliine yaparak yntem(adap)reten dil veren (sahibi dil) emri bil
maruf nehyi anil mnker yapan (iyilii emredip ktlkten sakndr-
ma)irfan sahibi hakikat erbab mridin her daim hakk ve sabr tavsiye
etmesi gerektiini nefsi arzularndan(hayvaniyetten)kurtulu safiyye
(melekut) olmann olmazsa olmaz artna iaret eder.
Tasavvufi terbiye ve eitim almak kalbi mutmain yapmann amelle-
rin zahiri artlar yannda kalbi niyet ihlas teslimiyet huu ve hudu gibi
batn yollar reterek nazargahi ilahi kblegah olan kalbin uyank olma-
sn saglar. Uyank kalbten bir yudum daha:
Dedim yara bayk ol gnl gnl ayk ol
l yolunda ak ol gnl gnl ayk ol.
mann nfz ettii gnl;sever sezer hisseder korkar iin iin yanar
cevrin ve cezbesini ceker gnl sazn titretenler gnlden gnle sesle-
nenler ve gnlden sylenenler esastr. Kuranla yorulan ve gk kub-
bede ho sada brakanlar da kalblerin krelmemesi perdelenmemesi
damgalanmas kilitlenmemesi ve mhrlenmemesi iin korkan kiilerdir.
Nasl korkulmasn ki u ilahi hitab var iken: Heva ve heveslerini tanr
edinen ve Allahn bir bilgiye gre saptrd kulan ve kalbini mhrle-
dii gznn stne perde ektii kimseyi grdn m? imdi onu Al-
lahtan baka kim doru yola eritirebilir? Hhala ibret almayacak ms-
nz?
376

Kalbin yumuamas gven ve huzurun yerlemesi(mutmain)olmas
ancak zikir ile saglanr. Her eyden evvel selim bir kalbe sahipsen her
eye o zaman sahipsin demektir.
Koyup mal- menali ar u rzndan midin kes
Hdadan gayr bir ulu olan kalbi selim olmaz.
Evliyadan brahim Ethem, Aziz Mahmut Hdayi, Alaaddin Attar ve
daha niceleri varlk libasndan syrlp yoklukta hi tkenmeyen varl
buldular. Bunlar iman edenler ve gnlleri Allahn zikriyle sukunete
erenlerdir.bilesiniz ki kalpler anak Allah anmakla mutmain olur.
377
Se-
kine Rabbin katndan gelen bir hikmet-i ilahidir.
Allah hikmeti dilediine verir.kime hikmet verilmise ona ok hayr
verilmitir.Bunu ancak akl sahipleri anlar ve dnr.(bakara 269)
Kim ki arnmtr hep masivadan
Odur ite ancak gerek Mslman.
Masiva deyip gemeyin. nsan Allahtan alkoyan her ey masivadr.
Ve bu tr masivalarn hepside tauttur puttur. Bu putlardan arnmayan
gnl Allahn evi hakkn ayinesi olamaz. Hace azizan Ali Ramiteni ye der-
vilik nedir, dediler; Halk fikrinden boalmak ve hak zikriyle dolmaktr
buyurur. Bizim yolumuz (sdk ile yapr damanna) kast edilen tark h-

37610/Yunus, 74
377 8/Enfal, 2-4
da ve urve-tl vska (kopmayan ip)dr.Kitab ve snnetten amayz. O
nedenle az amelle bile uzun mesafeler kat ederiz. Sz sras gelince
szn sahibine brakmaktr hrmet.
Maksat o yardr yarin unutma
Gayr znnardr yarin unutma
Zikreyle sende kreylesende
Fikreyle sende yarin unutma
Atik olursun refik olursun
Sdk olursun yarin unutma
Fask desinler facir desinler
Sen sadk olup yarin unutma
Gazelin metni:
5. Ak olan ak oduyla yana yana kl olur
Soyunup her varn dalar o ak ummanna
Tanmlar:
Od: 1- Ate nar
Umman: Byk deniz okyanus
Gazelin aklamas:
Ey am diye inleyen Hulsi ak ykn ekmek kolay deildir;her
cevr cefaya rza her mihnete kr ile varlktan arnp yoklukla yanacak-
sn yok olaaksn lmeden evvel lp kllerinden yeniden doacaksn ki
maukuna layk bir yaren olunca(tertemiz arnm) ancak o zaman seni
alp nimet-ihsan ummanna daldrmaya layk grrler.zaman yanma za-
mandr.
Giri:
Aklarn alameti farikasdr ak- vuslat.Efendi hz bir ok ilahisinde
gecen (visale ermek) Hakka kavuma arzusu lmeden n lme onun
cemalullahn mahade edip insanlndan ckp hak ile yeksan olmaktr.
Gazelimizin ah beyiti gerekten mana olarak doruk noktada kaleme
alnm makamlarn da zirvesi (safiiyye) en st perdeden sylenmi mu-
hatabnn kalbini sarsan derin manalar ihtiva eden alayan ki iine gire-
ni ummana ulatrrken yolda (yar yolunda) himmet azyla gnl do-
yurur.
Allahtan uzak kalmann verdii i sancs firkat odunda yanp tu-
tumas ondan ayr kalmann kiiyi buhrana srklemesi ki gnmzde
maneviyat eksikliinden kaynakl psikolojik hastalklarn en nemli ne-
denlerinden de biri isel boluk doyumsuzluk tatminsizlik ne yaplrsa
yaplsn mutlulua ar derecede alk ar fke kin huzur aray saliki
(ldeki susuzluktan lme noktasna gelen kiinin su zlemi ) gibi tasav-
vufi ak arar durur.
Tasavvuf feday can feday maldr. Zinnunu Misri tasavvuf ehlinin Al-
lah her eye tercih eden ve onun tarafndan da her eye tercih edilen
bir zmre olduunu syler. Ebu Turab Hz ise sufiyi hibir ey bulandra-
maz kederlendiremez. Her ey sufi ile saflar durulur gzelleir. Biri
Hafi Hz ise sufi Allah iin kalbini saflatran kiidir. Bu cihetle safu pak
olmak iin ykanmak ykanma yeri ummana dalmak iin ise varlktan so-
yunmak gerekir. Akn bir bahr- umman olduunu syleyen hazret onun
bir haddi ve kenar yoktur der. Damlann da derya ya kavumas ile der-
yann bizzat kendisi olmas bu tasavvuf yolundaki seyru suluk yolcusunu
inci kefali misali akntya kar amacna ulamada ylmadan usanmadan
can-u bala rpnp en sonunda vuslata ermesidir.
Soyun varndan dervi ol dervi
Syrl arndan dervi ol dervi
Terk-i hal eyle kesb-i hal eyle
Yag-u bal eyle dervi ol dervi
Ey Hulsi sanadr szm
Gelmeden ecel dervi ol dervi.
Mbarek Hulsiyi yine Hulsi anlar dememiz bouna deildir. Bir
beyt bir dierinde anlam kazanr ve dierine erh derek aklar gibidir.
Kurb- sultan atei suzandr gereinden haraketle tasavvufun dehet
veren yakc bir itiyak atei olduguna dikkat ekilir. te bu (ak odu)
zerresine kadar Allaha kavuma arzusu iinde kvranan saliki tututurur.
Artk o meale misali hem kendisi yanarak aydnlanr hem etrafn aydn-
latr zlmn kfrn nefsin karanlnda. Hakkn mealesi olmak iin tm
megaleleri terk ukbay terk zirveye gelmi akn sadece ak kavram
etrafnda felekler-melekler misali dnmesidir.
lahi ente maksudi ve rzake matlubi: Ey Allahm aradm sensin
tm isteim senin rzan kazanmaktr.
Akn kl etse de yandrp cism ile can sevdiim
Derdin dar etse bama kevn mekan sevdiim
Yamaya verse varm namusumu hem arm
Akn alp kararm hem ad san sevdiim
Zinde olup ta bu beden ksa aradan sen ben
Kurbann olsa can u ten asan dehan sevdiim
Hulsiyi hayaline bend etsen zlf haline
Erse o dem visaline neyler cihan sevdiim.
Gne ateini ilahi emirle alm (yan-yan) diyen mevlaya itaat kl-
mtr. Onun yanmas cihan aydnlatacak hayat verecek meyve sundura-
caktr nk. Gnein her zaman hakk temsil etmesi zlmn ve kfrn-
de karanlklarla zdeletirilmesi bouna deildir. Rabbimiz halka hizme-
ti kendine hizmet addeder burada ki hikmet iktizas iman nuruyla kaina-
t aydnlatan Rasllulah Efendimize iki cihan gnei denilmesin de bir
kinaye vardr. Ayryeten Kuran Kerimde ki sfatlarndan birisi de sra
(lamba-k)tr.
Gazelin metni:
Kalb-i uaka eer gelse misafir dostlar
Can olur kurban o an ire heman mihmanna
Tanmlar:
Uak: Ak
Mihman: Misafir
Kurban: Allahn rzasn kazanmaya sebeb olan ey 2- Bir maksad
urgana feda olma
Gazelin aklamas:
Ey Hulsi, hznl derbeder ak gnlne sevgilin gelme ltfn da
bulunsa eer bu leni hemen bir kurban ile talandrm (can kurban
olsun) ve ya ak kalbime misafir dostlarm iltifat nazarye etse zaten
onlarn gelme bah ve ltf ile nefsimi sizin bu ihsannza mukabil olarak
bile bile seve seve kurban ederim.
Bu husus geleneksel divan edebiyatmzda irfan ehlinin oka iledi-
i konular olmakla beraber mertebeleri edebi olarak ta tanmlayp halka
tasvir ve tavsiye etmek cihetiyle sunulmutur.
Burada nefsin kurban edilmesi benliin aradan kalmas nefsin ayna
haline gelip sadece hakk yanstmasdr. Daha dorusu nefsin kann ak-
tarak lmeden n lme kendi benliinde yok olma hakkn varlnda
ebediyen diri olmadr. n Rabbimiz Adem Safiyullah (bu sfat ok dik-
kat ekiidir. Hz Ademden baka peygamberin kullanmamas ilk yaratl-
d zaman cennetteki o saffiyane haline ithaf olmal) yarattnda balk
olan bedeni kendi ruhundan flerek can vermi ve diri klmtr.
Ruhlarn diri ve lmszl hatti zatnda rabbimizin bu ilk ltfnn
temayldr.insann erefi mahlukat ve zbde-i alem olmas deer-
kymet ve eref kazanmas da bu cihetledir. Hz.Ali ah merdana atfedi-
len u iir sufilerin insann kymeti sadedince dilden dile dolar.
lacn sende amma bilmiyorsun sen
Derdin kendinde amma grmyorsun sen
Harfleriyle gizlinin apak olduu kitab mbinsin sen
Kk bir cisim sanyorsun kendini
Oysa sende drl en byk alem(gnl)
Kendinden bakasna ihtiyacn yok senin
Bir dnsen nefs stnde ama dnmezsin sen.
Sidretl mntehada Cibril-i Eminin geemedii noktada bizzat kul
olarak ona yryen Allah Rasulun de ok gzel rnek vardr. rneklere
bakalm. Hz brahim-smail (a.s) kurban kssas kul olmakla Rabbe yar
olmann zelliklerini anlatan ibretlik durumlarda hacer validemizin su
aray-itiyaki sonundaki o akn sonsuza dek timsali kabenin safa mer-
venin zemzemin deer bulmasda doruluktan ayrlmaynca Yahya (m-
barek ban vermi)-Zekeriyya (batan ayaa kadar testere ile kesilmi-
tir) sultanlarn hak yolunda Hakka kurban olmalarnda ki burada o ilahi
hitab Zekeriya (a.s) ahsnda bu yiitlerin harc olan Hak yolda yok olma-
da testere ile kesilirken Rabbimiz yle demitir.Ey Zekeriya itaat edil-
mesi gereken bu hkm benimdir.Eer bundan elem duyaak olursan
adn peygamberlik defterinden silinecek.
Kurtarmaya areyok imi canm elinden
Bildim ki fedaym sana kurbanm benim
te ite bu ilahi ikaz onun ahsnda tm dostlara deil midir. Her
halini hakka kal eden halis-Hulsi kul da bundan gayr tasada bulunmaz.
Cennet genlerinin efendisi Kevser sakisi Hz. Hseyin r.h efendimiz
kerbelada o bela ve msibetlere urayan haber veren sadk Rasllul-
lahn szlerini duyup iitip iman edip bile bile gitti seve seve cann yce
cananna verdi. Bu yksek hal ve hasletler peygamber sdk ve veliyulla-
hn harcdr.nadide bir inci kefali olan Hulsi mridimiz de hamdolsun
hak deryasna dalp onu bulanlardandr.
Derviin yast kat ta gerek
Yedii eleksiz arpa a gerek
Yolda yaln ayak ak ba gerek
Menzili maksuda erem der ise
Yoklukta yryp yz hak ola
Su gibi eriyip z pak ola
Derd ile sinesi ak ak ola
Cemali dilberi grem der ise
Boyun vere her zahmete katlana
Sabr ede her acya tatlana
Mihnet eke yaya iken atlana
Hakikat gllerin derem der ise
Gazelin metni:
7. Rabbena eyle meded ihsan kl lutfun ile
Bu Hulsiyi kavutur sen ne olur cananna
Tanmlar:
Rabbena: 1- Ey bizim ilahmz halkmz 2- Ey terbiye edip besleyen
sahibimiz
Meded: 1- nayet yardm 2- mdad eman
Lutf: 1- Rfk ve nevazi2- iltifatla milayamet zere muamele etmek
3- Allahn kullarn muradna muvaffak eylemesi 4- Gzellik holuk iltifat
Canan: 1- Sevgili gzel 2- Canlar ruhlar
Gazelin aklamas:
Ey kerem sahibi dualar kabul edici terbiye edip dzelten besleyip r-
zk veren yce yaratc halkmz ihsannla bu Hulsi kulunu muradna
(senin sevgine) kavutur ki o yardm ve inayetin sayesinde sen habibin
ve enbiyann sevgisine mazhar olaym. nk senin sevgini bulan her
eyi bulmutur sultanm.
Giri:
Aklar kervannn seilmilerinde Hulsi Efendi hz artk akn vec-
hiyle kendinden her eyden geip tek bir muradnn peine den mec-
nun olmutur.gazelimizin sonundaki bu makta (biti yeri) szn sonu
dua nitelikli ieriiyle de bize hemen u hadisi hatrlatt:
Allah bir kulunu sevdii zaman Cibrili arp, Ben falan kulumu
seviyorum sende sevder. Cibril de onu sever ve sonra Cibril gk yznde
yle seslenir: Allah falan kimseyi seviyor siz de onu sevin Bunu mtea-
kip tm sema ehli onu sever. Sonra o kul yeryznde de herkes tarafn-
dan sevilip kabul grr.Allah bir kulundan nefret ettii zamanda Cibrili
arpyle der: Ben falan kulumdan nefret ediyorum sende nefret et
der. Cibril de ondan nefret eder sonra gkte yle seslenir: Allah falan-
dan nefret ediyor siz edin Bunun zerine gk ehli ondan nefret eder.
Sonra yeryzndeki tm varlklarda ondan nefret ederler.
Sevgiyi habibim (sevgilim) hitabna mazhar olmu sadk- yar den -
renmek ve dinlemektir edep.Yine bir dierinde daha nce belirttiimiz
gibi Rasul-i Zian;
Ya Rab, beni senin muhabbetinle ve seni sevenleri sevmekle ve se-
nin muhabbetine beni yakn eden eyi sevmekle de bahtiyar eyleki mu-
habbetini bana souk suyu sevmekten daha sevgili kl. buyurmulardr.
Grld gibi her ey sevgi-ak zerine cereyan deveran eder. Se-
vilmeye layk tek ve yegane matlubumuz ilahmzn nce bizi sevmesiyle
balayan bumerang misali gk-yer melek-insan var-yok zahir batn bili-
nen-bilinemeyen her ne varsa dolaan bu ak bumerang tekrar Vedd
olan (ok ok seven) hkmdarmza dner.
Sizce de bu istenmeye Rabbimizden dilenmeye layk olan mkem-
mel bir dilek deil midir?.
Burada sadk ve sadece hakk syleyen nebiler nebisinin dilinden pir
mridimize gnlmzden geen u temannayla ki ( matlubuna ve mak-
suduna ermi olmas ) makalemizi noktalamak istedim.
Yce Allah ben kulumun beni zannettii gibiyimdir. (zann zere-
yim) ayet benden rahmet bekliyorsa ona rahmet ederim. O beni annca
ben onunla beraberim. Eer kendi bana yalnzken beni anarsa bende
onu zatmla (yalnz) anarm. Ve eer beni bir topluluk(inallah burada
bize de bir pay vardr)iinde anarsa ben de onu onun and topluluktan
daha hayrl (melekler) bir toplulukta anarm.
Ak ile Hulusuyi yine Hulsi anlar kaleminden ak ile feyz damlar
onu seven nice canlar bu ak ile payidar olurlar. Baki muhabbetle
Akn yakp eyledi nar cmle iimi kld zar
Gitti kamu namus u ar ey yar sadk yar yar
Gnlm sana hayranedir didelerim giryanedir
Bu can dahi kurbanedir ey yar- sadk yar yar
Bi-are kldn gnlm avare kldn gnlm
Bimare kldn gnlm ey yar- sadk yar yar
Bu gzlerim ermek diler didarn grmek diler
Payna yz srmek diler ey yar- sadk yar yar
Mrvvet issi ali-an mtakadr sana bu can
Derdinledir halim yaman ey yar- sadk yar yar
Hulsinim yz kara her dem der ahu zara
Huzuruna nice vara ey yar- sadk yar yar

Divan I Hulusi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Divan I Hulusi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dvn- Huls-i Darendevden

You might also like