Prirucnik Za Organsku Proizvodnju

PRIRUNIK ZA
ORGANSKU
PROIZVODNJU
za poljoprivredne proizvoae
PRIRUNIK ZA
ORGANSKU
PROIZVODNJU
za poljoprivredne proizvoae
Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)
Urednici:
Nataa Mirecki, Thomas Wehinger i Mark Jakli
FAO konsultanti
PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU
DISclAImeRS
Te designations employed and the presentation of material in this information
product do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the
Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) concerning
the legal or development status of any country, territory, city or area or of its
authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries. Te
mention of specic companies or products of manufacturers, whether or not
these have been patented, does not imply that these have been endorsed or
recommended by FAO in preference to others of a similar nature that are not
mentioned.
Te views expressed in this information product are those of the author(s) and
do not necessarily reect the views of FAO.
ISBN 978-9940-606-01-5
All rights reserved. FAO encourages the reproduction and dissemination of material in this information
product. Non-commercial uses will be authorized free of charge, upon request. Reproduction for
resale or other commercial purposes, including educational purposes, may incur fees. Applications for
permission to reproduce or disseminate FAO copyright materials, and all queries concerning rights and
licences, should be addressed by e-mail to copyright@fao.org or to the Chief, Publishing Policy and
Support Branch, Oce of Knowledge Exchange, Research and Extension, FAO, Viale delle Terme di
Caracalla, 00153 Rome, Italy.
Izdava: Biotehniki fakultet Podgorica
Autori/ke:
Nataa Mirecki, Biotehniki fakultet, Podgorica, Crna Gora
Tomas Wehinger, FAO consultant
Polonca Repi, Institut za kontrolu i sertifkaciju, Maribor, Slovenija
Mark Jakli, nezavisni konsultant, Ljubljana, Slovenija
Vukota Stanii, Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji
Svetlana Bubanja, Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji
Danijela Zuber Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji
Branko etkovi, Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji
Gojko Babovi, Sluba za selekciju stoke
Sonja Baovi, Sluba za selekciju stoke
Sreten Bijeli, Sluba za selekciju stoke
Sanja Petrovi, Sluba za selekciju stoke
Tehniki savjeti: Pilar Santacoloma, AGSF-FAO
Lektura i korektura: doc. dr Ljiljana Pajovi-Dujovi
Dizajn i priprema za tampu: Expeditio, Kotor
tampa: Biro Konto, Igalo
Tira: 800
Podgorica 2011.
Prirunik je pripremljen u okviru projekta TCP/MNE/3201: Organska
poljoprivreda u Crnoj Gori: Zajednika podrka malim proizvoaima u
organskoj poljoprivredi.
Prirunik za organsku proizvodnju - za poljoprivredne proizvoae
1 Uvod Principi i standardi organske poljoprivrede
Introduction - Te Principles and Standards of OA
2 Djubrenje u organskoj poljoprivredi
Fertilization and Fertilizers in OA
3 Plodored u organskoj poljoprivredi
Crop Rotation
4 Zatita bilja u organskoj poljoprivredi
Plant protection
5 Proizvodnja hrane za ishranu stoke u organskoj poljoprivredi
Production of Feed
6 Organska poljoprivreda u stoarstvu
Animal Husbandry
7 Prerada
Milk Processing
8 Kontrola i sertifikacija u organskoj poljoprivredi
Control and Certication System
9 ekonomija organske proizvodnje
Economics of OA
10 Udruenja poljoprivrednih proizvoaca
Association of Organic Producers
11 marketing i trziste
Market and Marketing of the Organic Products
Zakljuci
Conclusions
Sadraj
08
14
24
32
38
46
62
84
94
114
118
122

UVOD PRINcIPI I StANDARDI
ORGANSKe POlJOPRIVReDe
U
v
o
d
Posljednjih 10 godina u pojedinim zemljama Zapadne Evrope
organska poljoprivreda se razvila uz godinji rast do 10%.
Crna Gora ima odline uslove za razvoj kvalitetne, zdravstveno-
bezbjedne, sertifkovane organske hrane.
Organska proizvodnja je zakonski regulisana proizvodnja koja
ukljuuje kontrolu i sertifkaciju proizvodnje i proizvoda (kontrola od
njive do trpeze).
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na
sljedea pitanja:
- ta je organska poljoprivreda?
- Koja su nacionalna i internacionalna pravila i standardi u organskoj
proizvodnji?
- Koji su ciljevi i principi organske proizvodnje?
S
a
d
r
a
j
Organski standardi
Cilj i principi organske proizvodnje
Organska poljoprivreda u Crnoj Gori
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja. Monografja,
Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005.
Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A Global
Perspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishing
entry
Danas se organska poljoprivreda u svijetu razvija brzim koracima kao
reakcija na sve izraeniju naruenu ivotnu sredinu, pogoranje kvaliteta
hrane i sve veeg ugroavanja zdravlja ljudi.
Organska poljoprivreda je kod nas mlada grana poljoprivrede i njeni
proizvodi su novina na domaem tritu.
Crna Gora ima odline preduslove za razvoj kvalitetne, zdravstveno-
bezbjedne, organski sertifkovane hrane, pa je stoga potrebno raditi na
edukaciji svih aktera organske poljoprivrede: savjetodavaca, proizvoaa,
potroaa i drugih.
Organska proizvodnja je zakonski regulisana proizvodnja koja ukljuuje
kontrolu i sertifkaciju proizvodnje i proizvoda (kontrola od njive do
trpeze), a takoe kontinuiran i nimalo jednostavan proces.
Iz navedenih razloga javlja se potreba za izradom broure koja e nadamo se,
pruiti neophodne informacije i pomo naim proizvoaima farmerima
koji su u namjeri da se bave, ili se ve bave organskom proizvodnjom.
ta je organska poljoprivreda?
Organsku poljoprivredu najbolje moemo defnisati kroz njen cilj, a to je
proizvodnja zdravstveno bezbjedne, kvalitetne hrane na ekoloki odriv
nain. Cilj organske poljoprivrede je da unaprijedi zdravlje i produktivnost
uzajamno zavisnih zajednica, ivota zemljita, biljaka, ivotinja i ljudi.
to znai:
korienje prirodnih resursa na odriv nain (ouvati i ostaviti prirodne
resurse narednim generacijama);
razvoj organske poljoprivrede uz ouvanje ekosistema;
odravanje i poveanje plodnosti zemljita;
smanjenje svih oblika zagaenja.
9
Vano je ouvati zdravo ovjekovo ivotno okruenje!!!
Organska poljoprivreda je odriva
poljoprivreda metodama organske
proizvodnje prirodi se vraa ono to se od
nje uzme.
Sastavni dio sistema odrive poljoprivrede
je organska poljoprivreda. Osnovne
komponente sistema organske proizvodnje
su izbjegavanje upotrebe vjetakih materija
u proizvodnji i promovisanje iskljuivo
prirodnih materija koje se koriste kao ubriva, pesticidi ili aditivi u proizvodnji i
preradi hrane.
Koji su osnovni uslovi za zasnivanje organske poljoprivrede?
prostorna izolacija zemljinih parcela, stoarskih farmi i preraivakih
pogona od moguih izvora zagaenja;
poljoprivredno zemljite iji je sadraj tetnih materija ispod
maksimalno propisanih dozvoljenih koliina (zemljite iji je
sadraj tekih metala i drugih kontaminenata do 50% od propisane
maksimalno dozvoljene koliine za konvencionalnu proizvodnju);
propisani kvalitet vode za navodnjavanje;
usklaen razvoj biljne i stoarske proizvodnje.
Prednosti zato organska poljoprivreda?
1. Odriva poljoprivreda
smanjuje sve oblike zagaenja;
koristi prirodne resurse na odriv nain;
uva agroekosistem;
odrava i uveava dugoronu plodnost zemljita;
uva autohtone sorte;
ima zaokruen proces biljne i stoarske proizvodnje.
10
2. Benecije za farmere
subvencije (Ministarstvo poljoprivrede Crne Gore, razni projekti
usmjereni na razvoj organskog sektora);
mogua vea cijena proizvoda (regulie trite, a bitno utie ukoliko
postoji povjerenje na relaciji potroa -
organski farmer);
besplatne usluge kontrole i sertifkacije
(Nacionalnog sertifkacionog tijela
Monteorganica za proizvoae u Crnoj
Gori);
bolji standard proizvoaa.
3. Razvoj ruralnog (seoskog) podruja i smanjenje
negativnih demografskih trendova (odlazak mladih ljudi
sa sela u gradove)
4. Vea garancija da su proizvodi kvalitetniji i zdravstveno
bezbjedniji
sertifkovan proizvod povjerenje kod potroaa;
ouvanje ljudskog zdravlja;
bolji ukus proizvoda.
Koji su nedostaci organske proizvodnje?
vee angaovanje proizvoaa;
neinformisanost i nedostatak strunog
znanja;
manji prinos, u nekim situacijama;
nedostatak inputa za organsku proizvodnju (sredstava za zatitu,
ubriva, supstrata, sjemensko/sadnog materijala na domaem
tritu);
loa infrastruktura i udaljenost od gradskog trita;
11
vea cijena proizvoda iz organske poljoprivrede manja kupovna mo
potroaa.
Proizvod dobijen na tradicionalan nain NIJe proizvod iz organske
poljoprivrede.
Proizvod iz organske poljoprivrede je:
- defnisan;
- kontrolisan;
- sertikovan.
Proizvod organske poljoprivrede je organski proizvod samo ako posjeduje
serifkat izdat od strane ovlaenog pravnog lica sertifkacionog tijela, koji
je znak da je cjelokupni proizvodni proces/proizvod sproveden i kontrolisan
(proizvodnja, prerada, pakovanje, skladitenje i deklarisanje) na nain koji
propisuju Zakon i pratei pravilnici o organskoj poljoprivredi.
Koji su principi organske poljoprivrede?
1. Princip zdravlja
Kroz organsku poljoprivredu proizvoa treba da odri i pobolja sopstveno
i zdravlje potroaa, zemljita, biljaka i ivotinja, kao i planete u cjelini.
Zdravlje biljaka se odrava preventivnim mjerama: izborom vrste i sorte,
plodoredom, mehanikim i biolokim mjerama borbe protiv bolesti i
tetoina.
Zdravlje ivotinja se odrava tako to
se metodama uzgoja podstie prirodni
imunitet (ishrana, pristup slobodnim
povrinama i panjacima, izbor vrsta i rasa,
higijenski uslovi u objektima i sl.).
12
2. Princip ekologije
Sav otpad i nus-proizvodi treba da se recikliraju ili kompostiraju (osim
zaraenih biljnih djelova, industrijskog i otpada koji nije organskog
porijekla).
Proizvodnja se zasniva na procjeni rizika,
mjerama predostronosti i preventivnim
mjerama.
Nije dozvoljena upotreba GMO (genetski
modikovanih organizama) i proizvoda
dobijenih iz ili pomou GMO.
Izbjegava se upotreba resursa i sirovina koji nijesu porijeklom sa
proizvodnog gazdinstva.
3. Princip pravednosti
Organska poljoprivreda se zasniva na potenom odnosu prema prirodi i
optem okruenju.
Zabranjeno je dodavati bilo kakva sredstva koja potroae mogu dovesti u
zabludu u pogledu prave prirode proizvoda!
4. Princip njegovanja i staranja
Vano je ouvati zdravlje sadanjih i buduih generacija kao i blagostanje
ekosistema.
13

DJUBReNJe U ORGANSKOJ
POlJOPRIVReDI
U
v
o
d
U organskoj proizvodnji pridaje se veliki znaaj organskim
ubrivima.
Organska ubriva su nezamjenjiva kada je u pitanju poboljanje
fzikih, hemijskih i biolokih osobina zemljita.
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
sljedea pitanja:
- ta je plodnost zemljita?
- Koje su vrste i kakva je upotreba ubriva u organskoj proizvodnji?
S
a
d
r
a
j
Plodnost zemljita
Maliranje zemljita
Vrste ubriva: stajnjak, kompost, biljna ubriva, zelenino ubrenje,
glistenjak, mikrobioloka i mineralna ubriva
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja.
Monografja, Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005.
entry.
14
Plodnost zemljita u biljnoj proizvodnji karakterie:
visok sadraj hraniva u zemljitu;
dobar vodno-vazduni i toplotni reim;
fzioloki aktivni sloj zemljita za razvoj korjenovog sistema biljaka;
reakcija zemljita neutralna do blago kisela;
dobar kapacitet zadravanja vode i hranljivih materija u aktivnom sloju
zemlje.
Na smanjenje plodnosti zemljita utie:
iznoenje organske materije, uklanjanjem prinosa sa njive;
esta obrada zemljita;
naruavanje vodno-vazdunog i toplotnog reima;
smanjenje bioloke aktivnosti (smanjen broj i raznovrsnost korisnih
mikroorganizama);
erozija zemljita;
ostaci pesticida.
Plodnost zemljita moemo sauvati:
dodavanjem organske materije u zemljite;
izbjegavanjem prekomjerne koliine ubriva kako
bi se izbjegli gubici i zagaenje;
ouvanjem aktivnosti zemljinih
mikrooorganizama jer oni transformiu hraniva;
izbjegavanjem vjetaki sintetizovanih materija
(vjetakih ubriva i dr.).
ta je maliranje - nastiranje zemljita?
Maliranje zemljita predstavlja pokrivanje
meurednog prostora u zasadima.
Maliranje (nastiranje) ima znaajnu ulogu
u suzbijanju korova. Za nastiranje zemljita
u organskoj poljoprivredi mogu se koristiti
prirodni materijali (sijeno, slama, strugotina drveta ili biorazgradive folije).
15
Koliko je korisno maliranje zemljita?
Maliranje zemljita, osim to slui za
spreavanje razvoja korova, veoma je korisna
mjera za ouvanje fzikih i hemijskih osobina
zemljita. Maliranjem se odrava povoljniji
vazduni reim zemljita, zadrava se i dui
period uva vlanost zemljita.
Malovanje slamom daje izuzetno dobar
rezultat. Pored primarnog efekta mala na
ouvanje vodno-vazdunog reima i strukture
zemljita, dokazano je da neke materije koje lui slama djeluju odbijajue na
lisne vai i druge tetoine. Meutim, ova metoda ima i negativnog efekta
u vidu mogue pojave glodara mieva i pacova to se ne deava prilikom
korienjem folije na primjer.
Koje su vrste organskih ubriva?
Kao organska ubriva koriste se: stajnjak, kompost, osoka, treset, glistenjak,
zelenino ubrenje, drveni pepeo, biljni rastvori i druge otpadne organske
materije nastale kao sporedni proizvodi u prehrambenoj tehnologiji i
industriji.
Spisak dozvoljenih ubriva i oplemenjivaa zemljita proizvoai mogu nai
u prilogu Pravilnika o metodama organske biljne proizvodnje.
Od ega zavisi kvalitet stajnjaka?
Kvalitet stajnjaka zavisi od vrste domae ivotinje, prostirke i zgorelosti
(starosti) ubriva.
konjski i oviji stajnjak pogodniji su za tea i hladna zemljita, imaju
vie suve materije pa su toplija ubriva i bogatija su sa N, P i K;
govei i svinjski stajnjak imaju vie vode, hladniji su i kiseliji, pa se
sporije razlau i pogodniji su za laka, pjeskovita zemljita.
16
O emu treba voditi rauna u spravljanju stajnjaka?
Pri raspadanju stajskog ubriva stvaraju se razni gasovi. Nepoeljno je
stvaranje amonijaka jer to znai gubitak azota. Da se to ne bi deavalo,
stajnjaku je potrebno obezbijediti kiseonik vriti prevrtanje.
Ako nema dovoljno vlage, ubre
plijesnivi, ali ako je vlage previe,
poremeuje se tok razgradnje i stajnjak
truli. U suvo godinje doba, potrebno
je zalivati stajnjak, a u vlano zatititi
ubrite od prevelikih padavina. to se
tie toplote, ona uz povoljnu vlanost
ubrzava raspadanje, a hladnoa koi rad
bakterija i razgradnja tee sporije.
Kako se stajsko ubrivo u praksi najee spravlja?
Stajnjak se u poetku rasprostire tako da kiseonik ima slobodan pristup pa
se ve nakon nekoliko dana temperatura u masi ubriva znatno podigne
(do 60C). im se ubre zagrije do te temperature, gomila se zbija.
Druga opcija je rasprostiranje stajnjaka u slojevima. Prvi sloj se rasprostre,
ime se temperatura brzo povisi, a nakon toga se dodaje drugi sloj koji se
zbije (prekida rad termogenih bakterija).
Koliko traje postupak?
Zreli stajnjak se dobija u prosjeku nakon 3-4 mjeseca. U toplijim uslovima
uz dovoljno vlage sazrijeva bre i obrnuto, a nakon sazrijevanja dobro
je pokriti ga slojem zemlje 20-25cm, jer se time titi od nepovoljnih
atmosferskih prilika.
Kako treba skladititi stajnjak?
Stajnjak treba skladititi na propisano ureenom skladitu, u skladu sa
Pravilnicima o organskoj poljoprivredi u cilju spreavanja zagaenja vode
direktnim izlivanjem, oticanjem i infltracijom u zemljite.
Kapacitet skladita za stajnjak mora biti dovoljan za skladitenje stajnjaka za
period dui od jedne godine.
17
ta je kompost?
Kompost je organski
oplemenjiva zemljita koji nastaje
mikrobiolokim razlaganjem
razliitih organskih materija
(otpaci biljnog i ivotinjskog
porijekla). Koristi se kao organsko
ubrivo u koliini od 0,5 6 kg/
m kao dio zemljine smjee ili za
nastiranje (malovanje) zemljita
u bati.
Kako se priprema kompost?
Mjesto gdje se priprema kompost treba da bude u sjenci i zaklonjeno od
vjetra. Na suncu se organski otpaci brzo sue, bakterije koje uestvuju u
kompostiranju brzo uginu i organska masa ostaje dugo nepromijenjena.
Biljni otpaci koji se stavljaju u kompostite moraju biti zdravi, jer izazivai
bolesti ne uginu kompostiranjem. Zbog toga kompost moe biti izvor irenja
bolesti, korova i tetoina.
Pravilno uvanje stajnjaka u betonskim
bazenima
Nepravilno rukovanje stajnjakom zagauje
ivotnu sredinu
18
Kompostiranje se moe obaviti u humci koja se pravi na povrini zemljita
bez okvira i sa okvirom od ice (u obliku korpe), daske, prua ili u jami.
Postupak kompostiranja je isti. Visina komposta u humci je 150 -180 cm,
irina pri dnu 150 cm, a duina proizvoljna. Kod dugakih humki se na
svakih 150 cm ostavlja otvor za ventilaciju.
Prije kompostiranja skine se povrinski sloj zemljita 8-10 cm,
postavi drenani sloj od granica ili prua, a zatim se do eljene visine
naizmenino rea sloj svjeih i suvih biljnih otpadaka (15-20 cm) i sloj
zemljita (5 cm). Po potrebi se dodaje negaeni kre uz zalivanje vodom
ili osokom. Gomila komposta se ne sabija, a posljednji sloj humke je
od zemljita. Ve poslije nekoliko dana, razvija se visoka temperatura
(50 - 60
0
C), a potom se kompost hladi i organska materija mineralizuje.
Svaka 2-3 meseca gomila se izmijea i prekrije zemljitem (sloj oko 10
cm). Kompost je gotov za 6-12 mjeseci i tada je jednolian, mrviast, lak
i tamnosme. Za bre kompostiranje (4-6 nedjelja), humke treba da su
nie (50 cm), a biljni ostaci isjeckani. U biljne ostatke stavlja se isjeckana
kopriva, preslica, kameno brano ili odgovarajui bioloki preparati (na
bazi silicijuma, kravlje balege, kamilice, hrastove kore, maslaka, valerijane)
19
iji je cilj bre i kvalitetnije kompostiranje. U organskoj proizvodnji se u
kompost mogu dodati i gliste koje e ubrzati proces mineralizacije organskih
materija.
Kako se koristi ivinski stajnjak?
ivinski stajnjak se rijetko koristi
ist, najee je u upotrebi u smjei sa
zemljom u odnosu 3:1.
ta su biljna ubriva?
Biljna ubriva su ekstrakti pojedinih
biljaka koji se sve ee koriste za
ubrenje u organskoj proizvodnji.
Jednostavno se pripremaju i u tu svrhu
se najee koristi kopriva, gavez i
mjeavina razliitih biljaka.
Kako se prave biljna ubriva?
Gavez se koristi kao teno ubrivo
koje obogauje zemljite gvoem,
kalijumom, kalcijumom, fosforom,
magnezijumom i vitaminima B
kompleksa. Uobiajeno je da se jednom nedjeljno primjenjuje u usjevu.
U 10 l vode potopi se 1 kg svjeeg gaveza. Nakon nekoliko dana, kada
prestane da pjeni, razvija se smea boja i jak miris na stajnjak (sadri i
bjelanevine).
Upotrebljava se samo razblaeno vodom: na 1 litar ubriva treba uzeti 10 l
vode i izmijeati.
Kopriva slui za suzbijanje lisnih vai, a ujedno i ubri biljku i jaa je. 1 kg
svjee nasijeene koprive potopiti u 10 l vode i ostaviti 24 sati (ne due jer
20
gubi svojstva). Ako nema svjee koprive, na 10 l vode stavi se 100-200 g
osuene. Posle 24 sata tenost treba procijediti i njome dobro poprskati biljke
sa svih strana. Postupak moe da se ponovi za nekoliko dana. Biljni ostaci se
kompostiraju.
ta je zelenino ubrenje?
Zelenino ubrenje predstavlja zaoravanje svjee nadzemne mase biljaka koje
se posebno gaje za ovu namjenu sa ciljem da se zemljite obogati organskom
materijom radi poboljavanja
fzikih, biolokih i hemijskih
osobina zemljita.
Zaoravanje samoniklih biljaka
se ne smatra zeleninim
ubrenjem.
Koje se biljke koriste za
zelenino ubrenje?
To su razne vrste djetelina i lupina, graak, grahorica i neleguminozne biljke
kao to su: uljana repica, ra, ovas, jeam, facelija, engleski i francuski ljulj.
Ove biljke su pogodne da u relativno kratkom vremenskom periodu obrazuju
mnogo organske mase.
Primjer: Kada je glavna kultura penica u fazi kada dostigne visinu od 10
cm, tj. kada se jo nije zatvorio sklop, usijava se bijela djetelina koja nikne i
djelimino stagnira. Kada se penica skine, poinje nagli rast djeteline koja se
u jesen zaorava kao zelenino ubrenje.
ta je glistenjak?
Poznato je da su kine gliste dobar indikator plodnosti zemljita. Samo na
plodnom i nezagaenom zemljitu ima kinih glista.
21
Glistenjak nastaje radom crvenih kalifornijskih glista koje se uzgajaju u tzv.
standarnim leglima koja imaju oko 100.000 glista, od ega 30.000 predstavlja
odrasle jedinke. Gliste se nalaze samo u nezagaenom, dobrom i plodnom
zemljitu.
Kako se koristi glistenjak?
Glistenjak je bogat humusom, siromaan mineralnim azotom, ali sadri
visoke koliine fosfora i kalijuma kao i znaajne mikroelemente (cink,
bakar, mangan, gvoe). Glistenjak se koristi u smjei sa zemljitem i to za
siromana zemljita jedan deo glistenjaka prema 10 djelova zemljita, a za
plodna zemljita u odnosu 1:6. Ove smjee se koriste za uzgoj rasada i u
zatienom prostoru, a kao ubrivo koristi se u koliini od 0,2-5 kg/m.
ta su mikrobioloka ubriva?
Mikrobioloka ubriva se proizvode u laboratorijama. Ona imaju ulogu
biofertilizatora, obogauju zemljite mikroorganizmima ija je uloga da u
zemljitu:
sintetiu i razlau humus;
osiguravaju kruenje hranljivih elemenata;
razgrauju pesticide;
kontroliu ftoparazite i dr.
Obavezno provjeriti da li su dozvoljena za upotrebu u organskoj
poljoprivredi.
Da li se mogu koristiti mineralna ubriva u organskoj proizvodnji?
Osim ubriva organskog porijekla, u organskoj proizvodnji se mogu koristiti
i ubriva mineralnog porijekla, ali samo uz odobrenje sertifkacionog tijela.
Meu najee korienim mineralnim ubrivima su pepeo i kameno brano.
22
Pepeo predstavlja ubrivo bogato kalijumom i posebno je pogodan za
kisela zemljita. Smatra se da je najkvalitetniji pepeo od suncokreta, heljde,
listopadnog drvea i etinara.
Kameno brano predstavlja prah dobijen mljevenjem kamena, a najbolje
granita i bazalta. Ima visok sadraj silikata, kalijuma, magnezijuma i fosfora.
Kameno brano ima znaajnu ulogu u zemljitu jer poboljava strukturu,
mikrobioloku aktivnost i vodni reim biljaka, a i neposredno hrani biljku.
Redosljed postupaka vezanih za ubrenje u organskoj proizvodnji:
proizvoa na osnovu analize plodnosti zemljita (vri se na Biotehnikom
fakultetu Univerziteta Crne Gore u Podgorici) i plana proizvodnje
(planirani plodored npr.), planira primjenu do sada navedenih postupaka
regulisanja plodnosti zemljita;
proizvoa koristi ubriva i oplemenjivae zemljita dozvoljene za upotrebu
u organskoj poljoprivredi, a ukoliko je predvieno Pravilnikom kontaktira
sertifkaciono tijelo prije upotrebe ubriva;
ukoliko proizvoa koristi komercijalne proizvode za regulisanje plodnosti
zemljita, mora uvati i raun o kupovini istih.
23

PlODOReD U ORGANSKOJ
POlJOPRIVReDI
U
v
o
d
Neprekidnim gajenjem usjeva u velikoj mjeri iskoriava se zemljite
tako da se mora voditi rauna o njegovoj plodnosti, odnosno
obnavljanju.
Odgovarajuim plodoredima bi trebalo obezbijediti ne samo
odravanje, nego ako je to mogue, i poveanje zemljine plodnosti
na dui rok.
Ouvanje biodiverziteta i genetike raznovrsnosti daje organskoj
poljoprivredi iri i trajan znaaj u okviru mjera zatite ekosistema.
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
sljedea pitanja:
- ta je plodored?
- Koja su pravila i svrha plodoreda?
- Kako se gaje meuusjevi?
S
a
d
r
a
j
Biodiverzitet i ekosistem
Plodored znaaj, svrha i pravila
Primjeri plodoreda
Znaaj gajenja meuusjeva
Zdruena sjetva usjeva
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
Monografja, Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005.
entry.
ta je biodiverzitet i zato je znaajan?
Biodiverzitet predstavlja raznovrsnost biljnog i ivotinjskog svijeta. Ouvanje
biodiverziteta i genetike raznovrsnosti daje organskoj poljoprivredi iri i
trajan znaaj u okviru mjera zatite ekosistema.
ta predstavlja ekosistem?
Ekosistem predstavlja jedinstvo
biocenoze i biotopa. ivotna
zajednica u prirodi mora zauzimati
neki prostor u kome lanovi te
zajednice zadovoljavaju svoje
potrebe: kreu se, uzimaju hranu,
diu, nalaze zaklon ili zatitu itd.
Taj prostor naziva se biotop i njega
naseljavaju pripadnici odgovarajue
biocenoze. Biocenoza (ivotna
zajednica) predstavlja bioloki sistem obrazovan od populacija razliitih vrsta
biljaka, ivotinja, gljiva i mikroorganizama.
Koje posledice prouzrokuje upotreba hemijskih sredstava (mineralna
ubriva, pesticidi) u poljoprivredi?
Kod veine zemalja sa razvijenom poljoprivredom najvei problem je
pretjerana upotreba hemijskih sredstava i njihovo ispiranje, odnosno
zagaenje vode za pie, jezera, rijeka i mora. U organskoj poljoprivredi
ubriva se koriste samo ukoliko su prirodnog
porijekla i sa dugotrajnom realizacijom, ime se
izbjegava zagaenje ivotne sredine.
ta je plodored i koji je njegov znaaj u
organskoj biljnoj proizvodnji?
Plodored je organizovano smjenjivanje usjeva
na istoj parceli u toku odreenog broja godina.
Ima posebnu ulogu jer znaajno smanjuje
pojavu biljnih bolesti, tetoina i korova.
25
Neprekidnim gajenjem usjeva u velikoj mjeri se iskoriava zemljite,
tako da se mora voditi rauna o njegovoj plodnosti, odnosno obnavljanju.
Odgovarajuim plodoredima bi trebalo obezbijediti ne samo odravanje nego
ako je to mogue, i poveanje zemljine plodnosti na dui rok.
Zbog ega krmne i leguminozne biljke zauzimaju 30-50% plodorednih
povrina?
Ouvanje zemljine plodnosti u sistemu biolokog ratarenja
ostvaruje se resursima sa samog gazdinstva, a u tom smislu,
veliki znaaj pridaje se plodoredu i njegovoj ftosanitarnoj
ulozi. U strukturi plodoreda krmne i leguminozne biljke
zauzimaju 30-50% plodorednih povrina to doprinosi
vroj vezi izmeu ratarstva i stoarstva.
Plodored u ovom sistemu
doprinosi bilansu azota, suzbijanju korova, bolesti
i tetoina, obezbjeenju stone hrane i zajedno sa
obradom zemljita, stabilizaciji aktivnih materija.
U ovakvim plodoredima sa visokim udjelom
trava i leguminoza ide se ka tenji da se ne hrani
biljka, ve zemljite kao izvor ivota i bioloki
aktivna sredina, jer se time obogauje zemljite organskom materijom, popravlja
zemljina struktura i zasniva reim ishrane biljaka.
Koja je osnovna svrha plodoreda?
Plodored ima viestruku vrijednost, a njegovi osnovni zadaci su:
- odravanje plodnosti zemljita, odnosno doprinos njegovoj strukturi,
sadraju azota i humusa;
- regulacija bolesti, tetoina i korova;
- smanjenje gubitka hraniva ispiranjem;
- spreavanje i minimalizacija erozije.
26
Kakva su pravila kod plodoreda?
1. Kulture sa dubokim korjenovim sistemom treba uzgajati nakon onih
sa plitkim, kako bi se odrala dobra struktura, prozranost i ocjeditost
zemljita.
2. Mijenjati kulture koje proizvode malu i veliku biomasu korijena one sa
velikom biomasom snabdijevaju organizme zemljita (travno-djetelinske
smjese).
3. Mijenjati kulture koje fksiraju azot iz atmosfere sa onima koje ga troe.
Na ovaj nain e se obezbijediti veliki dio potreba u azotu.
4. Gdje god i kad god je mogue, treba primjenjivati predsjetvu, podsjetvu,
naknadnu sjetvu, meusjetvu i zelenino ubrenje, kako bi zemljite
bilo stalno pod zelenim pokrivaem. Ovim se spreava zakorovljenost,
stvaranje pokorice, ispiranje hraniva, erozija, a poboljava struktura
zemljita.
6. Mijenjati lisnate i korjenaste kulture, itarice, kako bi se smanjila
zakorovljenost.
7. Gdje god postoji opasnost od zaraze odreenim biljnim bolestima ili
tetoinama, treba izbjegavati sjetvu ili sadnju kultura koje su na njih
osjetljive. Ovdje treba potovati pravila o minimalnom broju godina
nakon kojih neka kultura moe ponovo doi na isto mjesto.
8. Treba upotrebljavati smjeu kultura, odnosno razliitih sorti iste kulture,
kako bi se poveala genetska i ostala raznolikost.
9. Mijenjati proljetne i jesenje, odnosno jare i ozime kulture. Ovim se
postie bolja kontrola korova i raspored rada.
27
Primjer plodoreda u povrtarstvu
I GRUPA

vrste koje se obilno ubre stajnjakom (vreaste vrste, kupusnjae, paradajz,
paprika, plavi patlidan, celer, praziluk, bijeli luk)
II GRUPA

vrste sa manjim zahtevom za stajnjakom i esto se gaje druge godine posle
unoenja stajnjaka (korjenaste vrste, crni luk, salata, spana, rotkva, rotkvica)

III GRUPA

vrste koje obogauju zemljite azotom (graak, boranija, pasulj, bob)
28
Treba izbjegavati uvoenje u plodored jedne za drugom povrtarskih
vrsta koje pripadaju istoj porodici zbog toga to one najee imaju
iste neprijatelje insekte i bolesti. To naroito vai za paradajz, plavi
patlidan i krompir, zatim za korjenasto povre (mrkvu, perun, celer i
patrnak) kao i za krastavac.
Primjer plodoreda u ratarstvu
I GODINA (okopavine-kukuruz, krompir...)
II GODINA (strna ita)
III GODINA (jednododinje i viegodinje leguminoze)
29
Znaaj gajenja meuusjeva
Meuusjev predstavlja usjev koji pored glavne kulture, gajite u
meurednom rastojanju vaeg vonjaka, povrtnjaka... (npr. djetelina,
pasulj u vonjaku). Pozitivni efekti saivota vie usjeva su razliiti:
- koristi se raspoloivi prostor na najbolji
mogui nain;
- smanjuju se trokovi ubrenja (gajenjem
leguminoznih biljaka koje obogauju
zemljite);
- uva se zemljina vlaga i spreava se
ispiranje hraniva;
- popravljaju se fzike, hemijske i bioloke
osobine zemljita;
- spreava se erozija (gajenjem biljaka sa dubokim korjenovim sistemom
kao to je npr. lucerka);
- smanjuje se upotreba pesticida;
- utie na ouvanje kvaliteta vode.
Da li treba redovno kositi travu u meurednom prostoru?
Travu treba redovno kositi da ne bi uzimala mnogo hraniva, ali treba je
ostaviti npr. u vonjaku da se ne bi iznosile organske materije sa tih povrina.
Kako meuusjev moe da utie na smanjenje
erozije?
Usjevi gustog sklopa tite zemljite od pljuskova i
spreavaju razbijanje zemljinih agregata (zemljine
strukture).
ta predstavlja zdruena sjetva usjeva i koje su njene prednosti?
Zdruivanje usjeva je jedan od dobrih alternativnih naina zatite i ouvanja
prirodnih resursa. Kao prednosti na strani ovakvih sistema navode se:
poveana produkcija biomase i prinosa, bolje korienje raspoloivih resursa,
manje tete od korova, bolesti i tetoina, vea stabilnost sistema, bolja i
30
raznovrsnija ishrana ljudi i ivotinja, sigurniji
prihodi ne samo u ratarstvu, ve i u povrtarstvu.
Kod nas se u proizvodnji esto sree zdruena
sjetva kukuruza i pasulja, jarog jema i crvene
djeteline, ovsa i grahorice, kukuruza i tikava itd.
Zato su u povrtarskoj proizvodnji znaajni dobri i loi susjedi?
Osim optih zahtjeva biljaka prema ekolokim uslovima (temperatura,
svjetlost, padavine, zemljite i dr.), biljke se gaje kao mijeane vrste (red do
reda ili razliite vrste u redu) koje zajedno harmonino rastu. Korjenske
izluevine ili mirisi jedne vrste mogu tititi drugu vrstu od bolesti i tetoina.
Zato, treba obratiti panju prilikom sjetve ili sadnje koje su biljke dobri, a
koje loi susjedi.
Primjer dobrih i loih susjeda
VRSTA SA VRSTAMA
Bijeli luk Paradajz, cvekla, mrkva, pasulj
Blitva Rotkva, rotkvica, mrkva, boranija
Crni luk Crni luk, bijeli luk, krastavac
Krastavac Crni luk, pasulj, celer, cvekla, salata
Krompir Spana, keleraba, boranija
Paradajz Spana, celer, rotkvica, rotkva, salata
VRSTA NEMOGUI SUSJEDI
Krastavac Rotkva, rotkvica
Krompir Paradajz, celer, cvekla, graak
Praziluk Pasulj, cvekla, graak, boranija
Crni luk Boranija, pasulj
Paradajz Krompir, graak
31

ZAtItA BIlJA U ORGANSKOJ
POlJOPRIVReDI
U
v
o
d
U organskoj poljoprivredi zabranjena je upotreba sredstava za zatitu
bilja (pesticida i herbicida) sintetiko-hemijskog porijekla.
Za zatitu bilja koriste se uglavnom, biljni preparati i najee
se koriste kao preventivna sredstva, a takoe i bioloka zatita
(predatori).
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
sljedea pitanja:
- ta je zatita bilja?
- Kakva je preventiva u zatiti bilja u organskoj proizvodnji?
- Koji su naini borbe protiv korova, bolesti i tetoina?
S
a
d
r
a
j
Vrste zatite bilja
Preventivne mjere zatite
Kontrola korova u organskoj proizvodnji
Kontrola bolesti i tetoina u organskoj proizvodnji
Biopesticidi
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja. Monografja,
Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005.
entry.
Koja je razlika izmeu konvencionalne, integralne i organske zatite
bilja?
Konvencionalni nain zatite bilja podrazumjeva primjenu svih dozvoljenih
sredstava za zatitu bilja.
Integralni sistem zatite bilja predstavlja kombinaciju postupaka koji pored
davanja prvenstva biolokim, biotehnikim i biljno - uzgajivakim mjerama,
ograniavaju upotrebu hemijskih sredstava na minimum odnosno predstavlja
sistem zatite bilja koji podrazumijeva koritenje svih raspoloivih metoda
suzbijanja tetoinja, uzronika bolesti i korova (uzgoj otpornih sorti,
agrotehnike, mehanike, bioloke, kemijske i dr.) u cilju spreavanja porasta
njihove brojnosti preko granice kod koje dolazi do ekonomski znaajnih
teta.
Organska zatita bilja zasniva se uglavnom na preventivnim mjerama.
Dozvoljena je primjena odreenih sredstava i biopesticida, ali se oni koriste
iskljuivo kad je neophodno i uz konsultacije sa sertifkacionom kuom.
Prije upotrebe mora se dobiti dozvola i imati opravdan razlog za upotrebu
biopesticida.
Koje su preventivne mjere zatite?
Skupljanje i spaljivanje biljnih ostataka
Zdravstveno stanje biljaka u narednoj godini, u velikoj mjeri zavisi od
mjera higijene polja sprovedenih prethodne godine. U tom pogledu,
veliki znaaj ima prikupljanje i unitavanje biljnih ostataka. U zaraenim
biljnim ostacima, odrava se i prenosi veliki broj patogena, prvenstveno
prouzrokovaa trulei korjena, prizemnog dijela biljke i uvenua biljaka.
Na kraju proizvodnog ciklusa, nakon berbe ili etve, ukloniti i unititi sve
zaraene biljne ostatke, najbolje spaljivanjem.
33
Plodored
Plodored je jedna od najznaajnijih agrotehnikih mjera kojom se uvodi
smjena u gajenju biljaka na odreenoj povrini. Plodoredom se s jedne strane,
ograniava mogunost da se u zemljite na kojem se prvi put organizuje
gajenje povra, brzo i najee trajno unesu tetni mikroorganizmi i sa druge
strane, doprinosi da se u
ve zaraenom zemljitu,
populacija parazita i
tetoina odrava ispod
praga tetnosti.
Izbor parcele
Treba izabrati osunane
parcele na blagim
kosinama. Izbjegavati
parcele na sjenovitim
mjestima ili ispod ume.
Vrijeme sjetve
Vrijeme sjetve prilagoditi
tako da se biljke ne nalaze
u osjetljivoj fenofazi u
periodu povoljnom za pojavu
patogena i tetoina.
Pravac postavljanja
redova i razmak izmeu
redova i biljaka
Redove prilikom sjetve ili
sadnje postavljati u pravcu
duvanja estih vjetrova. Na taj
nain se obezbjeuje dobro
34
provjetravanje biljaka, pri emu nema zadravanja visoke vlanosti u njihovoj
blizini, neophodnog uslova za razvoj mnogih patogenih gljiva.
Djubrenje
Koristiti optimalne i preporuene doze organskih ubriva za odreene biljne
vrste.
Navodnjavanje
Kad god je mogue postaviti sistem za navodnjavanje kap po kap.
Sistem gajenja
Zastiranje zemljita mal folijama ili prirodnim materijalima (slama,
strugotina, lie i slino).
Dezinfekcija objekata i alata
Na konstrukciji objekata zatienog prostora, toplih leja, plastenika,
zadrava se vei broj parazita i tetoina. Neophodno je sprovesti njihovo
unitavanje prije poetka gajenja biljaka. U ovu svrhu najee se koriste
formalin, plavi kamen i alkohol.
Dezinfekcija zemljita solarizacijom ili vodenom parom
Podrazumijeva se izlaganje zemljita ili druge vrste hranljivog supstrata
dejstvu fzikih ili hemijskih inilaca u cilju unitavanja tetnih organizama
koji se u njemu nalaze.
Upotreba sortnog i kvalitetnog sjemena
Izborom dobre sorte i sjemena koje nosi kvalitet klijavosti, energije klijanja,
otpornosti prema prouzrokovaima bolesti i potencijala rodnosti, smanjuje se
potreba primjene direktnih mjera zatite biljaka.
Upotreba dobrog i zdravog rasada
Samo dobar i zdrav rasad garantuje uspjeh u proizvodnji.
35
Kako kontrolisati korove u organskoj poljoprivredi?
runo (okopavanjem, koenjem prije nego korovi proizvedu sjeme);
gajenjem meuusjeva;
solarizacijom: u toplijim krajevima u toku ljeta zastiranjem folijom
zemljita u periodu 6-8 nedjelja;
navodnjavanjem prije sadnje (isprovocirae se rast korova), a zatim
obradom zemljita tako da usjev koji slijedi, za svoj razvoj dobija prednost u
vremenu.
U organskoj proizvodnji je zabranjena upotreba herbicida.
Kako kontrolisati bolesti i tetoine?
Bolesti i tetoine se kontroliu prije svega, planiranjem i primjenom
mjera opreza kao to su vrijeme i nain sadnje, plodored, izbor zdravog
i kontrolisanog sadnog materijala i sorti otpornih na bolesti, primjenom
komposta, korienjem iste opreme, brzim odlaganjem tj. uklanjanjem
bolesnih biljnih ostataka.
Dozvoljena je primjena
odreenih sredstava
i biopesticida, ali se
oni koriste iskljuivo
kad je neophodno,
i uz konsultacije sa
sertifkacionom kuom. Spisak dozvoljenih sredstava proizvoai mogu
pronai u prilogu Pravilnika o metodama organske biljne proizvodnje.
Takoe, informacije o ovim sredstvima, kao i njihove komercijalne nazive,
proizvoai mogu nai na internetu ili dobiti kod savjetodavne slube ili
sertifkacionog tijela.
ta su biopesticidi?
Biopesticidi su odreeni tipovi pesticida koji su dobijeni iz prirodnih
materijala kao to su biljke, ivotinje i neki minerali.
36
Koje su prednosti korienja biopesticida?
Biopesticidi su manje toksini, aktivni su samo prema ciljanom tetnom
organizmu. Efkasni su u malim koliinama i brzo se razgrauju.
NAPOMENA: U sluaju nemogunosti nabavke pomenutih sredstava
na domaem tritu, nai proizvoai ova sredstva mogu potraiti preko
interneta ili ovlaenih distributera i samim tim, kupiti/nabaviti ih u
zemljama okruenja odnosno zemljama EU. U ovom sluaju, obavezno
je da na deklaraciji sredstva/preparata postoji oznaka ili logo koji su
dokaz da je sredstvo dozvoljeno za upotrebu u organskoj proizvodnji.
Proizvoa je u obavezi da sauva deklaraciju/ambalau primijenjenog
sredstva, kao i raun o kupovini istog, i duan je to pokazati tokom
kontrolne posjete.
37
PROIZVODNJA HRANe ZA
ISHRANU StOKe U ORGANSKOJ
POlJOPRIVReDI
U
v
o
d
Osnovni cilj organskog gazdinstva je samoodrivost, a od posebnog
je znaaja da se uravnotei odnos biljne i stoarske proizvodnje.
Iz organske proizvodnje potrebno je obezbijediti dovoljno hrane za
ishranu domaih ivotinja, odnosno gajenjem ivotinja obezbijediti
organsko ubrivo.
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
sljedea pitanja:
- Koje su vrste hrane za stoku?
- Kakvi su panjaci i ispaa stoke?
- Kako obezbijediti i pripremiti hranu za stoku?
S
a
d
r
a
j
Vrste stone hrane
Slinost izmeu ekstenzivne i organske proizvodnje
Panjaci, krmne i korjenasto-krtolaste kulture
Priprema sijena za uvanje
Silaa pojam i postupak pripreme
Sjenaa
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
Monografja, poljoprivredni fakultet Zemun, 2005.
entry.
38
Osnovni cilj organskog gazdinstva je samoodrivost to se ostvaruje
raznovrsnom proizvodnjom. Od posebnog je znaaja da se uravnotei odnos
biljne i stoarske proizvodnje. To znai, da se iz organske proizvodnje obezbijedi
dovoljno hrane za ishranu domaih ivotinja, odnosno da se gajenjem ivotinja
obezbijedi organsko ubrivo.
U prosjeku je za 1 ha biljne proizvodnje potrebno 1-2 uslovna grla krupne
stoke (zavisi od vrste i intenziteta proizvodnje).
U organskoj proizvodnji mogu se koristiti razliite vrste hrane za stoku:
zelena biljna hrana sa prirodnih ili sijanih travnjaka;
zelena biljna masa proizvedena na oranicama;
korjenasto-krtolasta ili sona biljna hraniva;
zrnasta biljna hraniva, njihove preraevine i nusproizvodi;
smjea koncentrata iz organske proizvodnje;
konzervisana biljna hraniva.
Koje su ukupne povrine pod prirodnim i sijanim travnjacima?
Povrine pod travnjacima u Crnoj Gori ine
88% ukupnih poljoprivrednih povrina, a
zelena krma i sijeno proizvedeno na tim
povrinama, esto su jedini izvor hrane za
stoku.
Najvei dio ovih travnjaka je u ekstenzivnoj
proizvodnji, pa je ove povrine mogue
prevesti u organsku proizvodnju bez veih
ulaganja i promjena.
Zato izmeu ekstenzivne i organske proizvodnje ima dosta slinosti?
U ekstenzivnoj proizvodnji se uglavnom ne koriste, ili se koriste u malim
koliinama, vjetaki sintetizovane materije (ubriva, pesticidi i drugo).
Samim tim je mnogo laki prelaz sa ekstenzivne na organsku proizvodnju.
39
Sa ovih povrina se moe obezbijediti bioloki vrijedna hrana bogata
vitaminima C i E, karotenoidima, mineralima, ugljenim hidratima i dr. Uz
to, hranjive materije zelene krme su lako dostupne i svarljive, za razliku od
hranjivih materija konzerviranih krmiva.
Da li je dobro vriti ispau stoke na istoj povrini tokom cijele
sezone?
Ukoliko se ispaa odvija bez vremenskih i prostornih ogranienja, stoka
tokom cijele sezone pase najkvalitetnije biljne vrste ime se:
- pogorava botaniki sastav panjaka;
- ire se korovi;
- pretjerano se gaze povrine;
- panjaci se sporije regeneriu;
- ubrzava se erozija zemljita i biodiverziteta.
Kakav se sastav sijanih
travnjaka preporuuje?
Kod zasnivanja sijanih travnjaka, cilj je
proizvesti kvalitetnu svjeu krmu, uz
minimalan razvoj korova. Najpovoljnije
smjee su 60 - 70% trava, 30-35% leguminoza
i 5% ostalo. Treba kombinovati vrste
ujednaene vegetacije i snage (npr. lucerka i
italijanski ljulj su podjednako snane vrste).
Kombinacija trava i djeteline se smatra kvalitetnijom od smjee itarica i
lucerke, jer mogu obezbijediti ivotinjama neophodnu energiju.
40
Kako treba njegovati panjake u organskoj poljoprivredi?
Panjake je dobro drljati nakon svake ispae, kako bi se izmet ravnomjerno
rasturio i izbjegla pojava oaza bujnih zelenih biljaka koje stoka izbjegava
zbog neprijatnog mirisa na amonijak.
Panjaci se ubre razblaenim stajnjakom, a tokom aprila moe se dodavati i
kompost.
U uslovima otrih klimatskih uslova, poeljno je vriti malovanje panjaka
slamom ili liem.
Koje se krmne kulture mogu proizvoditi na oranicama?
Razliite krmne kulture se veoma
uspjeno mogu proizvoditi na
oranicama (kukuruz, krmni kelj, uljana
repica, stona repa, krmni graak,
smjee itarica, leguminoze i sl.).
Ove kulture uglavnom imaju kratku
vegetaciju (prosjek 70 dana) pa je
mogue dobiti vie otkosa u toku jedne
sezone. Pogodne su za sastavljanje
ratarsko-povrtarskog plodoreda.
Koje se korijenasto - krtolaste biljke mogu gajiti kao hrana za stoku?
Korjenasto-krtolaste (sone) vrste predstavljaju voluminoznu hranu koja se
proizvodi od stone repe, rezanaca eerne repe i krompira. Sadri veoma
malo proteina i minerala, ali je bogata ugljenim hidratima i lako svarljiva.
Korjenasto-krtolasta hrana za stoku moe da se daje svjea ili silirana.
Kako obezbijediti stonu hranu tokom itave godine?
Da bi se obezbijedila ishrana stoke tokom cijele godine, hranu proizvedenu
tokom sezone potrebno je konzervirati na nain koji osigurava ouvanje
kvaliteta i uvanje koje e imati minimalan procenat gubitaka.
41
Kako treba pripremiti sijeno za uvanje?
Sijeno je koncentrovano hranivo (14 -18% vlage) koje u kombinaciji sa
svjeom krmom (ispaa ili pokoena zelena masa) moe biti kompletan
obrok za stoku.
Kvalitet sijena zavisi od sastava travne mase i od momenta kosidbe. Ocjena
optimalnog momenta kosidbe se vri ocjenom najzastupljenije vrste.
Najvea hranjiva vrijednost se postie ako
se kosidba vri u fazi klasanja kod trava i
pojave cvijeta u prvoj konusnoj cvasti kod
leguminoza.
Pokoena masa se sui prirodno (na zemlji
ili namjenskim napravama) ili vjetaki
(provenjavanje na zemlji i dosuivanje u
skladitu). Mlade biljke i leguminoze sadre
vie vlage u odnosu na starije biljke i trave.
Ukoliko se pokoena masa ovlai kiom, rosom i sl., hraniva se lako ispiraju i
poinje truljenje. Do smanjenja hranljive vrijednosti dovodi i esto prevrtanje
sijena ili presuivanje, jer otpadaju mladi izdanci, listovi i pupoljci koji sadre
najvie hraniva (ne mogu se pokupiti sa livade).
Prirodno suenje sijena na specijalizovanim napravama (rozgama, baskijama,
piramidama, kozolcima i dr.) je posebno korisno u nepovoljnim vremenskim
uslovima (usljed estih kia) jer se smanjuju gubici u prinosu i kvalitetu sijena
Vjetakim suenjem travne mase smanjuju se gubici do 20% u odnosu
na prirodno suenje. Pokoena biljna masa se sui dvofazno: prvo se na
polju prosui do 30% vlage, a potom dosui u skladitu. Tako se izbjegava
presuivanje i postie bra regeneracija livada.
42
Dosuivanje se vri u skladitima,
produvavanjem suvog vazduha pod
pritiskom. Ureaji za suenje se
ugrauju u pod, a iznad njih se na
drvene reetke postavlja prosueno
sijeno kroz koje se postave sprovodne
cijevi.
Pravilno osueno sijeno ima 16 -18%
vlage, presjek prelomljene stabljike je
bijele boje, listovi krti i blago povijeni ka gore (kod legumionoza smeuran
list). Skladitenje sijena se moe vriti na otvorenom polju (slaganjem u
gomile) ili specijalnim objektima.
Stogovi se najee koriste u brdsko-planinskim oblastima, gdje su esti
vjetrovi. Formiraju se tako to se oko srednjeg nosaa (stoera) slae sijeno u
oblik kupe do visine 5-7m i irine ne
vee od 5 m. U podrujima sa mnogo
padavina, baza stoga treba da bude
ua od sredine. Vrh stoga se suava i
kupasto zavri.
ta je silaa?
Silaa nastaje fermentacijom svjee
zelene biljne mase. U organskoj
proizvodnji, silaa je svakim danom sve
zastupljenija zbog niza prednosti koje ima u odnosu na sijeno: manji gubici suve
materije, sauvano vie hranljivih materija, manja transformacija hraniva, manja
zavisnost od uslova spoljane sredine, pogodnost konzerviranja vrsta koje se ne
mogu uvati kao sijeno (stoni kelj, kukuruz i sl.).
Meutim, proizvodnja silae moe napraviti velike tete po ivotnu sredinu
ukoliko se iscjedak koji nastaje tokom fermentacije ne unitava na propisan
nain.
43
Kako izgraditi silo objekat da bi sprijeili zagaenje ivotne sredine?
Da bi se sprijeilo zagaenje ivotne sredine (i dobio sertifkat za organske
proizvode), neophodno je ugraditi slivnike i odvodne cijevi u silo objekte koji
ocjedne tenosti odvode u nepropusne betonske bazene za odlaganje ovih
iscjedaka (3m/100t silae). Izgradnja nastrenica takoe moe smanjiti
oticanje otpadnih tenosti iz silo-rovova.
Kakav je postupak siliranja?
Siliranje zapoinje odmah po
zavretku kosidbe, prosuivanjem
zelene mase (60-70% vlage). U
povoljnim vremenskim uslovima
to se postie za oko 4 sata, a pri
veoj vlanosti za oko 6 asova.
Fermentaciju izazivaju mlijeno-
kiselinske bakterije, transformacijom biljnog eera u mlijenu kiselinu, koja
sniava pH vrijednosti i ometa rad trulenih bakterija. Sadraj mlijene
kiseline je najvei pri pH 4 i u takvim uslovima silaa moe da se sauva i do
godinu dana. Meutim, pri nepravilnom postupku siliranja, pH vrijednost se
sniava ispod 4, to dovodi do nakupljanja amonijaka.
Od ega zavisi uspjeh siliranja?
Uspjeh siliranja (fermentacije) zavisi od sadraja eera u poetnom biljnom
materijalu, pa se na osnovu toga procjenjuje pogodnost pojedinih biljnih
vrsta za siliranje.
Leguminoze su bogate ovim jedinjenjima, za razliku od ita. Mlade biljke
imaju vei procenat rastvorljivih eera, ali isto tako i vie vlage, pa je trave
najbolje kositi kada obrazuju cvast, odnosno kada klasaju ili metlie, a
leguminoze u fazi koja je optimalna za kosidbu.
Ako se travnjak kosi vie puta u toku sezone, silira se najece prvi otkos, a
ostali se koriste za pripremu sijena.
44
Koliko treba usitniti silani materijal?
Proces siliranja se pospjeuje sa usitnjavanjem poetnog materijala. Veliina
usitnjenih djelova, zavisi od biljne vrste i vrste ivotinja kojima je silaa
namijenjena (sitnija stoka sitnije frakcije). ita i trave (uplje stablo) se
sjeckaju na krae frakcije od biljaka sa njenim stablom i parenhimom u
stabljici. Optimalna temperatura za siliranje je 25-28C. Da bi se proces
siliranja ubrzao, dodaju se materijali sa poveanim sadrajem eera:
prekrupa ita, usitnjen krompir, repa, repini rezanci ili prekrupa ita.
U organskoj proizvodnji je Pravilnikom denisano koje je aditive
dozvoljeno dodavati u postupku pripreme silae.
Kakvi mogu biti objekti za siliranje?
Objekti za spremanje silae mogu biti ukopani rovovi, silo jame i
povrinski tren. Obavezna je ugradnja slivnika i odvodnih cijevi u svaki
silo objekat, kako bi se ocjedne tenosti uklonile na bezbjedan nain po
ivotnu sredinu.
Kako se procjenjuje kvalitet silae?
Procjena kvaliteta silae se vri na osnovu organoleptickih i hemijskih
osobina. U pogledu organoleptickih osobina, kvalitetnom krmom se
smatra silaa uto-zelene boje, prijatnog mirisa, blago nakisjelog ukusa i
prepoznatljive konture biljnih organa.
Kako se priprema sjenaa?
Sjenaa se priprema od isjeckane i dobro
sabijene travne ili travno-leguminozne smjee
sa sadrajem vlage od 45-55 %. Optimalna
vlanost zelene mase se moe odrediti vizuelnom
metodom zelena masa je smeurana, ne
uti pri mrvljenju i ne curi sok pod pritiskom
prsta. Sabijanjem usitnjene i osuene mase
onemoguava se rad trulenih bakterija, a pospjeuje rad mlijeno kiselih
bakterija. Pravilno pripremljena sjenaa je ona kod koje je ouvana cjelovitost
i elastinost mase lista, a miris i hemijski sastav su vrlo malo izmijenjeni.
45

ORGANSKA PROIZVODNJA U
StOARStVU
U
v
o
d
Adekvatna primena zakonskih propisa i standarda, koji se odnose
na organsko stoarstvo, u mnogome doprinosi proizvodnji visoko
kvalitetnih i zdravstveno bezbednih proizvoda za ljudsku ishranu.
Potovanje visokih standarda dobrobiti ivotinja, u pogledu smetaja i
adekvatne ishrane, ima pozitivne efekte na zdravstveni status ivotinja.
Organski nain pelarenja se odnosi na znaaj i ulogu pelinjih
drutava u mnogobrojim ekosistemima gde se insistira na minimalnoj
intervenciji pelara.
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sledea
pitanja:
- Koje karakteristike treba da imaju objekti za odgoj domaih
ivotinja u organskoj poljoprivredi?
- Kako se vri pravilna ishrana ivotinja u organskoj proizvodnji?
- Kako se pravilno vri reprodukcija ivotinja u organskom stoarstvu?
- Na emu se zasniva pravilna prevencija bolesti u organskom
stoarstvu?
- Koje su osnovne karakteristike organske proizvodnje u pelarstvu?
S
a
d
r
a
j
Karakteristike objekata za odgoj domaih ivotinja
Ishrana ivotinja
Reprodukcija
Prevencija bolesti i medicinski tretmani
Organska proizvodnja u oblasti pelarstva
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
Za dodatne informacije i najnovije publikacije, iz oblasti prava i
zakonskih regulativa, posetite internet prezentaciju Monteorganica
(http://www.orgcg.org)
Objekti i odgoj ivotinja
Odgoj ivotinja se moe obavljati samo u organskim proizvodnim jedinicama
koje imaju sopstvene zemljine parcele za proizvodnju hrane za ivotinje. U
organskoj proizvodnji ivotinje se dre slobodno, nikako u vezanom sistemu.
Vezivanje moe biti samo u vanrednim situacijama (bolest, radi poboljanja
sigurnosti i dobrobiti ivotinja i sl.). U sluaju postojanja i konvencionalne
proizvodnje, organska i konvencionalna proizvodnja moraju biti jasno fziki
i operativno odvojeni.
U kakvim objektima se odgajaju domae ivotinje u organskoj
poljoprivredi?
Odgoj ivotinja u organskoj poljoprivredi vri se u prostranim objektima koji
obezbjeuju dovoljno svjeeg vazduha i prirodne svjetlosti, dovoljno prostora
za kretanje, odmaranje, hranjenje, napajanje, uz obavezan ispust.
Kako se odreuje gustina naseljenosti u objektima?
Broj ivotinja po jedinici povrine je ogranien. Gustina naseljenosti u
objektu odreuje se u zavisnosti od vrste, rase, pola i uzrasta ivotinja
radi obezbjeivanja dovoljno prostora za obavljanje normalnih fziolokih
funkcija.
U tabeli broj 1 su
date minimalne
unutranje i
vanjske povrine
smjetaja
za razliite
vrste i tipove
proizvodnje
(goveda i sitni
preivari).
47
Tabela 1. Minimalne unutranje i vanjske povrine smjetaja za razliite vrste i
tipove proizvodnje

minimum
ive vage
unutranje povrine
(dostupne ivotinji)
vanjske povrine
(povrine za kretanje
bez panjaka)
kg m
2
/grlu m
2
/ grlu
goveda za
odgoj i tov
do 100
do 200
do 350
preko 350
1.5
2.5
4.0
5.0 ili 1 m
2
/kg
1.1
1.9
3.0
3.7 ili 0.75 m
2
/100 kg
muzne krave 6 4.5
bikovi 10 30
ovce i koze
1.5 ovca/koza
0.35 jagnje/jare
2.5
0.5 po jare/jagnje
Minimalne unutranje i vanjske povrine smjetaja za ostale vrste i tipove
proizvodnje (svinje, ivina itd.) proizvoai mogu nai u Prilogu Pravilnika o
metodama organske stoarske proizvodnje.
Kako se ureuje unutranjost objekta?
Unutranji prostor objekta, oprema i alatke moraju biti oieni i
dezinfkovani, radi spreavanja pojave zaraznih bolesti.
Pod mora bit gladak ali ne i klizav. Najmanje polovina ukupne povrine poda
mora biti puni pod, koji nije od poprenih greda ili reetkast.
Pri izgradnji objekta se ne smiju koristiti potencijalno toksini graevinski
materijali, oprema i zatitna sredstva (npr. azbest, siporeks, nitro boje i
lakovi).
48
Objekat mora da bude prostran i da obezbijedi dovoljno svjeeg vazduha
i prirodne svjetlosti za odreenu kategoriju ivotinja, dovoljno prostora za
hranjenje, napajanje, leanje i kretanje i pri tom, da pristup svjeoj vodi i
hrani bude slobodan.
Obavezna je ventilacija kao i izolacija i grijanje objekata u ekstremnim
uslovima. U objektima mora postojati prostran, ist i suv prostor za leanje i
odmaranje ivotinja. Za prostirku se moe koristiti suva slama i drugi slian
prirodni materijal. Prostirka se nakon upotrebe moe koristiti kao ubrivo u
organskoj proizvodnji.
Ispust i panjak?
Stalno dranje ivotinja u objektima nije dozvoljeno. ivotinje moraju
imati pristup panjaku i ispustu za vjebu i etnju koji treba da bude
djelimino pokriven. Izuzetno od prethodno navedenog, zavrna faza tova
goveda, ovaca i koza moe se obavljati u objektu, pod uslovom da period
koji ivotinje provode u objektu ne bude dui od petine njihovog ivota,
odnosno maksimalno tri mjeseca.
Broj ivotinja na panjaku i ispustu je odreen sljedeim iniocima:
pristupanom povrinom kako bi se izbegla pretjerana ispaa
i erozija;
pravilnim korienjem stajskog ubriva, kako bi se izbjegao
negativan uticaj na prirodnu sredinu u vidu zagaenja
zemljita, povrinskih i podzemnih voda;
limit od 170 kg azota iz stajskog ubriva po hektaru
koriene poljoprivredne povrine godinje. U tabeli broj
2 dat je maksimalan broj ivotinja po ha (goveda i sitni
preivari).
U Tabeli 2. dat je maksimalan broj ivotinja po ha (goveda i sitni preivari).
49
Tabela 2. Maksimalan broj ivotinja po ha
maksimalan broj ivotinja/ha
klase ili vrste
maksimalan broj ivotinja /ha
ekvivalent 170 kg N/ha/godina
telad za tov 5
ostala goveda mlaa od 1 godine 5
muka i enska goveda 1 - 2 godine 3.3
muka goveda od 2 godine i starija 2
priplodne junice i junice za tov 2.5
muzne i izluene krave 2
ostale kategorije krava 2.5
ovce 13.3
koze 13.3
Maksimalan broj ivotinja po ha za ostale vrste ivotinja (konje, svinje, ivinu
itd.) proizvoai mogu nai u Prilogu Pravilnika o metodama organske stoarske
proizvodnje.
Duina boravka na ispustu je odreena:
vrstom ivotinja;
godinjim dobom;
uzrastom i
kondicijom.
ivotinje mogu da koriste ispust kada god to fzioloko stanje ivotinja
i vremenski uslovi doputaju, osim u sluaju pojave bolesti, a po nalogu
veterinarske slube.
U sluajevima kada ivotinje slobodno koriste ispuste tokom perioda ispae, a
50
sistem dranja tokom zime omoguava slobodu kretanja ivotinjama, moe se
dozvoliti da ivotinje nemaju otvoreni ispust tokom zimskih mjeseci.
Na ispustima se moraju obezbijediti odgovarajui prostori za zatitu od kie,
vjetra, sunca i ekstremnih temperatura.
ivotinje iz organskog stoarstva mogu biti na ispai na zajednikom zemljitu,
samo ukoliko zemljite, u periodu od najmanje tri godine prije ispae, nije
tretirano, ili je tretirano dozvoljenim sredstvima.
Ishrana ivotinja
Koja se hrana koristi u organskoj proizvodnji?
U organskoj proizvodnji se za ishranu ivotinja koriste iskljuivo hraniva
organskog porijekla. Hrana za ivotinje obezbjeuje se po pravilu, sa
sopstvene proizvodne jedinice, a kada to nije mogue, korienjem hrane sa
drugih proizvodnih jedinica organske proizvodnje.
Ishrana podmlatka?
Ishrana podmlatka sisara zasniva se na majinom mlijeku ili organski
proizvedenom mlijeku sopstvene vrste. Kod teladi period ishrane mlijekom
iznosi tri meseca, a kod jagnjadi i jaradi 45 dana.
Zamjena za mlijeko se ne smije koristiti.
Ishrana starijih kategorija?
Svjea voda i hrana moraju biti dostupni ivotinjama tokom cijelog dana i po
elji. Sve potrebe ivotinja u pogledu ishrane moraju biti ispunjene. Obrok je
izbalansiran prema potrebama ivotinja radi:
obezbjeenja uravnoteenog rasta;
razvoja i
dobrog zdravlja ivotinja.
Hrana se priprema u formi koja dozvoljava ivotinjama da iskau prirodne
navike u ishrani i zadovolje svoje potrebe.
51
ivotinje se hrane organski proizvedenom hranom koja se najveim dijelom
dobija sa proizvodne jedinice i to:
do 30% sastava obroka hraniva iz proizvodnih jedinica u prelaznom
periodu;
do 60% sastava obroka hraniva iz proizvodnih jedinica u prelaznom
periodu sa sopstvene farme;
tokom perioda godinjeg preseljenja stada, najmanje 50% hrane
treba da potie sa sopstvene farme, ili u sluaju kada to nije mogue,
hrana treba da bude proizvedena u saradnji sa drugom organskom
proizvodnom jedinicom.
Konvencionalna stona hrana u organskoj proizvodnji moe se, u sluaju
nemogunosti obezbjeivanja hrane iz organske proizvodnje, koristiti u
ogranienim koliinama i to:
organska proizvodna jedinica moe da nabavi najvie do 10%
konvencionalnih hraniva za preivare (procenat suve materije obroka
na nivou godine), odnosno 20% za nepreivare;
uee konvencionalnih hraniva u dnevnom obroku ne smije da bude
vee od 25% suve materije obroka.
Treba napomenuti da se navedene koliine konvencionalnog hraniva
mogu koristiti u skladu sa postojeim crnogorskim Pravinikom o
metodama organske stoarske proizvodnje dok je novom EU regulativom
834/2007 i 889/2008 za organsku proizvodnju predvieno da ishrana
stoke od 1. januara 2011. godine, mora biti 100% organska, tj. sva hrana
koja se koristi za ishranu stoke mora biti organski proizvedena.
Na emu se zasniva ishrana ivotinja?
Odgoj preivara se zasniva na:
maksimalnom korienju ispae, a u skladu sa dostupnim panjakim
povrinama u razliitim periodima godine,;
najmanje 60% suve materije dnevnog obroka se sastoji od krmnog bilja,
svjee ili suene kabaste hrane ili silae;
ako kao rezultat ekstremnih klimatskih uslova, elementarnih nepogoda
52
ili tetnog uticaja ovjekovog djelovanja nije mogua proizvodnja
organske hrane, moe se dozvoliti u ogranienom vremenskom periodu,
i u odreenoj oblasti, vee uee konvencionalne hrane;
u pripremi i konzerviranju obroka se mogu koristiti konzervansi kao
to su bakterije, gljivice i enzimi koji nisu rezultat genetske modifkacije
GMO;
pri spremanju silae mogu se kao konzervansi, koristiti mravlja, siretna,
mlijena i propionska kiselina.
Koja se animalna hraniva koriste u ishrani?
Od animalnih hraniva mogu se koristiti:
svjee mlijeko;
mlijeko u prahu;
surutka, surutka u prahu, surutka u prahu sa malim sadrajem eera,
protein surutke u prahu;
kazein u prahu i laktoza u prahu;
riba, riblje ulje;
autolizati, hidrolizati i proteolizati mekuaca ili ljuskara dobijeni
dejstvom enzima u rastvorljivom ili nerastvorljivom obliku (daju se
samo mladim ivotinjama) i
riblje brano.
mineralni elementi koji se mogu koristiti u ishrani su:
Natrijum
Kalcijum
Fosfor
Magnezijum
Sumpor
Elementi koji se mogu nai u tragovima (mikroelementi) su:
Gvoe
Jod
Kobalt
Bakar
53
Mangan
Cink
Molibden
Selen
Vitamini, provitamini i hemijske supstance slinog efekta koje se koriste u
ishrani ivotinja moraju da potiu od prirodnih materija.
U ishrani se ne smiju koristiti:
antibiotici;
kokcidiostatici;
medicinski preparati, stimulatori rasta ili druge supstance kojima se
stimulie rast ili proizvodnja ivotinja i
ne smiju biti sastavni dio, dodati hrani ili na bilo koji drugi nain dati
ivotinjama GMO organizmi ili proizvodi dobijeni od njih.
U ishrani ivotinja se ne smiju nalaziti sljedei sintetiki proizvodi:
stimulatori rasta;
sredstva za podsticanje apetita;
vjetake boje;
urea;
mikroorganizmi;
iste amino-kiseline.
Od prirodnih proizvoda nije dozvoljeno davanje:
klaninih otpadaka;
ivotinjskog izmeta ili drugog ubreta ivotinja.
54
Reprodukcija
Koji su dozvoljeni naini reprodukcije?
Reprodukcija ivotinja u organskom stoarstvu obavlja se prirodnim
putem ili vjetakim osjemenjivanjem. Ostale metode vjetake odnosno
potpomognute reprodukcije nijesu dozvoljene (embriotransfer, hormonalno
izazivanje polnog ara, indukovani poroaj itd.).
Indukovani poroaj se u izuzetnim sluajevima, moe odobriti kod
pojedinih ivotinja iz medicinskih razloga. Poroaj se u tom sluaju obavlja
pod veterinarskom kontrolom. Veterinar izdaje potvrdu.
Kastracija ivotinja je dozvoljena, obavlja je veterinar uz obavezno
ublaavanje bola.
Prevencija bolesti i medicinski tretmani
Na emu se zasniva prevencija bolesti?
Prevencija bolesti u organskom stoarstvu zasniva se na:
pravilnom odgoju;
selekciji odgovarajuih vrsta i rasa ivotinja;
odgajivakim metodama, u skladu sa zahtjevima i potrebama ivotinjske
vrste;
pravilnoj ishrani i korienju kvalitetne hrane uz redovnu ispau;
sprovoenju vakcinacionog programa koji je utvren od strane
nadlenih organa;
odravanju higijene, odnosno redovnim pranjem, ienjem i
dezinfekcijom objekata i opreme.
Pranje, ienje i dezinfekcija
Objekti, boksovi i oprema moraju biti adekvatno oprani, oieni i
dezinfkovani kako bi se sprijeile infekcije i razmnoavanje prenosilaca
infekcije. Odobrena sredstva za ienje i dezinfekciju objekata, instalacija,
opreme i pribora u organskom stoarstvu su:
55
kalijumov i natrijumov sapun;
voda i vodena para;
krenjak;
kre;
negaeni kre;
natrijum hipohlorid;
kaustina soda;
kamena soda;
hidrogenperoksid;
prirodni biljni ekstrakti;
limunska, parasiretna, mravlja, mlena, oksalna i siretna kiselina;
alkohol;
azotna kiselina (za opremu u mljekarstvu);
fosforna kiselina (za opremu u mljekarstvu);
formaldehid;
natrijumkarbonat.
Kada su dozvoljeni veterinarski tretmani?
Veterinarski tretmani su dozvoljeni kada je odreena bolest prisutna u
regionu, ili se oekuje da e biti problema. Bolesne i povrijeene ivotinje
moraju dobiti odgovarajui tretman. Kod goveda, ovaca i koza dozvoljen
je samo individualni tretman. Koriste se ftoterapeutski i homeopatski
proizvodi pod uslovom da je efekat tretmana pozitivan.
Ukoliko se korienje ovih preparata pokae kao neefkasno u lijeenju
povrede ili oboljenja, a odgovarajui tretman je od velike vanosti za
zaustavljanje bolesti i patnje ivotinje, sintetiko-hemijski preparati i
antibiotici se mogu koristiti uz odobrenje sertifkacione organizacije.
Upotreba konvencionalnih lijekova koji se koriste u veterini dozvoljena je
najvie u dva tretmana u toku jedne godine kod ivotinja koje se uzgajaju vie
godina.
56
Izuzetno od ovoga, dozvoljene su vakcinacije, tretmani protiv parazita i drugi
obavezni postupci prevencije bolesti.
Koja je evidencija potrebna?
Pri veterinarskim tretmanima obavezno se vodi evidencija o:
nazivu upotrijebljenog lijeka;
dijagnozi;
upotrijebljenoj dozi;
odobrenju nadlenih veterinara i inspektora;
trajanju tretmana i periodu karence.
ta je i koliko traje karenca?
Karenca oznaava najkrai period vremena koje mora proi od posljednje
primjene nekog sredstva ili preparata pa do upotrebe proizvoda (mlijeka).
Karenca je najmanje duplo dua nego kod konvencionalne proizvodnje. U
sluaju da karenca nije naznaena, period zabrane korienja ovih proizvoda
poslije upotrebe lijekova iznosi 48 sati.
Koja sredstva se ne smiju preventivno koristiti?
Nedozvoljena preventivna sredstva su:
antibiotici;
sulfonamidi;
analeptici;
sedativi;
hormoni;
kokcidiostatici;
antihelmintici;
akaricidi (insekticidi);
biostimulatori;
sintetski robonansi;
antioksidansi;
drugi razliiti hemoterapeutici i hemijska sredstva kao ni primjena
hloramfenikola;
ivermektin;
57
heksahlorcikloheksan i derivati za suzbijanje insekata;
supstance proizvedene metodama genetskog ininjeringa;
beta-blokatori.
Organska proizvodnja u oblasti pelarstva
Uslovi za organsko pelarenje
Prostor na kome se nalaze
pelinjaci i povrina koju obilaze
pele moraju odgovarati uslovima
organske proizvodnje i biti
registrovani zajedno sa pelinjakom.
Premjetanje pelinjaka mora biti
odobreno od strane ovlaenog lica.
Na prostoru Crne Gore moe se
pelariti samo izvornom rasom Apis
melifera carnica i iz nje izvedenim
lokalnim populacijama pela.
Pelinjaci moraju biti zasnovani na podjeli pelinjih zajednica i formiranju
rojeva iz organskih pelinjaka.
Pelinji vosak za osnivanje nove konice mora poticati iz organske
proizvodnje.
U organskoj proizvodnji mogu se upotrebljavati samo organski proizvedeni
propolis, vosak i biljna ulja.
U organsku proizvodnu jedinicu moe se unijeti 10% matica i rojeva u toku
godine koji nijesu proizvedeni u organskoj proizvodnji. Uneene matice i
rojevi smjetaju se u konice sa organskim saem ili osnovama saa.
58
Konice se prave od prirodnih materijala koji ne mogu da dovedu do
kontaminacije ivotne sredine ili pelinjih proizvoda.
U dezinfekciji konica dozvoljeni su fziki tretman vodenom parom i
direktno izlaganje plamenu.
lokacija pelinjaka
Lokacija pelinjaka mora:
obezbjeivati dovoljno pripodnog nektara, medne rose, polena za pele i
pristup higijenski ispravnoj i istoj vodi;
u preniku od 3 km sadrati usjeve organske proizvodnje ili prirodne
vegetacije kao izvora nektara, ili usjeve koji su tretirani metodama
koje neznatno utiu na ivotnu sredinu i kao takvi ne mogu znaajno
tetiti oznaavanju pelarskog
proizvoda kao organskog;
biti van urbanih centara i
udaljena najmanje 1 km od
saobraajnica, industrijskih
postrojenja, deponija, pogona
za unitavanje otpada i od
povrina pod konvencionalnom
poljoprivrednom
proizvodnjom.
Zabranjene i dozvoljene aktivnosti u organskom pelarenju
U organskom pelarenju je zabranjeno sakupljanje meda i drugih pelinjih
proizvoda unitavanjem pela u sau. Zabranjeno je odsijecanje krila
matici. Dozvoljena je zamjena matice koja ukljuuje i ubijanje stare matice.
Zabranjeno je unitavanje trutovskog legla, osim u sluaju pojave Varroa
destructor.
U dimilicama za pele dozvoljena je upotreba netretiranog drveta i prirodnih
goriva (peurke, osuene netretirane piljevine). Upotreba fosilnih goriva (ulja,
dizel goriva, i dr. petrolejskih proizvoda) nije dozvoljena.
59
Ishrana i preventiva pela
Vjetaka ishrana pela dozvoljena je samo u ekstremnim klimatskim
uslovima. Vjetako prihranjivanje vri se medom iz organske proizvodnje, a
po mogunosti sa iste proizvodne jedinice.
Usljed klimatskih uslova koji mogu izazvati kristalizaciju meda, dozvoljeno
je korienje organski proizvedenog eernog sirupa ili organske eerne
melase, samo uz odobrenje nadlenog organa.
Za vrijeme vjetakog
hranjenja pela vodi se
evidencija o:
- vrsti i porijeklu proizvoda;
- datumu korienja;
- korienim koliinama;
- konicama u kojima
je vreno vjetako
prihranjivanje.
Vjetaka ishrana pela
dozvoljena je u periodu od
posljednjeg sakupljanja meda i 15 dana prije poetka narednog medonosnog
perioda.
Konice se na kraju proizvodne sezone ostavljaju sa dovoljnim rezervama
meda i polena da pele preive zimu.
Prevencija bolesti u organskoj pelarskoj proizvodnji zasniva se na primjeni
mjera kojima se poveava otpornost na bolesti i spreavaju infekcije, kao
npr.: sistematska kontrola konica i trutovskog legla, obezbjeivanja dovoljne
rezerve polena i meda u konicama, redovna dezinfekcija materijala i opreme
u odreenim intervalima, unitavanje kontaminiranih materijala i njihovih
izvora, redovna zamjena pelinjeg voska i zamjena matica.
60
U zdravstvenoj zatiti pela prednost imaju ftoterapeutski i homeopatski
proizvodi. Ako je upotreba preparata neefkasna za iskorijenjivanje bolesti
ili infestaciju, mogu se koristiti alopatski, hemijski sintetizovani medicinski
proizvodi samo uz kontrolu veterinara.
U tretmanu protiv Varroa destructor mogu se koristiti mravlja kiselina,
mlijena, siretna i oksalna kiselina, kao i biljni preparati (mentol, timol,
eukaliptol ili kamfor).
Konice pela koje se tretiraju hemijski sintetizovanim alopatskim
medicinskim proizvodima smjetaju se u izolaciju tokom trajanja tretmana.
Poslije zavrenog tretmana sav vosak se mijenja organski proizvedenim
voskom i odreuje se prelazni period od jedne godine.
Kada se primjenjuje veterinarsko medicinski proizvod za lijeenje pela,
podaci o dijagnozi, duini tretmana i karence, moraju biti dostavljeni
ovlaenom licu prije izdavanja sertifkata za proizvod organske
poljoprivrede.
61
PReRADA ORGANSKIH
PROIZVODA
U
v
o
d
Propisi koji se odnose na higijenu mleka se zapravo odnose na
visoki stepen zatite javnog zdravlja. Da bi se postigao dovoljni uslov
potrebno je voditi rauna da ne doe do pojave neeljenih supstanci u
mleku koje je namenjeno za ljudsku ishranu. Potrebno voditi rauna
o optimalnoj higijeni u svim procedurama pre, tokom i nakon mue.
Primenom odgovarajuih mera postie se minimalna kontaminacija
mleka mikroorganizmima. Infekcija mleka je odgovorna za mnoge
druge biohemijske promene mleka koje mogu uslediti kasnije. Takoe,
nutritivna vrednost mleka se smanjuje, a pojedini mikroorganizmi
mogu doprineti potpunoj neupotrebljivosti mleka. Ukoliko osnovni
uslovi higijene nisu zadovoljeni, naknadna prerada mleka posle mue
nee poboljati situaciju i mleko nee biti za upotrebu. Da bi se
proizveli kvalitetni i higijenski zdravi proizvodi, potrebno je adekvatno
primeniti tehnoloke parametre (temperatura, vreme, kiselost, koliina
dodatog sirila, koliinu dodate kulture, ceenje, okretanje sira, soljenje i
zrenje). Samo od kavlitetnog mleka, kvalitetnih i higijenskih postupka
kod prerade moguce je dobiti proizvod koji moe da postigne zahtjeve
koje su potrebne za kvalitetan proizvod i koji moze, da se slobodno
i skaldno sa svim zakonima pojavi na tritu. Kao takvi moze, da
postigne i razumljivo cjenu i kao takav iami pozitivan upliv na dobrobit
proizvoaa.
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
Nakon itanja ovog pogalvja proizvaaa e poboljati znanje o
higieni i preradi mleka. Mleko je najbolja prirodna hrana ali samo pod
uslovom da da nije hemijski ili biloki tretirano. Propisi koji se odnose
na higijenu mleka se zapravo odnose na visoki stepen zatite javnog
zdravlja. Da obezbijdimo zdravu i varnu hranu potrebo je u prvi vrsti
uvest sistem dobre higienske i proizvaake prakse. Kod primene dobre
higijenske prakse najbitnija je mogunost dokazivanja da su ispunjeni
svi uslovi o bezbednosti potroaa koji su defnisani prirunikom o
higijenskoj praksi.
Potrebno je da se zatiti mleko od infekcija priliko munje, to zani
obezbediti odgovarajue uslove u tali, postupak sa ivotinjama prije, u
tokom munje i nakon munje, ako i svu opremu koja dolazi u kontakt
(posredan i neposredan sa mlekom).
Prema vrsti termike obrade potrebno je znati, da mleko delimo u 3
kategorije:
- sirovo mleko,
- termiki obraeno mleko i
- pasterizovano mleko.
I na kraju, da postignemo kvalitetan proizvod, koji moze, da se
slobodno i skaldno sa svim zakonima pojavi na tritu pozant i pravila
dobre preraivake prakse.
S
a
d
r
a
j
1.Dobru higiensku i proizvoaku praksu
2.Izvori infekcije mleka prilikom munje
3.Sirovo i pasterizovano mleko
4.Laktiki sirevi
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
Pravilnik o higijenskim zahtjevima za hranu ivotinjskog ili biljnog
porijekla
Pravilnik je objavljen u Slubenom listu Crne Gore broj 14/09 od
24. februara2009.godine
Pravilnik o posebnim higijenskim zahtjevima za hranu ivotinjskog
porijekla
Pravilnik je objavljen u Slubenom listu Crne Gore broj 14/09 od
24. februara2009. godine
Zakon o bezbjednosti hrane, koji je donijela Skuptina Crne Gore na
drugoj sjednici drugog redovnog zasijedanja u 2007. godini, dana 29.
novembra 2007. godine.
Vlada Republike Crne Gore (2006): Uredba o usvajanju Zakona o
organskoj poljoprivredi. Podgorica
63
1 Higijena i prerada mleka
Propisi koji se odnose na higijenu mleka se zapravo odnose na visoki stepen zatite
javnog zdravlja. Na temelju ukupnih propisa (uredbi) u Evropskoj uniji (EU) su
stvoreni jedinstveni propisi koji vae na celom evropskom tritu.
U EU postoje tri razliita statusa registracije pogona za preradu mleka:
- Pogoni koji ne moraju biti registrovani. Ovi pogoni mogu preraivati maksi-
malno 30 l mleka dnevno. Prodaja fnalnih proizvoda potroaima je dozvoljena
samo direktno iz domainstva.
- Pogoni koji moraju biti registrovani od strane veterinarske uprave. Ovi pogoni
mogu preraivati maksimalno 600 l mleka dnevno. Prodaja fnalnih proizvoda
je mogua na pijacama i trgovinskim lancima samo u visini do 20 % od ukupne
proizvodnje.
- Pogoni koji moraju biti registrovani od strane veterinarske uprave a koji
prerauju preko 600 l mleka dnevno. Dozvola vazi za celu EU i ne ograniava
mogunost prodaje.
1.1 Dobra higijenska i proizvoaka praksa
Prirunik za dobru higijensku praksu treba da bude napravljen od strane strunih
slubi i verifkovan od strane nadlenih dravnih institucija. Veoma je vano da
prirunik bude razumljiv i da se adekvatno upotrebljava. Radi to boljeg ra-
zumevanja, potrebna je bliska saradnja strunih slubi i buduih korisnika samog
prirunika (proizvoai mleka). Dakle, vrlo je vano da predstavnici savetodavne
slube budu adekvatno obueni u oblasti prerade mleka kako bi bili u mogunosti
to jasnije da prenesu svoje znanje na proizvoae i preraivae mleka.
Kod primene dobre higijenske prakse najbitnija je mogunost dokazivanja da
su ispunjeni svi uslovi o bezbednosti potroaa koji su defnisani prirunikom o
higijenskoj praksi. Da bi se ovi zahtevi ispunili neophodno je napraviti analizu
rizika za svaki proizvod. Za nesprovoenje navedenih mera, svaki proizvoa
ili preraiva mleka moe biti sankcionisan od strane nadlenih inspekcija jer je
64
odgovoran po Zakonu o bezbednosti hrane.
Postoje dve vrste kontrole:
- Slubena kontrola. Ovu vrstu kontrole sprovodi veterinanrska inspekcija;
- Samokontrola analize rizika. Ovu vrstu kontrole sprovodi proizvoa koji
alje uzorke na analizu u referentnu labaratoriju. Potrebno je voditi rauna o
vaeim zakonskim propisima (npr. maksimalno dozvoljeni broj mikroorga-
nizama po ml mleka).
Potrebno je uraditi analizu fnalnog proizvoda, npr. sira, pre nego to se sirevi
premeste iz proizvodnog pogona. Analizu je potrebno primeniti na svaki razliiti
proizvod, npr. na svaki razliiti tip sira, ali nije potrebno raditi analizu na itavu
seriju. Minimalan broj uzetih uzoraka na godinjem nivou je propisan od strane
nadlenih institucija i u mnogome zavisi od vrste mleka i prosene koliine koja
se preradi tokom dana. Uzorci se najee uzimaju 1 do 3 puta godinje. Ukoliko
proizvodja posumlja da sa njegovim proizvodom neto nije u redu on je u obavezi
da poalje uzorak u referentnu lababoratoriju pre nego to sir napusti proizvodni
pogon. Svi rezultati analiza se odnose na itavu proizvodnu seriju.
Tumaenje analiza:
- 5 rezultata analize manja od m znai da je serija dobra;
- 2 rezultata izmeu m i M znai da je serija jo mogua za upotrebu;
- vie od 2 rezultata izmeu m i M, ili jedan rezultat vei od M znai da
serija ne zadovoljava kriterijume, odnosno da nije za upotrebu i da je treba
unititi.
Oznake koje se mogu nai u analizi:
n - broj jedinica u uzorku;
c - maksimalan broj jedinica u uzorku koji imaju vrednosti izmeu m i M;
m - vrednost broja bakterija po gramu;
M - maksimalno dozvoljena vrednost za broj bakterija po gramu.
Norme i mikrobioloki kriterijui za mleko, kao i za druge mlene proizvode, prop-
isani su zakonodavnim propisima koje propisuje zakonodavno telo.
65
a) Ako se konstatuje prisutnost Listerie moocitogenes u proizvodu obavezno je
potrebno:
- povlaenje serije proizvoda od kojih je uzorak uzet;
- obavestiti veterinrsku slubu;
- sprovesti korektivne mere uz stunu pomo, kasnije sprovesti nove analize.
b) Ako se konstatuje prisutnost Eschericia coli i Streptococcus aureus ( u primeru
da postoji vie nego dva uzorka izmeu m i M (ili samo u primeru za E. coli
pree prag M) potrebno je obavezno:
- povlaenje serije proizvoda od kojih je uzorak uzet;
- obavestiti veterinarsku slubu;
- sprovesti korektivne mjere uz stunu pomo, kasnjie sprovesti nove analize.
c) Ako se konstatuje prisutnost Streptococcus aureus ( u primeru da S. aureus
pree prag M) potrebno je obavezno:
- napraviti analizu na enterotoksine;
- obavestiti veterinarsku slubu;
- sprovesti korektivne mere uz stunu pomo, kasnjie sprovesti nove analize.
Ako su enterotksini prisutni u proizvodu potrebno je obavezno povui celu
seriju proizvoda od kojih je uzorak uzet.
Da bi se prirunik o dobroj higijenskoj praksi adekvatno koristio potrebno je
poznavati mlenu foru, kako korisnu, tako i tetnu. Potrebno je znati gde se ona
nalazi i ko su prenosioci. Koji uslovi pogoduju njenom raznmnoavanju i na koji
nain je unititi. Takoe je potrebno znati koje znake bolesti (simptomatika)
koja bakterija moe da izazove kod ivotinje kao i kod oveka.
Potrebno je znati koje znake bolesti (simptoma) moe koja bakterija (toksina ili
ne) uzrokovati kod ivotinja i kod ovjeka.
Kod prerade mleka u malim pogonima vrlo su vane etiri grupe tetnih mikro-
organizma:
66
- Salmonele ;
- Listeria monocitogenes ;
- Staphiloccocus aureus ;
- Escherichia coli.
Dokumentacija neophodna za sprovoenje dobre higijenske i
proizvoake prakse
Proces formiranja dokumentacije je baziran na proceni rizika, baziranoj na
sistemu analize rizika i kritinih kontrolnih taaka (HACCP), uz pomo
predstavnika strune slube. Cilj je da proizvoa stekne odreeno znanje i
da ga kontinuirano obnavlja. Takoe je potrebno je da proizvoa uspostavi
sistem kontrole kao i da ga kontinuirano unapredjuje i sprovodi. Celokupan
sistem dobre higijenske i proizvoake prakse se bazira na naelu odgovornosti
proizvoaa.
Prirnik je sastavljen od tehnolokih listova. Tehnoloki listovi su za svaku
pojedinu vrstu proizvoda razliiti. Svaki tehnoloki list se sastoji od tehnoloke
eme i etape/koraka koji su karakteristini za svaku fazu .
Primer tehnolokog lista za mekani sir:
1. Dodavanje kulture;
2. Dozrevanje mleka;
3. Dodavanje preostalog dela kulture*;
4. Dodavanje sirila*;
5. Koagulacija/ acidifkacija*;
6. Precjeenje;
7. Meanje/ presovanje*;
8. Hladno skladitenje/ zamrzavanje;
9. Ceenje u kalupima*;
10. Soljenje*;
11. Uzimanje iz kalupa/soljenje;
12. Suenje*;
13. Zrenje. *obavezne faze
67
Svaki od navedenih postupaka se moe prilagoditi odgovarajuoj tehnologiji
odnoso tipu sira.
Deo tehnolokog lista (primer: mleni sir):
T
e
h
n
o
l
o
k
a

f
a
z
a
N
a

t
a

j
e

p
o
t
r
e
b
n
o

o
b
r
a
t
i
t
i

p
a
n
j
u
N
a
i
n

p
o
s
t
u
p
a
n
j
a
/

p
r
e
v
e
n
t
i
v
n
e

m
j
e
r
e
K
o
n
t
r
o
l
a
/

n
a
d
z
o
r
K
o
r
e
k
t
i
v
n
e

m
e
r
e
Zrenje Mogunost
razvoja
tetnih mikro
organizama
Kontrola
temperature,
vreme-as,
koliko kulture
emo staviti
prilagoeno je
temperaturi, vrsti
mleka, poetnoj
kiselosti.., zavisi
od tehnologije
proizvodnje
mlenog sira
Znanje i
iskustva
sirara i
potreban
je jo
termometar,
pH listii ili
pH metar,
Primer, re-
podeavanje
temperature
ili trajanja
tempera
turnog
reima
ili koliine
stavljene
kulture
Prirunik sadri tehnoloke listove za razliite proizvode. Proizvoa je
u mogunosti da bira odredjene tehnoloke listove iz prirunika i da ih
prilagoava prema svom proizvodu tako da budu u potpunosti usklaeni sa
tehnolokim postupkom njegove prerade.
Za svaku taku po kolonama, proizvoa treba da defnie vrsu kontrole i, ako
je to potrebno, odgovarajue korektivne mere. Ovaj proces je potreno uraditi u
saradnji sa predstavnicima strunih slubi (savetodavci ili tehnolozi) kako bi sve
bilo u skladu sa pravilima iz prirunika.
68
Kada se formira odreeni tehnoloki list, potrebno je proveriti da li sve to je
napisano funkcionie u praksi ili je potrebno izvrpiti odreene korekcije.
Krajnji cilj je obezbeenje visokog nivoa zatite javnog zdravlja.
Opti osnovni zahtevi uspostavljanja kvaliteta:
1. Aktivnost proizvaaa:
- treba da vodi rauna o primeni odgovarajuih mera;
- treba da bude motivisan;
- kontinuirano treba da vri nadzor kritinih taaka;
- redovno treba da alje uzorke na analizu;
- treba da kontrolie rizik primenom odgovarajuih mera.
2. Ocenjivanje;
3. Znanje;
4. Primena pravila iz prirunika u praksi i stalna revizija.
Analiza i upravljanje rizikom je propisano pravilnicima. Potrebno je konstantno
sprovoditi aktivnosti kao bi se postigao, odravao i unaprijeivao kvalitet.
Komplementarni sistemi kvaliteta treba da budu usklaeni sa prirunikom o
dobroj higienskoj praksi.
1.2 Izvori infekcije mleka prilikom mue
Mleko je najbolja prirodna hrana ali samo pod uslovom da da nije hemijski
ili biloki tretirano.
Da bi se postigao prvi uslov potrebno je voditi rauna da ne doe do pojave
neeljenih supstanci u mleku koje je namenjeno za ljudsku ishranu (mleko koje
je predato u mlekaru). Neeljene supstance mogu biti:
- antibiotici. Kako bi se izbegla prisutnost antibiotika u mleku potrebno je da se
strogo potuje vreme apstinencije.
- ostaci deterdenta i ostalih sredstava za dezinfekciju. Kako bi se izbegla
prisutnost ovih supstanci, potrebno je:
- koristiti opremu koja nije porozna;
69
- koristit odgovarajua sredstva za dezinfekciju;
- strogo se pridravati uputstva koja su data od strane proizvoaa
odreenih aktivnih supstanci;
- veoma detaljno isprati korienu opremu posle upotrebe.
Da bi se ispunio drugi uslov prvenstveno je potrebno voditi rauna o optimalnoj
higijeni u svim procedurama pre, tokom i nakon mue. Primenom odgovarajuih
mera postie se minimalna kontaminacija mleka mikroorganizmima. Infekcija
mleka je odgovorna za mnoge druge biohemijske promene mleka koje mogu
uslediti kasnije. Takoe, nutritivna vrednost mleka se smanjuje, a pojedini
mikroorganizmi mogu doprineti potpunoj neupotrebljivosti mleka.
Da bi se obezbedili osnovni uslovi higijene mleka potrebno je da proizvoa
vodi rauna o linoj higijeni i o higijeni tale. Mleko moe biti infcirano
usled prevelike praine u tali, vode koja se kondenzuje usled neadekvatnog
provetravanja tale, zbog velike vlanosti unutar tale, vruine, ostataka hrane,
od strane samih krava, gasova koji nastaju razgradnjom organske materije,
insektima, pticama, ostalim domaim ivotinjama (psi, make) itd.
Ukoliko osnovni uslovi higijene nisu zadovoljeni, naknadna prerada mleka posle
mue nee poboljati situaciju i mleko nee biti za upotrebu.
Kako bi se spreila kontaminacija mleka pre, tokom i posle mue potrebno je
uzeti u obzir sledee mere:
1) Obezbediti odgovarajue uslove u tali
tala treba da bude ista, da ima dovoljno dnevne svetlosti, da bude
okreena i po potrebi da ze dezinfkuje odgovarajuim sredstvima, da
bude adekvatno provetravana (bez promaje), itd.
Posebnu panju treba posvetiti opremi u tali. Veliki uticaj na higijenu
samih krava imaju prostor u kojem krave lee, prostor koji je namenjen
za ishranu i uzimanje svee vode. Ukoliko ovi prostori nisu adekvatno
napravljeni ili ukoliko se ne odrava njihova istoa to moe znaajno
doprineti direktnoj ili indirektnoj kontaminaciji mleka.
70
Vazduh u tali moe prestavljati jedan od najznaajnijih faktora
kontaminacije mleka mikroorganizmima. Putem vazduha, predhodno
kvalitetno mleko moe biti kontaminirano sa 100, 15.000 a i vie
mikroorganizama po ml mleka.
2) Sat vremena pre mue se ne sme davati hrana koja moe da
izazove podizanje praine u tali
Ovde se najvie misli na seno, gde prilikom njegove manipulacije moe
doi do podizanja praine koja moe poveati broj mikroorganizama u
vazduhu. Upotreba jaih koncentrata za ishranu treba da bude bar sat
vremena pre mue i uz to manje podizanje praine.
3) Sat vremena pre mue ne treba stavljati prostirku
Prostirku ne treba postavljati bar sat vremena pre mue kako ne bi dolo
do podizanja praine i samim tim do indirektne kontaminacije mleka.
Naravno, prljavtinu je potrebno oistiti uz to manje podizanje praine.
4) treba voditi rauna o zdravlju i istoi krava
Krave treba da budu zdrave i u sluaju naruavanja njihovog zdravlja
obavezno je potrebno konsultovati veterinara radi adekvatnog leenja. U
suprotnom, bolest/zaraza se moe proiriti na ostale krave i na mleko.
71
5) Napraviti zatitu od insekata
Zatita od insekata se vri putem dezinsekcije i deratizacije prostorija.
Ovde je neophodno usko saraivati sa profesionalcima iz ove oblasti kako
bi rezultati bili odgovarajui. Ukoliko se insekti ne uklone na odgovarajui
nain dolazi se u opasnost da insekti kontaminiraju mleko, zdravlje krava
a i zdravlje samog proizvodjaa.
6) Zatiti talu od ptica
Iako su ptice veoma dobrodole na farmi iz razloga to unitavaju insekte,
one ne bi trebale da imaju mogunost ulaska u samu talu. Izmet ptica
moe da bude potencijalni prenosilac raznih bolesti i infekcija. Najbolja
zatita od ptica se moe postii postavljanjem mrea.
7) Zatiti talu od ostalih domaih ivotinja
Domae ivotinje poput pasa i maaka su takoe dobrodole na farmi ali
je potrebno da im se onemogui ulaz u talu a pogotovu u prostorije gde
se uva mleko.
8) lina higijena osobe koja vri muu
Lina higijena osobe koja vri muu je od velikog znaaja kako bi se
zaustavio potencijalni prenos zaraze sa oveka na krave i obrnuto.
Osoba koja vri muu trebala bi da nosi istu opremu, kapu za kosu,
rukavice (latex). Neophodno je adekvatno pranje ruku pre i tokom mue
poto prljave ruke predstavljaju veliku opasnost za kontaminaciju mleka.
9) Posebna panja treba da se posveti vimenu pre, tokom i posle
mue
Vime moe da predstavlja veliki izvor infekcija. istoa vimena je
direktno povezana sa istoom same krave. Vime treba uvek da bude
isto to se postie odgovarajuom opremom u tali, adekvatnom
organizacijom prostora u kojem se krave kreu ili lee, kao i redovnim
ienjem tale.
Uglavnom se pre mue vime proisti papirnom maramicom za
72
jednokratnu upotrebu (ili se proisti specijalnom parom). Nakon mue,
vime se najee premae specijalnom tenou kojom se spreava prodor
mikroorganizama kroz otvoreni mamalni kanal. Ukoliko dodje do
infekcije mamalnog kanala, dolazi do upale mamalne cisterne i kasnije do
upale celog vimena odnosno do pojave mastitisa.
Ukoliko vime nije isto ono predstavlja izvor kontaminacije mleka
mikroorganizmima kojih moe da bude od 100, 1.000, pa i vie po ml
mleka. Ukoliko mamila nije ista moe doi do pojave 5.000, 20.000, a
i vie mikroorganizama po ml mleka. Ukoiko doe do upale mamalnog
kanala, kasnije i vimena (mastitis), preko 20.000 mikroorganizama moe
da se pojavi po ml mleka.
10) Posebno treba voditi rauna o prvom mlazu mleka na poetku
mue
Neophodno je da se prvi mlaz mleka prikupi u specijalnom crnom
prijemnom sudu (kanti). Ovo se radi iz razloga to je prvi mlaz
mleka uglavnom kontaminiraniji nego mleko koje se nalazi u vimenu.
Neohodno je redovno vriti test na mastitis. Ukoliko se dijagnostikuje
mastitis, takvo mleko je potrebno iskljuiti iz upotrebe i adekvatno ga
neutralisati kako ne bi dolo u kontakt sa kravama ili ljudima.
Veliki faktor rizika za kontaminaciju mleka mogu biti povrine sa
kojima mleko dolazi direktno u kontakt. Povrine sudova treba da budu
napravljene od odgovarajueg materijala:
a) nerajueg elika koji je otporan na visoke temperature i koji moe
lako da se odrva (isti). Krajevi posuda treba da budu zaobljeni kako
bi lake mogli da se oiste. Posude bi trebale da budu otporne na
dezinfekciona sredstva (ne sme doi do pojave korozije).
b) gume ili plastike (mogue su i odreene vrste silikona). Ovakvi sudovi
bi trebali da budu otporni na sredstva koja se koriste za njihovu
dezinfekciju.
c) stakla. Ovakvi sudovi se ne preporuuju zbog njihove lomljivosti iako
su veoma otporni na razne vrste dezinfekcionih sredstava. Stakleni
elementi su dozvoljeni kao odreeni deo opreme koja se koristi u
mlekarstvu.
73
Svi ostali materijali koji nisu otporni na dezinfekciona sredstva ili kod
kojih moe doi do pojave korozije, nisu preporuljivi za korienje.
Ovakvi materijali mogu da doprinesu formiranju mikroorganizama koji
dovode do kontaminacije mleka.
11) Posebna panja treba da se obrati na posudu za prijem mleka
ukoliko se mua vri runo
Ukoliko se mua vri runo onda se preporuuje upotreba posuda
za muu koje su napravljene od nerajueg elika. Ovakve posude su
specijalno dizajnirane za runu muu i imaju specijalni savijeni obod
otvora koji spreava prljavtinu da doe do mleka.
Mainska mua omoguava mnogo bolju higijenu mleka poto mleko
ne dolazi u kontakt sa rukama osobe koja je odgovorna za rad opreme.
Neophodno je da se oprema adekatvo isti, dezinfkuje i redovno odrava.
Tehniki neadekvatna oprema moe da izazove povredu krava i pojavu
mnogobrojnih zaraza.
to se tie odravanja opreme za muu, potrebno je koristiti odgovarajue
deterdente (alkaloidne i na bazi kiselina) i druga sredstva za
dezinfekciju, redovno menjati gumene delove opreme (takoe i specijalne
silikonske delove), kao i redovno tehniko odravanje opreme koje treba
da izvri ovaleni servis.
12) Posebnu panju treba posvetiti istoi svih elemenata opreme za
muu
Mua u prijemni sud (kantu). Kod rune mue esto ne obraamo panju
na obode prijemnog suda (kante) i na poklopac. Ovakav prijemni sud
je esto napravljen od nerajueg elika ali sadri mnogobrojne otvore.
Postoji velika verovatnoa da se u ovim otvorima nau ostaci deterdenta,
dezinfekcionih sredstava, mleka, kao i razni mikroorganizmi.
Prilikom pranja prijemnih sudova potrebno je voditi rauna ne samo
na sud i poklopac ve i na sve gumene i plastine delove koji mogu
predstavljati veliki higijenski rizik. Zato je potrebno da se svi elementi
prijemnog suda adekvatno operu nakon mue prema uputstvima samog
proizvoaa opreme. Naravno, nakon detaljnog pranja potrebno je runo
74
oprati celokupan sud hladnom vodom radi preventive. Pre sledee mue,
neophodno je ponovo oprati prijemni sud hladnom vodom. Takoe
je neophodno generalno pranje opreme bar jednom nedeljno. Ovom
prilikom je potrebno detaljno oprati svaki deo opreme ponaosob uz
upotrebu etki, odgovarajuih deterdenata i drugih dezinfekcionih
sredstava. Potrebno je vriti redovnu zamenu gumenih delova opreme
koje vremenom mogu izgubiti gleksibilnost ili se na njima mogu pojaviti
pukotine koje predstavljaju veliku opasnost po higijenu mleka.
Posebna panja treba da se posveti
ienju mamalnih guma koje se
najvie eksploatiu prilikom mue.
Prljavtina se najee zadrava na
obodima gume.
Podrazumeva se da spoljni deo opreme
takoe treba da bude perfektno ist.
Sistem za muu moe biti instalisan
u samoj tali ili u posebnoj prostoriji.
Kod sistema za muu posebna panja
treba da bude posveena spojnicama,
cevima, lterima, pumpi, kao i drugim
elementima. Dananji moderni sistemi
za muu uglavnom imaju integrisan sistem za automatsko pranje (CIP).
Ovaj sistem automatski odreuje potrebnu koliinu vode, deterenata,
dezinfekcionih sredstava kao i automatsku regulaciju temperature. Iako je
sistem potpuno automatizovan, potrebno je nadzirati celokupan proces.
Kod opreme za muu najznaajnije je da se ona redovno odrava i isti.
Ukoliko je oprema adekvatno odravana kvalitet mleka e biti mnogo
bolji nego prilikom rune mue.
13) Posebnu panju treba posvetiti opremi za prijem, hlaenje,
skladitenje i transport mleka
Iako prilikom mue vodimo rauna ipak dolazi do kontaminacije
mleka hiljadama mikroorganizama. Upravo iz ovog razloga je potrebno
ohladiti mleko nakon mue. Hlaenje mleka je potrebno obaviti u
75
naredna dva sata posle mue i to na temperaturi od 4
0
C. Procesom
hlaenja mi zapravo onemoguavamo, ili bar usporavamo, dalji razvoj
mikroorganizama koji dospevaju u mleko. U sluaju da ne ohladimo
mleko dolazi do eksponencijalnog rasta broja mikroorganizama. Trebamo
imati na umu da mleko kao
koloidni rastvor predstavlja
odlinu podlogu za rast i razvoj
mikroorganizama.
Za sam proces hlaenja mleka
postoji mnogobrojna oprema
koja moe biti stacionarna ili
mobilna.
Manje koliine mleka se mogu
ohladiti vodom ija temperatura
je ispod 4
0
C ili rotacionim
friiderom koji hladi mleko
pomou cevi u kojima protie
hladna voda.
U sluajevima hlaenja vee koliine mleka moe se koristiti sledea
oprema:
a) kompresor direktno hlaenje mleka
b) indirektno hlaenje mleka
Ovde takoe postoje mnogobrojna pravila. Vrlo je vano da se oprema
za hlaenje mleka redovno odrava i isti. Posebna panja treba da bude
posveena ienju i dezinfekciji prijemnog suda za mleko, obodima suda,
poklopcu, cevima i sistemu za hlaenje.
Oprema za muu i hlaenje mleka moe biti izvor kontaminacije mleka
mikroorganizmima. Ukoliko se oprema neadekvatno odrava i ne isti
moe doi do razvoja 1000, 3 miliona, pa i vie mikroorganizama po ml
mleka.
76
14) Voditi rauna o kvalitetu vode
Poslednja mera, ali svakako ne i najmanje znaajna, je voda. Ukoliko
ispotujemo sve predhodne procedure a da pritom nismo vodili rauna o
kvlitetu vode sve je bilo uzalud.
Ukoliko koristimo vodu iz esme potrebno je pratiti analize koje dostavlja
nadlena agencija (vodovod). Ukoliko koristimo vodu iz sopstvenog
izvora, potrebno je redovno uzimati uzorke i slati ih na analizu u ovlaenu
laboratoriju.
Na kraju, treba stalno imati na umu da ukoliko elimo da obezbedimo
dobar kvalitet mleka neophodno je da odravamo higijenu i da mleko
ohladimo odmah posle mue.
Kako bismo dostigli eljeni kvalitet mleka, neophodna je uska saradnja
izmeu proizvoaa i strunih slubi. Svakodnevni trud koji se uloi
u proizvodnji mleka kasnije se isplati kroz kvalitet mleka i kroz bolju
cenu na tritu. Kvalitetnije mleko omoguava preraivaima da naprave
kvalitetniji krajnji proizvod koji e zadovoljiti potrebe potroaa.
1.3 Sirovo i pasterizovano mleko
Prema vrsti termike obrade mleko delimo u 3 kategorije:
- sirovo mleko,
- termiki obraeno mleko i
- pasterizovano mleko.
SIROVO mleKO
Kod sirovog mleka temperatura grejanja ne prelazi preko 40
0
C. Test na alkalnu
phosphatazu je pozitivan. Hemijske osobine mleka se ne menjaju. Milkofora
koja prirodno postoji u mleku, a koja je specifna za svako gazdinstvo, ostaje u
njemu i stvara na taj nain originalni kvalitet i ukus. Harmonija ukusa je mnogo
vea kod proizvoda dobijenih od sirovog mleka.
Kod sirovog mleka posebnu panju je potrebno posvetiti aspektu kvaliteta
samog mleka imajui u vidu patogene bakterije. Ukoliko ne zadovoljimo
77
odgovarajue higijenske uslove mleko moe biti kontaminirano mnogobrojnim
mikroorganizmima.
Mikrobioloki kriterijumi za proizvodnju hrane propisani su direktivom EU br.
2073/2005.
Proizvodi napravljeni od sirovog mleka (osim polutvrdih i tvrdih sirova) imaju
krai rok upotrebe u odnosu na proizvode od pasterizovanog mleka.
teRmIKI OBRADJeNO mleKO (na niskoj temperaturi)
Kod mleka obraenog na niskoj temperaturi, temperatura grejanja se odrava
na 60
0
C u trajanju od 15 -30 sekundi. Test na alkalnu phosphatazu je jo uvek
pozitivan. Hemijske osobine mleka su malo promijenjene.
Ovim procesom termike obrade mleka smanjujemo ukupan broj
mikroorganizama u mleku. Potrebno je dodatno obratiti panju ta se dogaa sa
patogenim mikroorganizama koji mogu da postoje u mleku.
Ova metoda predstavlja alternativu izmeu sirovog i pasterizovanog mleka. Po
ovoj metodi mleko gubi neke karakteristike sirovog mleka. Zatita proizvoda je
na veem nivou u odnosu na proizvode od sirovog mleka ali ipak nije kao kod
pasterizovanih proizvoda.
Osim navedenog treba istai da proizvodi napravljeni od termiki obraenog
mleka ( osim polutvrdih i tvrdih sirova) imaju krai rok upotrebe u odnosu nana
proizvode od pasterizovanog mleka.
PASteRIZOVANO mleKO
Procesom pasterizacije se znaajno smanjuje ukupni broj mikroorganizama
u mleku kao i broj odreenih patogenih mikroorganizama. Test na alkalnu
78
phosphatazu je negativan to nam ukazuje na to da je pasterizacija adekvatno
obavljena. Hemijske osobine mleka se menjaju.
Prema Dr. Porcher-u (1933), pasterizacija u mleka unitava:
- najvei deo banalne fore,
- celokupnu patogenu foru koja postoji,
dok se pokuavaju sauvati fzika, hemijska i biohemijska svojstva mleka.
Danas je dobro poznato da procesom pasterizacije ne moemo unititi sve
patogene mikroorganizme (npr. one koji su najpatogeniji).
Procesom pasterizacije produavamo vreme upotrebe mleka, stanadrdizujemo
proizvode, a u isto vrijeme unitavamo svu pozitivnu foru mleka,koja daje
specifan ukus proizvodu i nudi nam neke mere samozatite.
Pasterizacija moe da bude :
a) Niska pasterizacija: 63
0
C - 30 minuta.
Kod ove pasteriacije, hemijska svojstva mleka se malo menjaju ali je stanje
belanevina i globula ne promenjeno. Mleko u velikoj meri zadrava svoje
vrednosti. Kada se zavri proces pasterizacije potrebno je voditi rauna
da ne doe do nove kontaminacije mleka patogenim mikroorganizmima i
mogunosti da se razviju termorezistentne bakterije (one koje u preivele
pasterizaciju).
b)Visoka pasterizacija: 72
0
C 15 sekundi.
Proces visoke pasterizacije je bri od procesa niske pasterizacije. Stepen
unitavanja patogene mikrofore je efkasniji nego kod niske pasterizacije, ali
hemijske promene mleka su znatnije izraene:
- Smanjuje se koliina rastvorljivih proteina;
- Nastaje ukus kuvanog mleka;
- Gubi se veliki deo kalcijum fosfata - posledica je meki gru prinos sira je
manji.
79
1.4 laktiki sirevi
Da bi se proizveli kvalitetni i higijenski zdravi proizvodi, potrebno je adekvatno
primeniti tehnoloke parametre (temperatura, vreme, kiselost, koliina dodatog
sirila, koliinu dodate kulture, ceenje, okretanje sira, soljenje i zrenje).
Opti parametri kiselosti mleka
Kad stavljamo sirilo u mleko:
- Svee mleko (6,2 6,6 sH)
- Sazrelo mleko (7,6 10,1 sH)
Stavljanje u kalupe:
- Izmeu 21-30 sH, zavisi od brzine kiseljenja mleka i vrste sira koji
prozvodimo.
Okretanje:
- 31 35 sH, merimo kiselost surutke na kraju okretanja.
ZReNJe mleKA
Svee mleko treba procediti. Mleko moemo ostaviti da bude sirovo ili ga
pasterizovati.
Nakon toga mleko se stavlja u proizvodni sud gde se dri na odreenoj
temperaturi. Proizvodni sud treba da ima sposobnost odravanja konstantne
temperature mleka. Sledei korak je dodavanje kulture koja moe biti
komercijalna ili domaa. Ukoliko se koristi domaa kultura potrebno je voditi
rauna o bezbednosti mikroorganizama koji se nalaze u ovoj kulturi. Vrlo je
vano drati se uputstva proizvoaa kulture. Ovim korakom se zapoinje
proces acidifkacije.
Vreme zrenja mleka zavisi od njegove temperature. Kod zrenja, potrebno je
podii kiselost mleka na nivo od 6,2 6,6 sH na 7,6 10,1 sH, zavisno od vrste
sira koji proizvodimo. Nakon zrenja mleka dodajemo sirilo (enzim himozin i
pepsin)!
80
DODAVANJe SIRIlA
Kod dodavanja sirila potrebno je voditi rauna o temperaturi mleka koja ne
treba da bude manja od 18
0
C (zavisi od tipa sira koji proizvodimo). Koliina
sirila koja se dodaje zavisi od vrste sira. Treba znati da kod mlenih sireva
preovlauje kiselinska koagulacija to znai da je koliina sirila mala. Na primer,
sirilo jaine 1.10 000 stavljamo od 2 -3 ml /100 l mleka pa do 10 ml /100 l
mleka.
Ukoliko stavljamo tako malu koliinu sirila onda znamo da je vei deo
koagulacije mleka odraen mikroorganizmima. Zato je potrebno dodatno
vreme kako bi dolo do potpune koagulacije (negde oko 18-24 h). Kraj
koagulacije kontroliemo stepenom kiselosti surutke.
StAVlJANJe U KAlUPe
Gru je potreno ocediti nakon koagulacije (vei dio kiselinske, manji dio
enzimske).
Postoje dva naina ceenja:
1. direktno stavljanje u kalupe;
2. stavljanje u sirarske krpe za ceenje, i nakon toga stavljanje u kalupe. Gru
sira se stavlja u posebne tkanine gde treba da stoji u periodu od 1 do 12 sati
(zavisno od vrste sira) a nakon toga gru se stavlja u kalupe. Kod ovog naina
ceenja surutka bre prolazi iz grua i krajnja kiselost sira je manja. Sirevi
dobijeni ovakvim postupkom su ujednaeni po teini i obliku. Treba voditi
rauna da ne doe do suvinog ceenja grua u sirarskim krpama i kalupima
to bi dovelo do pojave zrnavosti sira kao i do stvaranja pukotina. Kod ovog
naina ceenja sira imamo jo jedan dodatni posao a to je pranje sirarskih
tkanina koje je potrebno brzo i precizno oprati i osuiti.
Danas se u praksi upotrebljavaju oba naina za ceenje sira gde izbor uglavnom
zavisi od vrste sira koji elimo da dobijemo.
81
Ukupno vreme ceenja moe biti oko 24 sata. U meuvremenu, sireve je
potrebno jednom okrenuti dok su u kalupima zbog postizanja bolje efkasnosti
ceenja i oblika sira.
Nakon 12- 24 sati sirevi se prvi put suvo sole.
FAKtORI KOJI POSPeUJU ceDJeNJe
Sto na koji se stavljaju i cede sirevi potrebno je da ima odgovarajui nagib
(optimalno je od 2-3 %).
Karakteristike kalupa su veoma bitne. Potrebno je da imaju optimalan broj
rupica za ceenje kao i male nogice kojima je kalup odvojen od podloge na kojoj
se kalup nalazi.
Odravanje odgovarajue temperatuje je veoma vano. Temperatura ne sme da
bude manja od 18
0
C, niti bi trebala da bude mnogo vea kako ne bi dolo do
prebrzog poveanja kiselost (nastaju rupice, grudvice, itd.) Temperatura nia
od 18
0
C ograniava razvoj mlenokisjelinskih bakterija, koje utiu na kiselost, i
omoguava razvoj nekih patogenih mikroorganizama i plesni.
Tokom perioda ceenja (u toku 24 sata) potrebno je minimalno jednom
okrenuti sireve radi boljeg ceenja i oblika sireva.
VADJeNJe SIRA IZ KAlUPA
Kada sireve vadimo iz kalupa (najee nakon 24 sata), stavljamo ih na
speciajlne nerajue (rost frei) mree koje su prekrivene plastinom mreicom.
Meu sirevima potrebno je da bude dovoljno prostora kako bi vazduh slobodno
cirkulisao. U ovom trenutku je potrebno ponovo posoliti sireve (po drugi put
i po drugoj strani, sa sitnom solju). Temperatura u ovoj prostoriji ne sme da
bude nia od 18
0
C a vlaga oko 85% zbog razloga koje smo ranije naveli. U ovom
periodu dolazi do razvoja kvasaca a nakon toga i plemenitih plesni na siru (u
82
sluaju da smo ih na poetku dodali u mleko). Njihova funkcija je da raskisele
gru i da stvore dodatni miris i ukus. Kvasce i plemenite plesni moemo
dodavati i na povrinu sireva prskanjem ali puno bolje rezultate postiemo ako
ih na poetku dodamo u mlieko. Ova pojava oznaava da je poela faza zrenja
sira. Sireve je u poetku potrebno okretati svakih 24 sata.
SUeNJe
Kako bismo spreili brzo zrenje sira i kako bismo onemoguili pojavu kvasca
i plesni na siru, potrebno je sireve skladititi u posebne prostorije gde se oni
sue na temperaturi od 14 -16
0
C, uz maksimalnu vlagu od 65- 70 %. Ovde je
potrebno da sirevi izgube do 20 % svoje teine u vremenu od 12 -48 sati.
KARAKteRIStIKe lAKtIKIH SIReVA
pH 4 - 4,3
% soli 1%
sadraj vlage 64 %
83
KONtROlA I SeRtIFIKAcIJA U
ORGANSKOJ POlJOPRIVReDI
U
v
o
d
Da bi se neki proizvod mogao deklarisati kao Proizvod organske
poljoprivrede i nositi logo Organske poljoprivrede mora biti
serifkovan odnosno biti predmet procesa sertifkacije.
Sertikacija predstavlja proceduru kojom sertifkaciono tijelo, nakon
izvrene kontrole, izdaje proizvoau sertifkat, kao potvrdu da kontrolisani
proizvod, proces ili usluga odgovaraju specifnim zahtjevima Zakonu i
prateim pravilnicima za organsku proizvodnju.
Kontrola je proces utvrivanja usaglaenosti prijavljene proizvodnje sa
propisima/standardima za organsku proizvodnju (Zakon i pravilnici o
organskoj proizvodnji).
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sljedea
pitanja:
- Kakva je nacionalna regulativa/standardi u organskoj poljoprivredi?
- ta je to proces sertifkacije?
- Kakva je kontrola i koje su vrste kontrola u organskoj proizvodnji?
- Kakav je sertifkat i logo organske poljoprivrede Crne Gore?
S
a
d
r
a
j
Zakon i pravilnici o organskoj poljoprivredi Crne Gore
Proces kontrole i sertifkacije organske proizvodnje
Prelazni period u organskoj poljoprivredi
Evidencija organske proizvodnje i godinji plan
Sertikat
Logo Organska poljoprivreda Crne Gore
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
USAID/IRD; Monteorganica: Kako do sertikata u organskoj poljoprivredi.
Standard EN 45011 odnosno ISO/IEC 65:1996.
U julu 2004. godine usvojen je Zakon o organskoj poljoprivredi kojim se
ureuje proizvodnja, kontrola proizvodnje, prerada, transport, skladitenje
i oznaavanje proizvoda dobijenih metodama organske poljoprivrede, kao i
izdavanje sertifkata.
Postoji i odreeni broj podzakonskih akata Pravilnika kojima su regulisani
pojedini aspekti organske proizvodnje kakvi su:
Pravilnik o metodama organske biljne proizvodnje i sakupljanju umskih
plodova i ljekovitog bilja;
Pravilnik o metodama organske stoarske proizvodnje;
Prilog pravilnika o metodama organske stoarske proizvodnje;
Pravilnik o preradi, transportu i skladitenju proizvoda organske
proizvodnje;
Pravilnik o obliku i sadrini oznake, nainu oznaavanja i sadrini
deklaracije za proizvode iz organske poljoprivrede;
Pravilnik o obrascu i sadraju obrasca sertifkata za proizvode organske
poljoprivrede;
Pravilnik o obliku i sadraju obrasca prijave za ukljuivanje proizvoaa
u organsku poljoprivredu i upis u registar proizvoaa organske
poljoprivrede;
Pravilnik o sadraju evidencije o nainu primjene metoda organske
proizvodnje;
Pravilnik o sadraju i nainu voenja registra proizvoaa organske
poljoprivrede;
Pravilnik o bliim uslovima koje treba da ispunjava pravno lice za vrenje
kontrole organske poljoprivrede i
Uputstvo o postupku izdavanja saglasnosti za angaovanje inostranog
pravnog lica za kontrolu i sertifkaciju proizvoda organske poljoprivrede.
ta je kontrola i sertifikacija?
Sertikacija predstavlja proceduru kojom ovlaeno pravno lice
(sertifkaciono tijelo), nakon izvrene kontrole izdaje proizvoau pisano
uvjerenje sertifkat, kao potvrdu da kontrolisani proizvod, proces ili usluga
85
odgovaraju specifnim zahtjevima Zakonu i prateim pravilnicima za
organsku proizvodnju.
Postupak kontrole i sertifkacije poinje sa interesovanjem i prijavom
proizvoaa za sertifkaciju. Postoji 5 vrsta prijava koje proizvoa
popunjava, u zavisnosti za koju se oblast organske proizvodnje prijavljuje i to
su:
Prijava za sertifkaciju proizvoda dobijenih metodama organske biljne
proizvodnje;
Prijava za sertifkaciju proizvoda dobijenih metodama organske
stoarske proizvodnje;
Prijava za sertifkaciju preraenih biljnih i ivotinjskih proizvoda kao
proizvoda organske poljoprivrede;
Prijava za sertifkaciju pelarske proizvodnje po metodama organske
stoarske proizvodnje i
Prijava za sertifkaciju umskih plodova i ljekovitog bilja kao proizvoda
organske poljoprivrede.
Koji su koraci u procesu sertifikacije?
Proizvoa zahtijeva informaciju od sertifkacionog tijela ili
Savjetodavne slube.
Sertifkaciono tijelo alje prijavu.
Proizvoa popunjava prijavu (sam ili uz pomo Savjetodavne slube).
Potpisuje se ugovor sa sertifkacionim tijelom.
Sertifkaciono tijelo razmatra prijavu.
Sertifkaciono tijelo odreuje kontrolora za obavljanje kontrole.
Obavlja se inicijalna kontrola.
Procjena izvjetaja kontrole.
Odluka o sertifkaciji.
Proizvoa dobija sertifkat.
86
Gdje se podnosi prijava?
Proizvoai podnose prijavu sertifkacionom tijelu Monteorganici radi
ukljuivanja u organsku poljoprivredu i nakon dobijanja izvjetaja o kontroli
i sertifkaciji podnose zahtjev za upis u registar proizvoaa organske
poljoprivrede Ministarstvu poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede .
Prijava mora biti kompletna, detaljno popunjena, sa to vie informacija o
gazdinstvu i proizvodnji. Aurirana prijava se sertifkacionom tijelu podnosi
svake godine (najkasnije do marta/aprila mjeseca) za svaku proizvodnu
sezonu/godinu.
Pri popunjavanju prijave, kompletiranju potrebne dokumentacije i za
savjete tokom proizvodnje (obrada, sjetva, ubrenje, zatita, prerada itd.),
proizvoa moe traiti pomo Savjetodavne slube u biljnoj proizvodnji i
Slube za selekcijsku stoke.
Kada se proizvoa prvi put prijavljuje uz prijavu je potrebno dostaviti
sljedee:
registraciju proizvoaa (individualni poljoprivredni proizvoa,
preduzetnik ili privredno drutvo);
rezultate analiza zemljita i vode ako su dostupni;
plan proizvodnje (opis kompletnog procesa proizvodnje sa planiranim
ili preduzetim mjerama za poboljanje plodnosti zemljita, zatitu
bilja, pakovanje proizvoda, dezinfekciju, odravanje higijene, nabavku
hraniva, veterinarske tretmane, razdvajanje proizvoda itd. zavisno od
oblasti proizvodnje za koju se proizvoa prijavljuje);
izvod iz katastra odnosno posjedovne listove za kompletno gazdinstvo;
mape/skice gazdinstva (parcele, objekti, putevi i dr. orijentiri,
organizacione sheme i dijagrame proizvodnje za preradu i sl.);
ugovori o zakupu (ako su parcele, objekti i sl. pod zakupom);
ako se proizvoa ve prijavljivao za sertifkaciju kompletnu
dokumentaciju, itd.
87
Nakon podnoenja prijavnog kompleta (kompletna dokumentacija)
potpisuje se Ugovor o kontroli i sertifkaciji izmeu sertifkacionog tijela i
proizvoaa u kojem su precizirana prava i obaveze potpisnih strana i tada se
pristupa razmatranju prijave.
Ugovor o kontroli i sertifkaciji potpisuje se na godinu dana i svake godine se
obnavlja. Ako proizvoa ne obnovi ugovor odnosno ne produi njegovo
trajanje, sertikaciono tijelo smatra da je proizvoa odustao od procesa
sertikacije i samim tim, donosi odluku o iskljuenju proizvoaa iz
sertikacionog procesa.
U sluaju velikih neusaglaenosti (blizina zagaivaa fabrika, deponija,
prometnih saobraajnica, konvencionalne proizvodnje i sl.) obustavlja se
proces sertifkacije i proizvoa se obavjetava o tome.
Ukoliko proizvoa ne dostavi kompletnu prijavnu dokumentaciju ili
auriranu prijavu za narednu proizvodnu sezonu kontrola se nee izvriti.
U sluaju ponavljanja ovakvih situacija proizvoa e se iskljuiti iz
sertikacionog procesa.
ta je kontrola i koje kontrole postoje?
Kontrola je proces utvrivanja usaglaenosti prijavljene proizvodnje
sa propisima za organsku proizvodnju (Zakon i pravilnici o organskoj
proizvodnji).
Vrste kontrole:
1. prva (inicijalna) kontrola cjelokupnog gazdinstva/farme;
2. redovne kontrole - ciljane (na osnovu strukture, vrste proizvodnje,
zahtjeva sertifkacionog tijela i sl.) i nenajavljene;
3. dodatne kontrole (nedostatak informacija, provjera preduzetih mjera
korekcije i sl.);
4. nenajavljene kontrole (sluajni ili ciljani izbor proizvoaa).
88
Kontrolor prije poetka kontrole obavjetava proizvoaa o pojedinostima
kontrole, pregleda gazdinstva (zemljine parcele, skladita, objekte,
dokumentaciju) i sakuplja informacije koje dobija od proizvoaa, vizuelnim
pregledom i na osnovu dokumentacije i evidencije.
Tokom kontrole kontrolor prikuplja dokaze, foto-dokumentaciju i moe
uzeti uzorke za analizu na teke metale i druge kontaminente, pesticide,
GMO, nedozvoljene aditive itd.
Kontrolor uzima uzorke na osnovu naloga sertifkacionog tijela ili sopstvene
odluke u sluaju sumnje na krenje tj. nepotovanje propisa.
O nalazima kontrole, kontrolor sainjava kontrolni izvjetaj, koji potpisuje
proizvoa na licu mjesta ako se slae sa nalazima kontrole, i prosleuje ga
sertifkacionom tijelu.
Na osnovu podataka iz prijave i stanja na terenu odnosno kontrolnog
izvjetaja, ovlaeno pravno lice tj. Monteorganica provjerava ispunjenost
uslova (prema Zakonu i pravilnicima) i odreuje prelazni period.
ta je prelazni period?
Prelazni period je vrijeme koje je neophodno da se uspostavi sistem
rukovoenja farmom, izgradi plodnost zemljita i njegova bioloka aktivnost,
razvije jedan odrivi agroekosistem, a proizvoa stekne iskustvo u primjeni
metoda organske proizvodnje. Prelazni period se moe skratiti i produiti
u zavisnosti od odreenih uslova: konkretnih faktora prirodne sredine,
potovanja propisanih zahtjeva ili internih pravila Sertifkacionog tijela kao i
od strunih i rukovodeih sposobnosti proizvoaa.
Koliko traje prelazni period?
Prelazni period traje za jednogodinje usjeve 2 godine, za viegodinje 3
godine, a najmanje 1 godinu (u odreenim situacijama).
Oblast sakupljanja ljekovitog bilja i umskih plodova moe se sertifkovati
bez prelaznog perioda, ako se utvrdi da je na zemljitu koje ispunjava
89
uslove iz Zakona i pravilnika o organskoj poljoprivredi, uz svu priloenu
dokumentaciju koju zahtijeva sertifkaciono tijelo.
Napomena da se uz navedeno moraju potovati:
zakon o umama;
rjeenje o stavljanju pod zatitu pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta;
pravilnik o nainu i uslovima sakupljanja i korienja nezatienih
biljnih vrsta.
to se tie prelaznog perioda, za stoarsku proizvodnju on traje minimum 2
godine (prelazni period za biljnu proizvodnju hranu za stoku + prelazni
period za odreenu vrstu ivotinje od 45 dana za ivinu do 1 godinu za
krupnu stoku). Proizvodi stoarstva su organski proizvodeni, ako su ivotinje
uzgajane u skladu sa organskim standardima u periodu od:
konji i goveda za tov 12 mjeseci, ili u svim drugim sluajevima
poslednje tri etvrtine ivota;
ovce, koze i svinje 4 mjeseca;
ivotinje za proizvodnju mlijeka 3 mjeseca;
ivina u tovu 10 nedjelja, pod uslovom da je ivina uvedena u
proizvodnju pre uzrasta od tri dana;
ivina za proizvodnju jaja 6 nedjelja.
ivotinje zateene u proizvodnoj jedinici na poetku prelaznog perioda,
mogu se ukljuiti u organsku proizvodnju poslije isteka prelaznog perioda
proizvodne jedinice.
Kada se stado ili jato formira po prvi put, a ivotinja uzgojenih u organskoj
proizvodnji nema u dovoljnom broju, ivotinje uzgojene u konvencionalnoj
proizvodnji mogu biti uvedene u organsku proizvodnu jedinicu uz saglasnost
sertifkacione organizacije pod sljedeim uslovima:
telad i drebad odgajana u skladu sa organskim standardima od
momenta odluenja i nijesu starija od est mjeseci;
90
jagnjad i jarad odgajana u skladu sa organskim standardima od
momenta odluenja i nijesu starija od 45 dana;
mlade kokoke za proizvodnju jaja nijesu starije od 18 sedmica;
pilii za brojlersku proizvodnju nijesu stariji od tri dana u trenutku
naputanja jedinice u kojoj su proizvedeni;
prasad gajena na nain utvren ovim pravilnikom, od momenta
odluenja i imaju teinu ispod 25 kilograma.
Kakva evidencija treba da se vodi?
Proizvoa je duan da vodi evidenciju o nainu primijenjenih metoda
organske poljoprivrede u proizvodnji organskih proizvoda (sadnja,
ubrenje, zatita, navodnjavanje, berba, pakovanje, prodaja ...) i uva svu
dokumentaciju o aktivnostima u organskoj proizvodnji (kupovina inputa
i prodaja proizvoda rauni, priznanice, deklaracije itd.). Sve prethodno
navedeno proizvoa je duan da stavi na uvid, na zahtjev sertifkacionog
tijela odnosno kontrolora tokom procesa kontrole.
ta je to godinji plan?
Proizvoai poetkom svake godine dostavljaju sertifkacionom tijelu
godinji plan proizvodnje (aurirana prijava, plan proizvodnje, godinji
izvjetaj o proizvodnji prethodne godine/proizvodne sezone povrine,
prinosi, brojno stanje ivotinja, pakovanje i deklarisanje proizvoda i sl.), a
sertifkacino tijelo vri provjeru proizvodnje minimum jedan put godinje.
ta je to sertifikat?
Nakon isteka prelaznog perioda, potovanja svih propisanih zahtjeva i
pravila, proizvoau se moe izdati sertifkat.
Sertikat je pisana potvrda kojom ovlaeno pravno lice (sertifkaciono
tijelo) za vrenje kontrole i izdavanja sertifkata u organskoj poljoprivredi
potvruje da su organska proizvodnja, proizvod ili usluga u skladu sa
Zakonom i prateim pravilnicima o organskoj poljoprivredi.
91
ta znai sertifikovan organski proizvod?
Proizvodi koji su proizvedeni, skladiteni, pakovani, uvani i
deklarisani na nain koji propisuju standardi i Zakon o organskoj
poljoprivredi i za koje je izdat sertikat od strane sertikacionog
tijela, smatraju se sertikovanim organskim proizvodima.

Izgled sertikata nacionalnog sertikacionog tijela Monteorganica
92
Koliko vai sertifikat?
Sertifkat vai godinu dana od dana izdavanja. U sluaju nepotovanja
Zakona i prateih pravilnika o organskoj proizvodnji, internih procedura
sertifkacionog tijela i Ugovora o kontroli i sertifkaciji i njima propisanih
uslova, sertikat se moe suspendovati ili oduzeti!
Takoe proizvoa podlijee kaznenim odredbama propisanih Zakonom o
organskoj poljoprivredi i internim procedurama sertifkacionog tijela.
Kada proizvoa dobije sertifkat za organsku proizvodnju, na svojim
proizvodima deklaracijama, promotivnom materijalu i sl. moe koristiti
logo Organska poljoprivreda Crne Gore i logo Monteorganica.
ta je logo?
Logo je oznaka na proizvodu
koja je pokazatelj i potvrda
da je proizvod organski
sertikovan u skladu sa
odreenim standardima i
slui za lake prepoznavanje
proizvoda.

Proizvoa mora nai sopstveni interes (ekonomski)
Sertifikacija stvara kredibilitet (potroa siguran u primjenu
sistema kontrole kvaliteta koji garantuje da je proizvod organski)
Sertifikacija je instrument marketa trita
Omoguava proizvodjau pristup tritu esto sa uveanom
cijenom
93
eKONOmIJA ORGANSKe
PROIZVODNJe
U
v
o
d
Svaka ekonomska analiza treba da poslui za informisanje i da bude
orijentir u donoenju odluka u okviru poslovanja poljoprivrednog
gazdinstva.
Informacije o ekonomskim efektima poslovanja gazdinstva
neophodne su za kratkorona planiranja i dugorone investicije.
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
sljedea pitanja:
- ta je menadment u organskoj poljoprivredi?
- ta je ekonomija poljoprivrede i kakvi su prihodi u poljoprivredi?
- ta je bruto mara?
S
a
d
r
a
j
Menadment, raunovodstvo, knjigovodstvo
Razvoj prihoda i poreenje konvencionalni organski prihodi
Razlike izmeu organskih gazdinstava
Mara
Perspektive organske poljoprivrede u Crnoj Gori
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
USAID/IRD: Monteorganica: Kako do sertikata u organskoj
poljoprivredi.
entry.
Svaka ekonomska analiza treba da poslui za informisanje i da bude orijentir u
donoenju odluka u okviru poslovanja poljoprivrednog gazdinstva. Informacije
moraju biti zasnovane na pouzdanoj bazi podataka. Obino se ti podaci
mogu dobiti iz knjigovodstva gazdinstva, ali ako na gazdinstvu ne postoji
knjigovodstvo, proizvoa se mora osloniti na druge, provjerene izvore.
Informacije o ekonomskim efektima poslovanja gazdinstva neophodne su
za kratkorona planiranja i dugorone investicije. Ako se eli podii kredit
za fnansiranje investicija, banci se moraju obezbijediti podaci o poslovanju
gazdinstva ili kvalitetan biznis plan za, planiranu investiciju.
Potrebno je da proizvoai vode ekonomiju svog poljoprivrednog
gazdinstva iz nekoliko razloga:
- svako gazdinstvo je po poreskim zakonima, obavezno da ima svoje
knjigovodstvo;
- poljoprivredni proizvoa u svakom trenutku treba da ima tanu i
pouzdanu informaciju o svom poslovanju;
- poljoprivredni proizvoa mora planirati investicije, razvoj i
unapreenje rada svog gazdinstva.
Koji su mogui putevi razvoja poljoprivredne proizvodnje na
gazdinstvu?
to se tie ekonomskih efekata gazdinstava postoje tri mogua razvojna puta:
Tradicionalna farma - koristi postojeu imovinu na polu-produktivan nain,
zbog nedostatka znanja, mogunosti ili fnansijskih sredstava. Proizvodne
mogunosti se ne koriste u potpunosti. Tradicionalni poljoprivredni sistem
karakteriu neodgovarajue zgrade za uzgoj stoke, mala ili nedovoljna
upotreba ubriva, sertifkovanih sjemena, pesticida ili novih tehnologija.
Konvencionalna farma poveava svoju proizvodnju koristei sve
mogunosti svoje imovine i sva neophodna ulaganja (npr. ubriva, pesticide),
dok se ne postigne optimalan odnos trokovi-dobit. To, naravno, treba da
bude u skladu sa postojeim pravilima i zakonima u toj dravi.
95
Organska farma dobrovoljno primjenjuje pravila organske poljoprivrede
koja su defnisana zakonima i propisima. Potujui ta pravila iskoristie
se maksimalan potencijal imovine, primjenjujui nove tehnologije, tehnike
uzgoja stoke, organska sjemena, organske pesticide (dozvoljene u organskom
proizvodnom sistemu).
Put razvoja poljoprivrednog gazdinstva zavisi od spremnosti proizvoaa da
investira u maine i/ili objekte, za koje je period amortizacije 10-20 godina.
Iz tih razloga on se mora opredijeliti za dugoroan rad na gazdinstvu i mora
obezbijediti dugorono, pozitivno poslovanje svog gazdinstva.
Organska proizvodnja treba da se zasniva, gdje je to mogue, u okviru
sistema zaokruenog ciklusa biljne i stoarske proizvodnje. Takvo
gazdinstvo moe dobro poslovati u okviru sopstvenog sistema prozvodnje.
To podrazumijeva uravnoteenost biljne i stoarske proizvodnje.
96
1. meNADmeNt, RAUNOVODStVO,
KNJIGOVODStVO
ta je biznis (posao)?
Biznis je poslovna sposobnost rukovodioca (menadera) da sa to manjim
i kontrolisanim ulaganjima dobije kvalitetan proizvod i ostvari to veu
zaradu.
Ko je menader (rukovodilac)?
Menader u cilju sticanja zarade svoje frme/preduzea, predvia, organizuje,
bira kadrove, rukovodi i kontrolie realizaciju programa sa stanovita ulaza
sirovine odnosno izlaza gotovog proizvoda.
ta je menadment (rukovodstvo)?
Menadment podrazumijeva upravljake poslove planiranja, organizovanja,
rukovoenja i kontrole, radi ostvarenja efektivnosti i efkasnosti gazdinstva,
ouvanja ivotne sredine i optimalne zarade proizvoaa.
Kakav menadment moe biti?
Prema organizacionoj odgovornosti postoji izvrni menadment ili
menadment poslovnih jedinica.
Prema znaaju odluke, postoji strateki ili operativni menadment.
Prema funkcijama upravljanja postoji menadment nabavke, proizvodnje,
prometa, marketinga, razvoja, kvaliteta, fnansija.
Ima li razlike u voenju ekonomije organske i konvencionalne farme?
Za ekonomiju konvencionalne i organske proizvodnje u principu, vae ista
pravila. Obraun profta gazdinstva, analize trokova, analize mari, obraun
prihoda, fksnih i varijabilnih trokova pojmovi su koji se primjenjuju
i raunaju na isti nain u organskoj i konvencionalnoj poljoprivrednoj
97
proizvodnji. Ono to obraun organske proizvodnje ini neto
komplikovanijim jeste primjena razliitih usjeva koji se koriste u plodoredu
(radi unapreenja plodnosti zemljita) kao i obraun trokova sirovina
(inputa) iz sopstvene proizvodnje (stone hrane, stajnjaka....).
Vrlo mali broj poljoprivrednih gazdinstava u Crnoj Gori ima odgovarajue
knjigovodstvo ili evidenciju o fnansijskim efektima svog rada. Bez takve
evidencije teko je izraunati bilo kakvu ekonomiju gazdinstva. Zato emo
ovdje dati samo osnovne ekonomske termine.
Tabela: Termini u poljoprivrednoj ekonomiji
Termin Defnicija - objanjenje
Proizvodna
jedinica
...moe biti jedan hektar panjaka ili 1 m2 povrtarskog
zemljita ili krava ili ovca. Dakle, to je prethodno
defnisani dio proizvodnje, na osnovu kojeg se moe
uraditi analiza trokova.
Period obrauna
ili raunovodstveni
period
...moe biti proizvodni ciklus defnisan odreenom
proizvodnom jedinicom (npr. vrjeme tova za prasad
od 2. do 5. mjeseca (4 mjeseca) ili moe biti godina
(zimska penica ili muzna krava). Da bi se analizirala
cijela farma i zbog meusobne povezanosti proizvodnih
jedinica, najee se koristi godina kao period obrauna.
Iznosi godinjeg raunovodstvenog sistema su najee
dati od 1. januara do 31. decembra.
Prihodi
... dobit ostvarena od prodaje dobijenih proizvoda kao i
sve ostale dobiti, ukljuujui subvencije.
Trokovi
...su sva ulaganja gazdinstva vezana za proizvodnju.
Defnicija trokova pravi razliku izmeu varijabilnih,
fksnih i optih trokova poslovanja.
98
Varijabilni
(promjenljivi)
trokovi
...su trokovi koji zavise od obima proizvodnje (padaju
ili rastu, sa prinosom).
Fiksni (stalni)
trokovi
...su trokovi koji ne zavise od obima proizvodnje ili
prinosa, npr. tala za krave se ne moe upotrijebiti u bilo
koju drugu svrhu, niti se moe prodati. Prema tome,
trokovi izgradnje i odravanja tale su fksni ak i ako
farmer odlui da ne proizvodi mlijeko ili meso i ne bude
je koristio.
Opti trokovi
poslovanja
...su trokovi koji nisu vezani za bilo koju posebnu
proizvodnu jedinicu odnosno ne mogu se pripisati
nekoj posebnoj proizvodnoj jedinica, npr. raun za
struju ne defnie gdje je potroen svaki kW.
Bruto mara
...je ekonomski iznos koji defnie doprinos proizvodne
jedinice (npr. 1 ha povrine zasijane itima) za
pokrivanje trokova koji nisu varijabilni ili direktno
povezani sa proizvodnom jedinicom.
Dobit
U sluaju poljoprivrednog proizvoaa koji je
angaovan puno radno vrijeme, dobit gazdinstva treba
da se poklapa najmanje sa iznosom koji je njegovoj
porodici dovoljan za njihov ivot. Dobit treba da se
poklapa sa realnim oekivanjima u vezi sa raspoloivim
resursima (radnom snagom i imovinom, panjacima,
obradivim zemljitem, stokom, mainama, zgradama,
itd.).
99
Tabela: Dobit osnovna struktura obrauna
+
Prihodi
od proizvoda biljne proizvodnje;
od proizvoda stoarske proizvodnje;
drugi prihodi (subvencije);
prihodi od profta koji je nastao van poljoprivredne
djelatnosti.
-
Varijabilni trokovi
...trokovi koji su direktno povezani sa proizvodnom
jedinicom (npr. u ratarskoj proizvodnji trokovi sjemena,
ubriva, pesticida, etve..., u stoarskoj proizvodnji
koncentrati, minerali, trokovi veterinara...).
=
Bruto mara
...je doprinos proizvodne jedinice ukupnoj proizvodnji,
iskljuujui fksne trokove ili opte trokove poslovanja.
Fiksni trokovi
Amortizacija za :
- zgrade;
- maine i ostalu tehniku opremu;
- stalne usjeve;
- kamatnu stopu (za kredite).
Maine se amortizuju prema oekivanom radnom
vijeku. Na primjer, ako maina kota 10.500 i
oekuje se da traje 7 godina, godinja amortizacija je:
10.500/7=1.500.
100
Opti trokovi
poslovanja
npr. generalno odravanje;
radna snaga (ne porodina);
energija, voda;
osiguranje, raunovodstvo.
+
Trokovi za line
potrebe
npr. upotreba vozila za sopstvene potrebe;
hrana sa farme;
smjetaj ukoliko su trokovi smjetaja ukljueni u
obraunate trokove.
=
Dobit
Od dobiti se pokrivaju trokovi :
- porodine radne snage;
- kamatna stopa za kapital;
- dodatni prot.
2. RAZVOJ PRIHODA I POReDJeNJe
KONVeNcIONAlNI ORGANSKI PRIHODI
Prihodi organske i konvencionalne farme
Najee pitanje pri prelasku sa konvencionalne na organsku proizvodnju
jeste isplativost organske proizvodnje u odnosu na konvencionalnu
proizvodnju. Najbolje bi bilo kad bi se moglo uporediti postojee
konvencionalno gazdinstvo sa gazdinstvom gdje se obavlja organska
proizvodnja, ali ovaj pristup nije praktian. Bolji nain poreenja jeste da se
vide razlike izmeu slinih gazdinstava, slinih u smislu njihovih resursa,
mogunosti proizvodnje na odreenom zemljitu kao i ostalim proizvodnim
jedinicama, na primjer, broj krava na gazdinstvu, zasijana povrina itd.
101
Na ovom grafku dato je poreenje profta organskih gazdinstava (u /
osobi) sa slinim konvencionalnim gazdinstvima u Nemakoj, za period
19952006 godine. Jasno se vidi da od 2000 godine organski proizvoai
imaju porast profta u odnosu na konvencionalne proizvoae. Iz datog
grafka se moe vidjeti da je proft nekada bio vei a nekad manji u odnosu
na konvencionalna gazdinstva. Takoe, iz grafka se moe zakljuiti da se
organska proizvodnja ne moe generalno opisati kao proftabilnija u odnosu
na konvencionalnu.
Prinosi i cijene organskih i konvencionalnih proizvoda se razlikuju. Dok
su prinosi na organskim farmama nii od prinosa na konvencionalnim
farmama, cijene su vee u organskoj nego u konvencionalnoj proizvodnji.
Grak: Prot konvencionalnih i organskih farmi u Njemakoj (1995-2006)
Izvor: Nieberg und Oermann (2007)
eur/
osoba
24.000
22.000
20.000
18.000
16.000
14.000
12.000
godina 1995
1996
1996
1997
1997
1998
1998
1999
1999
2000
2000
2001
2001
2002
2002
2003
2003
2004
2004
2005
2005
2006
102
Tabela: Proft organskih i konvencionalnih farmi u Njemakoj
Dobit
Biljna proizvodnja Stona proizvodnja
Organska
Konvenci-
onalna
Organska
Konvenci-
onalna
Dobit po
hektaru
/ha 435 384 617 447
Dobit po farmi /farmi 68.066 60.233 47.685 34.678
Dobit po radnoj
snazi
/RS 40.526 37.558 28.109 22.961
Procenat
prihoda
organska/
konvencionalna
% + 8% + 22%
Pored prihoda ostvarenih od dobijenih proizvoda, subvencije za organske
proizvoae znaajno poveavaju proft organskih gazdinstava. U Crnoj Gori
se, pored osnovne podrke od 130 /ha za usjev i 80 po grlu za stone
farme, organski proizvoai dodatno podravaju sa 150 /ha za ratarske
kulture i uzgoj ljekovitog bilja, sa 250 /ha za povre, viegodinje zasade i
sjemenski i sadni materijal i sa 50 po uslovnom grlu stoke, 2 po jedinki
ivine i 30 po konici (prema AGROBUDETU za 2010 godinu).
to se tie trokova, treba rei, da su trokovi sjemena za organske proizvode
vei nego za konvencionalne, a trokovi za ubrivo su nii kod organskih nego
kod konvencionalnih gazdinstava.
103
3. RAZlIKe IZmeDJU ORGANSKIH GAZDINStAVA
Organska gazdinstva razliito posluju i to zavisi od mnogo faktora.
ta su razlozi ovih razlika?
Prvi razlog je sigurno, veliina gazdinstva u hektarima, ali to nije jedini
razlog. To je samo jedan od preduslova koji doprinosi dobiti gazdinstva.
Postoji itav niz meusobno zavisnih kriterijuma koji na razliite naine
doprinose dobiti gazdinstva (kapaciteti proizvodnje, obrazovanje farmera,
meusobna povezanost proizvodnih jedinica...). Npr. prinos mlijeka
zavisi od raspoloivog obradivog zemljita na kojem proizvoai dobijaju
stonu hranu. To je znaajno za prinos mlijeka u organskoj proizvodnji jer
koncentrati imaju visoko uee u strukturi cijene kotanja mlijeka.
Najbolja ekonomija u organskoj proizvodnji je ona koja najvei broj sirovina ili
materijala (inputa) moe obezbijediti sa svog gazdinstva koje ima preduslove
za zaokruen ciklus stoarske i biljne proizvodnje.
Efekti organske poljoprivrede uopteno su sumirani u sljedeim tabelama.
Proizvodna jedinica
/usjev
Jedinica
Prinos u %
na organskom
gazdinstvu
Prinos u % na
konvencionalnom
gazdinstvu
itarice t/ha 60% 100 %
povre (ekstenzivni
usjevi)
t/ha 80% 100 %
povre (intenzivni
usjevi)
t/ha 50% 100 %
krompir t/ha 30-70 % 100 %
eerna repa t/ha 80-100 % 100 %
panjak (intenzivni) jedinica energije/ha 60-70 % 100 %
104
panjak
(ekstenzivni)
jedinica energije/ha 80 % 100 %
legumi, npr.
djetelina
jedinica energije/ha 80-100 % 100 %
kukuruz, slani
kukuruz
jedinica energije/ha 50-80 % 100 %
Tabela: Utede/trokovi u organskoj biljnoj proizvodnji
Utede Trokovi
nema mineralnog azota skupa sjemena
bolja cijena nii prinosi
agro-ekoloke isplate leguminoze i stona hrana u plodoredu
manje manuelnog rada meu-usjev
investicije (zgrade ugodne za stoku)
trokovi sertifkacije
Tabela UTEDE / TROKOVI u organskoj STONOJ proizvodnji
Utede Trokovi
nema mineralnog azota vie stoke
nema mlijenih zamjena za telad nii prinos mlijeka
bolja cijena mlijeka
vie zemljita potrebno za ishranu istog
broja ivotinja
bolja cijena mesa investicije (smjetaj ugodan za ivotinje)
agro-ekoloke isplate ispaa, zeleno krmivo
skupe itarice
mlijeko za telad
skupa sjemena
sertifkacija
105
4. BRUtO mARA
ta je bruto mara?
Bruto mara je razlika izmeu prihoda i varijabilnih trokova. Varijabilni
trokovi su oni koji su direktno vezani za odreenu proizvodnju (npr. za
proizvodnju penice, mlijeka...). Pri obraunu bruto mare iskljueni su
fksni trokovi ili trokovi ukupnog poslovanja.
Nain obrauna bruto mare moe se vidjeti na primjeru kalkulacije
proizvodnje penice ili obrauna bruto mare za jednu stoarsku farmu.
4.1 Primjer kalkulacije u proizvodnji penice
(Obraun bruto mare, obraun fksnih trokova)
prinosi cijena (/t) konvencionalna organska
prihodi
konvenci-
onalna
organska
prinos
3 t/ha.
prinos
5 t/ha.
prinos
2 t/ha.
prinos
3 t/ha.
penica
(glavni
proizvod)
120 300 360
slama
(sporedni
proizvod)
80 80
(x 2,7)
210
(x 4,5)
360
(x 2,2)
180
(x3,3)
260
premije
(subvencije)
130 250 130 130 250 250
1. ukupan
prihod
+ 700 1.090 1.030 1.410
napomena: odnos zrno : slama, u kovencionalnoj proizvodnji je 1 : 0,9 a u
organskoj proizvodnji 1 : 1,1
106
varijabilni trokovi
sjeme (sijanje
sijaicom)
250 kg.x 0,4 konv.
250 kg. x 0,8 org.
- 100 - 100 - 200 - 200
varijabilni
trokovi za
mehanizaciju
i rasturanje
ubriva
dodatni trokovi za
rasturanje stajnjaka i
kontrolu korova
- 50 - 50 - 80 - 80
etva 150/ha. - 150 - 150 - 150 - 150
vjetako
ubrivo
n 0,3 x 25 kg/t
p 0,3 x 5 kg/t
k 0,9 x 17 kg/t
-75
- 15
- 150
- 125
- 25
- 190
- 100
- 20
- 70
- 150
- 30
- 100
ukupno -140 - 240 - 190 - 280
pesticidi 15 / ha. - 15 - 20 - -
kamata na
kredit
12 % godinje
(6% na 6 mjeseci)
- 15 - 17 - 20 - 28
2. ukupno varijabilni trokovi sa
kamatom
- 470 - 577 - 650 - 732
(1 2) bruto mara (mora da pokrije
ostale trokove)
230 513 380 678
ksni trokovi
mehanizacija (ukupna vrijednost 50.000
), period korienja 10 godina,
trokovi kamate za kupovinu (6 %
godinje)
amortizacija 5.000
kamate 3.000
ukupni trokovi za mehanizaciju ( godinji) 8.000
107
objekti (silosi za ito / ukupna
vrijednost 10.000 , period korienja
40 godina, kupovina na kredit sa 6%
kamate
amortizacija 400
kamate 600
ukupni trokovi za objekte 1.000
ukupni ksni trokovi 9.000
ksni trokovi zakupa zemljita godinji 250 /ha.
Zemljite pretpostavka da je zemljite uzeto pod zakup godinja
renta 250 .
ksni trokovi za farmu od 10 ha. 9000:10 + 250 1.150 /ha.
ksni trokovi za farmu od 20 ha. 9000:20 + 250 700 /ha.
ksni trokovi za farmu od 30 ha. 9000:30 + 250 550 /ha.
konvencionalna
proizvodnja
organska proizvodnja
prinos prinos
3 t/ha. 5 t/ha. 2 t/ha. 3 t/ha.
bruto mara 230 513 380 678
108

ukupno ksni troak 3 t/ha. 5 t/ha. 2 t/ha. 3 t/ha.
za 10 ha. - 1150 - 1150 - 1150 - 1150
za 20 ha. -700 -700 -700 -700
za 30 ha. -550 -550 -550 -550
ukupno + / - za farmu od 3 t/ha. 5 t/ha. 2 t/ha. 3 t/ha.
10 ha. - 920 - 637 - 770 - 478
20 ha. - 470 - 187 - 320 - 22
30 ha. - 320 - 37 - 170 + 228
Najznaajnija stavka uspjene organske poljoprivrede je da se na najbolji
nain iskoristi azot iz organskog ubriva koje je proizvedeno na farmi.
Iz ovog obrauna bruto mare i fksnih trokova, odnosno njihove razlike
kao ukupne dobiti/gubitka, po cijenama u ovoj kalkulaciji, oigledno je da
se proizvodnja penice na povrini do 30 ha NE ISPLATI. Za proizvodnju
penice treba imati mnogo vee povrine ili se koncentrisati na one kulture
koje imaju veu trinu vrijednost odnosno one kulture koje se mogu
oprihodovati kroz ishranu stoke (travno djetelinske smjee, lucerka, silani
kukuruz... )
4.2 Bruto mara za muzne krave
Svaka individualna farma ima svoje specifne ekonomske pokazatelje.
Naredna kalkulacija moe da slui kao primjer i moe objasniti neke razlike
izmeu konvencionalne i organske proizvodnje. Brojke takoe opisuju
razlike koje su nastale zbog nekih drugih razloga (npr. genetskog potencijala
za proizvodnju mlijeka).
109
Tabela 1-13: Analiza bruto mare za muzne krave
intenzitet nizak srednji visok
1 rasa
region.
mala
braun
swiss
simmental
2 iva vaga krave kg 450 500 650
3 stona jedinica (sj/krava) sj 0,75 0,83 1,08
4 iva vaga jedne sj kg 600 600 600
5 godine laktacije god. 8 6 6
6
prinos mlijeka (fcm-
mlijeko korigovane masti)
2.090 3.000 3.880
7 prihodi /j 1.110 1.528 1.932
8 prihodi- organski 1.219 1.667 2.100
9 mlijeko (konvencionalno) /j 690 990 1.280
10 mlijeko (organsko) /j 759 1.089 1.408
11
stara krava (ukupan
prihod/laktacija)
/j 56 83 107
12 tele (0,9 po godini) /j 180 225 270
13 ostalo /j
14 subvencije mlijeko /j 105 150 194
15 subvencije krava /j 80 80 80
16
dodatne subvencije krava
(organsko)
/j 40 40 40
18 varijabilni trokovi /j -257 -385 -497
19 varijabilni trokovi (org) /j -257 -421 -578
20 mlada junica /j -75 -133 -167
110
21 tele mlijeko
/
kg
0,33 /j -106 -117 -129
22 koncentrati (kon.) /j 0 -36 -81
23 koncentrati (org.) /j 0 -72 -161
24 minerali
/
kg
0,5 /j -15 -20 -25
25 veterinar /j -30 -40 -50
26 oplodnja
/
kg
15 /j -15 -15 -15
27 energija/voda /j 20 24 29
28 kamata na kapital 6% /j -36 -48 -60
30 bruto mara (konv.) /j 853 1.142 1.435
31 bruto mara (org.) /j 962 1.246 1.522
32
bruto mara (org.) sa
prinosom mlijeka
- 5% /j 924 1.191 1.452
33
prinosom mlijeka
- 10% /j 886 1.137 1.381
34
prinosom mlijeka
-
15% /j 848 1.082 1.311
35
prinosom mlijeka
- 20% /j 810 1.028 1.240
ta se deava ukoliko se obraunaju trokovi stone hrane?
36 bruto mara (org.) /j 962 1.246 1.522
37 cijena za konv.st.hranu /10mj 0,05 0,07 0,09
38 cijena za org. stonu hranu /10mj 0,06 0,08 0,10
39 trokovi stone hrane(kon) /j -97 -158 -234
111
40 trokovi stone hrane (org) /j -106 -173 -257
41
bruto mara minus stona
hrana (konv)
/j 865 1.088 1.288
42
bruto mara minus stona
hrana (org.)
/j 855 1.072 1.265
5. PeRSPeKtIVe ORGANSKe POlJOPRIVReDe U
cRNOJ GORI
U planinskom regionu Crne Gore poljoprivredna praksa se moe opisati kao
tradicionalna i sa malim ulaganjima. Veina malih gazdinstava ima manje
od deset krava, nekoliko hektara obradive povrine i tradicionalne planinske
panjake koji se koriste za ispau tokom ljetnjeg perioda.
Iz ovakvog tradicionalnog naina proizvodnje poljoprivredni proizvoai
mogu da steknu utisak da se organska poljoprivreda malo razlikuje od
tradicionalnog naina poljoprivredne proizvodnje u regionu.
Ovaj utisak moe biti taan kad je u pitanju biljna proizvodnja. Meutim
u stoarskoj proizvodnji potrebno je ispuniti niz dodatnih kriterijuma
da bi proizvod dobijen na tradicionalan nain stekao satatus organskog
proizvoda. Neki od tih uslova su, minimum uslova koje objekat za uzgoj
stoke treba da ispunjava da bi ispotovali dobrobit ivotinja, zatim primjena
mjera dobre higijene (mua, prostirka, dezinfekcija objekta, temperatura
mlijeka, emajl i aluminijumske posude, odlaganje stajskog ubriva...)
112
injenica da se organska poljoprivreda razlikuje od tradicionalne
proizvodnje ne bi trebao da vodi ka pogrenim zakljucima da organska
proizvodnja nema veliki potencijal za tehnike inovacije koje su u skladu sa
zakonima organske poljoprivrede.
Broj radnih sati provedenih u radu sa muznim kravama npr. moe varirati
u maloj mjeri u odnosu na konvencionalnu proizvodnju ako je tehnika
oprema ista.
Budua planinska proizvodnja e proi kroz neke tipine korake na
gazdinstvima:
Osnovna proizvodnja sa malim promjenama u poljoprivrednoj praksi i
niskom stepenu investicija;
Farme sa potencijalom da po veliini budu vee, ime e se poboljati
proizvodnja uz investicije i implementaciju nove poljoprivredne prakse.
Na koji e se nain farma razvijati zavisi od nekih osnovnih ekonomskih
pitanja i veoma je povezana sa socijalno-ekonomskim indikatorima (npr.
starosti farmera).
Uvoenje nove prakse poljoprivredne proizvodnje je esto povezano sa
investicijama u zgrade i/ili maine. Da bi investicija bila isplativa, period
amortizacije investicije ne bi trebalo da bude dui od broja godina koliko
farmer najvjerovatnije treba da bude aktivan sa radom. Naroito ako je
farmer stariji od 50 godina, investicija se iz tog razloga dovodi u pitanje, osim
ako nije jasno da e sin ili erka nastaviti sa poljoprivrednim biznisom.
Prema tome, starost proizvoaa i njegove porodice ima veliki uticaj na
usvajanje nove poljoprivredne prakse, to se takoe primjenjuje i za organsku
poljoprivredu.
113
UDRUeNJA POlJOPRIVReDNIH
PROIZVODJAA
U
v
o
d
Udruenje poljoprivrednih proizvoaa predstavlja saradnju izmeu
pojedinanih farmera koji imaju zajedniki interes, zajedno nabavljaju
inpute i vre prodaju poljoprivrednih proizvoda.
U Crnoj Gori mjerama agrarne politike podstie se organizovanje
poljoprivrednih proizvoaa u zadruge ili neke druge oblike
organizovanja.
Udruenje uzgajivaa ili udruenje organskih farmera koje vri
grupnu sertifkaciju ili prua podrku obuke i informacija lanovima,
ne mora da bude iskljuivo registrovano preduzee, ali moe da
koristi prednosti od toga to je neproftno orijentisana, nevladina
organizacija.
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
sljedea pitanja:
- ta su udruenja poljoprivrednih proizvoaa?
- Koji je cilj organizovanja i nain upravljanja poljoprivrednim
udruenjima?
S
a
d
r
a
j
Udruenje poljoprivrednih proizvoaa
Ciljevi organizovanja
Preporuke i nalazi za upravljanje grupama proizvoaa
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
USAID/IRD; Monteorganica: Kako do sertikata u organskoj
poljoprivredi.
entry.
Udruenje poljoprivrednih proizvoaa predstavlja saradnju izmeu
pojedinanih farmera koji imaju zajedniki interes, zajedno nabavljaju inpute i
vre prodaju poljoprivrednih proizvoda.
Ciljevi grupe proizvoaa mogu da budu usmjereni razliitim nivoima lanca vri-
jednosti poljoprivrednog proizvoda. Poevi sa inputima poljoprivredne proiz-
vodnje, lanac vrijednosti moe ukljuivati sve poslovne aktivnosti poljoprivredne
proizvodnje, do prerade proizvoda radi kasnije upotrebe i distribucije proizvoda
kupcima. ak i nakon usluga prodaje, kao to je podrka kupcima i informativne
telefonske linije se smatraju dijelom lanca vrijednosti.
Cilj upravljanja lancem vrijednosti slui za unapreenje kvaliteta proizvoda i
efkasnosti proizvodnje i distribucije.
Sve ove aktivnosti imaju za cilj da se pobolja:
prot svih ekonomskih partnera u lancu vrijednosti i
zadovoljstvo kupca u vezi sa proizvodom.
Ukoliko proizvoa eli da bude partner u lancu vrijednosti, naroito ako je
prilino mali proizvoa, on se sa drugim proizvoaima mora organizovati
u grupe i udruenja. Oni uspostavljaju menadment koji predstavlja interese
proizvoaa u lancu vrijednosti.
Grupa proizvoaa moe da se usmjeri ka razliitim nivoima lanca vrijednosti.
Neki proizvoai se koncentriu na kupovinu poljoprivrednih inputa i kvalitet-
no upravljanje proizvodnjom. Postoje grupe proizvoaa koji se udruuju u
agro-biznis holdinge preuzimajui odgovornost za skoro sve dijelove lanca
vrijednosti.
ciljevi organizovanja
U Crnoj Gori mjerama agrarne politike podstie se organizovanje poljoprivred-
nih proizvoaa u zadruge ili neke druge oblike organizovanja. Proizvoai se
mogu organizovati u cilju:
115
planiranja proizvodnje prema zahtjevima trita u pogledu koliina i
kvaliteta;
stavljanje na trite proizvoda proizvedenih od strane lanova udruenja;
olakana i jeftinija nabavka inputa i
ouvanje ivotne sredine sprovoenjem dobre poljoprivredne prakse.
Prema zakonu o poljoprivredi Crne Gore udruenje se moe osnovati samo
na inicijativu poljoprivrednih proizvoaa i ako ispunjava sljedee uslove:
da ima najmanje pet lanova;
da ima utven najmanji obim i vrijednost proizvodnje;
da na trite plasira ukupnu koliinu proizvoda koju su proizveli lanovi;
da ima pravila organizovanja i poslovanja, svojstvo pravnog lica i
da ne ograniava konkurenciju.
Oganizacije proizvoaa upisuju se u Registar koji vodi Ministarstvo.
Preporuke i nalazi za upravljanje grupama proizvoaa
Najprije je potrebno razgraniiti cilj udruenja farmera izmeu neproftno i
proftno orijentisanih udruenja farmera.
Udruenje uzgajivaa ili udruenje organskih farmera koje vri grupnu serti-
fkaciju ili prua podrku obuke i informacija lanovima, ne mora da bude
iskljuivo registrovano preduzee, ali moe da koristi prednosti od toga to je
neproftno orjentisana, nevladina organizacija.
U onim sluajevima kada je cilj udruenja jasno usmjeren ka komercijalnim
aktivnostima i kada je usmjeren ka ostvarivanju profta, udruenje farmera
bi trebalo da koristi pravnu strukturu radi funkcionisanja kao komercijalno
preduzee, uz jasnu i povezanu strukturu donoenja odluka. Finansijske
obaveze u smislu kapitala za preduzee se moraju potovati i vrednovati
odgovarajuom kamatnom stopom i/ili povratom.
116
Udruenje farmera, kao i bilo koje drugo komercijalno preduzee, mora
da prati pravila uspjenog preduzetnika, pokuavajui da slui potrebama
kupaca, dok u isto vrijeme stvara proft vlasnicima komapnije i lanovima
udruenja.
Vlasnici preduzea su obino farmeri koji oekuju korist od komercijalnih
aktivnosti preduzea.
Evropska unija prua veliki broj fnansijskih podrki grupama proizvoaa.
Svaka drava lanica, a i drave koje mogu da imaju koristi od programa
IPARD (Instrumenta za pred-pristupnu pomo za ruralni razvoj (IPARD)),
mogu da implementiraju mjere za podrku grupa proizvoaa.
Treba istai da sva udruenja farmera nijesu uspjena. Neuspjeh i loa or-
ganizacija udruenja uzrokuju da farmeri gube interesovanje i povjerenje u
aktivnosti samih udruenja.
Svaka grupa proizvoaa treba da defnie:
kriterijum kvaliteta za proizvode koje ele da prodaju;
komercijalne aktivnosti orijentisane tritu;
svoju opredijeljenost za preduzetnitvo;
rizike i koristi (npr. cijenu proizvoda) za lanove;
vremensko ogranienje za uspjeno uspostavljanje grupe proizvoaa
(realno je 5 godina dok se ne ostvari proft);
procedure, zadatke i strukturu odluivanja to obezbjeuje povjerenje i
pouzdanost menadmenta i borda za donoenje odluka.
Za grupe proizvoaa koje ele da prerauju i plasiraju svoje proizvode,
najznaajnije je da sakupe dovoljno kapitala (imovine) koji im omoguava
da djeluju kao pouzdan komercijalni partner. Pouzdan komercijalni partner
plaa raune na vrijeme. Redovno praenje fnansijske situacije sa tanim
raunovodstvom i sistemom izvjetavanja je obavezno.
117
mARKetING I
tRIte
U
v
o
d
Agrobiznis u organskoj proizvodnji mora da zadovolji elje i potrebe
potroaa ali svakako i ostvarenje ekonomskog profta proizvoaa uz
ouvanje ivotne sredine.
Ekonomska odrivost organske poljoprivrede zavisi od razvoja trita
organskih proizvoda.
U razvijenim zemljama Zapadne Evrope trite organskih proizvoda
u posljednjih 20 godina brzo se razvija, a tranja za organskim
proizvodima raste.
U Crnoj Gori, kao i u ostalim dravama Jugoistone Evrope, trite
organskih proizvoda se razvija veoma sporo.
c
i
l
j
e
v
i

e
d
u
k
a
c
i
j
e
sljedea pitanja:
- Kakvo je trite organskih proizvoda?
- Kako se radi marketing organskih proizvoda?
- Koji faktori utiu na motivaciju potroaa, prodaju organskih
proizvoda i limitiraju njihov plasman?
S
a
d
r
a
j
Trite
Razvoj trita organskih proizvoda
Faktori koji motiviu potroae
Faktori koji pozitivno utiu na prodaju organskih proizvoda
Limitirajui faktori plasmana organskih proizvoda
P
r
e
p
o
r
u
e
n
a

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a
USAID/IRD; Monteorganica: Kako do sertikata u organskoj
poljoprivredi.
entry.
Razvoj organske proizvodnje uslovljen je primjenom sistema upravljanja od
proizvodnje do trita. Zbog toga, agrobiznis u organskoj proizvodnji mora da
zadovolji elje i potrebe potroaa, ali svakako i ostvarenje ekonomskog profta
proizvoaa uz ouvanje ivotne sredine. Pri tome su bezbjednost proizvoda,
kvalitet, izgled ambalae i robna marka bitni uslovi za uspjeh na tritu.
Kao za svaku robu treba da postoji tranja i za proizvodima iz organske proiz-
vodnje, da je proizvod kvalitetan da zadovolji zahtjeve i potrebe potroaa i da je
uz to i ekonomski konkurentan.
Ekonomska odrivost organske poljoprivrede zavisi od razvoja trita organskih
proizvoda. U Crnoj Gori, kao i u ostalim dravama Jugoistone Evrope, trite
organskih proizvoda se razvija veoma sporo. Meutim, danas je prisutan trend
stalnog razvoja organske proizvodnje prema zahtjevima kupca potroaa.
U svim razvijenim zemljama, dravne institucije na osnovama organske, eko-
nomske i pravne regulative utiu na proizvoae i potroae i time doprinose
poveanju potronje organski sertifkovanih proizvoda.
Razvoj trita organskih proizvoda
U razvijenim zemljama Zapadne Evrope trite organskih proizvoda u
posljednjih 20 godina brzo se razvija, a tranja za organskim proizvodima
raste. Meutim, trino uee organskih proizvoda je jo uvijek nedovoljno i
potronja organske hrane ini mali udio ukupne potronje hrane.
U Crnoj Gori jo uvijek imamo nedovoljno razvijeno trite, kako in-
puta tako i organski sertifkovanih proizvoda iz primarne poljoprivredne
proizvodnje i prerade. Meutim, posljednjih godina, prisutan je trend vee
potranje za sertifkovanim organskim proizvodima to e, svakako, usloviti
i razvoj trita inputa to je jedan od bitnih preduslova za poveanje obima
proizvodnje, a samim tim i prerade.
irenju obima organske proizvodnje i broja proizvoaa sa sertifkatom
u Crnoj Gori doprinosi voenje aktivne politike razvoja organske poljo-
privrede, stimulisanje poveanja proizvodnje kroz razliite vidove podsti-
caja, uvoenje standarda i oznaka, pruanje fnansijske podrke organskim
119
farmerima i udruenjima, istraivanju, obrazovanju i marketingu.
Sa druge strane raste i tranja za ovim proizvodima kako u svijetu, tako i kod
nas, iako je trino uee organskih proizvoda malo. Vodei trini segmenti
organskih proizvoda su voe i povre, hljeb, itarice, pia, mlijeko i meso.
Istraivanja u svijetu pokazuju da se tranja za organskim proizvodima
poveava po stopi od 20 %, usled zainteresovanosti potroaa za kupovinu
zdravstveno bezbjedne hrane i rastue svijesti o zatiti ivotne sredine.
Koji faktori motiviu potroae?
Faktori koji motiviu potroae da kupuju i konzumiraju organske proizvode
su:
ouvanje zdravlja veina potroaa navodi ouvanje zdravlja kao motiv
za kupovinu i potronju organskih proizvoda;
zatita ivotne sredine kod potroaa raste svijest o neophodnosti
zatite ivotne sredine;
stil ivota;
vea kupovna mo.
Faktori koji pozitivno utiu na prodaju organskih proizvoda
Kvalitet i bezbjednost proizvoda utie na prodaju i proft. Proizvodi iz
organske proizvodnje su bezbjedni i vie su nutritivne vrijednosti.
Estetika organskih proizvoda kao i kod svih proizvoda utie na rast tranje.
Stil prodaje postaje moda kada proizvod bude iroko prihvaen od strane
proizvoaa.
Distribucija obuhvata sve aktivnosti od proizvoaa do kupca. Nju
treba obavljati preko specijalizovanih prodajnih kanala, posebnih i dobro
oznaenih mjesta na policama maloprodaja i veleprodaja, ali i na kunom
pragu.
120
Promocija i komunikacija izmeu proizvoaa i kupca treba da je u funkciji
kvaliteta proizvoda, zatite zdravlja potroaa i ouvanja ivotne sredine.
Logo podrazumijeva stalnost kvaliteta proizvoda iz organske proizvodnje sa
prepoznatljivim imenom brendom i sertifkovanom proizvodnjom.
limitirajui faktori plasmana organskih proizvoda:
visoke cijene;
nedovoljna po obimu i diskontinuirana ponuda;
neraspoloivost u kanalima distribucije;
loe oznaeni proizvodi;
obiaji i kultura konzumiranja hrane.
Trina ogranienja su izostanak jasnog oznaavanja organskih proizvoda,
nedovoljna ponuda, neodgovarajui kanali distribucije i promocije, te visoke
cijene organskih proizvoda, to sve utie na nivo potronje istih. Dominantna
prodaja organskih proizvoda u veini evropskih zemalja i kod nas ostvaruje
se putem klasinih kanala prodaje i posredstvom malih specijalizovanih pro-
davnica. U Crnoj Gori, u velikim trgovinskim centrima prodaju se uglavnom
organski proizvodi iz uvoza. Razlog malog prisustva domaih proizvoda je
mala koliina i odsustvo kontinuiteta ponude.
121
Zakljuci
Prema ostalim dravama Jugoistone Evrope, tritu organskih proizvo-
da u Crnoj Gori e trebati odreeni vremenski rok da postigne oekivani
nivo razvoja. Slab promet i mala koliina proizvoda e karakterisati nau
organsku proizvodnju u narednih nekoliko godina.
Neki od limitirajuih faktora za razvoj organske poljoprivrede trenutno
su mala kupovna mo stanovnita i nedovoljna upuenost u osnovne
pojmove vezane za organsku poljoprivredu uopte.
Da bi se prevazila kritina masa proizvoaa, fokus razvoja trita bi
trebao da bude na proizvodima sa velikim trinim potencijalom, npr.
itaricama, svjeem mlijeku, ostalim mlijenim proizvodima, povru i
vou.
ansu za razvoj organske poljoprivrede iji akteri su usitnjena gazdinstva,
predstavlja formiranje udruenja poljoprivrednih proizvoaa, u cilju
racionalizacije proizvodnje i plasmana organskih proizvoda. Podrazumi-
jeva se da navedenim udruenjima rukovode upravljake strukture koje
e preuzeti odgovornost za marketinku strategiju, plasman proizvoda i
defnisati razvojne ciljeve.
Jo jedan potencijal za trite organske hrane su tradicionalni proizvodi.
Ovaj vid proizvodnje je mogue lake prilagoditi standardima organske
proizvodnje. Pod navedenim se podrazumijeva i sakupljanje umskog
voa, bilja i zaina.
Pokretaka snaga za razvoj organske proizvodnje u Crnoj Gori e biti
dobra fnansijska podrka Vlade, koja e pruati realnu korist farmerima.
122
Oekivan je dakle, porast broja proizvoaa u narednom periodu, njihovo
udruivanje u odreenim situacijama i organizovan nastup na tritu, inten-
zivnija marketinka promocija, kvalitetnija i kontinuirana ponuda organskih
proizvoda usmjerena ka trgovakim lancima, turizmu (hoteli, eko katuni,
ponuda na sopstvenom gazdinstvu i tako dalje), a nakon toga je mogue
oekivati plasman na regionalno trite.
Perspektiva je u organskoj proizvodnji hrane, visokokvalitetnih proizvoda
razliitog pakovanja, proizvoda prepoznatljive marke, ire lepeze organskih
proizvoda, praktinog pakovanja, eljenog dizajna za potroae na domaem
i regionalnom, a u doglednom vremenu i globalnom tritu.
123
AUtORI/Ke FOtOGRAFIJA
Naslovna strana: Angel_a | Dreamstime.com
Autiorka fotografja na svim stranama osim dolje navedenih - Nataa Mirecki
Strana19: audaxl - Fotolia.com
Strana 42: Fotolia.com
Strana 28: donji red Matev Likar | Dreamstime.com, Dan Klimke |
Dreamstime.com, Dmitry Shelkov | Dreamstime.com, Antonio Oquias |
Dreamstime.com
Strana 29: dolje lijevo Pedro Nogueira | Dreamstime.com
Strana 37: Kathy Dyer | Dreamstime.com
Strana 47: Jcyoung | Dreamstime.com
Strana 58: Wong Hock Weng John | Dreamstime.com
Strana 59: Keith Brooks | Dreamstime.com
Strana 60: Valeriy Kirsanov | Dreamstime.com
Strana 61: Valeriy Kirsanov | Dreamstime.com
Strana: 70, 75, 76, 83 - Mark Jaklic
Strana 96: Destinyvispro | Dreamstime.com
Strana 123: Sergge | Dreamstime.com
CIP -
,
ISBN 978-9940-606-01-5
COBISS.CG-ID 19280656

Prirucnik Za Organsku Proizvodnju

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prirucnik Za Organsku Proizvodnju

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRIRUNIK ZA

You might also like