Bilinmeyen Osmanl

Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ

Do Dr. Said ztrk
(Kitabn zetini Muhterem Fethullah Glen Hocamzn huzurunda arz ederken Zat
!l"leri#nin de$erlendirme% tashih &e tesbitlerini de kaydettik' Okuyaca$nz metindeki (M' F'
Glen)* +eklinde ba+lay, italik yazyla de&am eden cmleler Hocamzn i-adeleridir' .sti-adeye
medar olmas dile$i &e dualarnz istirhamyla''' O' /im+ek0
111
Kitabn &e 2zetin 3akdimi
Rahmetli Adnan Kahveci !ali"e #akan$ old%&% ilk 'nlerde Ahmet Ak'ndz (oca)"$
Ankara)"a a&$rm$*+ e&itim ha"at$nda ,-manl$ Devleti ile il'ili do&r% .il'ileri /&renememi*
old%&%n%+ ale"hte /&rendi&i .il'ilerin "anl$*l$&$n$ ve tarihimizi to0tan ink1r$n zararlar$n$ i-e ancak
Amerika)daki tah-il ha"at$nda anlad$&$n$+ 2rki"e)de ,-manl$)"$ .at$ran k%r%m olarak .ah-edilen
3iltizam) %-%ln Amerika)n$n ver'i to0lamada k%llanmak i-tedi&i modern .ir ikti-at teori-i olarak
ma-t$r der-lerinde '/rnce *a*$rd$&$n$ ve tekrar ,-manl$)"$ inceleme"e .a*lad$&$n$ anlatm$*+ Osmanl
Kanunnmeleri gibi hacimli eserleri herkesin okumas mmkn deil. Keke Osmanl devleti ile ilgili
nemli sorularn cevaplarn 5 sa!"a halinde #etleseni# ve adn da $%&%'()*)' O+(,'&-.
ko!san#/ ben de en a# 5. adet bastrp btn merakl insanlara datsam.. demi*.
#enzer i-tekler zerine ,-manl$)n$n k%r%l%*%n%n 455. "$l$ k%tlamalar$n$ da ve-ile ittihaz ederek
6#ilinme"en ,-manl$7 kita.$n$ "azma"a .a*la"an Prof. Dr. Ahmed Ak'ndz .% 0ro8enin ok "/nl
ve zor old%&%n% '/rnce 9kti-at 2arihi-i Do. Dr. Said ztrk)ten de :/zellikle D/rdnc #/lmdeki
,-manl$ 9kti-ad$ kon%lar$nda: "ard$m i-temi* ve kita.$ .era.erce tamamlam$*lar. ,-manl$
Ara*t$rmalar$ ;akf$)nca .a-$lan .% e-er tarih h%k%k kltr medeni"et ve ikti-at tarihi 'i.i e*itli
alanlarda ,-manl$ 2arihi ve Devleti ile al1kal$ olarak -or%lan ve"a .az$ ke-imler taraf$ndan ka-den
orta"a at$lan <5< -or%n%n ceva.$ndan mte*ekkildir ve =>? -a"fad$r.
@azar$n kita.$n tamam$ndaki fikirleri tek 0ara'rafla /zetlenecek ol%r-a */"le dene.ilirA ,-manl$
Devleti)ni te*kil eden fertler ma)-Bm ve 'nah-$z de&illerdir. 9lerinde C. !%rad CC. !%rad D1tih
@av%z ve CC. A.dlhamid 'i.i 6veli""%llah7 denilen *ah-i"etler .%l%nd%&% 'i.i iki ve .enzeri
'nahlar$ irtik1. eden *ah$-lar$n .%l%nma-$ da m%htemeldir. ,-manl$)n$n nazarE 0l1nda 9-l1m)$n .tn
d-t%rlar$n$ ka.%l ve tat.ik etti&i .ir 'erektir+ ancak tat.ikatta .% e-a-lara m%halefet edenlerin
.%l%nd%&% da .ir v1k$)ad$r. (er iki-ini de ink1r etmek mmkn de&ildir. (er ferdin "a da *ah-:$
manevinin old%&% 'i.i ,-manl$ Devleti)nin de hem ok i"ilikleri vard$r hem de .ir k$-$m hatalar$.
Ancak F55 k-%r -ene .o"%nca ha-en1t$ -e""i1t$na a&$r .a-t$&$ iindir ki kader:i 9l1hi .% %z%n -re
zarf$nda 9-l1m)$n .a"raktarl$&$ %nvan$n$ ,-manl$lara ih-an etmi*tir. Se""i1t$ ha-en1t$na a&$r .a-$nca
da .% *erefli %nvan "ine kaderin hkm"le ellerinden al$nm$*t$r. ,-manl$lar$n en k/t zamanlar$nda
.ile iki 'i.i 9-l1m)$n a$k .ir hkmne m%halefet etmemekle .era.er itihadE me-elelerde dahi *er)E
hkmlere ri)1"et etmek iin elden 'elen 'a"reti '/-terdiklerini -a"$lar$ mil"onlar$ .%lan ar*iv
.el'eleri i-.at etmektedir. Dakat maale-ef ,-manl$ 2arihi .ilinmemektedir+ .% kon%da ciddi
ara*t$rmalara da"anan 'venilir e-erler "az$lamam$*t$r+ #at$l$lar$n "azd$klar$ i-e o&%nl%kla m.ala&a
ar0$tma "alan ve iftiralarla dol%d%r.
(emen her mevz%"a .% a$dan "akla*an Kita. d/rt ./lmden mte*ekkildir. #irinci #/lm)de
,-manl$ Devleti)nin Si"a-i 2arihi+ 9kinci #/lm)de ,-manl$ Devleti)nde So-"al (a"at ve (arem+
nc #/lm)de ,-manl$ (%k%k Si-temi ve Devlet 2e*kil1t$+ D/rdnc #/lm)de i-e ,-manl$
9kti-ad$ ve !ali (%k%k% ile il'ili /nemli -or% ve ceva0lara "er verilmektedir. A"r$ca #irinci #/lm)de
0adi*ahlar$n ha"atlar$"la al1kal$ k$-a .il'iler -erdedilmekte+ her.irinin e*lerinin cari"elerinin ve
oc%klar$n$n i-imleri zikredilmekte ve :me-ela D1tih anlat$l$rken Kan%nn1me-inde "er alan karde*
katli ve @av%z anlat$l$rken ona i-nad edilen Alevi ve Krt Katliam$ iddia-$ 'i.i: o d/nemin tart$*mal$
mevz%lar$ da ele al$nmaktad$r. #% arada her devrin ."k devlet adamlar$n$n manevi"at ."klerinin
ve menfi "a da m-.et iz .$rakan kim-elerin adlar$ da -$ralanmaktad$r.
-t -te "zlerce i-im ve tarih zikredildi&i m%htevada itham ve iftiralara kar*$ -av%nma hava-$
hakim old%&% ve "ce .ir devletin alt$ "z -enelik ha"at -erencame-i =55 k-%r -a"fa"a -$&d$r$lma"a
al$*$ld$&$ iin ok%nma-$ ve /zetlenme-i old%ka zor olan kita0ta en ok karde* katli -altanat$n
vera-etle intikali ve .ir de cari"e me-ele-inin izah$nda zorlan$ld$&$ '/rl"or.
Kita.$ 'enellikle @azar)$n kendi ifadeleri"le /zetlerken .azen .irka -or%"% cem) edi0 ceva0lar$
ona '/re aktaracak ama elden 'eldi&ince 'nmzde tart$*ma mevz%% olan kon%lar$n hemen he0-ini
.irka cmle"le de ol-a hat$rlatma"a al$*aca&$z. 6M' F' Glen)7 *eklinde .a*la"$0 italik "az$"la
devam eden cmlelerin !%hterem (ocam$za ait ifadeler onlardan /nceki italik "az$l$ -/zlerin takdim
-$ra-$nda (ocam$za -ord%&%m%z -or%lar ve dz metinlerin de haz$rlad$&$m$z /zetin a-l$ old%&%n%
hat$rlatarak i-tifadeli ola-$ dile&i"le arz ederiz.
B.4.56. B278M O9M:57; <=>7=3.#5.5 9.?:9. 3:4.H.
Osmanllarn +eceresi (soy a$ac0 ile il@ili ksaca bil@i &erebilir misinizA Osmanl#larn 3rk
olmadklar sylentilerine ne denilebilirA
#az$ .at$l$ "azarlar ,-manl$ Devleti)ni k%ran ,-manl$ (anedan$)n$n a-len 2rk olmad$klar$n$
.elki !o&ol ne-linden ola.ileceklerini ileri -rm*ler ve hatta kimi tarihiler !-lmanl$klar$n$n dahi
Anadol%)"a 'eldikten -onra 'erekle*ti&ini -/"le"ecek kadar ileri 'itmi*lerdir.
@azar .% trl iddialar$ tek tek -erdettikten -onra /zetle *%nlar$ -/"lemektedirA ,-manl$lar
2rk)trler+ ancak ."k devlet olmalar$n$ -adece kendi kavimlerinden ver1-etle ald$klar$ k%vvet ve
k%drete de&il a"n$ zamanda 9-l1m)dan ald$klar$ ve ,-manl$ ad$ alt$nda a"n$ 0otada eritme"e m%vaffak
old%klar$ din ve dn"a '/r*ne .orl%d%rlar. S/zn /z Ahmed Gevdet Pa*a)n$n *% ifadeleridirA
6Devlet:i Ali""e .a*lan'$ta her ne kadar .ir kk hkmet *eklinde idi+ lakin 2rkl&e
mah-%- olan -tn -$fatlar ile 9-l1mE *ec1)at ve dindarl$&$ kendi-inde to0lam$* .ir ka.ile old%&%ndan
kendi-inde 9-l1m milletinin .irli&ine ve-ile olmak 'i.i .ir ka.ili"et vard$. #% Devlet:i Ali""e di&er
devletler 'i.i imti"azl$ .ir to0l%m iinden orta"a $k$0 da haz$r millet ve memleket .%lm%* .ir devlet
de&ildir+ .elki "eni to0raklar feth ederek kendine "er edinmi* ve te*kil etti&i ,-manl$ !illeti dahi
dilleri farkl$ tav$r ve ahlaklar$ a"r$ a"r$ e*itli milletlerin en 'zel ede. ve tav$rlar$ndan -eilmi* -tn
ve 'zel .ir to0l%l%kt%r. #%nlar$n dedeleri de ok e-ki zamanlardan .eri 2rki-tan)da dahi han ve
-%ltan olarak el:hakk a-El ve -o"l% .ir 2rk hanedan$d$r7.
Osmanllar% BCC atl diye i-ade edilen kDk bir a+iret olmalarna ra$men%
Karamano$ullar &e Germiyano$ullar @ibi byk :nadolu beylikleri de &arken% Koca Bizans#a
nasl kar+ koyu, cihan de&leti haline @eldilerA :+iretten cihan de&letinin Dkmasn ne ile izah
edebilirizA
#% -or%"a da .ilha--a #at$l$lar$n ar0$k '/r*lerini -$rala"arak .a*la"an "azar kendi
de&erlendirmelerini /zetle */"le dile 'etiri"orA A-$l me-ele+ ,-manl$lar$n devlet k%rma ve idare
etmedeki (ak ver'i-i ka.ili"etlerinin "an$nda do&r% 9-l1mi"et)i ve 9-l1mi"et)e la"$k do&r%l%&%
"a*amalar$ ve ilk fetih "$llar$nda 9-l1m)a olan .a&l$l$klar$n$n -onra da tam olarak devam etme-idir.
Hvet etraf$n$ k%*atan onca d*mana ra&men a-$rlarca ha"at$n$ ve varl$&$n$ devam ettiren ,-manl$n$n
-$rr$ K%r)1n)dan al$nan *% fikirde -akl$d$rA 6#en /l-em *ehidim /ldr-em 'azi"im.7 #% r%hla ,-manl$
Devleti)ni k%ran ,-man #e" /lm d/*e&inde a"n$ r%h% o&l% ,rhan)a .ir kere daha hat$rlatmakta
6,&l%m me-le&imiz Allah "ol%d%r k%r% kav'a de&ildir7 demektedir. Ko-ova !%hare.e-i)ne $kan
!%rad (davendi'ar 6@1 Ra.I #eni din "ol%nda *ehid ahirette -aid et7 demi* ve i-tedi&i olm%*t%r.
#% r%h ile *ahlanan *anl$ ecdad$m$z a*k % *evk ile ko*t%&% cihad me"danlar$nda /lmn "zne
'lerek .akm$*+ Avr%0a)"$ daima titretmi*tir.
Hvet ,-manl$lar$n hem Allah)$n kendilerine ih-an etti&i karakter /zellikleri hem 9-l1m
(%k%k%)n%n hkmlerini do&r% .ir *ekilde %"'%lamalar$ ve hem de .%l%nd%klar$ mevkiin her a$dan
fetih r%h%na %"'%n olma-$ k%r%l%* ve 'eli*melerinde mhim rol o"nam$*t$r.
#% arada m-lmanlara d*man olan #izan-)$n "$k$lma nokta-$na 'elme-i varl$&$n$ devam
ettire.ilmek iin ver'i ve idare a$-$ndan kendi vatanda*lar$na z%lmetme-i ,rtodok- olan S$r0lar ve
#%l'arlar "znden .azen Avr%0a)dan de-tek "erine k/-tekle kar*$la*ma-$ da .% vetire"i
h$zland$rm$*t$r.
,-manl$ Devleti .a*ka dinlere ve milletlere ait ol-a da 9-l1m)a a"k$r$ d*memekle .era.er
in-anl$&a "ararl$ olan me--e-elerin ve kan%nlar$n ikti.a- edilme-inde ve"a vatanda* olan 'a"r:i
m-lim te.aan$n kendi inan ve 1detleri"le .a*.a*a .$rak$lma-$nda hi.ir mahz%r '/rmemi*tir.
#tn .%nlara manevi"1t erenlerinin 'a"retleri de ilave edilince "edi dvele kar*$ cihad "rten
,-manl$ Devleti)ni d%rd%rmak mmkn olmam$*t$r.
<e&+irme sistemi nedirA Hristiyan ailelerin Docuklar zorla &e zulmle mi alnm+trA
9-l1m)a '/re -ava* e-irleri 'animetlerden -a"$lmaktad$r. Ganimetin .e*te .iri i-e K%r)1n)$n
emri"le devlete aittir. Devlet .% .e*te .irlik hakk$nda kam% "arar$na %"'%n olarak i-tedi&i 'i.i
ta-arr%fta .%l%n%r. ,-manl$ h%k%k%nda devletin K%r)1n)la -a.it olan .% .e*te .irlik hakk$na Dar-a
olarak 0en:"ek JKL=M ve halk dilindeki ifade-i"le 60enik7 ad$ verilmi*tir. 9-l1m (%k%k%)na '/re
-ava*larda elde edilen e-irler hakk$nda "a0$lacak m%amele h%-%-%nda !-lman devlet idare-i en
az$ndan *% -eimlik haklara -ahi0tirA KM Sava* h%k%k%n%n 'ere&i devlet rei-i onlar$ /ldrte.ilir. >M
!-lmanlara hizmet etmeleri iin onlar$ k/le olarak k%lland$ra.ilir. <M ,nlarla zimmElik anla*ma-$
"a0a.ilir. NM (anefi mezhe.inde tart$*mal$ olmakla .irlikte .edel Jfid"eM kar*$l$&$ onlar$ -al$vere.ilir.
C. !%rad (d1vendi'1r ."k h%k%k% Karamanl$ R-tem)in teklifi ve Oandarl$ Kara (alil
Hfendi)nin me*r%i"etini izah etme-i zerine har0te e-ir al$nan erkeklerden .e*te .irini devlet he-a.$na
ve a-ker ihti"ac$n$ kar*$lamak zere alma"$ kan%n haline 'etirmi* ve .% tarihten -onra .% %-%le "anl$*
tel1ff%zla 0enik ad$ verilmi*tir. Devlet a-kerli&e elveri*li olma"anlardan da 0enik re-mi Jver'i-iM
alm$*t$r.
9hti"aca '/re .e* -enede .ir ve .azen daha %z%n f1-$lalarla ($ri-ti"anlardan KN:K? "a*
ara-$ndaki oc%klar$n 'r.z ve -a&lam olanlar$ al$n$rd$. Ooc%klar$n en a-illeri 0a0az oc%klar$ iki
oc%&% olan$n .iri .irka oc%&% olan$n en 'zeli ve -$hhatli-i -eilirdi. Ailenin tek oc%&% al$nmazd$.
Al$nacak olanlar$n .o" 0o-%na ve -a&l$kl$ olma-$na dikkat edilirdi. @ah%diler hi al$nmazd$. R%-
Oin'ene ve Acemlerden o&lan dev*irmek kati"en "a-ak idi.
#ecerikli ve -evi"eli olanlar -ara" iin 'r.zceleri #o-tanc$ ,ca&$ iin a"r$l$r /.rleri Anadol%
ve R%meli a&alar$ va-$ta-$"la 2rk k/"llerine da&$t$l$rd$. #%na 2rk)e vermek denirdi. ,rada
m%a""en .ir mddet hizmet ettikten ve hem 9-l1m)$ ve hem de 2rke)"i /&rendikten -onra e*k1li
"oklan$0 Acemi ,&lan$ "az$l$rlard$. Acemi ,ca&$)nda a-kerE ve me-lekE e&itim '/renler
ka.ili"etlerine '/re @enieri 2e*kil1t$)na Hnder%n !ekte.i)ne ve"a .a*ka "erlere al$n$rd$. #%nlardan
-adrazam 0a*a Sancak.e"i ve .enzeri mlkE ve a-kerE makamlara "k-elenler o&%nl%kta"d$.
#% dev*irmeden ka-$t r$z1-$ daire-inde kalmak *art$"la /nce !-lman 2rk ailelerin "an$na
verilerek !-lmanla*t$rmakt$r. Ancak .%n%n zorla ve ce.irle "a0$ld$&$na dair .ir *ik1"et -/z kon%-%
de&ildir. Ak-ine dev*irme"e t1.i olma"an @ah%di R%- ve R%mlar$n 6Neden .izden de alm$"or-%n%zP7
*eklinde -itemli arz%lar$ vard$r. Avr%0al$lar$n anlatt$&$ tarzda kk oc%klar$n ana ve .a.alar$ndan
zorla al$nd$&$ iddia-$ "aland$r+ KN:K? "a*lar$ ara-$ndaki delikanl$lar al$nmaktad$r. Dev*irme "ol%"la
Acemi ,ca&$)na oc%&%n% veren 'a"r:i m-limler .elli ver'ilerden m%)1f t%t%ld%klar$ndan kendi
elleri"le ve hile "a0arak ve hatta dev*irme mem%r%na r*vet vererek oc%&%n% Acemi ,&lan$ "a0ma"a
al$*anlar olm%*t%r. #tn .%nlar$n "an$nda in-an %n-%r%n%n 'irdi&i hi .ir i*te -%ii-timal olmama-$
mmkn '/rlmedi&inden .% kon%da da .az$ -%ii-timaller olm%* ola.ilir. Nitekim 'erileme
d/neminde .az$ dev*irmecilerin trl trl z%lmler "a0t$klar$ anlat$lmaktad$r.
0+oru1 2evirme sistemi genel olarak baklnca !ararl m #ararl m bir messese!di3
M' F' Glen) %!i organi#e edildii/ insanlarn g#el !etitirildii/ bir tara"tan
mka"atlandrld/ bir tara"tan da kontrol edildii dnemde !ararl olmu. Kuvveti ellerinde
bulundurduklarndan ve bir de kkleri itibar!la o a!rlk du!gusunu tamamen !ok edemediklerinden
dola! ta batan itibaren hkmdarlarna kar 4kmalar da vuku bulmu. 5atih de rahats# edilmi/
*avu# da rahats# edilmi !er !er/ 6aldran7da *avu#7un 4adrna ok atm !eni4eri.
+oru1 8!le bir mlaha#a var1 ,nadolu insan idari kadrodan u#aklatrld/ hep $alkanlardan
kalan devirme idari kadroda !er ald3
M' F' Glen) *ok !le deil/ o bira# mbalaa. ,# deildir. s#!le i"ade etmek daha
u!gundur. Ka4 tane insan gsterirsin/ di!elim +okullular/ 6andarllar "alan.. ,nadolu insan/ 9rk
onlar !ani. +okullu ihanet etmemi/ "akat 6andarllar 5atih7i de rahats# etmiler/ --. $a!e#d7 da
rahats# etmiler. Kestirip atmak 4ok #or.
Hac Bekta+ >eli kimdir &e Bekta+ilik nedirA
,-manl$ ka"naklar$n$n ka.%l ve naklettiklerine '/re (ac$ #ekta*:$ ;eli di"e me*h%r olan zat
."k velilerden .iridir. A-len Qi)Elerin K> 9mam ka.%l ettikleri *ah-i"etlerden 9mam !%-a K1z$m
"ol%"la Pe"'am.er)in ne-line da"anmaktad$r. (ora-an)daki Ni*1.%r *ehrinde FN=LK>N4)de do&m%*t%r.
,-manl$ Devleti)nin ilk nvelerinin at$ld$&$ 'nlerde Anadol%)"a 'elmi* ve Ka"-eri)"e "erle*mi*tir.
(ac$ #ekta*:$ ;eli)nin Ahmed @e-evE ile .%l%*t%&% ve hatta S%lt1n !%r1d ile "enieri me*vereti iin
.ir ara"a 'eldi&i *eklindeki riva"etler tamamen "anl$*t$r ve a-$l-$z iddialard$r.
(akk$nda anlat$lan o&% menk$.eler -a&lam ka"naklara da"anmamaktad$r. H-erleri on%n Hhl:i
-nnete a"k$r$ olmad$&$n$ '/-termektedir. #% "/n"le "enieri te*kil1t$n$n manevi ilham ka"na&$
olm%* ola.ilir. Ancak mnte-i0leri zamanla on% K%r)1n ve Snnet)ten %zak ve tamamen amelden
mahr%m .ir tarikat *e"hi haline 'etirmi*lerdir. Zaman$n #ekta*i dervi*leri .a*tan .a*a namazdan ve
or%tan %zak mezhe0lerinin ne old%&% .elli olma"an .ir ./lk ortada 'ezenden i.arettir. (ac$ #ekta*:
$ ;eli)"e inti-a0lar$ -adece -/zleri"ledir+ fiil amel ve inan iti.ari"le on%nla al1kalar$ "okt%r. ,n%n
iin de .% mridlerini nazara alan halk #ekta*i i-mine akla ve ha"ale 'elme"ecek manalar$
"klemi*tir.
#% arada dillerde dola*an S%lt1n ,rhan ve"a S%lt1n !%rad)$n (ac$ #ekta*:$ ;eli ile .ir ara"a
'eldi&i ($ri-ti"an a-$ll$ 'enlerden "eni te*kil ol%nan a-kere on%n eli"le ./rk 'i"dirildi&i ha"$r d%a
edildi&i ve hatta "enieri ad$n$n da (ac$ #ekta* taraf$ndan verildi&i tarz$ndaki a$klamalar tamamen
a-$l-$zd$r. Ki-ve olarak on%n el.i-e-i tercih edilmi* ola.ilir. #% tercihte on%n evlad$ndan olan
2im%rta* Dede)nin te-iri .%l%nd%&%ndan ve .az$ "enieriler de ocaklar$n$ on%n manevi hima"e-inde
'/rd&nden "enierilere t1ife:i #ekta*i"1n ve a&alar$na da A&a"1n:$ #ekta*i"1n denmi*tir. Sonradan
.% (ora-an erenlerinden olma-$ halini k/t"e k%llananlar ve me-ele"i -a0t$r$lan #ekta*ilik mecra-$na
evirmek i-te"enler el.ette olm%*t%r. Zaman zaman aldat$lan "enieri ./lkleri de orta"a $km$*t$r.
Gel1lE i-"anlar$nda .% anla"$*$n ."k etki-i vard$r. (atta -onradan @enierilerin ahlaken
.oz%lmalar$nda da .% anla"$*$n etki-i vard$r. #% menfi etkilerin izlerini @enieri Kan%nn1me-inde
'/rmek mmkndr. 9*te .% ol%m-%z "an-$malar$ndan dola"$ K?>F "$l$nda CC. !ahmBd @enieri
2e*kilat$ ile .era.er #ekta*i der'ahlar$n$ da ka0atm$*t$r.
M' F' Glen) (erhum '. 5a#l/ !a#d *eni4eri adl kitapta Osmanl asker: tarihini hep
ka!na!an ka#an eklinde gsterdi. ;e hassaten *eni4eri7!i !erin dibine batrd. <albuki bu tip tarih
deerlendirmelerinde insa" elden brakmamak l#m. +on dnemlerinde olmu =keke olmasa!d=
birka4 cier=s># hdise!i na#ara vererek/ koskoca bir tarihi karalama!a gitmemeli. ?ica ederim. @
!llk o tarih i4inde ka4 tane ka#an kaldrma ola! gsterebilirsini#3 Osmanl7! ve *eni4eri7!i bu
a4dan eletirenler/ kendi tarihlerine baksnlar. 5=@ !l i4inde @ senede me!dana gelen is!anlarn/
bakaldrmalarn birka4 katn mahede edeceklerdir.
Osmanl Eadi+ahlarndan iDkiye mbtelF olanlar bulundu$u &e hatta 9aray#da @ayri
me+ru e$lence so-ralar dzenledikleri sylenmektedir' Bunlar hakknda ne dersinizA
,-manl$ Devleti)nin -on on "$l$na kadar .tn !-lman 2rk Devletlerinde 9-l1m)$n iki iin
te-.it etti&i ceza a"nen tat.ik edilmi*tir. #%n% *er)E"e -icillerinde '/rmek mmkn old%&% 'i.i
,-manl$ Kan%nn1meleri)nde de '/rmek mmkndr. ,-manl$ 0adi*ahlar$ hem fiilen ve hem de
kavlen 9-l1m)$n 'etirdi&i iki "a-a&$na %"m%*lar ve .% "a-a&a %"%lma-$ iin 'erekli h%k%kE ted.irleri
alm$*lard$r. #az$ -%ltanlar hakk$nda -/"lenen 6-arho*7 ve 6aile ha"at$ .er.at7 'i.i ithamlar tamamen
iftirad$r ve .elli .ir ve-ika"a da"anmamaktad$r. !aale-ef ,-manl$ tarihi ve ede.i"at$nda 'een .az$
ta.irler ,-manl$ Devleti)nde ikinin tamamen -er.e-t old%&% m1)n1-$na 'elecek *ekilde te)vil ve izah
edilmek i-tenmektedir. Hzcmle+ 6E* i*ret7 .% ta.irlerin .a*$nda 'elmekte ve tarihlerdeki 60adi*ah
E* i*reti -everdi7 tarz$nda 'een ifadeler i4ki ve se"het ha!at !aard *eklinde "or%mlanmaktad$r.
6S1kE7 ve 6Qara07 kelimeleri de mana-$ ar0$t$lan kelimelerdendir.
#%n%nla .era.er @$ld$r$m #1"ezid devrinde iki "a-a&$na kar*$ ha--a-i"etin .iraz 'ev*edi&ini
ka"naklar "azm$*lard$r. C. #1"ezid (an CC. Selim ve C;. !%rad)$n 'enliklerinde .azen iki
k%lland$klar$ .ir k$-$m ,-manl$ ka"naklar$nda a$klanmaktad$r. (atta .az$ ka"naklar @$ld$r$m
#1"ezid)in S$r.i-tan Kral$ Razar)$n k$z$ !ar"a JDe-0inaM (an$m ile evlendikten -onra az .ir -re iin
de ol-a iki k%lland$&$n$ -/"le-eler de iti&inin *er)an i-.1t$ hemen hemen mmkn de&ildir. #tn
.%nlar O%.%k ,va-$ndaki Ankara ma&l%.i"eti -e.e.i"le ileri -rlen tenkidler ka.ilinden de ola.ilir.
!a&l%.i"etin .ir hatadan do&d%&% nokta-$ndan hareket edilerek 6.% -e.e0 de dinE -i"a-E ve"a malE
kon%lardaki 'ev*ekliktir7 *eklinde izah edilmi* ol%na.ilir. (er m%-i.et .ir cina"etin netice-i ve .ir
mk1fat$n da m%kaddime-idir. Dola"$-$"la Ankara ma&l%.i"eti el.ette ki .ir m%-i.ettir. #%nda kader:i
ilahi"e fetva verdirten hatalar m%tlaka vard$r. Ancak e-ir al$nan Hmir S%lt1n ve !olla Denari)nin
manevi alemde ,-manl$ Devleti)nin <5:N5 -ene -onra "eniden *ahlanaca&$n$ m*ahede ettiklerinden
2im%r)%n 6Semerkand)a 'idelim7 teklifini ka.%l etmediklerini ,-manl$ ka"naklar$ /nemle
ka"detmektedir.
+oru1 Koruk konusuna !er verilmemi burada3
M' F' Glen) )vet/ verilmemi. %slam7da/ <ane"i "khnda =+erahsi7nin (ebsutu7nda i"ade ettii
gibi= koruk i4mek i4kiden a!r tutulmutur. 2evr=i ?isalet Aenahi7de arap ne!den !apl!or idi!se/
<ane"i "ukahas ona asl arap di!or. 2ier maddelerden !aplan i4eceklere gelince/ onlar sekir
verdii #aman ve sekir verecek kadar mah#urlu sa!l!orB dola!s!la kimilerine gre o trl i4ecein
bir barda mah#urlu olma!abilir. $ir "kh: temeli var bunun. )er ba#lar dendii gibi !apmlarsa/
ihtimal b!le bir koruk i4me s#konusudur. --.+elim/ +ar +elim/ Kanuni7nin olu/ <rrem7in olu/
*ldrm i4in de bu b!le. Cannedi!orum Dstad 'ecip 5a#l7dan da dinlemiimdir1 *ldrm <an
$ursa7daki cami!i !aptrt!orB )mir +ultan ha#retleri di!or ki $ir eksii var/ drt kesinde drt tane
me!hane olmas la#m.. Ondan sonra da =bunlar menkbe= +enin !aptn binann drt kesinde
olmu ne mah#uru var/ asl sen $e!tullah olan kendi mahi!etini/ kalbini kirleti!orsun.. 9abi bunlar
salam ka!naklara da!anma!an e!ler. <ele ba#lar vard ki/ bahsetmitim daha nceB 5E=5F7lu
!llarda ?eat )krem Ko4u di!e sa!gs# bir insan/ Osmanl padiahlar i4in demedii e!i
brakm!ordu. Osmanl tarihi !a#!or/ grenler grmlerdir/ herkese bir e! isnad edi!or. O mev#uda/
i4ki mev#uunda/ sigara mev#uunda 4ok hassas/ 4ok titi#/ kl krk !arar tar#da !aa!an -;. (urad G
cennet=mekanG i4in 4ok kt/ !akks# e!ler s!l!ordu/ kastl bunlar. $ir tara"tan ,s!a7dan gelen
9imur/ Osmanl7! karalamak i4in !a!m olabilir b!le e!leriB 4nk tahribattan baka bir e!
!apmamB adam/ gelmi bir devleti !km/ %stanbul7un "ethini elli sene geciktirmi. )vet/ bir tara"tan
onlar !apmlar/ bir tara"tan da or!antalistler o!namlar bu meselelerde. Or!antali#min tarihini
b!le iki=4 asra gtr!orlar da/ bir ,rap melli"i !a#mt/ seki# !# sene ncesine da!an!or onlar.
<a4l se"erlerini mteakip bu de"a ilmi/ "ikri/ dnce olarak/ batl dncenin %slam7n i4ine
sokuturulmas/ %slam7a i"tiralarn/ te#virlerin !a!gnlatrlmas/ (slmanlara kar o kin ve
ne"retin bir de b!le kprtlmesi/ kabartlmas i4in/ l#umlu grmler bunlar ve bi#dekiler de
almlar/ onlar !a#mlar.
?ldrm BFyezid#in intihar etti$i sylenmektedir' Halbuki intihar dinimizde haram de$il
midirA
@$ld$r$m)$n intihar$ iddia-$ m%te.er "erli ve"a "a.anc$ ka"naklarda "er almamaktad$r.
G%mh%ri"et)in ilk "$llar$nda D%ad K/0rl)nn .az$ za"$f riva"etleri zorlama "or%mlara ta.i t%tarak
.% iddia"$ 'ndeme 'etirme-inden -onra .% me-ele alevlenmi*tir.
M' F' Glen) 9arihte/ bi#de okutulan resmi tarihte vardr/ intihar etti di!e. ,slnda ona l#um
!okB bakn daha dn Ce!nlabidin ,li saltanat ka!bedince adam "el4 oldu. *ldrm 4ok onurlu bir
insan/ 4ok g4l bir insan/ i!i bir erkan= harb. Orada kendi ta!"asnn ihanetine maru# kal!or. 9opal
9imur/ +e!!id 8eri" Hrcani ve +aadettin 9a"te#ani gibi dev insanlarn birini bir !anna alm/ brn
dier !anna almB bunu gren ,nadolu7daki deiik kabileler *ldrm7 brakp kar tara"a
ge4miler. )rkan= harbin de esasen baa 4kama!aca bir e!. (er#i"onlu7nun ;i!ana7da bo#guna
uratld/ Iira!hanlar tara"ndan arkadan han4erlendii gibi cephede ardndan han4erlenen/
terkedilen ve malubi!et !aa!an bir insan kahrndan lebilir/ be!in kanamasndan gidebilir.
+oru1 *ldrm <an7n aile e"radna 4ok k4k drc muamelede bulunduu da tarih
kitaplarnda var/ belki onlar da 4ok onur krc olmu olabilir3
M' F' Glen) J!durma onlar/ bi#im resmi tarihe inanmamak la#m. ?esmi tarihi okumak la#m/
ne di!orsa/ 4ounlukla doru onun tersidir.
2arihilerin o&% @$ld$r$m 'i.i dindar .ir Padi*aha haram olan ./"le .ir 'nah$n i-nad
edilme-inin tamamen iftira old%&%n% a$ka .e"an etmi*lerdir.
H-ki ve "eni "erli ve "a.anc$ tarihilerin ek-eri"eti @$ld$r$m #1"ezid)in *iddetli -$tma nefe-
darl$&$ ve keder dol% ha"at$n tetikledi&i e*itli ha-tal$klar$n .ir ara"a 'elme-inden vefat etti&ini a$ka
ifade etmektedirler ki "azar$n kanaatine '/re de do&r% olan .%d%r.
/eyh Bedreddin kimdirA Bir ale&" +eyhi mi yoksa ilk komnist midirA .slFm#a aykr
@r+leri bulunan >aridat adl eserin melli-i oldu$u do$ru mudurA
Qe"h #edreddin me-ele-i ,-manl$ tarihi a$-$ndan tam .ir .ilmecedir. zerinde ok -/z
-/"lenmi*tir. #ir k$-$m 0e*in hkml tarihiler Qe"h #edreddin)i ,-manl$ d/neminin
G%mh%ri"eti-i ve ihtilalci-i di"e .a*lar$na tac etmi*lerdir.
M' F' Glen) 2aha #i!ade sos!alistler/ komunistler sahip 4karlar. <apishanede!ken de
komnistlerle beraber bir arada kaldm# dnemde/ K*av hocam/ Karl (arL7tan u kadar sene evvel/
be=alt asr evvel ;aridat7nda ne der.7 di!e s#e balar takdir ederlerdi. ;aridat7ta esas/ mater!ali#m
ve maddecilik na#ara verili!or/ hem de komnist4e bir sistem tavsi!e edili!or. 5akat ;aridat onun
mudur3 <asan ,li *cel tara"ndan erken dnemlerde tercme edilmi kitaplardan birisidir ;aridat.
<atta 'i!a#i (sri gibi bir insan iki msras aklmda benim 2ini ih!a etti (uhiddin7le $edreddinB
(enbadr "tuhat/ mntehas ;aridat. gibi bir e! s!l!or. 'i!a#i (sri Osmanl dneminde
!aam bir +o"i. Dstad da ba# alntlarda bulunu!or/ !ank bir air di!or onun hakknda.
(atta komnizm)in revata old%&% 'nlerde 6kad$n hari her *e" ortakt$r7 dedi&ini iddia
ederek tarihin ilk 2rk komni-ti di"e Naz$m (ikmet)e manz%m medhi"e .ile "azd$rm$*lard$r. #az$
AlevEler i-e ,-manl$ Devleti)ne i-"an eden alevi dede-i #/rklce !%-tafa ve "ah%di d/nme-i 2orlak
Kemal ile irti.at$na .akarak on% .ir AlevE Dede-i olarak '/rm*lerdir+ hatta kendilerine reh.er
edinenler .ile $km$*t$r. #%n%n "an$nda ,-manl$ tarihilerinin mhim .ir k$-m$ .a*lan'$ta Qe"h
#edreddin)in ."k .ir 9-l1m 1limi ve h%k%k%-% old%&%n% ancak -onradan Qe"h)likten *ahl$&a
heve-lendi&ini ve devlete i-"an etti&i iin idam edildi&ini ifade etmi*lerdir. #az$ -amimi ara*t$rmac$lar
i-e Qe"h #edreddin)in .a*$ndan .eri #1t$nE fikirlere -ahi0 .ir ehl:i dal1let old%&%n% hkme
.a&lam$*lard$r.
M' F' Glen) +anki bu 4nc k daha kuvvetli gibi. ,nadolu7da nerede ge#mise hep !le
!apm. <er !erde hususi!le )ge7de "ilan.. +imavna7da kadlk !apm/ +imavna kads derler.
A-$l ad$ !ahmBd olan .% zat$n .a.a-$ 9-rail .ir ,-manl$ emiri .ir 'azi ve K<FK)de Hdirne
fethedildikten -onra ele 'eirilen Dimetoka)"a .a&l$ Simavna ve"a Samavna denilen .eldenin de ilk
kad$-$d$r. #%rada kad$l$k "a0arken o&l% !ahmBd dn"a"a 'elmi* ve ona 9.n:i K1dE:i Simavna ve"a
Simavna Kad$-$ o&l% denmi*tir. #%n%n Ktah"a Simav ile il'i-i "okt%r.
nemle ifade edelim ki Qe"h #edreddin a-l$nda alevi falan de&ildir. #%n%n en ."k delili hem
ne-linin ortada ol%*% ve hem de telif etti&i e-erleridir. #%nlarda #1t$nElik AlevElik ve"a mater"ali-t .ir
vahdet)l:mevc%dc%l%kla alakal$ tek .ir cmle "okt%r. #%n%n tek i-ti-na-$ ta-avv%fa dair ;aridat adl$
e-eridir ki .%n%n 'erekten on%n taraf$ndan "az$l$0 "az$lmad$&$ da tart$*mal$d$r.
M' F' Glen) (unis gibi grn!or orada b!k l4de/ o a4dan da sadece Karl (arL7a
ekonomide/ iktisatta/ sos!al ha!atta rehberlik !apmasnn tesinde/ a!n #amanda <egel7den 4ok evvel
moni#mi ileri sren bir insan olmas a4sndan da anlr.. vahdet=i mevcud mlaha#as.. ;aridat !le
!ani. 8imdi bunlar s!lerken de arkadalar merak sarar/ Kbir alp ;aridat7a bakalm..7 di!e.. gerek
!ok.. #eti bu.
#% kita.$n ona ait olmad$&$ ve hatta on% i-"an iin k%llanan .az$ .oz%k fikirli in-anlar taraf$ndan
%"d%r%ld%&% ileri -rlen iddialar ara-$ndad$r. #% kita0ta Qe"h #edreddin)in /teki e-erlerine a"k$r$
olarak 9-l1m)$n temel e-a-lar$na ter- d*en ve in-an$ tamamen dinden $kara.ilecek h%-%-lar
.%l%nmaktad$r. H&er .% e-er Qe"h #edreddin)e ait i-e 9-l1mi"etin telkin etti&i *ekli"le Allah
Pe"'am.er ve ahiret inanc$ olma"an e-kilerin ta.iri"le kad$nlar d$*$nda her *e"in in-anlar ara-$nda
ortak old%&%na inanan 9.1hi""e mezhe.inin men-%.% .%l%nan .ir z$nd$k ve mlhid kar*$m$zda
demektir.
@azar .% me-ele zerinde %z%nca d%rd%ktan -onra *% hkm vermektedirA ,-manl$
ka"naklar$ndan ve H.--%%d)%n fetva-$ndan anlad$&$m$za '/re+ Qe"h #edreddin ."k .ir 9-l1m
1limidir+ alevE de&ildir+ Kazvin)de #1t$nElikden etkilenmi* olma-$ k%vvetle m%htemeldir+ ama
;1rid1t)$n ./"le .ir 1limin e-eri olma-$n$ ak$l ka.%l etmemektedir. Gerek olan Qe"h)in *ahl$&a
heve-lenme-i fe-ad 'r%.%n%n iinde "er alma-$ ve S%lt1n !ehmed)e i-"an edenlerin manevi rei-i
d%r%m%na d*me-idir. ,-manl$n$n kar'a*a d/neminde tahriklere aldanm$* ve i-"anc$ AlevElerin ve
hatta AlevElerin de ka.%l edeme"ece&i vahdet:i mevc%dc% .ir dalalet 'r%.%n%n daire-ine 'irmi* ve
neticede kam% dzeni 'ere&i i-"an$ -e.e.i"le idama mahk%m edilmi*tir.
M' F' Glen) 6ok tekell"e de girmemek la#m. %nsan bata kad olabilir/ sonra bo#ulabilir. <ep
bahsedi!orumB 'ail Kubal sarkl/ sa4l/ sakall bir insan.. Mmer 'asuhi <oca7nn +rat= 5khi!!e
kamusuna takri#ler !a#m. +onra Humhuri!et dneminde sa4n/ sakaln kesmiB NO (a!s ihtilalinde
+ddk +amiolu ile beraber o da var. Ord. nvanlarnn olduu dnemde ord.du bunlar. $u insanlar
K@7l !llarda O7li insanlar. Osmanl nesli sa!lr bunlar. +arklarn tutmu atm/ sakallarn tra
etmiler. =<a"i#anallah= insan i4in o kadar 4ok aldanma !olu vardr kiP.. $edreddin ille !le deildi/
b!le!di. deme!e de l#um !ok. Kur7an= Kerim7in iaret ettii "akat menkbelerde i"ade edilen
$el7am ibn=i $aura/ $ersisa gibi insanlar.. +e!!idina <a#reti (usa ale!hisselamn arkasnda +amiri
gibi bu#a !apan insanlar.. Karun gibi mal ken# eden/ ondan sonra da #ekatn verme!en/ !erin
dibine batrlan insanlar.. )"endimi# sallallahu ale!hi ve sellem7in di#inin dibinde oturup vahi!
dinle!en/ (se!limet7l=Ke##ab7n ordusunda mslmanlara kar savaan/ ama sonra irtidat etmi
insanlar... bunlarn sa!s a# deildir. *ani mesele!i 4ok il#am etmemek la#m. <er #aman dua etmeli.
$ir arkadam# vard/ akam dedi ki/ <ocam endie du!u!oru#/ akm# evkimi#i ka!bedi!oru#/
bi#e bir dua ret.. $en de dedim ki1 ?abbena la tu#i7 kulubena ba7de i# hede!ten.. <er #aman onu
s!le!in. Kur7an7da ,l=i %mran suresinde. ,kbetinden emin olann akbetinden endie edilir. $ir kimse
korkmu!orsa ka"ir olarak giderim. di!eP.. $elli olma#.. ka"ir olarak gideceinden 4ok korkmal/ her
de"asnda gnde elli de"a bu dua! okumal. )limi#de deil o mesele/ ka!ma !ollar 4ok. <a"i#anallahu
ve i!!akm.
,hmet ,kgnd# $e!7i talebeliinden tanrm/ 4ok #eki bir arkadatr. O Kanunnameler de
harika eserlerdir. -stlahat= 5khi!!e Kamusu nasl nemli!se/ Kanunnameler de tarihi vesika
olmalar a4sndan o kadar nemlidir. $ir keresinde o/ ben ve merhum Kabakl beraber u4ak
!olculuumu# olmutu. Kabakl orada ,kgnd# $e!e bir sr methi!e di#di. *ahu bi# hep di!orduk
ki/ KOsmanl dnemi hep kanunlarla hareket edi!or/ ama bu mev#uda ele avuca gelir bir vesika !ok
ortada.7 +enden ,llah ra# olsun/ bunlar teli" ettin.. On ciltlik kitap teli" etti kanunnamelerle alakal.
Kim bilir o mahdut e!ler arasnda daha neler var.
Osmanl <e&leti#nde karde+ katli% baz tarihDiler tara-ndan &ah+et &e saltanat u$runa
insan katliam olarak anlatlmaktadr' Karde+ katli meselesinin dayana$ olan Fatih
KanunnFmesindeki madde &e i+in asl nasldrA
Kan%nn1menin ihtil1fa "ol aan ve farkl$ fikirlerin do&ma-$na -e.e0 olan a-$l madde-i karde*
katli me-ele-i ile al1kal$ *% maddedirA 6ve her kime-ne"e evl1d$mdan -altanat m"e--er ola
kar$nda*lar$n niz1m:$ 1lem iin katletmek mn1-i.dir. Hk-eri %lem1 dahi tecviz etmi*tir. An$nla 1mil
olalar.7
M' F' Glen) <a#reti Dstad ga!et veci# olarak adalet=i mah#a esastr. di!orB adalet=i mah#a
?ait hali"eler dneminde ancak mmkn olmu/ onun kullanlmas mmkn olma!an !erde adalet=i
i#a"i!e!e bavurulur. $u adalet=i i#a"i!edirB ni#am= alem ve umumun selameti i4in hususi ahslarn
hukuku na#ar= itibara alnama# esprisine bal. ,dalet=i i#a"i!e/ hakiki adalet deil bu/ i#a"i adalet.
(anefi ve (an.elE h%k%k%lar$n$n o&%nl%&% ma-lahat:$ 1mme ve niz1m:$ 1lem 'erektirdi&i
takdirde ta)zEr "ol%"la idam ceza-$n$n verile.ilece&ini ka.%l etmi*lerdir ki .%na 6siyFseten katl7
denmektedir. !e-el1 fiilen i-"an etme-e .ile i-"ana haz$rland$&$ her halinden .elli olan .ir in-an$n
1mme ma-lahat$ ve 1lemin niz1m$ d*nlerek ta)zEr "ol%"la idam edile.ilece&ini (anefi
h%k%k%lar$n o&%nl%&% ka.%l etmektedir. 9*te D1tih S%lt1n !ehmed)in 6ek-eri %lema tecviz
etmi*lerdir7 di"erek ifade etti&i d%r%m .%d%r.
Di&er taraftan ,-manl$ h%k%k%lar$ 0adi*ah$n me*r% emirlerine "a0$lan her e*it itaat-izli&i
%m%mi h%z%r% ve niz1m:$ 1lemi ihlal edecek olan her trl i-"an$ ve memlekette anar*i $karma
hareketlerini .a&" -%% ka.%l etmi* ve .%na -e.e0 olanlar$ da .1&i olarak va-$fland$rm$*lard$r. #%
i-"an -%%n%n ceza-$n$n da idam ceza-$ old%&%n% fetvalar$nda a$klam$*lard$r.
M' F' Glen) Kur7an= Kerim i"ade edi!or onu/ ba!in ce#as idamdrB devlete bakaldrma/
is!an...
9-"an eden Padi*ah$n karde*i de ol-a *er)E hkm de&i*me"ecektir. !e-el1 @av%z S%lt1n
Selim)in .iri-i Qi)Elerle ve .ir di&eri de e*ki"a ile ittifak ederek devlete i-"an eden ve .a&" -%%
i*le"en karde*lerine kar*$ olan t%t%m% tamamen *er)Edir. A"r$ca Padi*ahlar$n i-ter karde*lerini i-ter-e
de -adrazamlar$n$ katletmede ke"fe m1"e*1 hareket edemediklerini+ ,-manl$ Devleti)nde
mahkemeden i)l1m ve Qe"hli-l1mdan fetva al$nmadan idam ceza-$n$n %"'%lanmad$&$n$ ve ,-manl$
tarihindeki karde* katilleri ve idamlar$n "ar$"a "ak$n$n$n .ir had ceza-$ olan .a&" -%%na -ok%ld%&%n%
verilen fetvalardan anl$"or%z.
Ne var ki nazari"at .% olmakla .era.er .azen .a&" denilen had -%%n%n *artlar$ te*ekkl
etmedi&i halde ara"a 'iren 8%rnalcilerin tahriki ve "alanc$ *ahitlerin .e"an$"la Qe"hli-l1mlardan
.a&" -%% imi* 'i.i fetva al$nd$&$ da '/rlm*tr.
M' F' Glen) Olur olur.. mesele !le kompo#e edilip !le sunulunca 8e!hlislam ne !apsn3P.
@azar .% .ah-i ok %z%n ele almakta+ ,-manl$ tarihi .o"%nca me"dana 'elen katilleri
-$ralamakta ve her.irinin tahlilini "a0maktad$rA !i-al olma-$ iin tane-ini k$-aca nakledece&izA
KM CC. !%rad)$n amca-$ !%-tafa Oele.i JCC. Dzmece !%-tafaM %z%n -ren -altanat mcadele-ine
'iri*mi* ve hatta ,-manl$ lke-inin #izan- ile 0a"la*$lma-$n$ da '/ze alarak im0arator !an%el ile 'izli
ittifak dahi k%rm%*t%r. Sz%n mcadelelerden -onra "akalanarak .1&i m%amele-i '/rm* ve idam
edilmi*tir. #% .ir had ceza-$d$r. CC. !%rad)$n kk karde*i !%-tafa Oele.i de Karamano&%llar$ ve
Germi"ano&%llar$n$n tahriki"le #%r-a)"a "rm* ve had ceza-$ olarak idam edilmi*tir.
>M Kan%nE S%lt1n Sle"man raki0-iz -%ltan old%&% iin karde* katli mevz%.ahi- olmam$*t$r.
Ancak Kan%nE kendi oc%klar$n$n idam$na karar veren Padi*ahlardand$r. Kar$-$ (rrem S%lt1n ve
evre-inin tahriki ile kendi-ini tahttan indirme"e azmetti&i ve Padi*ah olmak i-te&i ile i-"an etti&i
*a"ia-$na inanarak .1&E va-f$"la Qehzade !%-tafa)"$ idama mahkBm e"lemi*tir. #% idam karar$
'/rnrde .a&" -%%n%n ceza-$ olarak had ceza-$d$r. Ancak :"azara '/re: .% me-elede hem fetva"$
veren mftnn hem karar$ veren kad$n$n ve hem de .%nlar$ ta-dik edi0 icra-$ iin emir veren
Kan%nE)nin "an$ld$klar$ ve"a "an$lt$ld$klar$ .ir v1k$)ad$r.
M' F' Glen) ,llahu a7lem... Olu!la kendi arasnda na#men muhavere vardr.
<M @azara '/re CCC. !ehmed .% kon%da en 0erva-$z ve *er)E hkmlere a"k$r$ davranand$r
denile.ilir. Zira fitne"e dair k%vvetli deliller olmad$&$ halde -i"1-eten katl me--e-e-ini -%ii-timal
ederek KT tane erkek karde*ini ve .a-it 8%rnaller "znden kendi o&l% Qehzade !ahmBd)% 'nah-$z
.ir *ekilde idam ettirmi*tir. #%n%n *er)E .ir izah$n$ "a0mak mmkn de&ildir. Zira herhan'i .ir i-"an
-/z kon%-% olmad$&$ 'i.i fitne ve fe-ad$n v%k%% da tahakk%k -afha-$nda de&ildir.
M' F' Glen) %htimal vermi. *anlma baka e!.. gara# varsa ,llah7a hesap verir.
9*te '/rld& 'i.i tat.ikattaki d%r%m farkl$d$r. #ir k$-m$ tamamen *er)E hkmlere %"'%n
olarak .a&" -%%n%n had ceza-$n$ tat.ik etmekten i.arettir. #%nlara -i"a-eten katl demek hatal$d$r ve
me-ele"i .ilmemekten ileri 'elmektedir. Zira Padi*ah i-teme-e de .% ceza m%kadderdir. Devlete i-"an
edenin ceza-$ el.ette ki idamd$r. #ir k$-$m %"'%lama i-e -i"a-eten katl me--e-e-ine "ani D1tih)in
Kan%nn1me-inde 6ek-eri %lem1 tecviz etmi*dr7 dedi&i %-%le %"'%nd%r ve f$k$h kita0lar$nda *artlar$na
%"%lmak ka"d$"la a$klanm$*t$r. #ir di&er 'r%0 i-e ne *er)E hkmlere ve ne de D1tih)in
Kan%nn1me-inde ifade etti&i f$k$h kita0lar$nda da tecvEz edilen -i"a-eten katle %"maktad$r. Hl.ette ki
.% %"'%lamalar 'a"r:$ me*rB)d%r.
#az$ karde* katli riva"etleri de vard$r ki .%nlar do&r% de&ildir #at$l$lar$n iftiralar$d$rA Hzcmle
0ekok tarihi"e '/re D1tih S%lt1n !ehmed)in kk "a*taki karde*i Ahmed)i daha KK a"l$kken
katletti&i iddia-$ .ir iftiradan i.arettir. #az$ ka"naklar da ola"$ do&r%lamakla .era.er Qehzade
Ahmed)i hak-$z olarak katledenin Hvreno-:z1de Ali #e" old%&%n% ve .% -e.e0le D1tih taraf$ndan idam
ettirildi&ini ka"detmektedirler.
<aslB ,-manl$ Devleti)ni tehdid eden en ."k tehlike "a.anc$lara -$&$nan *ehzade ve"a di&er
hanedan men-%0lar$n$n taht$n mira-$-$ old%klar$n$ iddia etmeleri ve .a*ta #izan- ve 9ran olmak
zere d*man lkelerin de .% f$r-attan "ararlanmak arz%-%d%r.
M' F' Glen) Hem +ultan ite.. gitmi/ ?oma7!a snm/ (emlkller7e snm bir dnemde.
$i# +aint Aierre Kilisesi7nin karsnda bir otelde kalmtk. )ski/ be!# ksur senelik bir otel.
Kapdan girite sa tara"ta b!k4e bir posteri asl!d Hem +ultan7n. ;atikan7n takdirine ma#har
olmu/ 4nk Hem +ultan gitmi/ ora!a snm. O resim 4ok dikkatimi 4ekmiti benim. +en lkende
ol/ ne iin var senin orada3 --. $a!e#d karde katli !apacak bir insan da deil.
9-l1m dinini dn"an$n her taraf$na "a"ma"$ 'a"e edinmi* ve kendilerini il1":$ kelimet%ll1h$n en
."k tem-ilci-i ka.%l etmi* olan ,-manl$ -%ltanlar$ ./"le .ir fitne"le lkenin 0aralana.ilece&inin
.%n%n d*manlar$n i*ine "ara"aca&$n$n ve i)l1":$ kelimet%ll1h hizmetinin -ekte"e %&ra"aca&$n$n
fark$nda"d$lar. 9*te ./"le .ir d%r%ma f$r-at vermemek iin Qe"hli-l1mdan ald$klar$ fetvalarla
karde*lerini .ile feda etmi*lerdir. #inaenale"h karde* katli me-ele-ini ke"fE irade"i h1kim k$lmak
*eklinde de&il niz1m:$ 1lemi devam ettirmek iin *er)E hkmlerin tat.iki tarz$nda de&erlendirmek
ica.eder. #% arada vatana ihanet -%%n%n her h%k%k niz1m$nda idamla cezaland$r$ld$&$n$ da
%n%tmamak 'erekir.
FFtih 9ultFn Mehmed zehirlendi miA Onu zehirleyen ?akub Ea+a#nn ?ahudi oldu$u
syleniyor' Bu do$ru muA
Ne*rE Rtfi Pa*a Uli Solakz1de U*$k0a*a:z1de 'i.i ,-manl$ tarihileri D1tih)in zehirlendi&ine
dair herhan'i .ir ka"$t d*mezler. Dakat .az$ tarihiler (ekim @ak%. Pa*a D1tih)i tedavi"e devam
ederken on%n vezir olma-$ndan rahat-$zl$k d%"an KaramanE !ehmed Pa*a)n$n ka-$tl$ olarak (ekim
RarE AcemE)"i devre"e -okt%&%n% verilen ilalar netice-inde fenala*$0 k%rt%lma ihtimali olma"$nca
(ekim @ak%. Pa*a)n$n da mdahale etmedi&ini ve KaramanE !ehmed Pa*a ile (ekim Rari AcemE)nin
ka-den D1tih)in vefat$na -e.e0 old%klar$n$ ifade etmektedirler. #%nlara '/re (ekim @ak%. Pa*a)n$n
/ldrme ka-d$ mevc%t de&ildir.
M' F' Glen) $ugn acaba onlar alsalar/ adl: tbba gnderseler/ kriminoloQik olarak #ehirlendi
mi/ baka trl m ld/ =4nk tahnid edilmi/ a!n #amanda vcutlar 4rmeden duru!or= belli olur
mu acaba3 $u trl tarihi ahsi!etlerde bence hi4bir mah#uru !oktur/ mesele!i kesip atmak i4in o da
!aplabilir. (esela *avu# i4in ir=pen4eden/ 4bandan dola! ld di!orlar. ,ma !le civanmert bir
insan basiretli/ !le u"uklu/ !le engin bir insan.. O/ 2evlet=i ,li!e 8iiler tara"ndan kuatlacakken/
8ii !a!lmaclnn olduu dnemde +a"ev: devletini bertara" etmi/ ,nadolu7!u temi#lemitir. Onlar
her trl hile!e bavururlar. O <asan Han7dan da phem var. 8ah %smail7in !annda bir insan. *avu#
cennetmekan ve"at ederken de bir la" var/ bana dokundurma gibi geli!or. ,llah7a gidi var. di!or.
*ani belli deil/ o da 4karlp baklabilir. ,rseniin kullanlmas meselesi de 4ok eski/ ?oma tarihinde
<risti!anlara kar kullanmlar/ eskilere da!an!or. 'e!e !arar bu3 5atih7i geri getirir mi/ getirme#
mi3 ,!r bir mesele de/ sen burada hkm verirken daha kat7i hkm verirsin. 'i!e olmasn ki/ 9urgut
M#al nasl ld/ hala konuulu!or. $lent )cevit nasl ld/ hala konuulu!or bunlar. ,kldan u#ak
deil.
2am ak-ine di&er ikilinin tam .ir 0lan$ vard$r. (ekim @ak%. Pa*a .a*lan'$ta S%lt1n$n hekimi
olarak '/reve .a*la"$nca @ah%didir ve .ir -re !-lman olmam$*t$r. Ancak -onradan !-lman
olm%* ve vezirlikle taltif ol%nm%*t%r.
#%na kar*$l$k .az$ tarihiler de (ekim @ak%. Pa*a)n$n .ir @ah%di d/nme-i ve 9tal"anlar$n ve"a
;enediklilerin a8an$ old%&%n% D1tih)in 9tal"a)"a kadar %zanma-$ndan korkan Avr%0a)n$n ona ./"le .ir
-%ika-t haz$rlad$&$n$ ifade etmektedirler. #% iki ihtimalde de D1tih zehirlenmi* olmaktad$r.
M' F' Glen) $enim kanaatim de !le.. 4nk )"endimi#7in sallallahu ale!hi ve sellem
(stedrek7teki %stanbul7un "ethedilmesi!le ilgili hadis=i eri"i gibi/ baka bir !erde grdm/ ?oma da
"ethedilecektir. di!or. Onun i4in Osmanl7nn g# orada!m. 5atih =Hennetmekan= !le bir se"ere
ha#rlanrken/ durup dururken l!or. ,a !ukar 5@=5O !andaB tam donanml olduu bir
dnemde. 2evlette birlik ve beraberliin saland bir dnemde.
FFtih dneminden itibaren Osmanl Eadi+ahlar hr kadnlarla e&lenmeyi neden terk etmi+
&e 6ariyelerle aile hayat ya+amay neden tercih etmi+lerdirA Bylece 3rk olmayan unsurlar
Osmanl 9arayna @irme -rsat elde ederek 3rkler d+lanmam+ mdrA
D1tih S%lt1n !ehmed)den -onra na-$l devlet ve ka0$k%l% kadrolar$ dev*irme erkeklere
.$rak$lm$*-a (arem)deki kad$nlar -altanat$ da dev*irmelere ve d$*ar$dan -at$n al$nan de&i*ik milletlere
men-%0 cari"elere terk edilmi*tir. D1tih devrinden ,-manl$ Devletinin "$k$l$*$na kadar kahir
ek-eri"etle ,-manl$ Padi*ahlar$ nik1h akdi"le ve hr kad$nlarla evlenme"i terk etmi*lerdir+ .%n%n
"erini cari"elerle ve nik1h akdi "a0madan kar$:koca ha"at$ "a*ama %-%l alm$*t$r.
M' F' Glen) Cannetmi!orum ben onu. *ldrm cennetmekan da $i#ans7tan kadn al!or/ Olivera
ve 2espota. $i#ans7n i4ini/ o sara!dan ald kadnlarla okuma adna ona ihti!a4 du!u!or. %stanbul7u
"ethetme sevdas var. ,dam iki de"a ora! kuat!or. O ,nadolu belas bana a4lmasa %stanbul7u
"ethedecek/ o ere" kendisine ait olacak. *ani bu mlaha#a!a balanabilir bunlar. 2i!elim <rrem
+ultan/ $e!a# ?us!a7dan aln!or/ ora! okumann !olu odur belki. *ani b!le makul bir mahmil varsa
a!et/ bence/ mesele!i ona balamak daha dorudur. $en de arkadalarma di!ebilirimB $ir lkede
onlarla akrabalk ba kurmak sureti!le insanlarn ruhlarna n"u# imkan varsa/ =arkadalarm# ona
katlanabilirler mi/ katlanama#lar m= evlilik balar kursunlar. ,"rika7da o si!ahlarla evlensinler.
,ilelelerinin i4ine girsinler/ akraba olsunlar onlarla. $a#larnn #ararlar da olabilir. )n 4ok ktlk
!apan Ksem sultan derler/ (ahpe!ker.. o cami !aptran/ pek 4ok ha!rl ie n a!ak olan kadn. ,ma
insan.. hrs var.
@azara '/re .%n%n .az$ -e.e0leri *%nlard$rA
K: #%'n 2rki"e)de ve .a*ka dn"a devletlerinde devletin .a*$n$ en ok a&r$tan hadi-e devleti
"/netenlerin aile-i ve hanedan -/"lentileridir. Dn"ada .az$ .a*.akanlar$n e*lerinin adlar$ !af"a
liderlerinin i-imleri"le .irlikte telaff%z edilmektedir. #/"le olma-a .ile "ak$nlar$n$n i*e kar$*t$&$ ve
devlet 0a-ta-$ndan 0a" tale0 ettikleri .ir vak$ad$r. ,-manl$ Padi*ahlar$ devleti ka"$n.iraderlerden
"e&enlerden da"$lardan ve amcalardan kor%mak iin ./"le .ir ri-ke 'irmeme"i tercih etmi*tir.
>: ,-manl$ Devleti)nin -$n$rlar$ .ir zamanlar >N mil"on km>"i .%lm%*t%r. #/"le-ine 'eni* .ir
lke"i idare etmek devlet -$rlar$n$n d$*ar$"a -$zmama-$n$ 'erektirmektedir. #%n%n iin de Padi*ah)$n
aile-inin ta*ra ile alaka-$n$n olmama-$ laz$md$r. #%n%n da "ol% aile ha"at$n$ (arem)den .a*ka varaca&$
"er olma"an cari"elerle devam ettirmektir.
<: #irden fazla evli olan ,-manl$ Padi*ahlar$n$n nik1h ve d&n "a0mamalar$nda devletin
.te-ini -ar-acak d&n ve nik1h ma-raflar$ndan ve "a0$lacak i-raflardan ka$nma d*nce-i de
te-irli olm%*t%r. #%n%n en ac$ mi-1li C. 9.rahim)in 2elli (a-eki ile "a0t$&$ evliliktir ve maale-ef devlet
0ara darl$&$ iinde olma-$na ra&men d&n iin en az .ir -efer ma-raf$ kadar ma-raf "a0$lm$*t$r. Rale
devrinde "a0$lan d&nlerin o&% .% denilenleri te"it edecek mahi"ettedir.
N: #% arada evrede .e"lik ve fethedilecek memleketin kalmama-$ "ak$n devlet olarak 9ran 'i.i
,-manl$lar$n -evmedi&i -lalelerin .%l%nma-$ da e-ki .e" ve kral k$zlar$ ile evlenme 1detini ortadan
kald$ran -e.e0ler ara-$nda -a"$la.ilir.
9-l1m (%k%k%na '/re cari"elerle nik1h akdi ile evlenmek caiz i-e de nik1h akdi "a0madan
i-tifr1* hakk$n$ k%llanarak "ine kar$:koca ha"at$ "a*amak mmkndr. Padi*ah .a*ka .ir erkekle evli
olma"an .ir cari"e-i ile herhan'i .ir nik1h akdi olmadan kar$:koca ha"at$ "a*a"a.ilir. Hfendi)nin
i-tifra* hakk$na da"anarak cari"e-i ile kar$:koca ha"at$ "a*ama-$na te-errE de denmektedir. ,-manl$
Padi*ahlar$ .ir k$-$m cari"eleri ile nik1h akdi "a0ma-$na kar*$l$k i-tifra* hakk$ .%l%nan .ir k$-$m
cari"eleri ile de te-errE "ani nik1h olmadan kar$:koca ha"at$ "a*am$*t$r. Kita.$n -on%nda anlat$lan
(arem .ah-i mna-e.eti"le .% mevz% ileride deta"l$ca ele al$nacakt$r.
Osmanl Hukukunda a-yon% esrar &e kokain yasak mdrA ;;' BFyezid#in% @enDli$inde esrar
&e benzeri keyi- &erici maddeleri kulland$ &e iDki iDti$i do$ru mudurA
H.%--%%d Hfendi ve .enzeri ,-manl$ Qe"hli-l1mlar$ ok -a"$da fetvalar$"la .ene Jha*ha*M
.er* Jaf"onl% *%r%0M af"on ma)cBn ve e-rar ad$"la .ilinen .tn %"%*t%r%c% maddelerin a$ka
haram old%&%na dair fetvalar vermi*lerdir.
CC. #1"ezid)in %"%*t%r%c% k%lland$&$ ve iki iti&ine dair olan -/"lentiler ola"lar tahkik
edildi&inde delil-iz i-n1dlar *eklinde kalmaktad$r.
;;' BFyezid dneminde% .s,anya &e Eortekiz#deki Katolik de&letler tara-ndan katliama &e
sr@ne maruz braklan ?ahudilerin Osmanl to,raklarna yerle+meleri nasl olmu+turA
Hndl-)te Hmevilerin k%rd%klar$ 9-l1m !edeni"eti -a"e-inde tam .ir hrri"et iinde ve em1n
alt$nda "a*a"an di&er din men-%0lar$ ara-$nda @ah%diler de vard$. @ah%diler de zimmE -a"$l$"or ve
9-l1m lke-i olan Hndl-)te h%z%r iinde "a*$"orlard$. Ne zaman ki Hndl-)te .%l%nan !-lman
devlet KNT> tarihinde "$k$ld$ ve "erine tamamen Roma zihni"etine h1kim ($ri-ti"an k%vvetler h1kim
old%+ o zaman ($ri-ti"anl$k d$*$ndaki din men-%0lar$ ."k .ir z%lme mar%z kalma"a .a*lad$lar.
@ah%diler de .% z%lmden 0a"lar$n$ ald$lar ve hatta vatanlar$ olan 9-0an"a)dan -r'n edildiler. (erke-
.%nlara -$rt$n$ d/n"ord%. @ah%di ol-alar da o d/nemde mazl%m d%r%m%na d*en .% in-anlara .ir
!-lman devlet olan ,-manl$ k%cak at$. #%n% "a0an da CC. #1"ezid idi. Kemal Rei- kom%ta-$ndaki
,-manl$ donanma-$ katliama mar%z kalan @ah%di ve !-lmanlar$ 'emilerle daha emin ./l'elere
ta*$d$ ve /zellikle de @ah%dileri ,-manl$ lke-ine 'etirdi.
M' F' Glen) $a# tarih4iler derler kiB --. $a!e#d dneminde donanma esas mslmanlar
almak i4in gitti ora!a/ "akat mslmanlar katledilmi ve!a daa/ baa ka4mlard. <ala/ gnm#de
bile o dalarn tepelerinde/ #irvelerinde !aa!an bedevilemi insanlar var/ o dnemde/ 5erdinand
#ulmnden ka4an insanlarn torunlar. +onra donanma oradan bo dnmemek i4in *ahudileri ald
9rki!e7!e getirdi ve u#un #aman da problem olmad *ahudiler. 2evlet #aa"a ura!nca/ o Ialata
bankerleri "ilan derken problemler 4kt... Kim bilir belki 2u!un=u Jmumi!e7!e ve devletin ekonomik
a4dan !klp btn!le sarslmasna sebebi!et verenler de onlard. $u konularda da meseleleri bir
vakanvis gibi tespit etmediimi#den kestirip atmak 4ok doru deil. ,ma istisnalar olmakla beraber
Katoliklerin mslmanlara kar tavr hala devam edi!or. %lk a4ldm# !erlerden birisi eski %span!a/
orada Kurtuba7da bir niversitede bir e!lere teebbs edildi/ brakmadlar. ,rkadalar burada ne
!aplabilir. di!e 4ok dndler ama 4ok katlkla karlatlar.
Osmanl/ o dnemde )ndls7te olup bitenlerden haberdrd ama i4eride eh#adeler arasnda
kavgalar vard. Korkut bir tara"ta/ ,hmet bir tara"ta/ *avu# cennetmekan bir tara"ta.. bir de Hem
gailesi... $!le askeri ora!a sevketme/ mslmanlara sahip 4kma/ orada bir cephe oluturma.. o
gnn artlarna gre/ gemilerle gidilecek/ donanma=! hma!un ora!a sevkedilecek. 6ok da gelimi
deil donanma.. Kanuni dneminde gelii!or. O deiik kaptanlar/ Airi ?eisler/ $arbaroslar "alan/
Kanuni dneminde/ korsanlk !aparken devlet=i ,li!!e vesa!etine giri!or/ orada emir olu!orlar. O
gnk artlar na#ar= itibara alarak mmkn m!d/ deil mi!di3P. Kendi bann derdine
dmsn/ i4 gaileler var.
=rdebil /eyhleri#nin torunu /eyh 6neyd% o$lu /eyh Haydar &e bunlarn hali-elerinden
olan /ah Kulu isyanlarn nasl aDklarsnzA Bunlarn e&lFd 4esul olduklar da iddia
edilmektedir' Halbuki ilk :le&" isyann Dkartan &e :nadolu#yu /iile+tirmeye Dal+anlarn bunlar
olduklar sylenmektedir' /ah .smail -itnesi nasl ba+lam+trA ?a&uz 9ultFn 9elim#in :le&"
katliam ya,t$ sylenmektedir' Bu do$ru mudurA
Hrde.il e-kiden Azer.a"can .eldelerinden olan 2ifli- #ak% ve Qiraz ara-$nda mhim .ir tic1ret
merkezi old%&% 'i.i .ir zamanlar .tn 9ran)a h1kim olan QiE SafevE -l1le-inin de taht merkezidir.
Qia)n$n -i"1-E 1leti olana kadar .% aile Hrde.il)de ehl:i ma)rifetin mercii ve melcei olm%*t%r.
Qe"h Safi""ddin)in tor%n%n%n tor%n% ve =. Qe"hi olan Qe"h Gne"d JKNN4:KNF5M Qii
mezhe.ine 'eerek .% m.arek ne-lin iti.ar$n$ -i"1-ete alet etme"e .a*lam$*t$r. , *e"hli&ine *ahl$k
katmak i-temi* ve ancak m%vaffak olama"arak KNF5 "$l$nda katledilmi*tir. @erine 'een o&l% Qe"h
(a"dar da a"n$ 'a"e"i devam ettirmi* ve Anadol%)"% QiEle*tirmek metod%n% k%llanarak *ahl$&$n$
0eki*tirmek i-temi*tir. @erine 'een Qah 9-mail i-e Hrde.il Sof%lar$ ve"a (alifelerini Anadol%)"a
'/ndererek Anadol%)"% hem QiEle*tirme"i hem de h1kimi"eti alt$na alma"$ ha"at$n$n 'a"e-i
edinmi*tir.
Akko"%nl% Devletini ortadan kald$ran ve hem *e"hli&i hem de *ahl$&$"la Anadol% zerine
"r"en Qah 9-mail halifeleri va-$ta-$"la Anadol%)"% tam .ir anar*i"e -rklemi*tir. #% arada
Antal"al$ (a-an (alife ve o&l% Qahk%l% ve"a ,-manl$ tarihilerinin ifade-i"le Qe"tan K%l% eli"le
Anadol%)daki Alevileri ,-manl$ Devleti ale"hinde te*kil1tland$rma"a .a*lam$*t$r. Antal"a)dan
!ani-a)"a d/nen Qehzade Kork%t)%n hazine-ini v%ran Qahk%l% .%n%nla da "etinme"erek Antal"a)"$
.a-m$* .a* k1d$ ile .irlikte ok -a"$da in-an$ katletmi*tir.
9*te TK?LK=K> "$l$nda Anadol%)"% Qi)a tehlike-inden k%rtarmak i-te"en @av%z Gennetmekan Qah
9-mail)in zerine 'itmeden evvel zikredilen .% hadi-eleri .ili"ord% ve Anadol%)daki Qii 2rkmenlerin
.inlerce in-an$ katlettiklerinin de fark$nda"d$. #% "ara"a 0armak .a-mak iin me-ele"i mz1kere
etmek 'a"e-i"le .ir Divan to0lant$-$ "a0m$* ve .a*ta 9.n:i Kemal olmak zere ."k 1limlerin de
kat$ld$&$ .% to0lant$da K$z$l.a*larla il'ili neler "a0$lma-$ 'erekti&ini kararla*t$rm$*t$r. 2a.ii ki
m)e""ed min indillah denecek kadar manevi"1t$ "k-ek olan @av%z)%n dinin "a-aklad$&$ katliam$ ve
hem de !-lman$m di"en .ir 'r%.a kar*$ "a0m$* olma-$ mmkn de&ildir. , 9.n:i Kemal 'i.i .ir
1limden de 'erekli fetva"$ ald$ktan -onra Anadol%)"% ka-$0 kav%ran ve K$z$l.a* ad$ alt$nda her "erde
,-manl$ Devleti)ne kar*$ k$"am eden .% in-anlar$n tefti* ve tahkik ol%narak %-lanma"anlar$n$n
katledilmelerini ve %-lanma-$ m%htemel olanlar$n$n i-e ha0-edilmelerini emretmi*tir.
#%nlar$n -a"$lar$ .az$ tarihilere '/re "akla*$k N5.555 ki*idir ve .%nlardan ne kadar$n$n
/ldrld& de ke-in .elli de&ildir. Ancak .% i-"anc$ 'r%0lar$n .a-t$r$lmama-$ halinde Qah 9-mail)in
zerine 'itmenin tamamen "arar-$z old%&% da 'n 'i.i ortadad$r.
?a&uz#un Krtleri katliama tFbi tuttu$u &e hatta onlar hakknda a$za alnmayacak
i-adelerle dolu olan bir drtl$ oldu$u do$ru mudurA
#% iddian$n tam ter-i do&r%d%r. @ani @av%z olma-a"d$ .%'n Do&% Anadol%)daki ehl:i -nnet
olan Krtler QE)a)n$n ta-all%t% alt$nda ol%rlard$. ,-manl$ Devleti)nin Do&% Anadol% ile alaka-$ K=.
"z"$la kadar %zan$r. Ancak ./l'enin ,-manl$ Devleti)ne iltihak$ K=KN)de kazan$lan Oald$ran
Zaferi)nden -onrad$r.
(enz 2ra.zon Sancak.e"i iken Qia tehlike-ini fark etmi* ve .a.a-$n$ 9-tan.%l)da ikaz dahi
e"lemi* olan @av%z S%lt1n Selim Padi*ah ol%nca *%%rl% 1lim 9.n:i Kemal)in de "erinde ikazlar$"la
hem 9-l1m .irli&ini .ozan ve hem de Do&%daki SnnE Krt ve 2rkmen a*iretlerini rahat-$z eden
SafevE tehlike-ini .ertaraf etme"e azmetti. Allah)$n "ard$m$"la K=KN tarihinde kazan$lan Oald$ran
Zaferi ile Qah 9-mail)in Anadol% zerindeki -i"a-E ve dinE emellerine -on verildi. #% mhim zaferin
kazan$lma-$nda tamamen SnnE olan ve 'azada @av%z Selim)in "an$nda "er alan SnnE Krt ve
2rkmen a*iret .e"lerinin de ."k rol vard$. #% ./l'enin kendi .a*$na kalma-$n$n mahallE halk$n
'venli&i a$-$ndan tehlikeli ve ,-manl$ Devleti)ne kat$lman$n -i"a-i h%k%ki ve 9-lam .irli&i 'i.i her
a$dan ok karl$ olaca&$n$ idr1k eden Krt ve 2rkmen #e"leri kendi me"il ve arz%lar$ ile ,-manl$
Devleti)ne itaat etmenin zar%retini anlam$*lard$. #"k 1lim 9dri-:i #itli-E taraf$ndan Padi*ah)a "a0$lan
telkinler netice-inde Do&% ve Gne"do&% ./l'e-inin tamam$ .ir iki a" iinde ,-manl$ Devleti)ne
iltih1k etti. @av%z S%lt1n Selim .% ."k 1limi taltif etmek zere kendi-ine .ir ferman '/ndermi*
mekt%.%n%n .a*$nda Di"ar.ekir ;il1"eti)nin -%lh ile fethine ve-ile old%&% iin 9dri-:i #itli-E)"e
te*ekkr etmi*tir.
M' F' Glen) 9arihte onlarn 8e!h $itlis: ile bir anlamas olduu s!lenir. O anlama drt asr
da ar#as# devam etmi. 2ou ve Ine!dou7da $atllar halkn ka"asn kartracaklar ve !eniden
"itne!i alevlendirecekleri gne kadar tam bir sulh ve hu#ur hakim olmu.
Kanun" 9ultFn 9leyman#a Kanun" denmesinin sebebi nedirA Baz kimseler% +er#i +eri-i
terk ederek :&ru,a#dan kanunlar almasndan dolay bu isimle yFd edildi$ini sylemektedirler'
Bu iddiann asl nedirA
S%lt1n Sle"man)a 6Kan%nE7 %nvan$n$n verilme-inin a-$l ve .irinci -e.e.i+ ,-manl$ (%k%k
tarihinde -$n$rl$ "a-ama "etki-ini k%llanarak en ok ve en m%ntazam kan%nlar$n S%lt1n Sle"man
zaman$nda tedvEn ol%nma-$d$r. #ir di&er -e.e0 de ,)n%n d/neminde kan%nlar$n hi.ir fark
'/zetilmek-izin herke-e 1dil .ir *ekilde tat.ik edilme-idir.
Kan%nE S%lt1n Sle"man *erEata a"k$r$ kan%nlar haz$rlatmam$*t$r+ ancak *er)Eli&i tart$*mal$ olan
.az$ me-elelerde H.--%%d 'i.i ."k 9-l1m h%k%k%lar$n$n fetvalar$na da"anarak ve 9-l1m
(%k%k%n%n kendi-ine tan$d$&$ -$n$rl$ "a-ama "etki-ini k%llanarak kan%n hkmleri orta"a
ko"d%rtm%*t%r. 9-l1m (%k%k%nda r1cih kavil vard$r+ mercBh kavil vard$r. S%lt1n Sle"man .az$
kon%larda a-r$n ma-lahatlar$n$ da '/z /nne alarak H.--%%d 'i.i 1limlerin kanaati"le mercBh "ani
za"$f olan '/r* r1cih "ani k%vvetli olan .ir '/r*e tercih "ol%n% ihti"ar e"lemi*tir.
#tn .%nlar$ "a0arken de *erEata kar*$ m%halefet olmama-$ iin titiz davrand$&$+ manevE
me-)Bli"etten k%rt%lmak 'a"e-i"le vefat$ an$nda H.--%%d)dan ald$&$ fetvalar$n kendi-i"le .era.er
defnedilme-ini va-i"et e"ledi&i
M' F' Glen) O menkbedir ama/ Kanuni gibi b!le uurlu bir insann !apabilecei trden bir
e!dir. *oksa o katlarn orada manas olmad gibi (nkir='ekir7in o katlar alp oku!acak
halleri de !ok.
ve en /nemli-i de kendi devrindeki kan%nlar$ kendi-i de&il zaman$ndaki H.--%%d 'i.i 9-l1m
1limlerinin haz$rlad$&$ da .ilinmelidir. #%n%nla .era.er -a"$lar$ >55) 'een .% Kan%nn1meler
,-manl$ (%k%k -i-teminin tamam$ de&ildir. #elki VK5)% .ile de&ildir. Zira ,-manl$ (%k%k -i-teminin
VT5)$ f$k$h kita0lar$nda ifade-ini .%lan *erE hkmler "ani *eriatt$r. Kan%ni d/neminde de d%r%m
./"ledir.
Mimar 9inan#n =rmeni oldu$u sylenmektedir' Mimar 9inan kimdirA
M' F' Glen) Olsun !a/ ne olacak.. si# +le!mani!e Hamii7nde )rmenilik gr!or musunu#3 )lli
tane !le eseri var.. )r#urum7daki &alapaa Hamii de onun eseri/ &alapaa tara"ndan ona
!aptrtlm. )dirne7deki +elimi!e Hamii/ dn!ada ei=emsali olma!an bir e!.. (. +inan ihtida etmi/
mslman olmu ve ha!atnn sonuna kadar bir arpa bo!u ihanet etmemi. )cdad itibar!la/ bi#ler
ne!mii# eskidenB 8amanist mi ,nimist mi belli deil/ ama elhamdulillah mslman olmuu#.
Darkl$ riva"etlere "er veren @azar neticede k$-aca */"le di"orA #ize '/re do&r% olan Sinan)$n .ir
dev*irme old%&% ve a-len ($ri-ti"an .ir aileden 'el-e .ile -onradan 2rkle*i0 -amimi .ir !-lman
haline 'eldi&idir. Hr:Ri-1let)l:!i)m1ri""e)de Sinan:$ Ka"-erE di"e an$lmaktad$r. K=?= tarihli Sinan)a
ait .ir vakfi"ede i-e karde*lerinden .irini Ka"-eri)den 'etirdi&i ve !-lman "a0t$&$ ka"dol%nm%*t%r.
CC. Selim)in Karaman ve Ka"-eri)deki 'a"r:i m-limleri K$.r$-)a nef"etme-i ile alakal$ .ir ferman$
zerine A&$rna- K/" men-%0lar$n$n .% karardan i-ti-na edilmeleri iin !imar Sinan Padi*ah)a
mracaat etmi* ve .% dileke-i ka.%l edilmi*tir.
K=<? Kara #o&dan -eferinde Pr%t Nehri zerinde K< 'nde .ir k/0r in*1 edince Padi*ah)$n
takdirini kazanm$* ve K=<T "$l$nda da mimar:.a*$ -eilmi*tir. <= "$l .% vazifede kalan Sinan ,-manl$
Devleti)nin her ./l'e-inde *a*$lacak .ir -r)at ile -a"$-$z e-erler me"dana 'etirmi*tir. Ka"naklar
!imar Sinan)$n ?5 k-%r Gami+ ?5 k-%r !e-cid+ =4 !edre-e+ >> 2r.e+ 4 D1r)l:K%rr1+ K4 9maret+ <
D1r)*:Qif1+ 4 S% "ol% kemeri+ ? K/0r+ <= Sara"+ >5 Kervan-ara"+ F !ahzen ve N? (amam in*1
etti&ini ok az farklarla nakletmektedirler.
(a-$l$+ Sinan)$n ne-li nereden 'elir-e 'el-in o ka.ili"ete -ahi0 $karak on% 6Koca Sinan7 "a0an
,-manl$ Devleti)nin ilme ve teknolo8i"e -a"'$ d%"an zihni"etidir.
M' F' Glen) (asann banda oturup sadece proQe retseni#/ !ine de bunlar !apama#sn#.
5akat +inan bi##at ne#aret etmi. $ir de eskiden beridir ar# edi!orum/ imdi statikle alkal elde hi4bir
!a#l metin mevcut deil. $u nasl bir dehadr ki/ btn proQeler ka"asnda. O +ultan +elim Hamii7ne
bakacak olursan#B o kadar geni kubbe/ kenarlarda sadece stunlar vardr/ merke#=ka4 her #aman
mukadderdir. ,!aso"!a7! !apanlar bunu tam hesapla!amam olacaklar ki/ (imar <a!reddin gelmi/
takvi!ede bulunmu. )vet/ insan (. +inan7 anlamakta #orlan!or/ adamn ka"as makine gibi bir e!/ o
proQeler !a#l deil/ hepsi ka"asnda.
6elFl" isyanlar hakknda bil@i &erebilir misinizA 9izce bunlarn sebe,leri nelerdirA
Gel1lE Gel1l)e men-%0 demektir. @av%z S%lt1n Selim zaman$nda #ozok)ta K=KT "$l$nda i-"an
eden K$z$l.a* Qe"h Gel1l)in i-"an$ zerine daha -onra me"dana 'elen i-"anlara he0 Gel1lE i-"anlar$ ve
1-ilere de Gel1lEler denmi*tir. , halde cel1lEli&i 'eni* anlamda devlete i-"an "ani .a&" ve"a 6h%rBc
ale-:-%lt1n7 di"e de i-imlendire.iliriz.
Gel1lE i-"anlar$n$ iki a"r$ -afhada incelemek mmkndrA #irinci -afhada Safevi Devleti)nin
hima"e-inde .ir mezhe0 mcadele-i tarz$nda .a*la"an ve daha zi"ade 9ran)$n tahrikleri -on%c%
,-manl$ Devleti)ne f$r-at .%ld%ka i-"an eden Qi)E 2rkmenlerin hareketleridir. #%nlara AlevE ve"a
K$z$l.a* i-"anlar$ da denmektedir. #% manada en /nemli i-"an CC. #1"ezid devrinde Antal"a
taraflar$nda .a*la"an Qahk%l% i-"an$ idi. Oald$ran Zaferi .% ti0 i-"anlar$ ortadan kald$rma"a "etmedi
ve K=KT)da @av%z taraf$ndan .a-t$r$lan Qe"h Gel1l i-"an$ ile art$k memn%n olma"an kitlelerin
hareketine ad$n$ veren ola" me"dana 'elmi* old%.
9kinci -afha i-e ,-manl$ Devleti)nin h%k%kE -o-"al ve ikti-adE ha"at$n$n .oz%lma-$ ve .%n%n
netice-inde devlet te*kil1t$nda ka"$rmalar$n .a-k$lar$n z%lmlerin ve r*vetin artma-$ zerine .%
-e.e0lerden .iri"le devlete k$r'$n olanlar ile daha evvel Gel1lE i-"anlar$n$n temelini te*kil eden
mezhe0 mcadele-inin .irle*me-i -afha-$d$r. 9*te .% noktada devletin idare-inden ho*lanma"an
'r%0lar .% /fkelerini orta"a ko"mak zere .ir $k$* "ol% aram$*lar ve maale-ef devlete .a* kald$ran
her rei-in arka-$nda "er alma"a .a*lam$*lard$r. #%nlara Safevi devletinin tahriklerini ve -eferlerde
al$nan k/t neticeleri de ekle"ince ,-manl$ Devleti)nin en az >55 "$l$na dam'a-$n$ v%ran Gel1lE
i-"anlar$ orta"a $km$*t$r.
Kuyucu MurFd Ea+a kimdirA 5eden Osmanl tarihinde zulmn kt misFli olarak
@sterilmektedirA
PeevE .% ."k devlet adam$n$ 6#% ol vezir:i azamd$r ki !em1lik:i Ul:i ,-man)$ e*k$"adan
temizlemi*dir ve =55 "$l /nce Qe"h:i Hk.er (azretleri J!%h"iddin:i Ara.EM 6K%"%c% Koca7 di"e ona
i*aret ile kita.$na "azm$*t$r7 *eklinde k$-aca anlatmakta ve daha fazla izah$n 'erekli olmad$&$n$ ilave
etmektedir.
A-len ($rvat olan .% devlet adam$ Anadol%)daki e*k$"a"$ katletmi* ve katletti&i e*k$"a"$ k%"%"a
att$rd$&$ iin de K%"%c% laka.$n$ alm$*t$r. T5 "a*$na kadar i-tikametli .ir ha"at "a*am$* ve Padi*ah)$n
#a.a iltifat$na mazhar olm%*t%r. #ir a-ra "ak$n ,-manl$ Devleti)ni alt -t eden Gel1lE i-"anlar$n$
!%rad Pa*a -ona erdirmi*tir. 2arihlerin ka"detti&ine '/re K%"%c% !%rad Pa*a)n$n -ene -ren .%
e*k$"a temizleme hareketi -$ra-$nda =5.555 k-%r e*k$"a /ldrlm*tr. Hl.ette ki .%nlar ara-$nda
ma-%m olanlar da vard$r ve .%l%na.ilir. Ancak ale"hteki ithamlar tamamen mezhe0 taa--%.%ndan
ka"naklanan ve tek tarafl$ olan a.artmalard$r.
M' F' Glen) ?esm: tarih de !le di!orB onu #alim/ gaddar/ hattar/ nne geleni ldren/ sonra
ku!ulara atan bir adam olarak anlat!or. +anki imdilerin anti=terr timi/ Ine!dou7daki "aili
mechuller/ asit ku!ular "ilanR (aalese"R
5arkl bir anlatm tar# olmu $ilinme!en Osmanl.
+oru1 Kitapn sistematiinde/ hep b!le pheli/ netameli sorular ve konular alt alta getirilip
arka arka!a sralannca/ nsanlarn #ihninde olumsu# bir e! brakma ihtimali de olabilir mi3 ,rada
olumlu mev#ular da sktrlabilir mi kitabn sistematiine3
M' F' Glen) Olumsu# e!lere cevap verili!orB ?isalelerden 4ok nakillerde de bulunu!or/ risale
"else"esi var *a#ar7da. ,slnda btl 4ok tasvir edilmeden/ br e!lere ha"i" iarette bulunduktan
sonra/ mesela di!elim *avu#/ --. $a!e#d cennetmekan/ bir Kanuni.. !aptklar e!leri/ adam S@ sene
devletin banda.. cihan devleti.. !abanclar bile imrendiri!or. $u g#el e!ler anlatlabilir. $ir de
kitabn i4ine deiik hadiseler sktrlnca/ di!elim burada N tane negati" hadise var/ bi# bunlarn
hepsini birden grnce KOsmanl devletinde de b!le kargaa varmR7 demeden kendimi#i alama!#.
O!sa ki bilmi!oru#/ gnm#de bir ha"tada dada bu kadar hadise olu!or. $irlemi (illetler i4inde/
silahl kuvvetler olarak ka4nc sradasn#/ mekani#e birliklerini# var/ u4aklarn# var/ "akat bir sr
hadise olu!or. Cannedi!orum/ bugn cere!an eden hadiselerin bir ha"tal/ btn Osmanl
dnemindekilere denktir. Dstad bir !erde iaret edi!orB deiik #amanlarda atlm tkrklerin
hepsine birden baknca insann midesi bulanr. O!sa ki bir asrda bir tane adam bir !ere bir tkrk
atm.. Osmanl dneminde bir tane mi/ iki tane mi recm olmu #inadan dola!. 8imdi alt asr
dnecek olursan#R Inm#de aile/ hassasi!et/ mahremi!et/ kskan4lk "alan !#nden her gn o
kadar olu!or/ o kadar kadn=erkek l!or. 9elevi#!onu her a4tn#da/ =bala!n= Kbilmem kiminle ne
!apt/ sonra sokan ortasnda vurdu/ sonra babasnn me#arnda ka"asna kurun skt.7 trnden
haberler du!u!orsunu#. <er gn ben#er haramiliklerle/ hadiselerle karla!orsunu#. %te bu st ste
!ma da b!le... 9abii kitaplarn a#i#liiR
+oru1 9arih: hadiselerin a!n!la deil de misli!le tekerrr ettiini bu!urmutunu#3 $u misli!eti
anlamak nasl olacak3
M' F' Glen) $ira# artlar ve konQonktr tesirli olur/ onlara !eni renkler/ #ellikle de kendi
rengini katar. *oksa her e! ben#er ekilde devam edi!or. $ugn !aplan me#alim/ !a da bir NO
(a!s7ta !aplan me#alim/ btn Osmanl dneminde !aplan me#alime denktir. NO (a!s7ta/ TN
(art7ta/ TN )!ll7de olan e!leri dnnB mesela binlerce gen4/ o vahet !uvas Iuantanemo
hapishanesinde !aplan #ulmlere denk bir ma#lumi!ete 9rki!e7de/ 9rki!e hapishanelerinde maru#
kald. <em milli!et4i hem de solcu gen4ler.. bir gi#li g4 onlar #t "ikirler olarak sokaa saldlar/
kran krana girdi o gen4ler birbirlerine/ sokaklar kan se!laplar!la doldu.. sonra tuttu onlar
hapishanelerde ikencelerle krdlar/ birer birer ldrdler. 6ok ksa/ S=5 senelik bir dnemde binlerce
insan #ulm grd. ;e hi4bir mant da !oktu o meselenin. <i4bir problemi halletmedi. NO (a!s7ta
ne olduB darbe !aptlar/ insanlar i4eri aldlar/ 4!# ksur milletvekilini adi eki!a gibi/ ahrda !atrr
gibi !atrdlar. %nsanlarn tabii ihti!a4larn bile grmelerine "rsat vermediler. O hatralarda vard/
(erhum (enderes7e !aplanlar. $u re#aletler dn!a milletlerinin g#nn i4ine baka baka !apld.
9arih a""etme# onu/ ,llah da a""etme#. 5akat imdi/ ihtilale teebbs etmi U=5 tane insan i4eri atlnca
k!amet koparl!or. Dni"orma dinlemeden/ adamlar orada kanunlar a!aklar altna alp 4ini!orlar.
<ukuka bakaldr!or/ asi!i mda"aa edi!orlar a4ktan a4a. <epsi re#alettir bunlarn. NO (a!s da
grdm ben/ TN (art da. TN (art7n gadrine uradm/ hapis !attm/ TN )!ll7de de alt sene ka4tm.
,lt sene/ si#e kola! gelir. $ir !ere girip Kburada kalacam7 di!orumB kapnn nnde bir tkrt
olunca/ Karaba! ha#rla/ ka4alm buradan7 di!orum. ,lt sene !urtsu#/ !uvas#.. kn ortasnda karn
i4ine gmlp kaldm# !erler oldu. 'ama# da !le bir !erde kl!orduk. 2ile kola!. ,ma benimki o
dier arkadalara gre ha"i" kald. 8imdi/ g!a asa!i ve ni#am temin adna !aptlar btn o
me#alimi. 'i!e Osmanl ni#am= alem adna evlatlarn ldrd #aman 4ok gr!orsunu#3 Ka4 tane
ldrlm adam var3 <epsini toplasan# T5 tane !apma#/ alt asr.. $innabi7nin 0(alik bin 'ebiV
i"ade ettii gibi/ %slam7n imalinde alt asr %slam7 korumu bir devlet. Onun sevab !le b!ktr ki/
o devlet hudutta nbet tutu!or gibi/ saati seneler hkmne ge4ecek sevap ka#anmtr. ,#a kola!.
Camanm#da bir ha"tada !aplan mesavi btn Osmanl dnemine datlsa mukabil gelir ona.
HFilei Osmaniye ad &erilen GenD Osman olayn ksaca zetler misinizA
<ile=i Osmani!e "enierilerin kazan kald$rarak CC. ,-man)$n can$na k$"d$klar$ b!k musibet
demektir ve ,-manl$ tarihinin en ac$ ola"lar$ndan .iridir. Q%.at KFK?)de KN "a*$nda"ken tahta 'een
ve Gen ,-man di"e de an$lan CC. ,-man Ara0a Dar-a Ratince @%nanca ve 9tal"anca .ilecek kadar
i"i "eti*mi* ve D1ri- "ah%t D1ri-E mahla-lar$"la *iir "azacak kadar da edi. idi.
CC. ,-man .az$ -ahalarda $-l1hat "a0mak ve .% $-lahata tamamen .oz%lma"a .a*la"an ka0$ k%l%
ocaklar$ndan .a*lamak ni"etinde"di. (atta (ale0 Qam ve !$-$r .e"ler.e"lerine emirler '/ndererek
Padi*ah)a -ad$k "eni .ir ord% te*kili iin 'izliden 'izli"e haz$rl$klara .a*lam$*t$.
#%n% ha.er alan ve i-"an etmek iin .ahane ara"an a-kerler Gen ,-man)$n (acca 'itmek
i-te"i*ini -%i-timal ettiler. Ka"$n0ederi ve Qe"hli-l1m olan H-)ad Hfendi CC. ,-man)a 6Padi*ahlara
hac l1z$m de&ildir+ ot%r%0 adl e"lemek evl1d$r. Gaiz ki .ir fitne z%h%r e"le"e.7 demi*+ verilen .%
fetva"$ ta-dik eden Aziz !ahmBd (d1"E (azretleri de S%ltan)$n fetva"a %"ma-$ iin ciddi ikaz
e"lemi*ti. Dakat Gen ,-man)$n hacca 'itme $-rar$ devam edince a-kerler .%n% f$r-at .ili0
a"akland$lar ve etraf$ "$k$0 d/ktkten -onra #1.:$ (m1"%n)dan ieri 'irdiler.
+oru1 $urada "etva m hakl/ Ien4 Osman m hakl3
M' F' Glen) Ien4 Osman7n gen4lii var. *apaca e!i s!lememeli!diB strateQiler/ planlar
s!lenme#. <a#ret sesli dnm orada bira#.
+oru1 <ac hususundaki "etva3
M' F' Glen) <ac hususunda.. Osmanl padiahlar gitmemiler. O koskocaman bir dn!aB
kendilerine gre ve o #amanki artlara u!gun istihbarat alar var onlarn. Kendisi merke#de
oturma!nca her e!i bileme#. $elli kulaklar vardr/ ta ?oma7!a/ ;i!ana7!a kadar kulaklar vardr
onlarn. O gn muhavere/ muvasala da atlarla/ develerle/ katrlarla olu!or. $!le bir dnemde bir
hacca gitmek alt a! srecek. ,lt a! devletin merke#inden u#aklama orada kargaa!a sebebi!et verir.
<a!r=i kesir i4in err=i kalil irtikab edilir/ dsturuna u!arakR
S%lt1n !%-tafa)"a zorla .E)at 'erekle*tirdi ve tahttan indirdikleri CC. ,-man)$ ,rta Gami"e
'etirdiler. #%rada "eni Sadrazam olan Kara Dav%d Pa*a)n$n talimat$"la kemend ile .o&ma"a
"eltendiler ama m%vaffak olama"$nca @edik%le)"e '/trdler ve maale-ef Dav%d Pa*a)n$n nez1retinde
orada !a"$- KF>>)de *ehid ettiler.
;>' Murad#n +ahsiyeti hakknda -arkl dedikodular yaylmaktadr' 9e-"h &e iDkici oldu$una
dair iddialar hakknda ne dersinizA
C;. !%rad)$n -ef1het iinde ve ikici old%&%"la alakal$ iddialar tamamen iftirad$r ve hi.ir temel
tarih kita.$nda ./"le .ir *e" ka"dedilmemi*tir.
M' F' Glen) ,dam sigara! !asak etmi/ sigara i4enleri adm adm takip edi!orB k!a"et
deitirip !eraltnda gi#li me!haneleri bas!or.
#% iddia ve iftiralar$n arka-$nda da ondan ok korkm%* ve /lmne zi"ade-i"le -evinmi* olan
#at$l$ lkeler vard$r. Zira (ammer)in ifade-i"le 6N. !%rad)$n idare-i -a"e-inde ,-manl$n$n /mr
"ar$m a-$r %zam$*t$r.7 N. !%rad ,-manl$ taht$nda KF "$l kalm$* valide-inin ni"a.eti ile 'een ilk ?
-ene anar*i "$llar$ olm%* ama o iktidar$ .tn"le ele ald$ktan -onra hem a-a"i*i -a&lam$* hem de
.izzat kat$ld$&$ Revan ve #a&dad Seferleri netice-inde KF<T "$l$nda #a&dad)$ 9ran)$n elinden al$0
"eniden ,-manl$ lke-ine katarak D1tih:i #a&dad %nvan$n$ kazanm$*t$r.
M' F' Glen) ,lt a!da !apm bu ii/ ?evan kk de vardr malum. 8ecere=i 'umani!e7de
(uh!iddin ibn=i ,rabi ona da iaret edi!orB tabii o imalar anlamak #ordur da/ "akat i"ade di!or alt
a!da ?evan7a gidip geleceini.
9-tan.%l)da KF<< "$l$nda $kan ve 9-tan.%l)%n "akla*$k .e*te .irini "ak$0 "$kan ."k "an'$n
zerine .%n% da .ahane eden C;. !%rad ttn ekme"i ve ttn ime"i "a-aklam$*t$r. Ancak .%n%nla
kalmam$*+ Qe"hli-l1mdan ald$&$ fetva"la $kar$lan "a-a&a %"ma"anlar$ devlete i-"an etmi* ka.%l
edi0 katletme"e .a*lam$*t$r. C;. !%rad ttn "a-a&$ ile "etinmemi*+ o devirde zor.alar$n i*-izlerin ve
e*k$"an$n to0lant$ "erleri haline 'elen kahvehaneleri de hem ka0atm$* ve hem de "a-a&a ra&men iki
ii0 -arho* olanlar$ 'erekli cezalarla cezaland$rm$*t$r+ .az$ tarihilere '/re .tn ,-manl$ arazilerinde
"akla*$k >5.555 e*k$"a"$ ortadan kald$rm$*t$r. Hl.ette ki .% ta-fi"eler -$ra-$nda .az$ mazl%mlar da
z%lme mar%z kalm$* ola.ilir.
C;. !%rad)$n deh1-$ derin zek1-$ kork% hi--ine tamamen "a.anc$ olma-$ her trl me*akkate
tahamml etme-i ve 'l k%vvetli "a0$-$ ord%"% ."lemi*tir.
M' F' Glen) O ?eat )krem Ko4u7nun i"adesine gre/ di!or ki F okkalk bir adam bir eli!le/
F okkalk bir adam da dier eli!le kaldr!or.
+oru1 $a# ma#lumlarn #ulme maru# kalm olabileceinden bahsetmesine gerek var m3
M' F' Glen) <erhalde ba#lar !le iddia edi!orB ba#s 4ok masumdu/ ma#lumdu.. o arada
onlara da olan oldu. ,llah7n adet=i sbhani!esinde de !le !ani/ #el#ele olu!or/ #alimlerin !#nden
ma#lumlar da "elakete uru!or. (a#lumlar Hennet7e gidi!or/ #alimler Hehennem7de ce#alarn
bulu!or. )r#incan ve %#mir #el#elesi mnasebeti!le Dstad <a#retleri !a#d o risalede a!n e!i
s!l!or.
2arihilerin nakletti&ine '/re att$&$ ok tfek mermi-inden %za&a d*erdi ve (ammer)in
ifade-i"le att$&$ ciridin delme"ece&i madde "okt%.
#az$ tarihilerin hicrE K.555 "$l$ndan -onra 'elen Padi*ahlar$n en ."& ka.%l ettikleri ve dede-i
@av%z S%lt1n Selim)e .enzettikleri S%lt1n !%rad ok a&$r *artlarda oc%k "a*$nda tahta 'eme-ine
ra&men ,-manl$ Devleti ieri-inde h%z%r ve a-a"i*i -a&lam$*+ d$*ar$"a kar*$ kork%t%c% *evkette .ir
devlet cihan$n en ."k v%r%c% k%vveti halinde dzenledi&i .ir ord% ve $-l1h edilmi* .ir mali"e
.$rakm$*t$r. ,n%n talih-izli&i arkada*lar$n$n ve -onra da -adrazamlar$n$n li"akat-izli&idir. N1im1 der
kiA 6Ooc%kl%&%nda /rnek .ir h1k1n ha"at$ "a*a"an C;. !%rad 'enli&inin ilk "$llar$ndan iti.aren hev1
ve heve-lerini tahrik eden k/t arkada*lar$ "znden Jharamlara 'irmemekle .era.erM rt.e-ine l1"$k
olma"an .az$ i*lere te*e..- e"ledi. Soh.etlerinde :@av%z)da old%&% 'i.i: he0 ehl:i kemal .%l%n-a"d$
-elefleri olan Padi*ahlar$ %n%tt%r%rd% ve .% zamana kadar on%n 'i.i .ir Padi*ah '/rlmezdi7.
M' F' Glen) O tara"n da bilmi!orum/ se"ihlerle birlikte dp kalktna dair bir e!
bilmi!orum.
;>' Murad#n kendi dneminde uDma denemeleri ya,an Hezar-en :hmed Gelebi#yi idam
ettirdi$i sylenmektedir' :caba do$ru mudurA
9dam iddia-$ do&r% de&ildir+ ancak -r'n edildi&i do&r%d%r. (ezarfen Ahmed Oele.i %ma
ta-ar$-$n$ ilk 'erekle*tiren .ir .il'in olarak havac$l$k tarihinde "erini al$rken 0lan/rcl&n de
/ncl&n "a0m$* old%. Onk o .ir 0lan/rc 'i.i rz'ar$n e-i*ini dikkate alm$* ve %%*%n% ona
'/re 'erekle*tirmi*ti. #% .a*ar$-$n$ '/ren halk ona 6.in fenli7 m1n1-$nda 6(ezarfen7 l1ka.$n$ takt$.
9lk /nce ,k !e"dan$ndan k$-a me-afeli dok%z deneme "a0t$+ he0-inde de .a*ar$l$ old%. K5.da
Rodo- rz'ar$n$n da "ard$m$"la .ir k%* 'i.i %%0 9-tan.%l #o&az$n$ 'eti -kdar)daki Do&anc$lar)a
indi. ,n%n .% .a*ar$-$ndan ho*lanan S%lt1n C;. !%rad kendi-ine .ir ke-e alt$n verdi. !aale-ef .%
ih-an$na ra&men S%ltan)$n 6#/"le kim-elerin .eka-$ caiz de&il7 dedi&i ve Gez1ir)e -r'n edilen
(ezarfen)in orada vefat etti&i Hvli"a Oele.i)nin ka"$tlar$ ara-$ndad$r.
9dam edildi&i ve der"a"a at$ld$&$ iddia-$ a-la do&r% de&ildir.
Fzenin kF+i-i kabul edilen 7a@ar" &eya 7a@r" Hasan Gelebi#nin de idam edildi$i &eya
/eyhlislFm ?ahya =-endi tara-ndan en@ellendi$i sylenmektedir' Bu do$ru mudurA
Ra'ari (a-an Oele.i fzecili&in ata-$ -a"$lmaktad$r. Dze ile %an ilk 2rk)tr. KF<< "$l$nda N.
!%rad)$n k$z$ Ka"a S%lt1n)$n do&d%&% 'ece "a0$lan *enlikler -$ra-$nda fze"le %ma hnerini '/-terdi.
Hvli"a Oele.i Se"ahatname)-inde hadi-e"i */"le anlat$rA
6!%rad (1n)$n Ka"a S%lt1n i-imli k$z$ dn"a"a 'eldi&i 'ece akika k%r.an$ *enli&i old%. #%
Ra'arE (a-an elli okka .ar%t mac%n%ndan "edi koll% .ir fi*ek Ecad e"ledi. Sara".%rn%)nda (nk1r
h%z%r%nda fi*en'e .indi ve *akirtleri fitili ate*lediler. Ra'arE 6Padi*ah$m -eni (%da)"a $-marlad$m. 9-a
Ne.i ile kon%*ma&a 'idi"or%m7 di"erek -ema"a f$rlad$. @an$nda olan di&er fi*ekleri ate*le"i0 rB":%
der"a"$ $ra&an e"ledi Jdenizin "zn a"d$nlatt$M. Di*en':i ke.irinin .ar%t% kalma"$nca zemine do&r%
inerken kartal kanatlar$n$ aarak Sinan Pa*a K/*k /nnde der"a"a indi ve 0adi*ah$n h%z%r%na 'eldi.
Zemini .B- ederek 6Padi*ah$m 9-1 Ne.E -ana -elam -/"ledi7 di"erek *aka"a .a*lad$. #ir ke-e ake
ih-an ol%n%0 45 ake ile -i0ahi "az$ld$.7
#% kon%daki en /nemli ka"nak olan Hvli"a Oele.i)nin Se"ahatname)-inde ne (ezarfen)in ve ne
de Ra'arE (a-an Oele.i)nin .% ilmE .%l%*lar$ndan dola"$ idam edildiklerine dair .ir ka"da
ra-tlanmamaktad$r. (atta tam ter-ine .%nlar$n taltif edildiklerine dair izahlar vard$r.
;' .brahim#e <eli .brahim denmektedir' GerDekten deli midirA 9ultFn .brahim de&rinin
tam ze&k sa-a de&ri oldu$u &e bunda da 3elli Haseki ba+ta olmak zere 9aray Kadnlarnn
rol bulundu$u sylenmektedir' Bunlar do$ru mudurA
S%lt1n C. Ahmed)in !ah0e"ker K/-em S%lt1n)dan KFK= "$l$nda dn"a"a 'elen oc%&% olan C.
9.rahim >N "a*$nda KFN5 "$l$nda a&a.e"i C;. !%rad)$n vefat$ndan -onra 'eride kalan tek ,-mano&l%
olarak tahta ot%rd%. !aale-ef kendi-i di&er ,-manl$ Padi*ahlar$ derece-inde tah-il ve ter.i"e-ini
tamamlamam$*t$.
M' F' Glen) $a#lar 4ok ar e!ler s!l!orlarB *eni4eri k!am ettii #aman bir kedi gibi
rk!or/ titri!ordu/ pencereden bak!ordu.. di!orlar. O ?eat )krem Ko4u da !le anlatr. $u da
doru mu deil mi/ salam m.. belli deil3 ,bisi kadar iradeli olma!abilir/ bunlar ne derece doru
bilemi!oru#. $at7da vakanvislerin grlerine gre tarihin salam temellere da!andrlmasna
karlk bi#de !le bir e! olduu s!leneme#. O gne gre )vli!a 6elebi7nin !apt e!leri ha"i"e
almamak la#m da/ "akat )vli!a 6elebi sebep=sonu4/ illet=malul mnasebeti i4inde tarih !a#an bir
tarih4i deil/ se!!ah daha #i!ade. <atta (esudi !%rBc%)z:Zehe. J,ltn 6a!rlarV7nda bundan daha
tutarl e!ler bahseder/ bundan 4ok evvel. O Aendname7sinde +e"ername7den daha tutarldr.
Zira ha"at$n$ zindan 'i.i olan kendi daire-inde 'eirmi*+ d/rt a&a.e"inin idam$na *ahitlik etti&i
'i.i CC. ,-man ve C;. !%rad zamanlar$nda cere"an eden ac$ ola"lar$ da .izzat "a*am$*t$. #tn
.%nlar vc%d%nda .az$ ar$zalara ve hatta tarihilerin nakline '/re *iddetli .ir mi'rene "ol am$*t$.
Devrinin *artlar$ '/z /nne al$nd$&$nda S%lt1n 9.rahim)in m%hakeme-inde ve idr1k
melekelerinde .ir .oz%kl%k olmad$&$n$ %zmanlar .elirtmektedirler. Ac$l$ 'emi*i i"i .ir e&itim
'/rmemi* olma-$ *ah-i"etinin ot%rma"$*$ ve .%nlarla .irlikte -or%ml%l%k d%"'%-%n%n fazlal$&$ on%
.% hale -okan -e.e0lerdir. P-ikotik ve deli de&ildir. Zaten hekimler de elem:i a-a.E te*hi-ini
ko"m%*lard$r ki .% ha-tal$k akl$ .ozan cinnet trnde .ir ha-tal$k -a"$lmamaktad$r. Q% halde Deli
9.rahim i-nad$ "anl$*t$r. C. 9.rahim)in mtevaz$ -ade:dil h$r- ve '%r%rdan %zak elma- 'i.i "re&i olan
ve ha--a- "a0$da .ir in-an old%&%nda tarihiler mttefiktirler. (er zaman hatalar$n$ ka.%l eden .ir
*ah$-t$r.
2ahta 'eti&inde kendi-inden .a*ka ,-manl$ (anedan$na men-%0 erkek oc%k mevc%t de&ildir.
(alk a-ker ve /zellikle de -ara" C. 9.rahim)in erkek oc%&% olma-$n$ *iddetle arz% etmektedirler. #%
-e.e0le ;alide S%lt1n .a*ta olmak zere evre-i zaten ha"at$ -$k$nt$l$ olan S%lt1n 9.rahim)in me*r%
dairede de ol-a ok -a"$da c1ri"e ile .era.er olma-$n$ te*vik etmi*lerdir ve on% i-ter i-temez
kad$nlar$n dmen -%"%na -rklemi*lerdir. #a*ta 2elli (a-eki olmak zere (a-ekileri ve Sara")daki
m%-1hi.eleri ona i-tediklerini "a0t$r$r hale 'elmi*ler+ .% da devlet iinde ok ."k i-raflara
karma*a"a -%ii-timale r*vet al$0 verme"e ve hatta .azen da z%lme -e.e0 olm%*t%r.
@azara '/re C. 9.rahim)in /nemli .ir talih-izli&i de anne-i ve ;alide S%lt1n olan Ksem
Sultnn varld$r. #iraz /nce -a"d$&$m$z ol%m-%zl%klar$n .a*$nda da maale-ef .% kad$n
.%l%nmaktad$r. nceleri anne-inin ihtira-$n$ .ildi&i iin 2o0ka0$)dan H-ki Sara")a '/ndererek .%
dertten k%rt%lmak i-temi*tir. Ancak m%vaffak old%&%n% -/"lemek mmkn de&ildir.
Padi*ah olmadan evvelki -tre-li ha"at$n da te-iri"le onda -am%r merak$n$n a*$r$l$&$ ve .% "zden
-am%r ver'i-i ko"ma-$ mcevherli ka"$klar "a0t$rma-$ ve do&r%l%&% *0heli olmakla .irlikte -akal$n$n
tellerine inciler dizdirme-i 'i.i 'ari0 davran$*lar$ .%l%nd%&% -/"lenmektedir ki .% -e.e0lerle on%n
d/nemine Sam%r Devri .ile denmi*tir.
M' F' Glen) J!durulmu e!ler.. ite bira# nce bahsettiim tarih4i !le !a#!or. Kutsal deil/
mteal bir varlk deil/ insan niha!etinde. Ksem gibi bira# da hrsl bir kadn var. <rs baka/ ba#
!anllklar !apma baka. $ugn idare eden insanlar i4inde de be vakit nama#n klan/ u4akta bile
nama#n ka4rma!an insanlar varB "akat o kadar da 4ok g4l hrslar var/ ha#ms#lklar var. O
kadnda da !le hrs var.. ve !eni4eri onun da ban !i!or. Ka4!or saklan!or/ !kle "alan giri!or/
ba# delikler varm ora!a saklan!or. ,ma !eni4erinin elinden kurtulam!or. 8imdi !le bir annenin
hrs s# konusu. +onra sara! baslm elli de"a. Osmanl tarihinde 4ok nemli bir sima olan <a"#
Aaa7! 4ocuk hnkarn g# nnde par4alamlar. $u hadiselerin iki tanesini !aa!nca delirir
insan. ,bisini ldr!orlar/ br abisini Ien4 Osman7 mnckla!arak ldr!orlar. *eni4eriler
istihkak ettikleri e!i bulu!orlar/ "akat !le !aplmal m!d/ !aplmamal m!d/ slah kabil mi!di
onun3
#tn .% i-raflar lk-ler ve .%n% taki0 eden hak-$zl$k ve -%ii-timaller ,-manl$ (azine-ini
.at$rma nokta-$na 'etirince vatanda*a "eni "eni ver'iler konma"a .a*lanm$*t$r. #%na ac$ .ir mi-1l
olmak zere 2elli (a-eki)"i nikahlarken mehir olarak !$-$r (azine-ini verme-ini on%n i-te&i zerine
daire-ini krkler ve -am%rlarla d/*etme-ini zikrede.iliriz. Nitekim .% hal %leman$n ve ocak a&alar$n$n
i-"an$na ve neticede kendi-inin *ehid edilme-ine -e.e0 olm%*t%r.
Geva.$n -on%nda 6#%nlar$ .ilmek tarihten i.ret almak iin *artt$r.7 di"en "azar -%izanlara mani
olmak iin *%n% da ilave etmektedirA #% zevk -afa"$ ke-inlikle .%'nk anlamda 'a"r:i me*r%
e&lenceler olarak anlamak do&r% de&ildir. !e*r% dairedeki ke"fin -%ii-timali -/z kon%-%d%r. #%
-e.e0le .az$ .at$l$ "azarlar$n f$r-at$ 'animet .ilerek anlatt$klar$ 'a"r:i me*r% e&lence tarzlar$
"ak$*t$rma ve iftiralardan i.arettir.
M' F' Glen) O &ale 2evri7nde de gnm#de anlald ekilde bir bohemlik/ bir ha!vanilik
!ok. 5akat %slami !ap!a gre 4ok a!kr e!ler var. O sadabat ke!i"leri/ sa"alar.. o cismani ak/
mekler.. o gn s!lenen e!lerR 'edimler dn!as/ )nderuni ;as"lar dn!asR $unlar gnm#de
ga!et meru sa!l!or. Onun i4in ona kar da malum is!an olu!or/ oralar !akp !k!orlar/ +adabat.
8imdi bir par4asn ih!a etmiler de galiba bir par4as igal. *ah!a Kemal di!or ki/ O +adabat
kenarnda ka!ann #erine en son oturup )nderuni ;s"7n
6#lme #l"ne e! dil=rb dil bala!anlardan
Ka4nma te=i aknla barn dala!anlardan
2er mi ictinb etmek senin4n ala!anlardan
+irik=i 4emimin bak "ark var m 4ala!anlardan.
arksn s!le!en ben oldum.. $irka4 arkada gitmitik ora!aB dedim ki <a!r stad sen deil onu
ben s!le!eceimP. 9a da bulduk. $ir arkada dedi ki =,llah selamet versin= <ocam asl imdi
oturup alamak la#mP. <i4 unutmam/ E sonras!d.
+oru1 Aar4a par4a da olsa/ hkmdarlarn anneleri ve!a kadnlarn rolleri3.. bu tr idare!e
talip olanlarn ve!a herhangi bir !erde olanlarn hanmlarnn ilere mdahalesi..3
M. F. Glen: %!i olduu dnem de olmu. )sas hanmn i!i olmas nemli. )"endimi# sallallahu
ale!hi ve sellem <ude!bi!e (usalahas7nda Dmm +eleme validemi#7in "ikrini almam m3 ,ie
validemi#le 4ok e!i grmemi mi3 <a"sa validemi#e bir e! sormam m3 +orduu kadn da olsa/
4ocuk da olsa bunda bir mah#ur !ok. )vet/ nemli olan/ o kadnlarn ruh kvam mev#uudur.
;;' Osman#dan itibaren Osmanl idaresinde kadnlar saltanatnn ba+lad$ &e bunun ba+n
da Ksem 9ultFn#n Dekti$i sylenmektedir' Bu iddialarn asl nedirA
@azara '/re maale-ef .% iddialar$n .ir k$-m$ do&r%d%r. Kad$nlar Saltanat$ ok za"$f da ol-a
Kan%ni devrinde (rrem S%lt1n ile .a*lam$* ve C;. !ehmed)in K/0rl)leri i* .a*$na 'etirme-ine
kadar devam etmi*tir.
#ilindi&i 'i.i !ah0e"ker S%lt1n t"-zl& "ah%t di&er ha-ekilerin J'/zdelerinM /nne 'eme-i
-e.e.i"le K/-em S%lt1n di"e adland$r$lm$*t$r+ C. Ahmed)in kad$n efendi-i C;. !%r1d ve C. 9.rahim)in
de anne-idir. A-$l ad$ Ana-ta-ia ve .a.a-$ da .ir R%m 0a0az$ olan .% kad$n ,-manl$ -ara"$na c1ri"e
olarak 'irmi* ve !-lman old%ktan -onra Padi*ah)$n kad$n efendili&ine kadar "k-elmi*tir.
C;. !%rad)$n .irinci -altanat devre-i "ani C;. !%rad)$n i-men Padi*ah old%&% ancak devleti
anne-i K/-em S%lt1n ile Sadrazamlar Qe"hli-l1m ve .enzeri devlet adamlar$n$n "/netti&i devre
KF><:KF<> "$llar$ ara-$nda ? k-%r -ene devam etmi*tir.
K/-em S%ltan di&er o&l% C. 9.rahim tahta ot%r%nca ;alide S%lt1n -$fat$"la devleti idare etme"i
-rdrm*tr. Dakat S%lt1n 9.rahim han$mlar$ daha etkili olma"a .a*la"$nca anne-ini dinlememi*+
hatta on% Sara")dan %zakla*t$rm$*t$r.
K/-em S%lt1n)$n devlet i*lerini Padi*ah 'i.i "rtt& a-$l d/nem tor%n% N. !ehmed devridir.
9-l1m h%k%k%n%n arad$&$ *artlar$n o&%nl%&% .%l%nmad$&$ halde ,-manl$ taht$na ot%ran N. !ehmed
KFN> "$l$nda dn"a"a 'elmi* ve 4 "a*$na .a-madan Padi*ah olm%* m-te-na .ir *ah-i"ettir. Hrt%&r%l
G1zE ve ,-man G1zE -a"$lmaz-a Kan%ni)den -onra en %z%n -re J<T "$lM tahtta kalan ,-manl$
Padi*ah$d$r. Kendi-ini devlet i*lerinden %zakla*t$rd$&$ iin o&l%n%n idam$na dahi '/z "%man K/-em
S%lt1n 4 "a*$ndaki tor%n%n% tahta 'eirmekle i-tedi&ine kav%*m%*t%. Ava merak$ -e.e.i"le Avc$
!ehmed de denen N. !ehmed -altanat "$llar$n$n ilk d/neminde -adece *eklen 0adi*ah idi. A-$l i*leri
"rten i-e ;alide S%lt1n -$fat$"la K/-em S%lt1nd$. Sadrazamlar$ .ile ta"in edi0 i-tifalar$n$ ka.%l
edecek kadar devlet i*leri"le i ie"di. N. !ehmed)in anne-i 2%rhan S%lt1n .a*ta olmak zere herke-
.% d%r%mdan *ik1"eti"di. K/-em S%ltan 'cnn za"$flad$&$n$ hi--edince N. !ehmed)i indiri0
"erine karde*i CC. Sle"man)$ tahta 'eirme 0lanlar$na .a*lad$+ ancak 0lan d%"%ld% ve KK "$ldan fazla
N1i.e -$fat$"la .ir cihan devletini idare ettikten -onra < H"ll KF=K 'ece-i Padi*ah ve 2%rhan ;alide
S%lt1n)$n adamlar$ taraf$ndan .o&%larak /ldrld. Art$k ;1lide:i QehEde ve"a ;1lide:i !aktBle di"e
an$l$r old%.
@azar K/-em S%ltanla alakal$ -/zlerini tamamlarken *%n% da ilave edi"orA #tn .%
anlat$lanlardan K/-em S%lt1n)$n e-ki dinine 'eri d/nd& ve"a i"i .ir !-lman olmad$&$ 'i.i "anl$*
manalar $kar$lmamal$d$r. #tn .% anlat$lanlar kad$nlar$n da -altanata kar*$ ne kadar alakal$
old%klar$n$n delilleridir ve a"n$ zamanda ,-manl$ Devleti)nde kad$n d/rt d%var ara-$nda"d$ *eklindeki
itirazlara kar*$ da m*ahha- .ir ceva0t$r. #%n%n "an$nda K/-em S%lt1n i"i .ir !-lman idi. (er -ene
ha0i-haneleri dola*$r ve .ortan t%t%kl% olanlar$ k%rtar$rd$. Dakirlere her zaman "ard$m ederdi. (a"$r
e-erleri ara-$nda medre-eleri mekte0leri D1r)l:(adi-leri ve -e.illeri .%l%nmaktad$r. Saltanat$
mddetince .iriktirdi&i -ervet i-e tamamen hazine"e devredilmi*tir.
M' F' Glen) 2emek ki ba#larnn hkmetme ve idare!e karma hrs olu!or.
Ksem 9ultan#dan sonra B' Mehmed#in annesi 3urhan 9ultFn#n de&leti tek ba+na idare
etti$i sylenmektedir' Bu da do$ru mudurA
K$-men do&r%d%r+ ancak (atice 2%rhan S%lt1n (rrem ve K/-em S%lt1n ile k$"a-lanma"acak
kadar i"i kal.li ve devletin -el1metini d*nen .ir han$mefendidir. KF>4 "$l$nda R%- .ir ailenin oc%&%
olarak dn"a"a 'elen -onradan kad$n efendili&e "k-elen (atice 2%rhan S%lt1n o&l% N. !ehmed 4
"a*$nda Padi*ah ol%nca K/-em S%lt1n ile olan N1i.elik mcadeleleri .a*lam$* ve KF=K "$l$nda K/-em
S%lt1n .o&d%r%l%nca tam <N "$l ;alide S%ltanl$k makam$nda kalmak zere ,-manl$ Devleti)nin o
zamanlar ikinci 0rotokol olan makama 'emi*tir. ;1lide:i !%azzama %nvan$ ona aittir. Zira KF=F
"$l$nda devleti K/0rl)lere devredince"e kadar tam mana-$"la .ir Padi*ah 'i.idir. Aziller ve ta"inler
art$k on%n hatt:$ hm1"Bn% ile "a0$lmaktad$r. !hrn zerinde 6!azhar:$ Rtf:i Samed ;1lide:i
S%lt1n !ehmed7 "az$lacak kadar iktidar$ artm$*t$r. Oevre-inin te-iri"le "anl$*l$klar "a0t$&$ da
olm%*t%r+ K/-em S%lt1n zaman$ndaki -%ii-timaller k$-men de ol-a on%n zaman$nda da devam etmi*tir.
Dakat on%n iktidar h$r-$ "okt%r+ "etkilerini d/rt .e* -ene k%llanm$*-a da !imar Ka-$m A&a ve .enzeri
.a-iret -ahi.i in-anlar$n tav-i"e-i ile devlet i*lerini KF=F "$l$nda tamamen K/0rl !ehmed Pa*a)"a
devretmi* ve kendi-i de .tn vaktini i.adet d%a ve ha"ra tah-i- etmi*tir.
HIJK =yll#nde meydana @elen >iyana Boz@ununun sebe,leri neler olabilirA Merzi-onlu
Kara Musta-a Ea+a#nn kabahati &ar mdrA
(er m%-i.et .ir cina"etin netice-idir ve .ir mk1fat$n da m%kaddime-idir.
M' F' Glen) ,hmet ,kgnd# be!7in ?isalelere vuku"i!eti i"adelerine de !ans!or. ?isalelerden
4ok g#el iktibaslar olu!or. $u tesbit de onlardan biri.
, halde .% .oz'%n felaketinin de .ir -e.e.i vard$r. #% -e.e.i -adece Kara !%-tafa Pa*a)n$n
.az$ taktik ve *ah-i"et k%-%rlar$na "klemek do&r% de&ildir. (adi-enin old%&% 'nlerde ,-manl$
;ak)anvi-i olan Silahd1r !ehmed Hfendi .% nokta"$ ok 'zel /zetlemi*tir. ,n%n '/r*lerini de e-a-
alarak .ir iki nokta"$ a$klamakta "arar vard$r.
KM #% -efere kat$lan ,-manl$ ord%-%n%n maddi haz$rl$&$ -on derece mkemmel idi. 2o0%"la
tfe&i"le ve ord%n%n di&er donan$m$"la d*man k%vvetlerine ezici .ir -tnl& mevc%tt%. Ancak a-$l
can damar$n$ te*kil eden a-ker 'r%.% Allah)$n .% nimetlerine *kretme-ini .ilmemi*tir. (atta -efer
-$ra-$nda a-kerin ve hem de Rece0 Qa.an ve Ramazan a"$na ra-tla"an m.arek 'nlerde nimetin
*krn eda edecek "erde *$mard$klar$ ve 'a"r:i me*r% fiilleri i*ledikleri .izzat ,-manl$ tarihileri
taraf$ndan a$ka ifade edilmi*tir. #% arada Kara !%-tafa Pa*a)n$n fevkalade i-tikametli .ir ha"at$
old%&%n% hemen .elirtelim.
>M !aale-ef k%rma" he"eti a-kerin okl%&%na ve intizam$na .akarak '%r%ra ka0$lm$* ve hem
K$r$m (an$ !%rad Gira" ve hem de Hrdel Kral$ !ihal)in ikazlar$na ria"et edilmemi*tir. ,nlar
@an$kkale)nin fethedilerek ;i"ana)n$n 'elecek "$la .$rak$lma-$n$ $-rarla tav-i"e etmi*lerdir.
M' F' Glen) $a# tarih4iler/ bo#guna Iira!larn sebebi!et verdiini s!lerler. Kendileri
sadra#amlk beklediklerinden ve bu talepleri ger4eklemediinden ha#ms#a dmlerB ora!a
giderken de gnls#ler. Onlarn netice!i hesap edemeden !aptklar ihmaller ve hatalar bo#guna
sebep olmu. *oksa (er#i"onlu7nun strateQisi ve taktii !anl deil orada. ,vrupallarn tam boa#n
skaca bir durumda arkadan han4erleni!or olabilir. %hanet mev#uu.. pe!gamber olacak ki ,llah
haber versin.. (er#i"onlu ne bilsin.
<M ,-manl$ ord%-%na ve /zellikle de "enieri oca&$na va-$f-$z in-anlar$n al$n$*lar$ ilk ac$
me"ve-ini ;i"ana .oz'%n%nda vermi*tir. Onk a-kerin /nemli .ir k$-m$ i* ciddi"e .inince
;i"ana)"a 'elince"e kadar elde ettikleri 'animetin ve -ervetin derdine d*m*ler ve a-$l 'aza"$
%n%tm%*lard$r. A-kerin okl%&%n%n de&il 6/lr-em *ehid kal$r-am 'azi7 r%h%na -ahi0 olman$n /nemi
.%rada anla*$lmaktad$r.
NM Daha /nceki 'azalarda en ."k va-$flar$ 9-l1m)$n te-.it etti&i %-%ller ereve-inde har0
etmek in-anlar$n mal ve $rzlar$na '/z dikmemek olan ,-manl$ a-kerleri .% -eferde 'etikleri "erlerde
ciddi tahri.atlar "a0m$*lar ve 9-l1m)$n .% %lvi d-t%rlar$na tam ria"et edememi*lerdir.
=M Hl.ette ki .tn .%nlar$n "an$nda maddi -e.e0ler de vard$r. #%nlar$n .a*$nda iki a"$ .%lan
m%ha-ara -$ra-$nda a-kerin "or'%n ve .itkin d*me-i har.in e-a-$n$ te*kil eden atlar$n k$-men
.ak$m-$z kalmalar$ kom%tanlar$n taktik hatalar$ ve niha"et K$r$m (an$)n$n neticenin .% kadar vahim
olaca&$n$ he-a0 edeme"erek !%-tafa Pa*a)"a ihanet etme-i .%nlardan .az$lar$d$r.
M' F' Glen) Krm <an derken/ buradaki Ia#i Iira! deil/ o ve"al olmu 2evlet=i ,li!e!e
kar. Mmrn *avu# +elim gibi at stnde ge4irmi bir adam/ kartrmamak la#mB Krm <anlar
vard ve 2evlet=i ali!e!e bal!dlar.M
7ale <e&ri han@i dnemdirA 7ale <e&rinde ya,lan e$lenceler nelerdir &e @ayri me+ru
e$lenceler &ar mdrA
(em CCC. Ahmed ve hem de damad$ ve -adrazam$ olan 9.rahim Pa*a -%lha me"illi -akin ve
e&lenceli ha"at$ -even mla"im in-anlard$. #% "arat$l$*lar$ 'ere&i olarak K4K?:K4<5 tarihleri ara-$nda
zi"afetten zi"afete ko*t%rd%klar$ ve me*r% dairede e&lenceli .ir ha"at "a*ad$klar$ '/rlmektedir. Rale
Devri de&erlendirildi&inde *% manzara orta"a $kmaktad$rA
Rale Devri denilen .% d/nemde ."k ma-raflarla in*a edilen Ka&$thane)deki Sa)d1.1d
K/*knde -kdar)daki Qeref:1.1d)da #e"ler.e"indeki #a&:$ Derah #ahe-inde O$ra&an
#ahe-inde ve .enzeri ok -a"$da -ara" ve .ahelerde Padi*ah)$n da ara -$ra kat$ld$&$ helva -oh.etleri
ve R1le e&lencelerinin "a0$ld$&$ do&r%d%r. (atta .% e&lencelerin .az$lar$na me*r% dairede kalmak
*art$"la -azendeler de davet edilmi*tir. Rale e&lenceleri -e.e.i"le lale"e d*knlk artm$* ve hatta
lalenin ><N e*idi "eti*tirilmi*tir. Padi*ah$n .%na /zel /nem veri0 ferman "a"$nlad$&$ da do&r%d%r.
Ancak .% zi"afetleri anlatan tarih kita0lar$ tetkik edilir-e helva -oh.etleri lale e&lenceleri ve
di&er terti0 edilen zi"afetlere .a*ta Qe"hli-l1m olmak zere o devrin ilim fikir ve ede.i"at adamlar$
da m%tlaka kat$lm$*t$r. Qe"hli-l1m$n da iinde "er ald$&$ zi"afet ve e&lencelerin 'a"r:i me*r% old%&%
d*nlemez ve zaten tarih kita0lar$ .% e&lence ve zi"afetlerde neler "a0$ld$&$n$ .tn a"r$nt$lar$"la
anlatmaktad$rlar. #% a"r$nt$lar$n iinde haram olan .ir *e" '/ze ar0mamaktad$r.
Padi*ah ve -adrazam$n me*r% dairede de ol-a vaktinin o&%n% zi"afetler ve e&lencelerde
'eirme-i halk ara-$nda maale-ef ahlak-$zl$&$n "a"$lma-$na ve e&lencelerin me*r% daireden 'a"r:i
me*r% daire"e ka"ma-$na "ol am$*t$r. , halde Rale Devrinde 9-tan.%l)da 'a"r:i me*r% ha"at$n di&er
d/nemlere oranla artt$&$ a-la ink1r ol%namaz. !e-ela e&lenceli ve zi"afetli ha"atlar halk ara-$nda .az$
'enlerin af"on ve e-rar k%llanma-$na "ol am$* ve me-elenin ok ciddi .ir nokta"a %la*ma-$ndan
dola"$ Qe"hli-l1mdan .% kon%da fetva tale.inde .%l%n%lm%*t%r. Qe"hli-l1m da verdi&i fetvada
af"on ve e-rar k%llanman$n 9-l1m (%k%k%na '/re haram old%&%n% k%llananlar$n ve -atanlar$n -r'n
ve 0ara ceza-$ 'i.i ok *iddetli ta)zEr cezalar$ ile cezaland$r$lmalar$n$ k%llan$lma-$n$n helal old%&%n%
iddia ederek te*vikte .%l%nanlar$n idam edilme-i 'erekti&ini ifade etmi*tir.
#%na *%n% da ilave etmek 'erekmektedirA K4<K tarihli .ir fermana '/re 9-tan.%l)da kad$nlar$n
'i"im ve k%*amlar$n$n 'a"r:i me*r% fiillere "ol aacak *ekilde .oz%ld%&% ve .% "zden .az$ irkin
hadi-elerin me"dana 'eldi&i .% -e.e0le 9-lama a"k$r$ 'i"imlerin "a-aklanma-$ ve .%n%n "ol at$&$
ahlak-$zl$klar$n /nlenme-i iin her trl ted.irin al$nma-$ 'ere&i hkme .a&lanm$*t$r.
Eatrona Halil isyannn mahiyeti nedir &e isyan neden Dkm+trA 7ale de&ri ile il@isi &ar
mdrA
9ran ce0he-inden ,-manl$ Devleti ale"hinde ha.erler 'elme"e .a*lama-$ zerine K4<5)da
Sadrazam 9.rahim Pa*a 9ran Sava*$ iin S%ltan <. Ahmed)in .izzat -efere kat$lma-$n$ arz% etmi*tir.
Ancak *ah-i"eti ve al$*t$&$ ha"at iti.ari"le -efere haz$r olma"an Padi*ah .%na '/nl-zdr ve red
ceva.$ vermekte 'ecikmemi*tir. #%n% f$r-at .ilenler Sadrazam$n .a*ta damatlar$ olmak zere
"ak$nlar$n$ devlet kademelerine 'etirme-inden rahat-$z olanlar ve .% d/nemde "a0$lan e&lencelerin
zi"afetlerin 'a"r:i me*r% old%&%n% ileri -renler alt$ "edi a"d$r .% fitne"i ate*lemek iin %&ra*an
.ahri"eli .ir nefer olan Patrona (alil ve arkada*lar$n$n /nderli&inde #1"ezid G1miinin Ka*$k$lar
Ka0$-$ taraf$nda 6Qer):i *erif zere davam$z vard$r+ mmet:i !%hammed)den olanlar dkk1nlar$n$
ka0a"$0 .izimle 'el-in7 di"erek tarihe Patrona (alil 9-"an$ di"e 'eecek olan kar'a*a"$
.a*latm$*lard$r.
#% hadi-eler -$ra-$nda Sadrazam iki damad$ ile .irlikte .o&%ld%. At !e"dan$nda to0lanan a-iler
.%n%nla da "etinmediler+ Padi*ah)$n fera'at ederek "erine S%lt1n !ahmBd)%n 0adi*ah olma-$n$
i-tediler. 9-tekleri zerine CCC. Ahmed ,-manl$ taht$n$ "e&eni S%lt1n !ahmBd)a terk etti. Neticede K<
'n -ren i-"an KK Hkim K4<5 tarihinde -on .%ld%. nce -adrazaml$&a '/z diken Patrona (alil devlet
i*lerinden anlamad$&$ ileri -rlerek Revan Sera-kerli&ine ta"in edildi. Daha -onra Ka-$m K4<5)da
Sofa K/*kne davet edilerek katledildi ve on%nla .era.er olan i-"an liderlerinden K?)inin ce-edi CCC.
Ahmed Oe*me-inin "an$na at$ld$.
@azar .% -or%"a verdi&i ceva.$ *% hkm cmle-i"le .itirmektedirA (adi-enin Rale devrinde
"a*anan 9-lama a"k$r$ hallerin .ir ceza-$ old%&% a$kt$r. Ancak Patrona (alil ve arkada*lar$n$n da
9-lama hizmet d*nce-i"le de&il kendi *ah-E kin ve menfaatlerini tatmin 'a"e-i"le .% i*e kalk$*t$klar$
da 'n 'i.i ortadad$r. 9.ret al$n$r-a /nemli .ir ola"d$r.
;;;' 9elim#le ba+layan yenilik hareketlerinin esas nedirA 5izFm 6edid ne demektirA ;;;'
9elim bu yeni dzenle neyi @aye edinmi+tirA
#ir devletin iki temel vazife-i vard$rA #irinci-i memleket iinde adaleti a"akta t%tarak
vatanda*lar$n haklar$n$ kor%mak ve ikinci-i de vatan$n -$n$rlar$n$ d*mana kar*$ -av%nmakt$r. K4?T
"$l$nda CCC. Selim tahta $kt$&$nda ,-manl$ Devleti memleketin her taraf$na "a"$lan dere.e"lik ve
a)"1nlar idare-i"le .irinci vazife-ini ve imzalad$&$ Kk Ka"narca Andla*ma-$ ile de ikinci-ini
"a0amaz hale 'elmi*ti. #tn .% .oz%kl%klar Rale Devrinden .eri devam edi0 'idi"ord%. C. !ahmBd
CCC. !%-tafa ve C. A.dlhamid .%nlar$n fark$na varmalar$na ra&men "enieri en'elinden dola"$
i-tenilenleri "a0amad$lar.
#irinci-ini "a0a.ilmenin *art$ h%k%kE idarE ve ikti-adE ha"ata ait k/kl $-l1h1t "a0mak ve
ikinci-ini "erine 'etirmenin *art$ da art$k -ava* "a0amaz hale 'elen ,-manl$ a-kerini "ani
ka0$k%llar$n$ "eniden dzenlemek idi. 9*te a-keri"e .a*ta olmak zere 'emicilikten "ar'$"a kadar
de&i*ik alanlardaki "eni dzenlemelere ve $-l1h1ta nizFm ced"d ad$ verildi. #% dzenlemeler
netice-inde "eniden terti0 edilen ve Avr%0a %-%l e&itilen dzenli ord%"a nizFm ced"d askerleri
denme-i ha-e.i"le .% ta.irden .irinci derecede .% ikinci mana anla*$lma"a .a*land$.
CCC. Selim ,-manl$ ord%-%n%n tamamen *irazeden $kt$&$n$ .ildi&inden dola"$ Q%.at K4T<
"$l$nda .tn l1"ihalar$ /zetle"erek .ir Ri-1le)de to0latm$* ve temel olarak *% kararlar$ alm$*t$rA aM
!evc%t a-ker niz1m$ "eniden dzenlenecek+ .M Avr%0a)daki e&itimli a-kerler .enzeri "eni .ir ord%
k%r%lacak Jniz1m:$ cedid a-keriM+ cM Sava* teknikleri ve a-kerE e&itim "eniden tanzim ol%nacak. 9*te
niz1m:$ cedid denince ilk akla 'elenler .%nlar olm%*t%r.
@azara '/re+ .% $-l1h1t akl$ .a*$nda olan hi kim-e taraf$ndan reddedilemezdi. Ancak
%"'%lanma-$nda 0ro.lemler $km$* ve CCC. Selim)in taht$na ve can$na mal olm%*t%r. A"aklanan "enieri
"amaklar$ Ka-tamon%l% Ka.ak$ !%-tafa ad$ndaki .ir neferi .a*lar$na 'eirerek i-"ana
.a*lam$*lard$r.
#% i-"an$ d%rd%rmak i-te"en CCC. Selim)in Niz1m:$ Gedid)i il'a etme-i de fa"da -a&lamam$*t$r.
CCC. Selim tahttan indirilmi* ve *ehid edilmi*tir.
M' F' Glen) Ieri!e adm atmak tehlikelidir aslndaB madem !le bir ihti!a4 ve talep var/ o
istei !erine getirmek la#m.. hak ve adalet #erine messes ise onu ger4ekletirmek la#m... <ani
gnm#deki rical=i devlet i4in de a!n husus s# konusu. (illetin men"aati hesabna teebbs
ettiini# bir ite geri!e adm atarsan# mesele ale!hini#e dner. O iin 4ok ac rvan!la kar kar!a
kalrsn#. $ata adm 4ok isabetli atmak la#m. <akkani!et ve adalet edal olmas la#m atacan#
admn. +onra da geri!e dnmemek la#m. O ince air ruhlu/ bestekr bir adam/ dola!s!la kan
dkme!i istememi.
Netice olarak Niz1m:$ Gedid C-l1h1t$ re8im de&i*ikli&i demek de&ildir i"i .ir .a*lan'$t$r+ fakat
'zel 0ro8eleri kendilerine ve-ile ederek -ervetlerini artt$ran ve .%n% 'a"r:i me*r% "ollarla "eme"i 1det
haline 'etiren .ir 'r%0 Avr%0al$la*ma ad$ alt$nda hem me*r%:'a"r:i me*r% demeden tam .ir Drenk
ha"at$ "a*ama"a .a*lam$*lar ve hem de hakir '/rdkleri halk$ "eni "eni ver'ilerle 0eri*an etmi*lerdir.
#%n% f$r-at .ilen .az$ kim-eler de hi.ir zaman ta-vi0 edileme"ecek olan irkin i-"an hadi-elerine
-e.e.i"et vermi*lerdir. !aale-ef olanlar .az$ menfaat 'r%0lar$n$n lehine ve ama devlet ile milletin
ale"hine olm%*t%r. CCC. Selim)in .izzat Niz1m:$ Gedid a-kerinin .a*$na 'ei0 de 1-ileri te)di0 ile devleti
e-a-$ndan $-lah ve tanzim etme-i mmkn iken maale-ef nez1ket ve "%m%*akl$&$ tercih etme-i"le ve
kar*$l$kl$ hatalarla .%nca emekler -arf edilerek me"dana 'etirilen Niz1m:$ Gedid .ir anda
mahvedilmi*tir. , halde on% -adece Avr%0al$la*mak olarak '/r0 6Niz1m:$ Gedide7 k/r k/rne kar*$
$kmak da Niz1m:$ Gedidcilerin "a0t$klar$ 'a"r:i me*r% i*leri ta-vi0 edi0 on%n m%haliflerini
m%taa--$0 ve mrteci olarak takdim etmek de "anl$*t$r.
;;' MahmLd#un +ahsiyeti% ailesi &e zamanndaki mhim olaylar hakknda ksa bil@iler &erir
misinizA ?eniDeri oca$nn la$&edilmesi olayna neden >ak#ai Hayriye denmi+tirA
>? 2emm%z K?5? tarihinde ,-manl$ taht$na -$k$nt$l$ .ir *ekilde ot%ran CC. !ahmBd "a0t$&$
$-l1hatla ve /zellikle de ,-manl$ Devleti)nin "zn .at$"a evirmekle me*h%rd%r. #az$ tarihiler on%
Kan%ni)den -onra en ."k 0adi*ah olarak va-$fland$r$rken .az$lar$ da .at$l$la*ma "ol%ndaki -adece
*ekilde kalm$* te*e..-lerinden dola"$ tenkit etmektedirler.
M' F' Glen) 'ecip 5a#l da tenkit eder. $at stilli eitim.. ha#r ol./ rahat./ a!aklarn
!le tut./ selam !le ver./ bir=iki=4=drt/ git gel.... K. (ahmud7un bunlarla bire! !aplacan
#anneden sa"derun biri olduunu s!ler. ,ma onu da bilmi!oru# bi#/ hakikaten !le mi!di3 $at
denince/ her e!i kt demek deildir. Onlar belli bir dnemde ba# hususlarda bi#im nm#e
ge4miler.
+oru1 ,vrupa7!a itirak i4in bir taktik olabilir mi3
M' F' Glen) *ok/ !le birlik/ taktik "alan !ok. ,vrupa deerleri o gn imdiki gibi deil. $elki
onlarn deiik !erlerde hakimi!etler tesis ettiklerini/ mstemlekeler oluturduklarn/ koloniler
kurduklarn/ deni# !ollarn ilettikleriniR grnce/ onlarn sistemine kar i4inde bir ha!ranlk
olabilir. $i# de !le !aparsak/ baarl olabiliri#. di!e dnm olabilir. 6ok !adrgamamak la#m.
+oru1 $u kadar ard ardna padiahlarn ldrlmesi 4ok kola! ulalabilir olduunu gsteri!or.
Kendilerinden ncekileri grerek tedbir alma gibi bir dnce olmam m3
M' F' Glen) Ienelde toplumun slah mev#uu var/ ma7eri vicdann slah mev#uu.
Inm#deki problem de o/ %slam dn!asnn problemi de o. +e!!it Kutub7un hapishane hatralarnda
!a#d da o. (aeri vicdan slah edilme!ince olma#/ ancak onunla problemlerin sa!s a#altlm
olurB g#ergah emni!eti belli l4de salanm olur. *oksa herkes birbirinin kurdu olunca/ 'i#am=
Hedid de olsa/ ,sk:r=i (ansure=i (uhammedi!e de olsa/ Humhuri!et askeri de olsa ne !a#ar kiP.. O
a!r bir e!. *er !er mceddidler geli!or/ dini tecdid edi!orlarB !ani o/ dini !eniden du!urma demektir/
kendi oriQini!le !eniden vicdanlara du!urma ii demektir. M!le bir tecdide devlet !apsnda da/ toplum
!apsnda da ihti!a4 vardr. O olma!nca slahatlar hi4bir e! i"ade etme#.
NF= "$l .o"%nca ,-manl$ Devleti)nin zaferden zafere ko*ma-$nda !-lmanlar$n can mal ve
$rzlar$n$n kor%nma-$nda ve k$-aca >N mil"on km>)lik ,-manl$ di"ar$n$n fethedilme-inde ."k 0a"$
olan @enieri ,ca&$ tamamen rm*t. @enieri oca&$na "akla*$k >55 -enedir va-$f-$z in-anlar
to0land$&$ndan .% oca&$n kan%nlar$ a"aklar alt$na al$nd$&$ndan ve en /nemli-i de "enieri oca&$
a-kerleri a-kerli&i .$rak$0 -i"1-ete -ervete ve -ef1hete .%la*t$klar$ndan dola"$ -on R%- (ar.inde 0at$r
0at$r d/klm*lerdi. Padi*ah da devlet ricali de ve hatta "enieri a&alar$ da art$k .% te*kil1t$n
"rme"ece&inde mttefik idiler.
CC. !ahmBd zeki .ir devlet adam$"d$ ve tarihten de der- alm$*t$. #% te*kil1t$ hemen kald$rma"$
denemedi tam K4 "$l -a.$rla .ekledi. #% -re ieri-inde @enieri a&alar$ndan .az$lar$n$n '/nllerini
fethetti onlar$ kendi-ine .a&lad$. !a"$- K?>=)te H*kinci ,ca&$ denilen e&itimli ve dzenli .ir ord%n%n
ekirde&ini te*kil etti. G/nll "enierilerden ol%*an .% "eni a-kerler e&itime .a*la"$nca "enieriler
1detleri zere kazan kald$r$0 i-"an ettiler. Dakat art$k "enieriler "o&%n 0ro0a'andalar$na ra&men
%lem1 da dahil .tn de-tekilerini ka".etmi*lerdi. K= (aziran K?>F 'n 9-tan.%l)%n fetih 'nn
hat$rlatan .ir 'n old%. A"aklanan "enierilere kar*$ CC. !ahmBd Sanca&:$ Qerifi S%lt1n Ahmed
!e"dan$na dikerek halk$ itaate davet etti. #a*ta Qe"hli-l1m ve Kaza-kerler olmak zere .tn %lem1
devlet ricali ve "enieri d$*$ndaki Ka0$k%l% ,caklar$ Padi*ah$n "an$nda "er ald$. (alk ve a-ker
"enieri oca&$n$n .%l%nd%&% Ak-ara" !e"dan$na 'eldiler ve .inlerce "enieri"i katlederek oca&$
ta-fi"e ettiler.
Padi*ah me*veret mecli-ini to0lad$. @enierilerin manevi da"ana&$ 'i.i '/rlen #ekta*E
der'1hlar$ ka0at$ld$ ve ileri 'elen *e"hleri -r'n edildi. #% karar herke-in ka.%l etti&i .ir karard$ ve
ittifakla &ak#ai hayriye Jha"$rl$ ola"M di"e tarihe 'eti. @eni .ir ,-manl$ ord%-% k%r%larak ad$na
A-1kEr:i !an-Bre:i !%hammedi"e ad$ verildi.
#% k$-a a$klamadan -onra @azar)$n .% d/nemle alakal$ d*ncelerini */"le /zetle"e.ilirizA CC.
!ahmBd zaman$ndaki $-l1hat .ir iki me-ele d$*$nda /ze de&il *ekle "/nelik olarak "a0$lm$*t$r.
Avr%0a)n$n ilim fen ve teknolo8i-i al$nacak "erde 'i"im k%*am ve di&er 0ek de 'zel olma"an
1detleri taklid edilir hale 'elmi*tir. #% "zden "a0$lan $-l1hat halk taraf$ndan .e&enilmemi*tir. Damad
(alil Rif)at Pa*a)n$n 6Avr%0a)"a .enzemez-ek A-"a)"a ekilme"e mec.%r%z7 -/z "anl$* tat.ik
edilmi*tir. Devlet dairelerinde CC. !ahmBd)%n re-imlerinin a-$lma-$ -etre 0antolon ve fe- 'i"ilme-inin
mec.%ri hale 'etirilme-i hatta -adece "enieriler k%lland$ di"e mehterin ve mehterhanenin il'a
ol%nma-$ ve -ad1ret ve -adrazam ta.irleri "erine .a*vek1let ve .a*vekil ta.irlerinin k%llan$lma"a
.a*lanma-$ .% .a-it ve /ze "/nelik olma"an .at$l$la*ma /rneklerindendir. #% -e.e0ledir ki .tn
$-l1hat hareketlerine ra&men CC. !ahmBd d/nemi .a*ar$lar ve zaferler devri de&il tam mana-$"la .ir
/k* ve "$k$l$* devri olm%*t%r. 06#lmeV K$-aca ,-manl$ Devleti CC. !ahmBd d/neminde kendi
"r"*n terk etti+ ama .a*ka-$n$n "r"*n de /&renemedi.
3anzimat de&ri ne demektirA HJKM tarihli 3anzimat Fermannn mahiyeti nedirA Osmanl
<e&leti#nde hak &e hrriyetler hareketi ilk de-a bu -ermanla m ba+lam+trA
2anzimat "eniden dzenlemeler demektir. ,-manl$ tarihinin < Ka-$m K?<T tarihli Glhane (att:$
(m1"Bn)% ve"a 2anzimat Derman$ ad$ verilen ferman ile .a*la"an ve K?4F tarihine kadar devam
eden devre-ine 2anzimat+ K?4F:K?4? "$llar$ ara-$ndaki devre-ine C. !e*rBti"et+ K?4?:KT5? "$llar$
ara-$nda CC. A.dlhamid)in tek .a*$na idare devri J.az$ tarihiler taraf$ndan i-ti.d1d devriM ve
KT5?)den -onra-$na i-e CC. !e*rBti"et devri denmektedir.
!aale-ef G%mh%ri"et devri h%k%k%lar$ ve h%-%-an hak ve hrri"etlerle alakal$ al$*ma "a0anlar
,-manl$ Devleti)nde K?<T)da ilan edilen 2anzEm1t Derman$)ndan /nce in-an hak ve hrri"etlerinden
.ah- edileme"ece&ini nk lkede tam .ir m%tlak$"etin h1kim old%&%n% ekinmeden
-/"le"e.ilmektedirler. #%nlara '/re !%-tafa Re*id Pa*a)n$n 'a"retleri"le Padi*ah A.dlmecid
taraf$ndan ilan edilen 2anzEm1t Derman$ ve"a di&er ad$"la Glh1ne (att:$ (m1"%n% ile ilk defa can
mal ve nam%- emni"eti m%hafaza alt$na al$nm$* ve h%k%k devleti olma "ol%nda ilk ad$m at$lm$*t$r.
Hvvel1 *%n% v%z%ha kav%*t%rmak laz$md$rA ,-manl$ devleti .ir 9-l1m Devleti"di ve dola"$-$"la
in-an hak ve hrri"etleri .a*tan .eri ka.%l ve tat.ik edili"ord%. Son d/nemdeki .az$ ara*t$rmac$lar$n
iddia ettikleri 'i.i .at$l$ anlamda m%tlak$"et hkm -rm"ord%. ,-manl$ Devleti)nin h%k%k niz1m$n$
9-l1m (%k%k% olarak '/rme"enler ve on%n h%k%kE mevz%at$n$ Padi*ah$n d%daklar$ ara-$ndan $kan
hkmler *eklinde ka.%l edenler .% hata"$ .ilerek ve"a .ilme"erek i*lemi*ler+ ve 2anzimat$ in-an
haklar$n$n ka.%l 'i.i '/-termi*lerdir. (al.%ki 2anzimat Derman$ A-r:$ Sa)1detten .eri tan$nan ve
zerinde ha--a-i"etle d%r%lan in-an hak ve hrri"etlerinin -on d/nem %"'%lamalar$ndaki .az$
ak-akl$klar$ dile 'etirmi*tir.
#ir di&er /nemli h%-%- da .% ve mte)1ki0 fermanlar$n ne*rinde #at$l$ devletlerin .a-k$lar$d$r.
,nlar /zellikle 9-l1m (%k%k%)ndaki 'a"r:i m-limlerle alakal$ .az$ i-ti-naE ka"$t ve -$n$rlamalar$n
kald$r$lma-$ i-temi*ler+ daha k$-a .ir ifade"le 9-l1m)dan %zakla*t$rma"a m%vaffak olamad$klar$
,-manl$ Devleti)ni .at$l$la*ma ve a-rEle*me ter1neleri"le kendi .enliklerinden a"$rma"$ arz%lam$* ve
,-manl$"$ -/z kon%-% tanzimat ve fermanlara zorlam$*lard$. A-l$nda 9-l1m (%k%k%nda in-anlar$n
temel hak ve hrri"etlerinin na-$l kor%nd%&%n% ve ,-manl$ Devleti)ndeki 0eri*anl$&$n hak ve
hrri"etlerin olma"$*$ndan de&il -%ii-timalinden ileri 'eldi&ini onlar da .ili"orlard$.
(a-$l$ .% Derman 9-l1m (%k%k tarihinde .ir hak ve hrri"etler .ildiri-i olmaktan zi"1de
tat.ikattaki hatalar$ 9-l1m (%k%k%ndaki hkmlere '/re dzeltme"i tav-i"e eden icr1E .ir
emirnamedir. Avr%0a devletlerinin .a-k$-$ ve zor% ferman$n -on%ndaki ifadelerden de a$ka
anla*$lmaktad$r.
Musta-a 4e+id Ea+a kimdirA 9adece 3anzimatD m yoksa mason bir din d+man mdrA
!%-tafa Re*id Pa*a K< !art K?55)de 9-tan.%l)da dn"a"a 'eldi. !odern anlamda 2rk
di0loma-i-ini k%rd%&% -/"lenen !%-tafa Re*it Pa*a F "$l kadar (1rici"e Naz$rl$&$ "a0t$ktan -onra
-adrazaml$&a 'etirildi ve to0lam F "$l kadar da ,-manl$ #a*.akan$ olarak lke"i idare etti.
K?<T "$l$nda Glh1ne (att:$ (m1"Bn%n% .izzat ok%"an ve "eti*tirdi&i Uli ve D%ad Pa*alarla
2anzimat$ eki.in hoca-$ olan !%-tafa Re*id Pa*a hakk$nda .ir.irine z$t iki a"r$ fikir .%l%nmaktad$rA
#irinci-iA !%-tafa Re*id Pa*a .tn ,-manl$ Devleti tarihinin en ."k -adrazam$ ve en ."k
di0lomat$d$r. Devletin Padi*ah taraf$ndan de&il "k-ek .rokra-i taraf$ndan idare edilme-i fikrini o
'erekle*tirmi*tir. D/rt temel 0ren-i0 on%n ha"at$n$n 'a"e-idir+ 9-l1mi"et ,-manl$ (anedan$ndan .ir
Padi*ah taht *ehri olarak 9-tan.%l ve re-mE dil olarak 2rke. Re*id Pa*a)"a '/re dn"a"$ art$k -ilah
ve a-ker de&il di0loma-i idare etmektedir. #%rada m%vaffak ola.ilmenin *art$ da devletin "eti*tirilmi*
.ir eki0 taraf$ndan idare edilme-idir. #% -e.e0ledir ki daha -onra ,-manl$ Devleti)nin idarE ha"at$nda
mhim rol o"na"acak olan Uli Pa*a D%ad Pa*a Gevdet Pa*a Ahmed ;efik Pa*a Safvet Pa*a ve Qina-i
on%n k%rd%&% eki0tendir. #%nlara k$-aca 2anzimat$lar demek mmkndr. !ehmed Ali Pa*a)n$n
k$l$c$n$ k$n$na ko"an devleti A.dlmecid d/neminde ok ."k tehlikelerden k%rtaran ve en /nemli-i
de 2anzimat di"e /zetle"ece&imiz $-l1hat$ "a0an Re*id Pa*a)d$r.
9kinci '/r*A Avr%0al$larla ili d$*l$ olma-$ "eni ve Avr%01E %-%llere fazlaca taraftarl$&$ ve en
/nemli-i de iddialara '/re dinE me-elelerde tam i-tikametli olmama-$ Re*id Pa*a)"$ .az$ dindar
in-anlar$n nazar$nda mak.%l .ir in-an k$lm$"ord%. @azara '/re+ Re*id Pa*a)n$n ma-on old%&%
kon%-%nda !a-onlar$n KTTT "$l$nda "a0t$klar$ a$klamalar .tn tart$*malar$ -ona erdirmi*tir. !%-tafa
Re*id Pa*a maale-ef ma-ond%r. Zaten ak$.etinden Gevdet Pa*a .ile *0helidir. @ine de ma-onlar$n
o"%n "a0t$&$ ve .% .e"1nda ka-$tl$ davrand$klar$ d*nle.ilir.
9ultFn :bdlaziz#in +ahsiyeti hakknda ksaca bil@i &erir misinizA Onun intihar etti$i
do$ru mudurA
S%lt1n A.dlaziz (aziran K?FK)de a&a.e"i C. A.dlmecid)in vefat$ zerine ,-manl$ taht$na
$km$* ve halk taraf$ndan S%lt1n Aziz di"e an$lm$*t$r. CCC. Selim CC. !ahmBd ve C. A.dlmecid)in
Avr%0a)"$ taklid eden ve evreleri taraf$ndan -%ii-timal edilen ha"atlar$n$n ,-manl$ Padi*ahlar$
hakk$ndaki orta"a $kard$&$ menfi ima8$ S%lt1n Aziz "a*ad$&$ m-takim ha"at$"la telafi etmi*tir. C.
A.dlhamid 'i.i vela"etine inan$lan .ir 0adi*ah olm%*t%r. 9ntihar me-ele-i tamamen -efih .ir ha"at
"a*a"an (-e"in Avni Pa*a ve .ir ka -er-eri -%.a"$n terti.inden i.arettir.
S%lt1n Aziz N (aziran K?4F tarihinde "ani hal)$ndan = 'n -onra (-e"in Avni Pa*a)n$n kiral$k
katilleri eli"le kol damarlar$ intihara .enze"ecek *ekilde ke-ilerek *ehid edildi ve re-men intiharm$*
'i.i '/-terildi.
M' F' Glen) $ana bir #aman birisi bir ga#ete kpr gsterdiB iki elinin de damarlar kesilmi
deni!ordu. Orada !aplan !orumda/ $ir insan bir elini kesince dierini keseme#. gr
serdedili!orduB "akat unuttum ben o ka!na/ 4ok eski !llarda.
+oru1 <ocam/ malum cena#e!i !ka!an imamn verdii a!rntl bilgide vcudunda morluklar
olduu/ diinde krk olduunu i"ade edi!or/ <se!in ,vni Aaa kollar dnda hi4bir !erini mua!ene
ettirmi!or otopsi raporu ha#lanrken3P.
M' F' Glen) 2emek ki onu nle!emi!orlar/ cena#e !kan!or. O!sa cena#e!i bile
!katma!abilirlerdi.
!aale-ef re-mE olarak t%t%lan /lm ra0or%nda -on zamanlarda aklE den'e-ini .ozd%&% ve
neticede intihar etti&i "az$larak me-ele kam%o"%na ./"lece d%"%r%lm%*t%r. Kon% daha -onra ok
tart$*$lm$*t$r. Onk tarih ar0$t$lm$* ve 'izlenmi*tir. !e-ele incelendi&inde '/rlmektedir ki ola"
intihar de&il a$ka (-e"in Avni Pa*a !ithad Pa*a ve arkada*lar$n$n i*lettikleri .ir cina"ettir.
M' F' Glen) 'ecip 5a#l/ +ultan ,bdla#i#i anlatrken/ onun pehlivan bir adam olduunu/
gre de tuttuunu s!ler/ onun i4in. tosunum. derdi. O da b!le bir devleti idare edecek kapasitede
olmad grn i#har ederdi. <erhalde bira# da onlarn tesirinden dola! ,bdlmecid ile ,bdla#i#
ile alakal #ihnimde pheler vard. $ir gece r!amda grdm/ valide de !anmda. $en (ekke=i
(kerreme7de revaklarn ortasnda bulunu!orum/ ala!arak anneme anlat!orum1 ,bdlmecid ile
,bdla#i# !aptrd bunlar di!e. +onra kalknca o dnceler ka"amdan silinip gitti. $u irademle
silinip gitme deil !ani/ sanki i4imde bir m#ahra"at vard/ o andaki o e!leri grerek akt gitti. %lk
tanma!a baladm dnemde de Dstad7a kar bir problemim vard. O problemim de bir r!a
neticesinde silinip gitti. Orada da kendim baka bir krede !r!orum/ ;ens gibi/ (erkr gibi bir
krede !r!orum. <i4 kimse !ok benden baka. $!le srlar/ ko!unlar sr sr #erime geli!orlar.
$!le bir dehete daldm o esnada. +onra o srada <a#reti Dstad7 grdm/ <a#reti ,li7!le !an!ana
duru!orlar. <a#reti ,li ko!nundan 4kard bir tomar kat verdi ona. Kalknca o du!guda ka"amdan
silinip gitti. 2emek ki ihti!acm varm.
*ine bir gn ba# Osmanl sultanlar!la alakal <erhalde ba# kusurlar vard. dedim. (alum
son <ali"e ,bdlmecid/ padiah "alan deil son dnemde. Humhuri!eti kurduklar #aman
a!aklanmalarn olduu !erlerde milletin hissi!atn bira# teskin etmek/ bask altna almak i4in kabine
deitiri!orlar/ bu srada onu da sr!orlar malum. <a#ret (edine=i (nevvere7!e gidi!or. $en bir
gn vaa# ederken/ O ha#ret gibi ba# sultanlara ha"i" dokundurdum. +o"rann banda !emek !i!ordukB
o eski 6orum m"ts ,hmet )"endi !anm#da!d/ ,sker arkadam *usu" $e!7in babas.. merhum
*o#gatl ,hmet e"endi/ orada b!le denk getirdi/ bana hi4 Osmanllar i4in nase#a/ nabeca s#ler
s!ledin. demedi ama O bir hali"e/ o silsile=i #ehebden bir padiah/ buradan ge4erken/ b!le ben
4ehresine baktm/ 4ehresi nure"and/ kl ule"eand/ nur tele7l edi!or gibi bir e!.... dedi. $!le
!umuak4a bir tembihte bulundu.
,llah onca #aman hi#met grdrm o insanlara. +i# imdi gidip iki tane adama bir e!
anlatnca ,llah ne#dinde bu meselenin bir k!met=i harbi!esinin olmasn dnr/ b!le Hennet7e
girme!i dnrsn#. $u adamlar u#un #aman alem=i %slam7n imalinde koskocaman bir dn!a!
s!anet etmiler. $ir insann serhatlarda nbet tutmas bir saati bir sene ibadetse/ bu adamlar
mrleri bo!unca serhadda nbet tutma va#i"esi !apmlar. +adece bir ksm ahsi kusurlarna taklp
bakmamak la#m. $a# e!lerde !anl!oru#.
GenD Osmanllar (Nn 3rkler0 6emiyeti#ni kimler &e han@i @ayelerle kurmu+lardrA
5amk Kemal &e Ziya Ea+a bu derne$e neden @irmi+lerdirA
,-manl$ Devleti)nde S%lt1n A.dlaziz)e kadar -adrazam Qe"hli-l1m "enieriler ve .enzeri
'r%0lar ara-$nda '/rlen m%halefet hareketi S%lt1n A.dlaziz zaman$nda 'a"r:$ re-mE olarak k%r%lan
@eni ,-manl$lar ve"a Gen ,-manl$lar Gemi"eti J#at$l$lar W/n 2rkler demektedirlerM adl$ .ir
dernekle k%r%m-alla*ma"a .a*lam$*t$r. Re*id Pa*a Uli Pa*a ve D%ad Pa*a)lar$n $-l1hat hareketlerini az
.%lan ve o&% Avr%0a)da tah-il '/rm* olmalar$ ha-e.i"le daha da Avr%0al$la*mak taraftar$ olan
'enler taraf$ndan 9-tan.%l)da K?F= (aziran$nda k%r%lm%*t%r. ,rtak /zellikleri zen'inlerin 0a*alar$n
ve entel ailelerin oc%klar$ olan .% 'enler her ne "olla ol%r-a ol-%n Nam$k Kemal)i (1rici"e N1z$r$
ve Zi"a Pa*a)"$ da Sadrazam "a0mak i-ti"orlard$. Sonradan .% cemi"ete a-ker ve -i"a-i -imalar da
'irme"e .a*lad$. (rri"et ve me*rBti"eti a&$zlar$ndan d*rme"en ve milletten ko0%k olan .% eki0
K?F4)de #1.:$ Uli)"e .a-k$n te*e..-nde .%l%nd%lar i-e de Uli Pa*a)n$n /nceden ha.er alma-$"la
ta-fi"e edildiler. #%n%n zerine k%r%c%lar$ndan .ir o&% Avr%0a)"a kaan Gen ,-manl$lar Gemi"eti
"eleri !%-tafa D1z$l Pa*a)n$n mali de-te&i"le Avr%0a)da te*kil1tlanma"a .a*lad$lar.
K$-aca tam anlam$"la .ir m%halefet 0arti-i d%r%m%na 'elmi*ler+ ancak m%halefetleri "a0$c$
de&il he0 "$k$c$ olm%*t%r. A.dlaziz)in hal)$ndaki .tn ol%m-%z i*ler he0 .% cemi"etin men-%0lar$
olan kim-elere aittir. Gerekten Gen ,-manl$lar ,-manl$ Devleti)ne fikren .az$ "enilikleri
'etirmi*ler i-e de T< har.inin ac$ -on%lar$n$ haz$rla"an -i"1-i eki.in iinde "er alm$*lard$r.
De-tekilerinin Avr%0a devletleri ma-on localar$ ve 9-tan.%l)daki "a.anc$ ."keliler 'i.i evreler
olma-$ .% hareketi tarif a$-$ndan /nemli .ir kriter ol-a 'erektir. A"r$ca a-keri -i"1-ete kar$*t$rmak da
.% eki.in k/t .ir mira-$d$r. Daha -onra da .% eki0 W/n 2rkler olarak 9ttih1d ve 2erakki Parti-inin
k%r%c%lar$ tarz$nda "ine kar*$m$za $kacaklard$r.
9ultFn :bdlhamid zamanndaki mhim olaylar hakknda ksaca bil@i &erir misinizA
S%lt1n A.dlhamid (1n ,-manl$ Padi*ahlar$ ara-$nda en %z%n -re tahtta kalanlardan .iridir+
.tn ha"at$n$ tam .ir 9-l1m 1limi ve -i"1-et ve devlet adam$ olma"a vermi*tir. #a.a-$n$n ta.iri"le
k%*k%l% ve -kBtE o&%l olan A.dlhamid ha"at tarz$ iti.ari"le S%lt1n A.dlaziz)e .enze"en *arkl$
tam .ir !-lman ve tam .ir ,-manl$d$r+ takva ve dindarl$&$ -e.e.i"le halk ara-$nda veli""%llah
olarak .ilinmi*tir. <K A&%-to- K?4F)da ;. !%rad)$n "erine tahta $kan CC. A.dlhamid d$* ve i
d*manlar$n .tn 'a"retlerine ra&men >4 Ni-an KT5T "$l$na kadar ,-manl$ taht$nda kalma"$
.a*arm$*t$r.
CC. A.dlhamid !idhat Pa*a ve eki.ini taltif ederek tahta $km$* ve maale-ef !ecli-:i
!e.%-an)$n ka0at$ld$&$ Q%.at K?4?)e kadar da idarede he0 onlar$n -/zleri 'eerli olm%*t%r. Neticede
.% .ir .%%k "$l kadar zaman ,-manl$ Devleti)nin /k* ve hatta "$k$l$* "$llar$ olm%*t%r.
#/"le .ir d/nemde ,-manl$ Devleti !idhat Pa*a ve eki.inin $-rar$"la >< Aral$k K?4F tarihinde
C. !e*r%ti"et)i J2al$ !e*r%ti"et ve"a T< !e*rBti"eti de denmektedirM ilan etti ve temel iti.ari"le KTF5
"$l$na kadar "rrlkte kalacak olan ilk "az$l$ Ana"a-a"$ "ani Kan%n:$ H-1-E)"i ilan etti. #%ndan
ce-aret alan !idhat Pa*a ve eki.i ord%n%n har0 i-tedi&ini R%-"a)n$n "enilece&ini ve 9n'iltere)nin
,-manl$ Devleti)nin "an$nda har.e kat$laca&$n$ iddia ederek har0 ilan$na kar*$ olanlar$ vatan h1ini
ilan ettiler. CC. A.dlhamid .%nlardan hi .irini ka.%l etmi"ord% ancak are-izdi. (ar0 tekliflerini
incelemek zere ,cak K?44)de to0lanan !ecli-:i !e.)%-1n)$n >N5 "e-inden F5)$ 'a"r:i m-lim idi.
Karar har0 ilan$n$n lehine $kt$ ve ,-manl$ Devleti)ni "$k$l$*a '/tren .% karar ."k R%-:,-manl$
Sava*$n$n "ani halk$n ifade-i"le T< (ar.i)nin .a*lama-$na "ol at$. Diilen (aziran K?44)de .a*la"an
.% har. ,cak K?4?)de ,-manl$ Devleti)nin her *e"ini ka".etme-i"le -on%land$. T< fel1keti Q%.at
K?4?)de !ecli-:i !e.)%-1n)$n ka0at$lma-$n$ ve CC. A.dlhamid)in ikinci -altanat devre-inin
.a*lama-$n$ netice verdi. K$-aca T< (ar.i ve .%n%n ac$ me"ve-i olan #erlin !%ahede-i CC.
A.dlhamid)in de&il on% .a*lan'$ta k%kla 'i.i k%llanmak i-te"en !idhat Pa*a ve eki.inin e-eridir.
A.dlhamid)in tek .a*$na idare"i alma-$n$n -e.e.i de .%d%r. @ok-a devletin "$k$laca&$ ke-indi.
K?4?:KT5T ara-$nda <5 "$l kadar -ren .% devre"e CC. A.dlhamid)in *ah-E idare devri ve"a
m%haliflerinin ve maale-ef G%mh%ri"et d/nemi tarihilerinden o&%n%n ifade-i"le i-ti.d1d devri
Jdevr:i i-ti.d1dM denmektedir.
#ilanolar$ ok a&$r olan T< fel1ketinin devleti "ok edece&ini anla"an CC. A.dlhamid !ecli-:i
!e.)%-1n)$n .a&$m-$z Hrmeni-tan Pont%- ve Krdi-tan 'i.i devletlerin k%r%lma-$n$ tart$*t$&$n$
'/rnce !ecli-)i fe-h etti. Alman Devlet Adam$ #i-mark 6.ir devlet millet:i v1hideden mrekke.
olmad$ka mecli-in fa"dadan zi"ade zarar verece&ini7 ifade ederek !ecli-in fe-hini ta-vi0 etmi*ti.
R%- Oar$ zaten memn%nd%. D%r%mdan rahat-$z olan 9n'iltere ;. !%rad)$ 0adi*ah ve !idhat Pa*a)"$
-adrazam "a0mak iin Gen ,-manl$lardan Ali S%avi)"i tahrik ederek tarihe O$ra&an #a-k$n$ ve"a Ali
S%avi ;ak)a-$ olarak 'een elim ola"$ 0atlatt$. >< ihtil1lcinin /lm ile -on%lanan .% -on%-%z dar.e
CC. A.dlhamid)i hafi""e denilen 'izli te*kil1t$n$ k%rarak idare"i daha -$k$ ele alma-$na mec.%r etti.
M' F' Glen) O si!asi istihbarat servisi/ (idhat Aaa tara"ndan kurulmutu. ,bdlhamid onun
kurduu tekilat ele ge4iri!or.
9 .%hranlarla 0eri*an olan ve her iki ce0hede de ma&l%0 d%r%ma d*en ,-manl$ Devleti
@e*ilk/")e kadar 'elen R%-larla 9ntihar Andla*ma-$ denile.ilecek olan < !art K?4? tarihli
A"a-tafano- !%ahede-ini imzalad$. Ancak dvel:i m%azzama denilen 9n'iltere Dran-a ve Av%-t%r"a
"ani Alman"a)n$n .%ndan rahat-$z olmalar$ zerine N= a" -onra .% andla*ma "ok -a"$ld$ ve K<
2emm%z K?4?)de #erlin !%1heden1me-i imzaland$. #erlin Anla*ma-$ Roman"a S$r.i-tan ve
Karada&)a tam i-tikl1li"et vererek ,-manl$ Devleti)ni Avr%0a)dan ta-fi"e edi"ord%. #o-na:(er-ek
H"1leti Av%-t%r"a)"a verilirken otonom .ir #%l'ari-tan Pren-li&i k%r%l%"ord%.
#erlin !%1heden1me-inden ce-aret alan Hrmeniler K?T=:K?TF "$llar$nda Do&% Anadol%)da
katliamlara ve .a&$m-$z .ir Hrmeni-tan k%rma te*e..-lerine 'iri*tiler. CC. A.dlhamid te*kil etti&i
(amidi"e Ala"lar$ ile .% tehlike"i .ertaraf etti ve d1hi"1ne denecek kadar mkemmel olan d$*
0olitika-$"la ."k devletlerin i*e kar$*ma-$na mani old%. D$* 'lerin .% ./lc hareketlerini '/ren
CC. A.dlhamid are"i 9-l1m karde*li&ini ./l'ede takvi"e etmekte .%lm%*t%r. #% 'a"e ile K?TK tarihli
Niz1mn1me"e '/re Qark)ta ,-manl$ Devleti)nin 9-l1m karde*li&i 0olitika-$n$ !-lman halka
anlatmak+ Hrmenilerin o"%nlar$na 'elmemek+ merkezE otorite"i tekrar temin etmek ve o ./l'edeki
in-anlar$ '/nll vatan mdafileri olarak i-tihdam etmek 'a"eleri"le (amidi"e Ala"lar$ denilen
mahallE a-kerE k%vvetleri te-i- ve te*kil e"lemi*tir. Gerekten .%'n Do&%da !-lman halk
"a*$"or-a ha"atlar$n$ A.dlhamid)in .% -i"1-etine .orl% old%klar$n$ tarihiler a$ka ifade
etmektedirler.
Hrmeni i-"anlar$na kar*$ -ert ted.irler alan CC. A.dlhamid .ilha--a Dran-a)daki Hrmeniler
taraf$ndan K$z$l S%lt1n di"e an$lma"a .a*land$. 9ttih1dc$lar ve G%mh%ri"et d/nemindeki .az$ -/zde
a"d$nlar da a"nen Hrmeniler 'i.i .% %nvan$ k%llanma"a devam etti.
#% arada+ Dili-tin to0raklar$na k%vvet ile "erle*menin imk1n-$zl$&$n$ '/ren @ah%diler rei-leri
2heodor (erzl)i JK?F5:KT5NM Padi*ah)a .izzat '/ndererek Dili-tin)e "erle*mek i-tediklerini ve e&er .%
teklif ka.%l edilir-e ,-manl$"a -ad$k vatanda* olacaklar$n$ ve ,-manl$ Devleti)ne mil"onlarca alt$n
"ard$m edeceklerini .tn dn"a @ah%dileri ad$na teklif etti. #% irkin teklifi *iddetle reddeden
A.dlhamid Hrmenilerden -onra @ah%dileri de kar*$-$na ald$&$n$ .ile .ile *% ceva.$ verdiA 6#en .ir
kar$* dahi ol-a to0rak -atmam+ zira .% vatan .ana de&il ,-manl$ milletine aittir. !illetim .% to0raklar$
kanlar$n$ d/kerek kazanm$*lard$r. Ne ile ald$"-ak on%nla 'eri veririz7.
M' F' Glen) $u s# 4ok mehurdur tarihte. $aka bir e! !aplabilir mi!di !aplama# m!d
bilemi!oru#. $u trl meselelerde benim ka"ama taklan e!/ hadiselerin i4inde olmadm#dan
dola!/ arka planlar!la onlar bileme!eceimi# hususu olu!or.
+oru1 ,li +uavi7!i 4#mek #or3
M' F' Glen) (olla gibi biri/ karakter bakmndan da maceraperest. Hemil (eri4 de onu
!a#mt/ bir mollann is!an. $abali!i basmas "i!asko!la sonu4lan!or/ olacak e! deil.
,bdlhamid7e isnad edilen hatralarda/ onlarn i4inden 'amk Kemal7i samimi bulu!or. M!le onlarn
tesirinde kalm bir insan olarak gsteri!or. 5akat dierleri i4in a!n e!lerden s# etmi!or. Ci!a Aaa
bile/ karbonari olarak anlan insanlardan.
+oru1 (asonluun bu kadar !a!gn oluu/ mahi!etinin bilinme!iinden mi3
M' F' Glen) $ilinme!iinden.. $ir de din adna 4ok ka!plarm# olmu. 2inin ruhundan
u#aklam#. O #aman b!le dorudan doru!a dine kar 4kmamlar/ bugn bile !a!lma durumu
gsteri!orlar. $elli bir sevi!e!e geldikten sonra o !eminlerini/ trenlerini !ap!orlar.
(edet )"endiB 57li !llarda O5=E !alarnda!d/ ,bdlhamid7in !averi!di. ,bdlhamid7den
sonra tmarhane!e atm %ttihat4lar. )r#urum7un !erlisi!di. )r#urum7da dersanede belli bir sre
beraber kalmtk. ,lvar %mam $u adam ermi/ "akat "arknda deil. derdi onun i4in. )vine de
gitmitik/ hakikaten )nderun7da !etimi/ )nderuni bir hanm vard. ,bid/ #ahid bir insand/ sa4l
sakall. ,bdlhamid7i !akndan bili!ordu/ olu da (erhum (enderes7in Kalem=i (ahsus
mdrln !apt.
Hrmeni komitac$lar$ ve milletlerara-$ -i"onizmin tem-ilcileri davalar$na en'el '/rdkleri CC.
A.dlhamid)i "ok etmek zere ter/ri-t #elikal$ Worri- ile anla*t$lar. >K 2emm%z KT5=)de G%ma
Selaml$&$nda infilak eden .om.a Padi*ah$ "ok etmek iin 0atlat$lm$*t$+ ama Allah kor%d%.
M' F' Glen) 9ev"ik 5ikret K)! anl avc attn "akat vuramadn7 der kendi hkmdarna kar.
+oru1 O baka milletten mi3
M' F' Glen) *ok/ o #amanla ateist olmu. I#el iirleri var/ ordu=!u hma!unu alkl!or/ bi#e
ait deerleri destanlatr!or. 8iirleri de okunma# gibi deil. 'ecip 5a#l beenme#di/ ondan dola!
ta7n eder ve ?ama#an davulcusu. derdi ona.
+oru1 +r" ,bdlhamid dmanl mdr bu kadar3
M' F' Glen) 2ine de dman olmu #amanla/ #amanla ciddi bir din dmanl da var/ a4k
grl!or. O $eir 5uat gibi o dnemin a!dnlarnn/ Helal 'uri 9arih=i Kadim sahibi gibi o dnem
insanlarnn ka"alar kark. %!i mslmanlarn bile ka"alarnn kart bir dnem. 5ilibeli ,hmet7in
ka"as kar!or/ <amdi *a#r7n/ (ehmet ,ki"7in ka"as kark. M!le g#el insanlar bile 4ok
artl!or o dnemde. O +a"ahat7ta bir tane b!le ,bdlhamid7in lehine bir msralk bir e!
grmedim ben. +a"ahat7la tanmam ta K5@7 !llara da!an!or. (ehmet ,ki" gibi samimi/ #=s# bir/
tepeden trnaa bi#im milletimi#den bir insan/ imanla he!ecanla dopdolu bir insan/ "akat nasl !le
bir tutum i4ine girmi3 Ona ksm!or ve krlm!orum. ,bdlhamid7i ne kadar sevi!orsam onu da o
kadarR 5akat demek ki ba#en !anl anlamalar olu!or. Inm#de de olduu gibi doldurulu!or
insanlar...
D$* ve i .a-k$lara ra&men <5 "$l ,-manl$ Devleti)ni ."k -$k$nt$larla a"akta t%tan CC.
A.dlhamid .% idare"i devam ettirmek iin .az$ zecrE ted.irlere .a* v%rmak mec.%ri"etinde kalm$*t$.
Ancak .%ndan da /nemli-i Hrmeni ve @ah%di me-ele-i "znden .tn .a-$n ve Avr%0a kam%o"%
tamamen ale"hine 'emi*ti. #% a*$r$ 0ro0a'andalara ra&men !-lman halk veli .ildi&i Padi*aha
itaat etme"i i.adet telakki edi"ord%. Ancak menfi 'lerin tahriki ile 'en a"d$nlar ve a-kerler
ara-$nda T< felaketi ile memleketi -rkledi&i %%r%m %n%t%larak k/r k/rne .ir !idhat Pa*a
ha"ranl$&$ "eniden .a*lam$*t$. @eni ,-manl$lar ve"a Gen 2rklerin fikirleri "eniden dirildi.
M' F' Glen) 9alat7n hatralarn okumusan#/ orada dinine imanna dair bir e! !ok. %kincisi
de/ ben K5F7da )dirne7!e gittim. Onlarn hkmettikleri dnemde TS=T57e kadar/ TE7e kadar hakim
olu!orlard. Kendisini tan!an/ orada posta memurluu !aptn bilen !al adamlarla grtm/
konutum. $urada sradan bir A99 memuru!du.. demilerdi. %ttihad cemi!etine itirak edince birden
bire !ld# parl!or. )nver de sara!dan 'aci!e sultanla evlenince onun da !ld# parl!or. Mbr ba#
ek!a! dalarda bastrdndan dola! onun da !ld# parl!or. $!le bir e!. $i##at kendisini
tan!an/ o gnlerde O=E !andaki insanlar vard. Hami cemaatimden de insanlar vard. 9anrlard
9alat7.
+oru1 +uri!e7deki halkn Hemal Aaa ile alakal hatralar hala canl3
M' F' Glen) 6ok acdr/ maalese" koca bir ,rap dn!asn kstrm/ &aWrence7n !aptndan
daha "a#la ktlk !apm. (illet derdini anlatmak i4in gelmi/ !a kendi vurmu !a da vurdurmu
orada/ asm berdar etmi onlar. Kocaman bir dn!a! dman haline getirmi.
$o#ulmu ite/ o Xn 9rklerin devam. *ah!a Kemal anlat!or1 $elli bir dnemde !le bir $at
ha!ranl vard ki/ 5ransa7da Aaris7te deiik kimseler grdm/ orada se!!ar satclk !ap!orlard.
Aaris7te bulunmak i4in deer/ Aaris7te bulun da se!!ar satc ol. "alan di!orlard. Ka!nan
unuttum. *ani b!le bir kompleks olu!or toplumda. Kimisi %ngiltere7!e gidi!or/ ,nglosakson
terbi!esi!le !etii!or/ o dnemde hala o 5rans# ihtilalinin brakt i#ler var. bakaldrma ruhuR
+oru1 ,bdlhamid7e kar 4ok organi#e bir dmanlk var3
M' F' Glen) %4tekiler !ap!orlar. 9arihi tekerrrler devr=i daimi. *aln# #amana gre/
hadiselere gre iin rengi/ ivesi deii!or/ ama a!n e!ler.
K?T5 "$l$nda .ir k$-$m (ar.i"e ve A-kerE 2$..i"e tale.elerinin te*e..- ile 'izlice k%r%lan
9ttih1d ve 2erakki Gemi"eti CC. A.dlhamid)in azlini 'a"e edinen .ir hareket idi ve a-ker -i"1-ete "ine
kar$*t$r$lm$*t$. Hrmenilerin orta"a att$&$ K$z$l S%lt1n iftira-$ .%nlar taraf$ndan da k%llan$lma"a
.a*land$. CCC. ,rd%daki 2al)at #e" Hnver #e" Ni"azi #e" ve .enzeri 'en -%.a"lar$ da ara-$na katan
9ttih1d ve 2erakki Gemi"eti kazand$&$ 'c ter/re tran-fer edecek kadar den'e"i ka".etti.
(areketlerine kar*$ ko"anlara mrteci dam'a-$n$ v%ran 9ttih1d ve 2erakkiciler CC. A.dlhamid)e temel
hkmleri zaten "rrlkte olan Kan%n:$ H-1-i)"i tamamen "rrl&e -okmak ve !ecli-)i amak
zere .a-k$ "a0t$lar. >< 2emm%z KT5?)de CC. !e*rBti"et ilan edildi.
#% i kar'a*adan i-tifade eden #%l'ari-tan ve #o-na:(er-ek ,-manl$ Devleti)nden tamamen
a"r$ld$ ve 9ttih1d$lar$n ittih1d:$ an1-$r fikrinin ilk ac$ me"ve-i .% old%. 9ttih1d$lar$n .a-iret-izlikleri
"znden >N5 "eli mecli-in -adece KN5)$ 2rk olmak zere !ecli-:i !e.)B-1n K4 Aral$k KT5?)de
a$ld$. , mecli-te Girid)in 2e-al"a)n$n ve @an"a)n$n @%nani-tan)a .$rak$lma-$ 'erekti&ini ifade eden
milletvekilleri .ile $km$*t$r.
#az$ milletvekilleri Do&%)da .ir Hrmeni Pren-li&inin k%r%lma-$ iin teklifler vermi*lerdir.
Az$nl$klar demokra-i 'eldi di"e devlete .a&lanmad$lar ve .ilaki- devlete i-"an etme"e .a*lad$lar.
!-lmanlar$n kan$na 'iren S$r0lar #%l'arlar Hrmeniler ve .enzeri az$nl$klar iin af ilan edildi.
9-tan.%l)da Hrmeni ihtil1li "a0$ld$+ ama -%l% !-lmanlar old%. #%n% f$r-at .ilen 9n'ilizler ve di&er
,-manl$ d*manlar$ nc ,rd%dan 9-tan.%l)a -evk edilen avc$ ta.%rlar$ taraf$ndan <K !art ;ak)a-$
denilen ihtilali $kard$lar. K%r%lm%* a-kerler ve .%nlara kat$lan hamallar 'i.i -$radan in-anlar *erE)at
elden 'idi"or di"erek devlete kar*$ a"akland$lar. 9ttih1d$lar$n hem A.dlhamid)den k%rt%lmak ve hem
de m%haliflerini ve -amimi dindarlar$ ezmek iin terti0 etti&i .% ola" 9-tan.%l)a 'elen (areket ,rd%-%
taraf$ndan kanl$ .ir *ekilde .a-t$r$ld$.
Neticede !ecli-)i to0la"an 9ttihadc$ 2al)at #e" >4 Ni-an KT5T tarihinde -ilah tehdidi alt$nda
!ecli-)ten hal) karar$n$ $kard$ ve iinde hi !-lman 2rk .%l%nma"an d/rt ki*ilik he"etle J@ah%di
Hman%el Kara-o Hrmeni Komiteci-i Aram Hfendi Arnav%d H-)ad 2o0tani Pa*a ve Grci Arif (ikmet
Pa*aM hal) karar$n$ CC. A.dlhamid)e te.li& ettirdi.
;;' :bdlhamid de&rinin (<e&ri .stibdad* oldu$u sylenmektedir' Bu iddia do$ru mudur
&e ;;' :bdihamid#in +ahs" idare de&rinin temel zellikleri nelerdirA 2zellikle ittihFd .slFm
siyFsetinin bu idarede rol &ar mdrA
A.dlhamid)in devrini .tn hak ve hrri"etleri a-k$"a alan .ir .a-k$ re8imi mana-$nda i-ti.dad
devri di"e va-$fland$rmak mmkn de&ildir. , d/neme 6devr:i i-ti.dad7 ad$n$ verenler -adece ve
-adece (azret)in m%halifi olan ittih1dc$lard$r. #%n%nla .era.er S%lt1n A.dlhamid ,-manl$
Devleti)ni "$k$lmaktan ve 0aralanmaktan k%rtarmak iin #edizzaman)$n "erinde ifade-i"le
6mec.%rE cz)E ve "anl$* olarak tamamen kendi-ine i-n1d ol%nan hafif .ir i-ti.d1d7a mec.%r kalm$*t$r.
S%lt1n A.dlhamid <5 "$l devam ettirdi&i .% idare"i ka.a k%vvete da"and$rmam$*t$r ord%"% i
-i"1-ette a-la k%llanmam$*t$r ve en /nemli-i de m%halifleri iin -r'n ceza-$ndan .a*ka .ir "ola
.a*v%rmam$*t$r. ,rd%"% -adece devlete i-"an eden i-"anc$lara kar*$ JHrmeniler 'i.iM k%llanm$*t$r. 9
-i"1-ette ord%"% k%llanmak 9ttih1dc$lar$n marifetidir. ,n% i-ti.d1d ile -%la"an 9ttih1dc$lar a-$l
kendileri ka.a k%vvetle i-ti.d1d idare-ini -i-tematik hale 'etirmi*lerdir.
S%lt1n A.dlhamid)in *ah-E idare-ini devam ettiren tek %n-%r m-takim .ir ha"at "a*ama-$
-e.e.i"le halk nazar$nda veli ka.%l edilerek iti.ar edilme-i ve .tn dn"a !-lmanlar$n$n halife-i
%nvan$"la ok ."k .ir 0re-ti8e -ahi0 olma-$d$r. !-lmanlar A.dlhamid)i candan -evdikleri 'i.i
'a"r:i m-limler de on%n -a"'$n .ir *ah-i"et old%&%na inan$"orlard$. Onk dn"ada al$&$n ve
-efilli&in h1kim old%&% .ir devirde ,-manl$ vatanda*$ h%z%r iinde "a*$"ord%. ,-manl$ lke-inde
2rklerden -onra ikinci !-lman nf%-% te*kil eden Ara0lar S%lt1n A.dlhamid)e 1*$k idiler ve
kendileri de kavm:$ necE. olarak m%)1mele '/r"orlard$. !-lman Krdler de kendilerini
Hrmenilere kar*$ kor%"an A.dlhamid iin canlar$n$ feda"a haz$rlard$.
Q% kadar var ki -on zamanlarda hafi""e te*kil1t$n$n ol%r olmaz 8%rnallerle .az$ z%lmlere
'iri*me-i ve <5 "$ld$r devam eden *ah-E idare devrinin i-ter i-temez .ir nevi i-ti.dada d/n*me"e
.a*lama-$ !ehmed Akif ve #edizzaman 'i.i .az$ 9-l1m 1limlerinin de 9ttih1d ve 2erakki Parti-ini
ta-vi0 etmemelerine ra&men A.dlhamid)e .az$ ikazlarda .%l%nmalar$na ve hatta hrri"et:i
*er)i""enin ilan$ iin .az$ "az$lar kaleme almalar$na -e.e.i"et vermi*tir.
+oru1 Osmanl!a emper!alist di!enler olu!or. $u niteleme doru mudur3
M. F. Glen: )mper!alist/ istismar eden/ smren demektir. %gal ettikleri topraklar/ bu
topraklarn !er alt ve !er st #enginliklerini ve insan gcn smrerek/ mre""eh bir ha!at
!aa!anB kendileri sara!larda sa"a srerken/ halk perian bir halde sokaklara terkedenler/ evet
bunlarn hepsi emper!alisttir. 8u kadar ki bu/ dne ait/ ge4mi dnemlere ait bir emper!ali#m
anla!!d. Inm#de a!n netice!i/ asker: igale bavurma gerei du!madan/ si!as: entrikalarla/
kltrel !ollarla teknik ve teknoloQik imknlardan "a!dalanarak ekonomik o!unlarla elde edi!orlar.
Ia!elerine ulamak i4in de hi4bir engel tanm!orlar. (esel/ bir netice!e ulamak i4in insanlarn
koba! olarak kullanlmas gereki!orsa/ bunu g#lerini krpmadan !ap!orlar. $unlara ne gerek var/
ite <iroima ve 'aga#aki1 E. annda l ve hl devam edegelen rad!oakti" tesirler...
Osmanl7!a gelinceB Osmanl/ @ asrlk mrnn en k4k bir #aman diliminde bile smrgecelik
!apmamtr. Kendileri #evk se"a i4inde iken/ milleti =velev ki !abanc bile olsalar= perian ve
derbeder etmemitir. +i!as: entrikalara/ ekonomik o!unlara kat7i!en bavurmam/ milletlerin tarih/
r"/ det/ din ve dilleri ile o!na!arak/ hi4bir asimilas!ona gitmemitir. ?ica ederim/ bir #amanlar N5
mil!on Osmanl teb7as i4inde sa"kan 9rk adedi TT=TN mil!on idi. $u kadarck insann/ NS mil!onu
istismarndan s# edilebilir mi3
Osmanl/ ,llah7n adnn her !erde !kselmesi ve devletler aras muva#ene i4in/ O7nun emri
gerei cihad etmiti. $u cihad ile lkeler "ethetmi/ "akat hi4bir lke!i igal etmemiti. Hihad
neticesinde elde edilen ganimet mallar/ cihada katlanlarn halis hakk olmasna ramen/ tarih
bo!unca ganimetten #engin olan bir insan gsterilebilir mi3 $tn bunlara ramen/ Osmanl7!a
emper!alist deme/ !a tarih bilmemenin bir rn/ !a da h!anet ve denaet i4inde bulunmann bir
i"adesidir.
.ttihFd &e 3erakki ad &erilen siyFs" cemiyet nasl te+ekkl etti &e nasl iktidara @eldiA
Bunlarn -ikr" ya,lar nedirA
K?T5 "$l$nda (ar.i"e ve A-kerE 2$..i"e tale.eleri taraf$ndan 9ttih1d ve 2erakki ad$ alt$nda
A.dlhamid)e m%halif 'izli ve -i"a-i .ir cemi"et k%r%ld%. K?T4)de .% cemi"et da&$t$ld$ i-e de "eleri
Pari-)e kat$ ve az da ol-a Ahmed R$za #e" .a*kanl$&$nda faali"etlerine devam ettiler. Avr%0al$larla
i*.irli&ine 'iren 9ttih1dc$lar Ara0a Dran-$zca 9n'ilizce Hrmenice ve Arnav%dca olarak $kard$klar$
'azetelerle A.dlhamid ale"hinde her trl irkin iftiralar$ "a"ma"a .a*lad$lar.
K?TT "$l$nda Damad !ahmBd Gel1leddin Pa*a o&%llar$ ile .irlikte #rk-el)e 'iderek
A.dlhamid ale"htarlar$na kat$ld$. Arka-$nda 9n'iltere olan ve .az$ *ah-E menfaatlerinin 0e*ine d*en
.% adam$n mi-"on%n% o&l% Pren- Sa.ahaddin devrald$. Avr%0al$lar 'ittike doz%n% artt$ran .%
harekete W/n 2rkler JGen 2rklerM di"orlard$ ki a-l$nda #edizzaman)$n "erinde ifade-i"le
.%nlardan .az$lar$na Qe"n 2rkler JOirkin 2rklerM demek 'ereki"ord%. Pren- Sa.ahaddin
A.dlhamid)i Hrmeni Katili di"e itham ederken 2evfik Dikret de A.dlhamid)i .om.a ile /ldrmek
i-terken /ldrlen Hrmeni komitecilerine a&$tlar "ak$"ord%.
9ttih1d ve 2erakki Gemi"eti kendine "ak$n .%ld%&% CCC. ,rd% -%.a"lar$n$n ara-$nda "a"$lma"a
.a*lad$. Selanik ve !ana-t$r *%.eleri a$ld$. Sonradan #e" ve Pa*a haline 'elen 0o-tac$ 2al)at Hfendi
i*in .a*$na 'eti. KT5?)de K%r)1n .a"rak ve -ilah zerine "emin eden CCC. ,rd%n%n .tn -%.a"lar$
ittih1dc$ old%klar$n$ a$ka ilan edi"orlard$. Art$k a-ker -i"1-ete kar$*m$*t$. Gemi"etin fiili liderleri
2al)at Hfendi K%rma" #in.a*$ Hnver #e" K$demli @z.a*$ Ni"azi Hfendi)"di.
9ttih1dc$lar$n en /nemli -lo'an$ ittih1d:$ an1-$r "ani '"a i-ti.dad "$k$l$0 me*r%ti"et 'elince
,-manl$ Devleti)ndeki .tn milletler din dil mezhe. ve $rk fark$ '/zetilmek-izin a"n$ devletin
vatanda*lar$ olarak .irlikte "a*a"acaklard$.
M' F' Glen) Caten !a!orlardP..
#% -adece -athE .ir d*nce idi. Zira .% d*nce ile "ola $kan 9ttih1dc$lar #alkanlarda .inlerce
!-lman$n kan$n$ ak$tan #%l'ar @%nan ve S$r0 Oeteleri ile i*.irli&i "a0t$lar ve hatta !akedon"adaki
"a.anc$ kon-olo-l%klara m%ht$ra vererek i-ti.d1d:$ h1z$r ve idare:i m-te.id1ne dedikleri A.dlhamid
idare-inin "$k$lma-$n$ .ile arz% ettiler. #%n%nla kalma"$0 -i"a-i cina"etler i*leme"e .a*lad$lar. #in.a*$
Hnver #e" Selanik !erkez k%mandan$ Al.a" N1z$m #e")i ta.anca ile /ldrd. Art$k 9ttih1dc$lar
ete"e d/n*m*lerdi.
M' F' Glen) 6ete!di #aten/ ba4ete.. $alkanlarda olumuB nceleri oradaki ba# 4eteleri
bastrdklar i4in herhalde ,bdlhamid7i muvakkaten u!utmularB adeta $unlar i!i/ 4eteleri
bastr!orlar. dedirtecek ekilde k4k bir rvetleri olmu.
9ttih1d ve 2erakki Parti-inin -lo'an$ Dran-$z 9htilalinden tercme edilen 6hrri"et adalet
m-avat ve %h%vvet7 idi. Ancak hi .ir zaman .% e-a-lara %"mad$lar. #%nlar$n memlekete "a0t$klar$
zararlar$ */"lece /zetlemek mmkndrA
aM ,rd% -i"1-ete alet edildi ve .% k/t adet G%mh%ri"et d/neminde de devam ettirildi. ,nlar .az$
makamlar$ elde ettiler+ ama devlet ve memleket ka".etti .M ,rd%"% 9ttih1dc$ J(ala-karM ve m%halifler
di"e ./ldler+ .% "zden #alkan (ar.i ka".edildi. cM 2rk milletine -i"a-i dema'o8i"i 9ttih1dc$lar
"erle*tirdi. (alk$ da iki"e ./ldler. !%haliflerine mrteci deme"e .%nlar .a*lad$ dM A.dlhamid)in
icra etti&ini iddia ettikleri i-ti.dad$ tek ki*i tem-il edi"ord% on% iktidardan almakla i-ti.dada -on
verile.ilirdi+ 9ttih1dc$lar$n i-ti.dad$n$ i-e tek ki*i tem-il etmi"ord%. Kanl$ -%ika-tl$ -eh0al$ devletin
temellerine dinamit ko"an ve ord%"% k%llanan oli'ar*ik .ir i-ti.dad devri .a*lam$*t$. Art$k devlet
2al)at:Hnver:Gemal l-nn .a*$n$ ekti&i oli'ar*ik i-ti.dadla idare edili"ord%.
M. F. Glen: )knim=i selse.. b!le derler onlara/ %ttihat4larn 4 rkn. O gn %ttihat4larn
dmen su!unda giden ?#a 9ev"ik/ ,bdlhamid <an7n tahttan indirilmesinden ksa bir mddet sonra/
bu 4lnn verdii #ararlarn "arkna varm/ 2evlet=i ,li!e7!e tabi toplumlarn/ imamesi kopmu
tesbih taneleri gibi darmadank olduunu grp bin pimanlk i4inde/ K,bdlhamit7in
?uhani!etinden %stimdat7 dilenmi ve pimanln !le i"ade etmi1
'erdesin evketli ,bdlhamid <an3
5er!adm varr m barigahna3
Mlm u!kusundan bir lah#a u!an/
8u nankr milletin bak gnahna.
9arihler ismini and #aman
+ana hak verecek e! koca sultanP
$i#dik utanmadan i"tira atan.
,srn en si!asi padiahna.
Aadiah hem #alim/ hem deli7 dedik/
%htilale k!am etmeli dedik/
8e!tan ne dedi!se bi# Kbeli7 dedik/
6altk "itnenin intibahnaP.
2ivane sen deil/ meer bi#mii#.
$ir 4rk iplie hl!a di#mii#
+ade deli deil/ edepsi#mii#P
9krdk atalar kblegahnaP7
)vet/ "ilo#o" nvan!la o gn ihtilalin ideologluunu !apan air/ i iten ge4tikten sonra bunlar
s!lemiti. $unlar s!lerken de %ttihat4larn mehur 4lsne u s#leri la!k grmt1
'e gnlere kaldk e! ga#i hnkrB
eek silahdar oldu/ kpek mhrdar/ katr da de"terdar..
)nver Aaa silahdar/ 9alat mhrdar/ Hemal de"terdar/ mali!e na#r.
Nitekim KT5?)de CC. !e*r%ti"et)in ilan$ ile .% denilenler old%. 9ki dereceli olarak "a0$lan
-eimler netice-inde >4= milletvekili olan !ecli- a$ld$. Sadece KN5 2rk milletvekili vard$.
Az$nl$klar o&%nl%kta"d$ ve 9ttih1dc$lar$n dediklerinin ak-ine .% az$nl$k milletvekilleri ,-manl$
Devleti)nin .irli&ini de&il ittih1d:$ an1-$r -lo'an$"la kendi milletlerini ve .a&$m-$zl$klar$n$ -av%nma"a
.a*lad$lar.
.ttihFd &e 3erakki mensu,larnn he,sini% bu anlatt$nz DerDe&ede kabul etmek do$ru olur
muA
(a"$r olmaz. Zira 9ttih1d ve 2erakki Gemi"eti iinde cere"an eden e*itli '/r* ve fikirlerin
tamam$ iki kola a"r$l$"ord%A
#irinci-i+ !aale-ef tamamen .at$ takliti-i ma-on farma-on ve hatta ,-manl$ ve din d*man$
'r%.%d%r ki ,-manl$ Devleti)ni Avr%0al$ devletlere *ik1"et edecek kadar alalan eki0 .%nlard$r.
#%nlar$n iinde 2evfik Dikret 'i.i tamamen din-iz olanlar+ Pren- Sa.ahaddin 'i.i 9n'ilizlerin o"%nca&$
haline 'elecek kadar .a-iret-iz olanlar+ Hrmeni S$r0 ve @%nanl$lar 'i.i tamamen 'a"r:i m-lim olanlar
.%l%nmaktad$r.
M. F. Glen: ,dem=i merke#i!eti de tekli" edi!orlar ,bdlhamid7e. $u e!alet sistemi "alan..
gnm#de olduu gibi tekli" edi!orlar. 9abii o #aman a#nlklarn bulunduu !erlerde blnmeler
olacak. $ugn AKK7nn istedii gibi e!ler. Arens +ebahaddin7in bir de !le bir istei var. Dstad o
#aman ona kar 4k!or.
9kinci-i+ (ami"et milli"et hrri"et ve m-avat$ 'erek manada mdafaa eden Ahr1r 'r%.%d%r
ki -onradan Ahr1r D$rka-$ ad$ alt$nda 9ttih1d ve 2erakki)den a"r$lmak i-temi*lerdir. Ahmed R$za #e"
Hnver ve Ni"azi #e"lerin .% manada 9ttih1dc$ old%klar$n$ ve ancak .irinci 'r%.%n e-iri old%klar$n$
d*n"or%z.
M. F. Glen:Dstad <a#retleri %ttihadclarn hepsi mason demi!or/ hepsini karalam!or. 2emek
kitle psikoloQisi/ bir e! oluunca b!le bakalarna da tesir edi!or. 2evleti kurtarma/ 5atih
dnemindeki/ Kanuni dnemindeki hameti/ b!kl !eniden iade etme gibi sloganlar var. $unlara
kanp da %ttihat ve 9erakki7!e intisab edenler var. %nsa"l konuu!or ,hmet ,kgnd# $e! deB onda da
Dstad7n o mev#udaki mtalaalarnn tesiri vardr. Dstad <a#retleri !le mutedil dn!or ki/ <alk
Aartisi i4inde o #ulm/ istibdad devam ettiren insanlar Y5 di!or. $ugn de !le ka4 tane
milletvekilleri varsa/ demokrasi!e #t hal ve hareketleri olanlar/ dine u#ak duranlar Y57tir. 2ierleri
kitle ruh haleti!le o cere!ana kaplm gidi!orlar.
#% ikinci 'r%.a men-%0 olan hakiki hrri"et0erverler daha -onra A.dlhamid)e "a0t$klar$
z%lmlerden 0i*man olm%*lar ve k%-%rlar$n$ itiraf etmi*lerdir.
!aale-ef CC. !e*rBti"et)in k%r%lma-$ndan -onra 9ttih1d ve 2erakki)nin iinde h1kim olan k%vvet
.irinci 'r%0 olm%*t%r. (akiki hrri"etiler iki defa hkmetin .a*$na 'etikleri halde .irinciler
taraf$ndan e*itli o"%n ve entrikalarla devrilmi*lerdir. 9*te !ehmed Akif ve #edizzaman 'i.i 9-l1m
1limlerinin kendilerine na-ihat ettikleri 9ttih1dc$lar 'r%.% Ahr1r denilen ikinci 'r%0t%r.
Bir asra yakndr irtica olay denilerek he, dindar insanlarn zerine yklan KH Mart
Hadisesi#nin iD yz nedir ne de$ildirA
M. F. Glen: %lk nce irtica. kelimesi orta!a atl!or/ irtica s# kullanl!or. Humhuri!et
dneminde belli bir devreden sonra gerici. "ilan dediler. <erhalde o kelime 4ok rktc olmadB
!eniden irtica!a dndler. (eselenin manasnn 4ok anlalmamas/ mulak olmas.. ilakta bir il#am
vardr/ !eniden irtica tabirini kullan!orlar. (eselenin esas da 5ransa7!a da!an!or. $unlarn ilkleri
krallara kar 5rans# ihtilalini ger4ekletiren/ hapishane ka4knlar/ serseriler/ ha!dutlar/ daltonlarR
+oru1 $a# e!leri dilde sadeleme de!ip reddedi!orlar ama3
M. F. Glen: $a# e!leri.. e#anda bile ha!!alel "elah.ta <a!din "elaha.. <a!din "elahaP...
dediler. 6nk kurtulu. kelimesi ruhlarda/ milletin vicdannda cami!e gitmenin kurtulu olduunu
u!arrB onun i4in onu kapal tuttular/ ha!din nama#a/ ha!din nama#a. di!orlard. <a!din "elaha...
Onu kurtulu di!e 4evirmediler. 'e olur ne olma#/ insanlarn psikoloQisinde cami!e gitme kurtulu
olarak !er eder/ dediler. <er e! 4ok e!tancadr. Cannedi!orum eskiden e!tan insanlara ders
veri!ordu. 8imdi de e!tan ba#en bu mnkirlerin rahle=i tedrisinin nne oturu!or/ bunlardan "ikirler
al!ordur/ #annedi!orum..
$ir insan dese ki/ $en e!tann icraatndan tamamen a#de!im.. O e!tann gdmndedir.
<a!aline gelen olumsu# bir e! bile/ mesela ha!aline gelse ki $u abdest b!le de olabilirdi./ bunu
b!k bir gnah ilemi gibi sa!mak ve hemen orada isti"ar etmek la#mdrB 4nk/ bunlarn hepsi
ondandr. Onun bi#im !apm#da/ mahi!et=i manevi!emi#de bir santrali var. O santrale srekli sin!al
gnderi!or.
<K !art ;ak)a-$ di"e tarihe 'een .% ola" KN Ni-an KT5T 'nne ra-tlamaktad$r. 2arihiler .%
ola"$n kendi z%lmlerini /rtmek i-te"en 9ttih1dc$lar$n CC. A.dlhamid)in tahttan indirilme-ini temin
etmek iin 9n'iliz Gizli Servi-inin "ard$m$ ile ve 9n'ilizlerin aleti olarak terti0ledikleri .ir hadi-e
old%&%nda ittifak etmi*lerdir. Ancak -%%n -amimi !-lmanlara "$k$lma-$ iin 6*erE)at elden
'idi"or7 'i.i .ir k$-$m dinE -lo'anlar k%llan$lm$* ve dindarlara hc%m 0lanlar$ haz$rlanm$*t$r.
M. F. Glen: Inm#de de onu !ap!orlar !a.. ka"ir esasen/ ama mslman grn!orB
"igranlar mslmanlardan se4i!orlar.. mslmanlar vurmak i4in mslmanlardan grnen sa"
kimseleri se4i!orlar.. bugn de a!n/ deien bir e! !ok. $i# becereme!i#/ vicdanm# ceva# verme#/
,llah7tan korkar#/ hasmlarm#a kar bile entrika bilme!i#.. hud7a o trl muharebelerde cai#dir
ama/ bi# o meselenin merui!etini kollar#. ,llah ne der bu mev#uda. deri#. 5akat kar tara"n !le
bir kstas !ok/ her e!i !apar. +arkl markl.. bugn de var )rgenekon iddianamelerindeR +ark
gi!dim/ 6aramba7!a girdim. di!or adam. +i#in i4ini#e girmek daha kola!/ 4nk ne sark var ne
cbbe var/ ne alvar var.. daha kola!dr. $ir de !le camilerdeki gibi ksa/ kestirmeden nama#lar
olunca/ 4ok sknt!a dme#. %badetlerin hakk tam verilse ve ger4ek bidler gibi !aansa/ mna"klar
da!anama# ona/ hemen ka4arlar.
9ttih1dc$lar kendilerinin terti0ledikleri .% ola"$ dindarlar$ mrteciler di"e -%la"arak onlara
"$km$*lard$r. #% ola"$ kendileri terti0 etmelerine ra&men $-rarla ola"$n .ir irtica hadi-e-i old%&%n%
ifade etmeleri 'nmze kadar 'elen devlet ile milletin ara-$n$ ama 1detinin k/t .ir .a*lan'$c$
olm%*t%r.
2ahrik ve terti0ler -on%c% i-"an eden cahil a-kerlere kendileri 'i.i cahil olan hamallar ve -a&$n$
-ol%n% a"$rt edeme"ecek kadar ahmak olan .az$ dindarlar da kat$ld$. Zaten 9ttih1dc$lar$n m%halifleri de
./"le .ir f$r-at .ekli"orlard$. ,nlar da ak$ll$ hareket edemediler. 9* $&$r$ndan $km$*t$. #edizzaman
.a*ta olmak zere .ir k$-$m .a-iretli 9-l1m 1limleri a-kerlere ve hamallara .%n%n .ir o"%n old%&%n%
ve o"%na 'elmemeleri 'erekti&ini ikaz ettiler. (atta #edizzaman .ir n%t%k ile -ekiz ta.%r% itaate
'etirmi*ti.
M. F. Glen: )vet/ onu kendisi i"ade edi!or. %stanbul7da ve +elanik7te is!an bastr!or/ tesir
edi!or. O #aman da o eski +aid dnemi. +adece devlet=i ali!enin bekas i4in !ap!or onu.
D$r-at$ 'animet .ilen 9ttih1dc$lar ola"lar .""nce Selanik)ten (areket ,rd%-% ad$n$ verdikleri
k%vvetleri Padi*ah)$ k%rtarmak 'i.i "alanc$ .ir -lo'anla 9-tan.%l)a -evk etme"e .a*lad$lar. 2arihE
ka"naklara '/re+ .% hareket ord%-%n%n -adece k%mandan$ olan !ahmBd Qevket Pa*a !-lman ve
2rk)t+
M. F. Glen: Cannedi!orum ,rnavut7tu ve ahmakt. ,rnavutlar ahmak deil/ g#el insanlardr
ama o ahmak bir ,rnavut7tu. (ecliste n sralarda oturur/ erkan= harb=i umumi!e reisi olarak/ !ani
imdiki genel kurma! bakan.. mecliste olanlar anlama#. $a#lar derlermi ki ,!p olu!or/
,vrupallar bile bilhassa geldi/ dinli!orlar ama bu adam u!u!or/ 4nk anlam!or.. 2aha sonra
%stanbul7da "a!tonu!la bir !ere giderken 9opal ?"at vuru!or onu.
a-kerlerin o&% "a&mac$ ve !-lman k1tili olan !akedon"al$lard$. 2am .ir a0%lc%
ord%-%"d%. ,la"$n vah1metini anla"an 9-tan.%l)daki 'eneraller ve /zellikle C. ,rd% Kom%tan$ N1z$m
Pa*a S%lt1n A.dlhamid)e mdahale etmeleri 'erekti&ini anlatt$lar-a da !-lman$ !-lmana
k$rd$rma"aca&$n$ -/"le"en Padi*ah onlara 'erekli talimat$ vermedi. C. ,rd% K%mandan$ N1z$m
Pa*a)"a (areket ,rd%-%na -ilah ekmemeleri iin "emin .ile ettirdi. >= Ni-an)da (areket ,rd%-%
Kom%tan$ !ahmBd Qevket Pa*a 9-tan.%l)a 'irdi ve *ehre h1kim old%. S$k$"/netim ilan eden Pa*a .ir
k$-m$ tamamen ma-%m olan .inlerce in-an$ idam ettirdi. Daha -onra da >4 Ni-an KT5T)da !ecli-:i
Sm%mi to0lanarak A.dlhamid)in hal) karar$ -ilah zor%"la $kar$ld$.
K$-aca <K !art ,la"$ 9ttih1dc$lar$n terti0ledikleri .ir fitne"di+ ancak m%halifleri olan K1mil
Pa*az1de Said Pa*a 9-mail Kemal #e" m%halif 'azetecilerden !izanc$ !%rad ve ;olkan Gazete-i .a*
"azar$ Dervi* ;ahdetE 'i.i .az$ -afdiller de d%r%mdan fa"dalanmak %&r%na ate*e k/rkle 'ittiler ve
fitne ate*ini -/ndrmek "erine daha da alevlendirdiler. Neticede d*manlar k1r etti+ devlet millet ve
din zarar etti. Onk k%r%lan Divan:$ (ar.:i rfE ok ma-%mlar$ idam -eh0alar$nda -alland$rd$. Din
d*man$ ke-imlerin eline de tam .ir irtica -erma"e-i verilmi* old%. #edizzaman 'i.i all1meler .ile
<K !art ,la"$ ile -%land$lar+ ama .eraat ettiler.
Bedizzaman 9aid 5ursi @ibi .slFm Flimlerinin de 9ultFn :bdlhamid#e muhali- oldu$u &e
hatta hal# -et&asn hazrladklar iddia edilmektedir' Bu konuda neler syleyebilirsinizA
:bdlhamid#in hal# -et&asn kim &ermi+tirA
#az$ kim-eler #edizzaman)$n 9ttih1dc$lar$ de-tekle"erek S%lt1n A.dlhamid)e m%halif old%&%
iddialar$n$ "a"ma"a .a*la"$nca KT=> "$l$nda -tad hazretleri tale.elerine kaleme ald$rd$&$ Rahika)da
JA.d%lkadir #ad$ll$)n$n < ciltlik tarihe-indeM a"nen *%nlar$ ifade etmi*tirA
KM #ir adam$n k%-%r% ile .a*ka-$ me-)%l olamaz. Dola"$-$"la A.dlhamid)in hkmetinin
hatalar$ ona verilemez. >M #edizzaman CC. !e*r%ti"etin .a*$nda hrri"et:i *er)i""e"i te*vik etmi*+
.az$ -i"a-i m%haliflerinin i-ti.d1d ad$n$ verdikleri A.dlhamid idare-i iin 6mec.%rE cz)E ve hafif
i-ti.d1d7+ 9ttih1dc$lar$n z%lm iin i-e 60ek *iddetli klli i-ti.d1d7 ta.irlerini k%llanm$*t$r. Q% cmle-i
me*h%rd%rA 6H&er me*rBti"et 9ttih1dc$lar$n i-ti.dad$ndan i.aret i-e ve *erE)ata m%halif hareket demek
i-e .tn dn"a *ahid ol-%n ki .en mrteci"im.7 <M (rri"et 9-l1mE ter.i"e ile ter.i"e ol%nmaz-a
ok *iddetli .ir i-ti.dada d/n*ece&ini ha"k$rm$*t$r ve maale-ef /"le de olm%*t%r. NM A.dlhamid)in
"a.anc$ d*manlara kar*$ '/-terdi&i deha-$ 9-l1m 1leminin tam .ir halife-i olma-$ Qark ;il1"etlerini
(amidi"e Ala"lar$ ve 9-l1m Karde*li&i ile Hrmenilere kar*$ kor%ma-$+ 9-l1m)$n .tn hkmlerini
ha"at$nda "a*ama-$ ve @$ld$z Sara"$nda manevi *e"hini ek-ik etmeme-i -e.e0leri"le .ir veli old%&%n%
a$ka ifade etmi*tir. =M Ancak in-an hata-$z olma"aca&$ndan on%n da .az$ hatalar$ old%&%n% ve fakat
.% hatalar$n mec.%ri"et alt$nda i*lenen hatalar .%l%nd%&%n% a$ka .e"an e"lemi*tir.7
, halde .a*ta #edizzaman ve !ehmed Akif olmak zere ."k 9-l1m 1limlerinin
A.dlhamid)e m%halif old%klar$ ve hatta ale"hindeki hal) fetva-$n$ haz$rlad$klar$ *eklindeki iddialar
do&r% de&ildir. Detva"$ zaman$n Detva Hmini (ac$ N%ri Hfendi imzalamam$*t$r+ ancak maale-ef
9ttih1dc$lar$n k%kla-$ haline 'elen Qe"hli-l1m !ehmed Z$"1addin Hfendi imzalam$*t$r. #% fetvadaki
hal) 'erekeleri tamamen iftirad$r.
+oru1 $!k bir aabe! Dstad <a#retleri7nin ,bdlhamid7in etra"ndaki ni"ak ebekesini
grememii#. dediini s!lemiti.
M. F. Glen: 6ok doru deil. Dstad7n baka risalelerinde !ok. M!le ahslardan du!duumu#
e!ler tam doru olma!abilir. $urada usul= hadis a4sndan bir e! di!e!im. +ahabeden/ tabiinden/
ulemadan ba#lar )"endimi# sallallahu ale!hi ve sellem7in e"7ali akvaline tereccuh eder. 6nk
akvalde ba#en mesele!i olduu gibi anla!amama vardr. KonQonktrel olan da vardr. $ir ahsa
mnhasr olan da vardr. O trl meselelerde )"endimi#7in dedii o e! davranlarnda ne ekilde
orta!a konu!orsa/ o esas olmaldr.. derler. 8imdi <a#reti Dstad7n ha!at= seni!!eleri i4inde nasl
grlm/ nasl !aam/ nasl kabul etmiR ahslar s!ledikleri s#leri doru anla!amam
olabilirler. $urada da ben bir e! di!orum/ millet baka trl anl!or. (esela/ parmamdaki
krm#l grnce ba#lar hemen !aktrmB g!a ben viladet mnasebeti!le parmaklarma kna
!akmm/ millet b!le anl!or bunu.
Ie4enlerde dedim ki1 $en bira# $ektai7!im. 'ecip 5a#l da okudum/ 'urettin 9op4u da okudum/
,li 5uat hocann arkasndan kotum... $iri mesele!i nasl anlam bakn1 $en kendime $ektai
di!orum/ o 2emek Dstad 'ecip 5a#l $ektai!di. dedi. $eni de hakikaten $ektai sa!abilir/ o!sa ki
meca# o. <er merebe kar sa!g du!u!orum/ herkesi alkl!orum.. hi4 +le!man )"endi7nin adn
andm #aman ha#ret demediim an oldu mu benim/ (ahmut )"endi7!i andm #aman ha#ret
demediim oldu mu3 Kendime gre bir merebim var/ merebimin muhabbeti!le !aarm/ ama bu
kati!en bakalarn ha"i"e alma!/ sa!gs#ca karlama! gerektirme#. $en doru bildiim !olda
!rm!orsam #aten ri!akarn teki!im/ demektir. 2oru bildiimden dola!/ !ararl bildiimden
dola! burada!m. 5akat bu bakalarn alklamadan beni alko!ama#/ !ani bu !n!le kendime
$ektai dedim. 2emek i!i ki sordu adam/ sonra gidip di!ecek ki sada solda/ 5ethullah hoca 'ecip
5a#l7a $ektai dedi.. %te b!le anlamalar olabilir.
$i# beeri#/ her #aman hata da edebiliri#. ,rkadalarm# g# g#m#/ kula kulam#/
muhakemesi muhakememi# olan arkadalarm# !anllarm# d#eltirler. $i# masun deili# ki/ "akat
bir de hi4 olma!acak e!lerde saa=sola 4ekmeler var.
$irka4 a! nce de bir vesile!le %sr ruhunu !a!mal herkese mal etmeli!i#. demitimB
malumunu# isr/ insann kendi ihti!ac olduu halde dier muhta4larn ihti!a4larn ne 4karp onlar
gidermesi/ kardelerini kendine tercih etmesi demektir. %te bu manada isr ruhunu !a!alm.
demitim. $ir de ne gre!im/ arkadan biri not olarak !a#m ve orada burada seslendirmi/
<ocae"endi %sa ruhunu !a!alm. dedi demi ve dahas bir sr teviller !apm kendince. )vet ba#en
bu denli !anl anlamalar da olabili!or.
Osmanl <e&leti#ni ;' 6ihan Harbine sokan =n&er% 3al#at &e 6emal Ea+a Dls &atan
hFinleri midirA
9n-anlar$ hemen vatan h1ini ve devlet d*man$ di"e va-$fland$rmak do&r% de&ildir. (er ola"da
in-anlar$n irade-inin "an$nda .ir de Allah)$n klli irade-i d*nlmelidir. !e-ele"i iki a$dan a"r$ a"r$
de&erlendirmek 'erekir.
Hnver #e" tam .ir !-lman ce-%r ve a*$r$ derecede kork%-%z .ir in-and$r. A-la vatan h1ini
de&ildir. Ancak ala" kom%tanl$&$ .ile "a0madan @ar.a" -$fat$"la .edavadan tm'eneral "a0$larak
(ar.i"e Naz$rl$&$na 'etirilmi*tir J,cak KTKNM.
Qehzade Sle"man Hfendi)nin k$z$ Naci"e S%lt1n ile evlenerek D1m1d olm%*t%r. C. Gihan (ar.i
/nce-i (ar.i"e N1z$r$ olarak ord%n%n .a*$d$r. A*$r$ derecede Alman ha"ran$ ol%vermi*tir. !aale-ef
Padi*ah)a hkmete ve !ecli-)e ha.er vermeden har.e 'irilme-inde .% ha"ranl$&$n ."k rol vard$r.
@a0$lan ara*t$rmalar Hnver #e")in ma-on olmad$&$ "ol%ndad$r.
2al)at #e" a*$r$ 2rk milli"eti-i dinE ha"at$ za"$f c1hil ama cin 'i.i k%rnaz ve kork%-%z olan
.ir 0o-ta mem%r%d%r.
(ar.in .a*$nda hem 9ttih1d ve 2erakki Parti-inin Genel #a*kan$ ve hem de D1hili"e N1z$r$d$r.
KTK= Hrmeni 2ehcirine karar veren .akand$r. 9ttih1dc$ olma"anlara kar*$ merhamet-iz .ir ete .a*$+
a*$r$ Alman ha"ran$ ve ma-ond%. KT>K)de #erlin)de .ir Hrmeni komiteci-i taraf$ndan /ldrlm*tr.
Gemal Pa*a Dran-$z ha"ran$d$r dindar de&ildir ve a*$r$ 2rkdr. !a-on old%&% ke-indir.
9*te va-$flar$ k$-aca ./"le /zetlene.ilecek olan .% ittih1dc$ 'en ete .a*lar$ Padi*ah hkmet
ve !ecli-)e ha.er vermeden >? 2emm%z KTKN)de .a*la"an C. Gihan (ar.ine Almanlar$n "an$nda
'irmek zere 'izlice ittifak andla*malar$ "a0m$*lard$r. Re-mi -e.e0 olarak i-e Alman 'emilerinin
izin-iz olarak Karadeniz)e 'irme-ini '/-termi*lerdir. #% tamamen "aland$r. lnn .% karar$
,-manl$ Devleti)ni tamamen tarihten -ilmi*tir. Zahiri -e.e0 .%d%r.
9kinci cihet kader "/ndr. ,-manl$ Devleti)ni tamamen .% l har.e att$ ve felakete -rkledi
demek do&r% de&ildir. #%nlar vatan h1ini de&illerdir. (er m%-i.et .ir cina"etin netice-i ve .ir
mk1fat$n da m%kaddime-idir. #% m%-i.ete fetva verdirten cina"et .a*ta kom%ta kademe-i olarak
,-manl$ ord%-%n%n dinen ve ahlaken 0eri*an halde olma-$d$r. A"r$ca KTK<)ten iti.aren ,-manl$)da
h1kim olan -i"1-et 9-l1m karde*li&i de&il milli"etileri .ile rahat-$z edecek derecede olan a*$r$
2%ranc$l$kt$r. Devletin .a*$n$ tem-il edenlerin .% -i"1-eti !-lmanlar$ k%rt -ald$ran -rler 'i.i
,-manl$ Devleti)nin evre-inden da&$tm$*t$r. !%-i.etin mk1fat$ i-e = mil"on !-lman$n *ehid
ve"a 'azi olarak evli"a merte.e-ine "k-elme-i olm%*t%r.
M. F. Glen: Dstad7n mlaha#alar bunlar. 9arihi deerlendirirken mesele!e !le !aklama!#
da/ "akat bir dindar olarak meseleleri anali# ederken !le !aklamam# la#m.
+oru1 $ir !#bann hatralarndan bahsetmitini#.
M. F. Glen: $am#a gelenlerde (ehmet ,ri" $e! !le anlat!or/ 4ok dikkatimi 4ekti orada.
%slami ha!attan hi4 bahsedilmi!or o askeri serg#etinin i4inde.
+oru1 ;atan haini deildir
M. F. Glen: ;atan haini kime deri#.. Onlarn durumu bira# kark. ,4ktan a4a/ %slam
bilmi!orlar. %slama ihanet edi!orlarB 9urancl/ rk4l ne 4kar!orlar. $at7da hususi!le
,lman!a7da gelime!e balam rk4l ne 4kar!orlar. $elki daha sonraki dnemlerde o Ci!a
Ikalp/ kendisi 2i!arbakrl/ "akat nce Krt4e Kamus !a#ma!a 4al!or. $u/ Krtlerde bir
a!dnlanma hissi u!arm!or/ sonra 9rk4e !a#nca... (er!em Hemil de $at (ater!ali#mi karsnda
%slam7 !a#!or.
HMHO tarihli =rmeni 3ehciri#ni (=rmeni soykrm* olarak @rmek mmkn mdrA Bu
konuda =rmenilerin &e Batl baz yazarlarn iddialarna nasl ce&a, &erebilirizA
2arih .o"% Hrmeniler millet:i -1d$ka -$fat$"la ,-manl$ lke-inde zimmE ta.ir edilen -tatde "ani
!-lman .ir lkenin 'a"r:i m-lim vatanda*$ -$fat$"la "a*am$*lar ve ,-manl$ Devleti vatanda*lar$na
tan$d$&$ .tn hak ve hrri"etleri onlara da tan$m$*lard$r.
Niha"et >T Hkim KTKN)te C. Gihan (ar.ine 'iren ,-manl$ Devleti)ni Do&%daki Hrmeniler
R%-larla .irlikte arkadan v%rma"a .a*lam$*t$r. (atta ;an)$ .o*altan R%-lar .%ra"$ Hrmenilere te-lim
edince KTK= -ene-inde *arkta !-lman katliam$ .a*latm$*lard$r. 9*te .% d/nemde Do&% ve
Gne"do&%da K.<55.555 Hrmeni "a*amaktad$r ve nf%-%n da -adece V=)ini te*kil etmektedir. #tn
ted.irlere ra&men Hrmenilerin !-lmanlara %"'%lad$klar$ katliam d%rd%r%lama"$nca Ni-an KTK=)te
D1hili"e N1z$n 2al)at #e" Do&% ve Gne"do&%daki =55.555 Hrmeninin mec.%ri '/e zorlanma-$
JtehcirM karar$n$ alm$*t$r. Ga"e R%- ord%lar$n$n "ollar$ndan Hrmenileri %zakla*t$rmakt$r. A-ker
hima"e-inde Crak S%ri"e ve R.nan)a -r'n edilen Hrmenilerden .az$lar$ "olda a&$r "ol *artlar$ndan
ve al$ktan ve .az$lar$ da daha evvel "ak$nlar$ Hrmeniler taraf$ndan katledilen .az$ -ivil ahali
taraf$ndan telef edilmi*lerdir. Hrmenilerce katledilen !-lman -a"$-$ i-e K.555.555 kadard$r.
K$-aca !-lman 2rk milletinin nerede"-e .ir a-$rd$r a-l$ a-tar$ olmama-$na ra&men Hrmeni
katliam$ iddialar$"la -%lanma-$ tarihE ve ilmE de&il -adece -i"1-idir. ,-manl$ Ar*ivlerini aan
2rki"e G%mh%ri"eti Devleti .% iddialara en 'zel ceva.$ vermi*tir.
M. F. Glen: 'enemden dinlemitim1 $!le ?uslar geri!e 4ekili!orlard/ kapnn aralndan
bak!orduk. Onlar silahlarn )rmenilere teslim edi!orlard. $i##at nenemden dinlemitim. $en
)dirne7de!ken ve"at etmiti/ askerden evvel.
+oru1 U=5 )rmeni onlarca insan alr gtrrd di!orlar/ doru mu asl var m3
M. F. Glen: 2oru/ silah var ellerinde/ imdi gelse bura!a ,llah korusun/ iki tane silahl si# ne
!apacaksn#/ si#i alr gtrrler bir !ere/ ellerini#i balarlar. Olu!or !a di#ilerde gr!orsunu#. $ir
mil!on di!or da/ o ka!tta a# olabilir. +onra 2ou7da/ Ine!dou7da di!or sadece/ doru deil/ ta
Ka!seri7den bala!arak *o#gat "alanR ,sl katliamn en "a#la olduu !er/ Kars/ ,rdahan/ )r#urum.
6nk )r#urum7a da #aten onlar )rmenistan na#ar!la bak!orlar. Aalandken dalarna )rmeni!e
deni!or eski kitaplarda. (slmanlar ,nadolu7!a geldiklerinde esas oralar )rmeni lkesi. Kastalani/
erhinde Kur7an= Kerim mev#uunda 4kan ihtila"n Aalandken 4evresinde 4ktn s!l!or/ "akat
)rmenistan olarak bahsedi!or oradan.
+oru1 +ahabilerin ba#larnn da )rmenistan7da ve"at ettii s!leni!or. Olabilir mi3
M. F. Glen: Olabilir. ,ram# i!i!ken b!le sadk rea!a iken daha baka salih #atlar da gitmi
olabilirler. ,ma o 4etelere kar Dstad bi##at savam.
9uriyelilerin Franszlar tara-ndan kandrlmasn &e 6emal Ea+a#nn hatal karar ile
kurulan har, mahkemelerinin :ra,larla 3rklerin arasn aDmasn ksaca izah eder misinizA
,-manl$ Devleti -on "$llar$nda .ile !ahmBd Qevket Pa*a ve Said (1lim Pa*a 'i.i iki Ara0 a-$ll$
-adrazam$ i-tihdam etme-ine ve temelde !-lman .ir devlet old%&%ndan !-lmanlar ara-$nda $rk
a"$r$m$ "a0mama-$na ra&men
9ttih1dc$lar$n ve /zellikle de Gemal Pa*a)n$n KTK<)ten iti.aren 2%ranc$l$k denecek kadar a*$r$
2rklk "a0malar$+ Gemal Pa*a)n$n k%rd%rd%&% a-keri mahkemenin kararlar$n$ a0olitik olarak icra
etme-i+ 9n'iliz ve Dran-$zlar$n zaten .ir a-ra "ak$nd$r Ara0lar$ m-takil devlet k%rma nokta-$nda tahrik
edi"or olma-$ ve niha"et /zellikle ($ri-ti"an a-$ll$ Ara0lar ara-$nda $rk$l$k derece-inde Ara0
!illi"etili&inin 'eli*me-i Gemal Pa*a)n$n i*ledi&i .% hata"$ Ara0lar ile 2rkler ara-$nda nefrete
ve-ile olacak .ir ola" niteli&inde tarih -a"falar$na i*letmi*tir. Gemal Pa*a)n$n ke"fE idamlar "a0t$&$n$
on%n k%rma" .a*kan$ olan Ali D%ad Pa*a ka.%l etti&i halde Hmir S%.a"$ olan Dalih R$fk$ Ata" i-e
kendi kom%tan$n$ -av%narak idam edilenlerin a8an old%klar$n$ ileri -rer.
@azara '/re Gemal Pa*a hak-$z idamlar "a0m$* ol-a dahi on%n .% hata-$ Ara0 karde*lerimizin
ihanetlerini maz%r '/-teremez. Zira .% ihanetin ceza-$n$ !-lmanlar "ani Ara0lar ve 2rkler
.era.erce ekmi*lerdir. !aale-ef .% -o&%kl%k -e.e.i"le S%ri"eli m-lmanlar KTK?)den -onra
Dran-$zlara kar*$ "rttkleri i-tiklal mcadele-inde !-lman 2rklerden de-tek i-temek
mec.%ri"etinde kalm$*lar i-e de !-lman 2rkler .% "ard$m tale.ini reddetmi*lerdir. 9-l1m 1leminin
iki kahraman evlad$ olan Ara0 ve 2rklerin ara-$n$ amada ve -onra da iki-ini de ezmede 9n'ilizler ve
Dran-$zlar m%vaffak olm%*lard$r. #% ihtil1flar netice-inde olan "ine !-lman Ara0lara old%+ zira
,-manl$ Devleti)nin e*it h%k%ka h1iz vatanda*lar$ olan Ara0lar .irer -/mr'e te.aa-$ haline 'eldiler.
9ultFn >ah"dddin#in +ahsiyeti &e zamanndaki mhim olaylar zetler misinizA
S%lt1n ;C. !ehmed ;ahEdddin (1n Q%.at KTK? tarihinde ,-manl$ taht$na ot%rd%. 9"i .ir 9-l1m
h%k%k%-% Alman"a 9m0aratorl%k mare*ali ve ,-manl$ m*iri %nvanlar$na -ahi0 i"i .ir a-ker ve de
m%-iki"e 1*$k .ir .e-tek1r idi. Alman"a ve Av%-t%r"a -e"ahatlerinde kendi-inin "averi olan !%-tafa
Kemal Padi*ah old%ktan -onra da .ir -re fahrE "averli&ini -rdrd.
S%lt1n ;ahEdddin)in -altanat$ndan N a" 'emeden <5 Hkim KTK? tarihinde %&%r-%z !ondro-
!t1reke-i imzaland$. #%n% ,-manl$ to0raklar$n$n i)tilaf devletleri taraf$ndan i*'ali taki0 etti.
9n'ilizler Ka-$m KTK?)de !%-%l)% i*'al ettiler+ mttefik filo Ka-$m KTK?)de 9-tan.%l)a 'eldi ve KF
!art KT>5)de 9-tan.%l re-men i*'al edildi. #% tarihten -onra -1d$r olan Padi*ah 9r1delerini ve hatta
hkmet kararlar$n$ -anki S%lt1n ;ahidddin)in arz%-% ve karar$ 'i.i '/rmek tarihi "anl$*
"or%mlamak demektir.
S%lt1n ;ahidddin filon%n 'eldi&i Ka-$m KTK?)den !a"$- KTKT)a kadar devam eden
mz1kereler -on%c%nda !%-tafa Kemal ile defalarca '/r*m* ve @$ld$z Sara"$)ndaki -on ve 'izli
'/r*mede Anadol%)"a '/revli olarak 'itme-ine ve milli .ir idare k%r%lma-$na karar verilmi*tir.
Neticede 9tilaf Devletleri @k-ek Komi-erli&inden !%-tafa Kemal)in vize-ini alan elindeki
imk1nlarla on% de-tekle"en ve Sam-%n)a $kma-$ iin "eterli .ir va0%r haz$rlatan S%lt1n ;ahidddin
!%-tafa Kemal)in KT !a"$- KTKT)da Sam-%n)a %la*ma-$ndan -onra da hkmetleri va-$ta-$"la ve
*ifrelerle !%-tafa Kemal)i de-tekleme"e devam etmi*tir.
G%mh%ri"et 9dare-i k%rarak G%mh%rrei-i olmak i-te"en !%-tafa Kemal 2rki"e #"k !illet
!ecli-ine K Ka-$m KT>>)de -altanat$ il'a ettirmi*tir. Ankara)n$n ni"etini anla"an S%lt1n ;ahidddin
hem "eni k%r%lacak olan devlete zorl%k $karmamak ve hem de daha fazla hakaretlere mar%z
kalmamak iin K? Ka-$m KT>>)de 9-tan.%l)% terk etmi*tir. 9tal"a)n$n San Remo *ehrine 'iden S%lt1n
;ahidddin KF !a"$- KT>F tarihinde a"n$ *ehirde kederinden vefat etmi*tir.
Dola"$-$"la S%lt1n ;ahidddin vatan h1ini de&il+ vatan$n i-tiklali iin tac$n$ ve taht$n$ terk eden
.ir vatan0erverdir. #tn 'a"retlerine ra&men 9-tan.%l)% i*'alden k%rtarama"$nca K%va":$ !illi"e)"e
de k/-tek olmam$*t$r. 9-tan.%l)% terk ettikten -onra 9n'ilizler ve 9tal"anlar .tn 'a"retleri"le on%n
ta*$d$&$ hil1fet -$fat$n$ Anadol%)daki K%va":$ !illi"e ale"hine k%llanmak i-temi*ler-e de S%lt1n
;ahidddin)in iman k%vveti ve vatan -ev'i-i .%na mani ola.ilmi*tir.
#% anlat$lanlar$n en ."k delili .az$ ifadeleri -r'ndeki in-an$n halet:i r%hi"e-ine ak-etmi*
ol-a .ile "etmi* -ene -onra k$-men "a"$nlanan hat$ralar$ndaki *% -at$rlard$rA
6!t1l1alar$ndan orta"a $kaca&$ 'i.i !t1reke 'nlerinde JKTK?M C. Gihan (ar.inin
neticelerinden -or%ml% olan -%l%lardan JDevleti har.e -okan 9ttih1dc$lar$ ka-detmektedirM .ana mira-
kalan ve .ir.irini taki0 eden m%-i.etlere kar*$ -adece ve -adece *ah-$m$ -i0er e"ledim.
A-l$nda .ir taraftan tehlikeli .ir "erde kalan hil1fet merkezinde -ava*tan 'ali. $kan 9)til1f
Devletleri ile "z "ze olmak ve onlar taraf$ndan -$"'a"a ekilmek ve di&er taraftan Anadol%)"% i-tila
eden @%nanl$lara m%ka.ele iin mmkn ve mahrem va-$talarla Anadol%)"a mem%r e"ledi&imiz
@averlerimizden !%-tafa Kemal)in ihaneti ve .ize kar*$ tak$nd$&$ i-"ank1r tavr$ kar*$-$nda kalm$*t$m.
#%n%nla .era.er aziz vatan$m$n menfaatleri iin K%va":$ !illi"e)nin -onradan *ekil ve
mahi"etinin de&i*ece&i h%-%-%nda .ende me"dana 'elen fikir ve kanaatlerime ra&men "ine fed1k1rl$k
me-le&ini tercih ve taki0 e"ledim. S$rf .% -e.e0 ve hikmet ile millE 'a"elere itaatk1r ka.ineleri
iktidara 'etirdim ve -enelerce K%va":$ !illi"e"i takvi"e ettim ve 'eli*me-i iin al$*t$m.7
Nitekim vefat$n$ d%"an !%-tafa Kemal)in *% -/zleri de .% cmleleri de-tekler mahi"ettedirA
6Ook nam%-l% .ir adam /ld. 9-te-e"di 2o0ka0$ Sara"$)n$n .tn mcevherlerini '/trr ve /"le .ir
ord% k%r%0 d/nerdi ki...7
M. F. Glen: 2oruR %nsann mcadele edecei e!lerin en tehlikelisi ni"aktr. (na"klar
ka"irlerin altndadr. <a#reti Dstad da/ ,nadolu7daki oluuma ni"ak ebekesi na#ar!la bak!or. 2ier
!erlerdekiler a4ktan a4a mert4e ka"irdirler/ din dmandrlar. 5akat dnden bugne 9rki!e7nin
kaderine hkmeden ba# kimseler a4k4a s!leme#ler/ inan4larn gi#li tutarlar. Hena#ede ba!ramda
a4ktan a4a ellerini kaldrr dua ederler/ "akat kati!en inanm!orlardr. 'ama# klarlar ama abdest
al!orlar m ona bakmak la#m. ;cudun o kadar Qimnastie ihti!ac varP..
Hali-e :bdlmecid =-endi#nin +ahsiyeti% Docuklar &e zamanndaki mhim olaylar
hakknda ksa bil@iler &erir misinizA Hali-eli$in il@as nasl olmu+turA
CC. A.dlmecid K? Ka-$m KT>>)de (alife A.dlmecid Hfendi %nvan$"la hil1fet makam$na
ot%rm%*t%r. K "$l < a" kadar -ren hil1feti -altanat "etkileri .%l%nma"an hkmE .ir hil1fettir.
K%va":$ !illi"e F Ka-$m KT>>)de 9-tan.%l)a 'irmi* ve >T Hkim KT>< tarihinde de G%mh%ri"et
ilan edilmi*tir. G%mh%ri"et)in ilan$nda Ankara 2rki"e G%mh%ri"eti)nin ve 9-tan.%l i-e (il1fetin
merkezidir. Ancak 9n'ilizler hil1fetin 9-l1m .irli&ini -a&la"an tek -e.e0 old%&%n% .ildiklerinden
$-rarla hil1fet me--e-e-inin il'a edilme-ini i-temektedirler. 9*te .% $-rarl$ t%t%mlara C. #"k !illet
!ecli-inden ona" $kmam$*t$r. Hrken -eime '/trlen !ecli- "eni "eleri ile < !art KT>N tarihinde
(il1feti il'a etmi*lerdir. (il1fetin il'a-$n$n tamamen 9n'ilizlerin .a-k$-$ ile old%&% .tn "/nleri"le
orta"a $km$* .%l%nmaktad$r. #/"lece 9-l1m)$n ilk halife-i (z. H.%.ekir -on ve K5>. halife-i de (alife
A.dlmecid olm%*t%r.
M. F. Glen: +adece %ngili#lerin basks deil. $a# idareciler de isti!or. 5akat %smet Aaa
hila"eti mda"aa edi!or. $am# skt #aman %slam dn!asna mracaat ederi#.. di!or. Orada
+e!!it $e!in s#leri var1 <ila"et ger4ek manada <ule"a=i ?aidin dneminde!di/ )meviler de/
,bbasiler de/ Osmanllar da hi4 kullanmamlar o mesele!i. <akiki hila"et deil #aten/ hakiki hila"et
halkn intihab!la olur/ sevad= a#amn intihab!la olur. O!sa ki babadan oula devam eden bir
saltanat esas/ hila"etin mahi!etine a!kr. di!or. %smet Aaa gerei #erinde duru!or. +onra denili!or
ki $u i bitmitir/ hila"et kalkmtr.. %ngili#lerin istei olabilir/ "akat onu 9$((7de s# na"i#/ s#
kesen insanlarn mda"aas nemlidir. +e!!it $e! de alet olmutur o mesele!e.
(il1fet makam$ ,-manl$ (anedan$ndan al$n$nca (icaz !eliki Qerif (-e"in ile !$-$r !eliki
D%ad .% %nvan$ elde etmenin "ollar$n$ arad$lar+ ancak 9n'ilizler .% makam$n hi .ir *ekilde ih"a
edilme-ine taraftar olmad$&$ndan m%vaffak olamad$lar. #"k !illet !ecli-i i-e hil1fet vazife-ini
kendi-i -tlendi. Dola"$-$"la hala hil1fet %nvan$ 2rki"e #"k !illet !ecli-inin manevi *ah-i"eti
zerinde .%l%nmaktad$r.
M. F. Glen: )vet/ kanun !leB hila"et 9$(( ahs= manevisinde meknu#dur/ deni!or. Ken#..
!ani bir kenna# la#m ki 4karsn. 5akat ba#lar onu kola! #annedi!or.. hila"eti ih!a etme mev#uu/
leme s# dinletme mev#uu.. btn o kitlelerin psikoloQisi.. btn %slam alemi o mev#uda ha#r hale
gelme!ince/ %slami usule gre intihab olma!nca/ btn mslmanlarn katks olma!nca/ herkesin
hissi!at 4ok ciddi bir empati!le na#ar= itibara alnma!nca... mesele!e tesir etmek mmkn deil. $ir
dnn/ si# hila"eti ilan edin/ (sr kabul edecek/ +uri!e kabul edecek/ +udan/ <indistan/ Aakistan/
$anglade/ ,"ganistan kabul edecek. <ika!e bunlarR ;ehimden korku!or bu adamlar.. hi4 gelme# o.
$ir kere ,llaha smarladk. dedi gitti.
(alife A.dlmecid -$k$nt$ ve "okl%klar iinde >< A&%-to- KTNN tarihinde Pari-)te vefat etti.
;a-i"etine ra&men cenaze-i ka.%l edilme"ince Pari-)te K5 "$l .ekledi ve -onra da !edine)de
Gennet)l:#akE)e defnedildi. Son ot%rd%&% evde kira ile ikamet edi"ord%.
M. F. Glen: (e#ar belli deil. Orada <a#reti 5atma <a#reti <asan/ <a#reti Osman ve
<alime validemi# gibi birka4 kiinin me#arlar belli/ dierleri belli deil. Kocaman bir arsa/ "akat o
arsada belli olan me#arlar sa!l.
Osmanl <e&leti#nin ykl+n hazrlayan .ttihFdc kadronun Do$unlukla mason olduklar
&e bu sebe,le de d+ @Dlerin kuklas haline @eldikleri sylenmektedir' Bu iddia do$ru mudur &e
kimler masondurA
#% zamana kadar 'izlili&ini kor%"an !a-on 2e*kilat$n$n /zelli&i -e.e.i"le .% tr iddialar kola"
i-.at edilemi"or ve her *ah-$n ma-onl%k .el'e-inin orta"a konma-$ 'ereki"ord%. Ancak !a"$- KTTT)da
!a-onlar ,-manl$ Devleti zaman$ndan .eri localar$na "e olan nl ki*ileri de*ifre ettiklerinden
dola"$ .%'n .%nlar$n kimler old%&%n% daha rahat /&rene.ili"or%z.
#a*tan /nemle ifade edelim ki !a-on Rocalar$n$n a$klad$&$ .% li-telere de tam inanmamak
'ereki"or. Zira 0ro0a'anda 'a"e-i"le .% li-teleri a.art$"or ola.ilirler.
9*te verilen li-teden .az$ *ah-i"etlerA
Padi*ah Devlet Adamlar$ ve A-kerlerA ;. !%rad Qehzade Kem1leddin Hfendi Qehzade
N%reddin Hfendi !%-tafa Re*id Pa*a Keeci:z1de D%ad Pa*a !ithad Pa*a 9ttih1dc$lar$n l-nden
Sadrazam 2al)at Pa*a ve #ahri"e N1z$r$ Gemal Pa*a !ali"e N1z$r$ Gavid #e" ve G1zi ,-man Pa*a.
nemle ifade edelim ki li-tede Hnver Pa*a "okt%r. Zira Hnver Pa*a -amimi .ir dindar ,-manl$
Pa*a-$d$r. G1zE ,-man Pa*a)n$n .%l%nma-$ i-e .izi de *a*$rtm$*t$r.
Dilozoflar @azarlar ve GazetecilerA R$za 2evfik mer R$za Do&r%l Qina-i Zi"a Pa*a Nam$k
Kemal Ahmed R1-im !ehmed Hmin @%rdak%l (-e"in Gahid @al$n Zi"a G/kal0 Ahmed !idhat
Hfendi !idhat Gemal K%nta" Re*at N%ri Gntekin Hnver Zi"a Karal. Dikkat edilir-e 9ttih1dc$lar$n
.tn fikir .a.alar$ ma-ond%rlar.
Qe"hli-l1m !%-a K1z$m Hfendi ve Qe"hli-l1m (a"ri Hfendi. #% arada !%hammed A.dh ve
Gem1leddin Hf'1ni)nin de ma-on old%klar$ .el'eleri"le -a.ittir.
@azar .% a$klamadan -onra *% h%-%-%n .elirtilme-ini de zar%ri '/r"orA #irinci-i+ (er ma-on
olan din d*man$ demek de&ildir. Ancak .ir k$-m$ makam iin ve .ir k$-m$ da menfaat iin .% localara
ka"$t "a0t$rm$*lard$r. 9kinci-i+ !a-on localar$n$n .e"1nlar$ da tam do&r% olarak ka.%l edilmemelidir.
Zira .% iddialar$na kendi ka"$tlar$ d$*$nda delil "okt%r. nc-+ ok ."k .ilinen *ah-i"etlerin .ile
kimlere alet old%klar$ ve ,-manl$ Devleti)ni na-$l "$kt$klar$ 'n 'i.i ortadad$r.
Klelik &e cariyelik ka&ramlarn aDklar msnzA .slFm Hukukunda cariyelerin hukuk"
statleri nasldrA =-endiler cariyeleri ile kar koca hayat ya+ayabilirler miA Bunun kayna$
nedirA
K/lelik ve cari"elik kavramlar$n$n to0l%m%m%zda a"r$ kavramlar olarak al'$land$&$n$ ve
/zellikle c1ri"e kelime-inin ok "anl$* manalarda k%llan$ld$&$n$ -/"le"en "azar /nce .% kelimeler
zerinde d%rmakta ve mevz%"% */"le /zetlemektedirA K/le ta.iri ile c1ri"e ta.iri ara-$nda h%k%kE
m%hteva iti.ari"le hi.ir mana farkl$l$&$ "okt%r. (er iki-i de r$kk$"et "ani k/lelik mana-$n$ ifade etmek
zere k%llan$lm$*t$r. Sadece k/leli&e mar%z erkekler iin k%l ve"a k/le ta.iri k%llan$l$rken k/leli&e
mar%z kad$nlar hakk$nda da c1ri"e ve"a eme ta.iri k%llan$lmaktad$r.
9-l1mi"et daha evvelki to0l%mlarda "ok iken k/leli&i 'etirmi* de&ildir. #elki daha /nceki
to0l%mlarda var olan k/leli&i tadil e"lemi*tir. Gerekten de 9-l1mi"et 'eldi&i zaman Ara0 @ar$m
Ada-$nda "a*a"an in-anlar$n "ar$"a "ak$n$ k/le idi. H&er 9-l1mi"et k/lelik me--e-e-ini .irden
kald$r-a"d$ hem k/le -ahi.i efendiler ve hem de k/lelerin kendileri a$-$ndan ok ."k -$k$nt$lar
me"dana 'elecekti.
M. F. Glen: Orada da mbalaal bir tabir var. *ars deil. %lk mslmanlar/ )"endimi#
sallallahu ale!hi ve sellem7in etra"nda toplananlar o klelerdi. Ka4 tane onlarn sa!s3 Orada
mbalaa var. O daha #i!ade muharib milletlerde !le!di/ savap esir alarak kleleri olu!ordu. O
gn klelik var idi!se %ran7da daha 4oktu. +asani devletinde/ ?oma imparatorluunda daha 4oktu.
,raplarn !le bir e!leri !oktu/ birbirleri!le sava!orlard. )vs <a#rec birbiri!le savaacak/
birbirinden onlar esir aldklarn kle olarak kullanama#lar ki/ %slam tarihi gstermi!or !le bir e!i.
$uas vakalar vard/ (ekke7de dtan gelenlerle (ekke halknn sava/ o savalarda alnan
klelerden/ cari!elerden 4ok bahsedilmi!or. $ir bu kle mev#uu orada/ bir de bu 4ocuklarn ldrme/
gmme meselesinde btn (ekke halkna ta7n edili!or. 6ok deil/ ba# kabilelerde cri!di o. M!le
olsa!d a!et onca kadnlar var olma#lard/ olama#d. $a# meselelerde ulu orta olu!or/ kulak dolmas.
<aa ,hmet be! i4in kulak dolmas demi!orum da ben/ o ka!naklar doru deil.
Hfendilerin a-$rlard$r al$*t$klar$ .% i*ten .irden .ire vaz'emeleri f$tratlar$n$ de&i*tirmek kadar
zor olacakt$+ .elki de 9-l1mi"etin kald$r$c$ emrine itiraz ettikleri 'i.i .az$ z%lmlere de "ol aacaklard$.
K/leler i-e o&%nl%kla aile ha"at$ndan ko0%k ve %zak .ir ha"at "a*ad$klar$ndan dola"$ -oka&a at$lm$*
-ahi0-iz "etim oc%klar 'i.i olacaklard$. #% da -o-"al ve ekonomik .ir fel1ket demekti.
9-l1mi"et daha /nceki h%k%k -i-temlerinde .%l%nan k/lelik me--e--ini iki a$dan medenE .ir
kal$.a -okm%*t%rA
Hvvel1+ K/leli&in -e.e0lerini hafifle*tirmi*tir. 9n-anl$&$n f$trat$na ter- olan .% me--e-e"i
ortadan kald$rmak iin e*itli ted.irler alm$*t$r. K/le 1z1d etmenin manen te*vik edilme-i+ k/lelere
imk1n tan$narak .edelini /demek *art$"la 1z1d ola.ilme imk1n$n$n verilme-i Jmk1te.eM+ k/lelerin .%
d%r%mdan k%rtar$lma-$ iin onlara zek1t verilme-inin tav-i"e edilme-i ve z$h1r "emin .ozma ve
.enzeri .az$ -%lardan dola"$ dinE .ir me""ide olarak kon%lan keff1retlerin .irinci alternatifi olarak
k/le 1z1d etme"i *art ko*ma-$ .%nlara mi-1l olarak verile.ilir.
Sani"en+ 9-lam mevc%t k/lelelere me*r% dairede i"i m%)1mele edilme-ini $-rarla tav-i"e
.%"%rm%*t%r. , halde 9-l1m h%k%k%ndaki k/lelik me--e-e-ini e-irlik ve k/lelikten hrri"ete 'ei*
-afha-$ olarak va-$fland$ra.iliriz. 9-l1mi"etteki k/lelik ve cari"elik me--e-e-i ($ri-ti"an 1leminde
.ilinen k/leli&e .enzememektedir ve 9-l1m$ .ilme"en in-anlar$n anlatt$klar$ 'i.i de&ildir. Ahmed
Gevdet Pa*a)n$n ifade-i"le 6!-lmanl$kta k/le almak k/le olmakt$r7.
Gari"eler de di&er k/leler 'i.i 9-l1m (%k%k%n%n k/leler iin te-.it etti&i h%k%kE -tat"e -ahi0tir.
9-l1m (%k%k%ndaki cari"elerin o&%nl%&% a-r$m$zdaki i*i kad$nlar ve"a evlere 'elen hizmeti
kad$nlar 'i.idir. De&i*en -adece i-imleridir. @ani her c1ri"e ile illa da kar$ koca mna-e.eti akla
'elmemelidir. #a*kalar$n$n han$m$ olan ve -adece efendi-inin evindeki hizmetleri '/rmekle mkellef
.%l%nan cari"elerin -a"$-$ .elli *artlar ereve-inde kar$:koca ha"at$ "a*an$lan cari"elere ni-.etle en
az on kat$d$r. #%'n hizmetli kad$nlar ile i*verenleri ara-$nda han'i mn1-e.et var-a 9-l1m
(%k%k%nda da bakas!la evli cri!e ile efendi ara-$nda o mn1-e.et vard$r.
M. F. Glen: 6ocuu olunca ona %slam <ukukunda mm7l=veled di!orlar/ bu 4ocuk a!n
#amanda annesinin hrri!ete kavumas demek olu!or. Hari!e de iste!ebilir onu/ <risti!an da kalsa/
*ahudi de kalsa/ onu iste!ebilir.
G1ri"e denilen kad$n k/leler ile efendilerinin 9-l1m (%k%k%n%n arad$&$ *artlara %"mak k%ral$"la
kar$:koca mn1-e.etine 'irmeleri ve me*r% dairede .%n% .ir evlilik me--e-e-i 'i.i "rtmeleri
mmkndr. 9-l1m h%k%k%nda c1ri"e ile kar$:koca ha"at$ "a*ama hakk$na i-tifra* hakk$ ve"a te-errE
denmektedir. Qer)E *artlar ve hkmler ereve-inde .% -tatde olan cari"eler de vard$r. Ancak .%nlar
evli kad$nlardan .az$ hkmlerle a"r$lmaktad$r+ efendinin i-tihdam hakk$"la .era.er i-tifra* hakk$ da
.%l%nan cari"elerin h%-%-E -tatleri vard$r.
Di&er taraftan i-e K%r)1n cari"eleri mmkn merte.e evlendirme"i ve onlar$ aile ha"at$na
kav%*t%rma"$ tav-i"e ve te*vik e"lemektedir. Gari"e-i .a*ka-$ ile evli ve nik1hl$ olan Hfendi)nin c1ri"e
zerindeki i-tihdam hakk$ ortadan kalkmaz. #/"le .ir c1ri"e koca-$na kar*$ -or%ml%l%klar$ old%&%
kadar .%'nk ta.irle hizmeti-i ve o 'nk ta.irle cari"e-i olma-$ ha-e.i"le efendi-i ile de .ir i*
mn1-e.eti vard$r.
(anefi h%k%k%lar hr .ir erke&in c1ri"e ile evlene.ilme-i iin hr .ir kad$nla evlenme"e
imk1n$n$n .%l%nmama-$n$ ak-i takdirde evlenmenin 'a"r:$ -ahih ve .az$lar$na '/re de mekr%h
'/rld&n .e"1n etmektedirler. 02aha 4ok mekruh tabiri doru.V #ir k$-$m h%k%k%lar i-e .%
d%r%m%n hr erke&in .irinci (an$m$)n$n hr .ir kad$n olma-$ halinde -/z kon%-% old%&%n% hal.%ki
hr .ir kad$nla evlenme imk1n$ varken /nceden hr .ir kad$nla evli olmamak *art$"la c1ri"e ile
evlenme-inin -ahih ve caiz old%&%n% ifade etmektedirler. Detva"a e-a- olan da .% old%&%ndan dola"$
,-manl$ Padi*ahlar$ hr .ir kad$nla evlenme imk1nlar$ .%l%nma-$na ra&men cari"elerle evlenme"i
1det haline 'etirmi*lerdir.
M. F. Glen: $ir ksm Osmanl padiahlar/ bir ksmR
+oru1 Onlarda da ba# lkelerle temas kurma3
M. F. Glen: )vet/ nemli. <ep di!orum/ *ldrm <an $i#ans7tan evlenmiB sara!a !akn
olmalar itibar!la Kostantini!!e7!i doru okuma! istemi belki.. baka !olu !ok bunun. O hadiselerin
i4inde olma!nca 4ok de"a vereceimi# hkmlerde !anlm olabiliri#. 5atih7in anal da !le. O bir
e!de ga!e ne kadar !ksekse/ !aplan i meru olmak ka!d!la/ o insan onunla deer ka#anr.
Katlanma gibi bir e! o.
.K.56. B278M) O9M:57; <=>7=3.5<= 9O9?:7 H:?:3 >= H:4=M
Harem ne demektirA Batl bir ksm yazarlarn Harem#le il@ili kita,lar hakknda neler
sylenebilirA Bunlar @erDekleri yanstyor muA
(arem 'irilme-i "a-ak olan "er mana-$nad$r. !ekke:i !kerreme)nin -$n$rlar$ .elli "erlerine
ihram-$z 'irmek "a-ak old%&%ndan (arem:i *erif denildi&i 'i.i hem !ekke ve hem de !edine)"e
'a"r:$ m-limler 'iremedi&inden dola"$ her iki-ine .irden haremeyn ad$ verilmektedir.
A"n$ manadan hareketle kad$nlar$n ik1met ettikleri ve "a.anc$ erkeklerin 'irme-i "a-ak olan
"erlere harem ad$ verildi&i 'i.i "a.anc$ erkeklere haram olan kad$nlara da harem denmektedir.
,-manl$ zaman$nda evler ve devlet adamlar$n$n kon%tlar$ demek olan -ara"lar haremlik ve -elaml$k
di"e iki"e a"r$lm$*t$+ 'irilme-i "a-ak olan harem k$-m$ kad$nlar$n ik1metine tah-i- edilmi*ti.
M. F. Glen: 9asavvu" stlahnda Cat= Jluhi!etle alakal/ bikemu ke!" "akat ga!r= muhat
dediimi#/ haremgah= ilahi denmi/ ha#iratu7l=kuds7e haremgah= ilahi denmi. +adi de Ilistan7da/
tam dorusu aklmda kalmam olabilir de/ 2er harem=i harem mahrem neevetR K,llah7n
haremgah= subhanisine sen mahrem olama#sn/ a!ar dncesinden s!rlmadktan sonra7.der. *ani
Cat= uluhi!ete ait !le bir harem kabul edilmi oras/ ulalama#. <erhalde daire=!i Cat= $aht/
bikemu ke!"/ tasavvurlar/ taakkullar/ te#ekkrler dn!as i4inde.
9*te ,-manl$ Padi*ahlar$n$n han$mlar$na harem denildi&i 'i.i .%nlar$n "a*ad$&$ mek1nlara da
Padi*ah (aremi ve"a Padi*ah Hvi mana-$na (arem:i hm1"Bn ad$ verilmi*ti. A-l$nda ,-manl$ Devleti
tarihinde Padi*ah$n evine D1r)-:Sa)1det "ani -a)1det evi ad$ verilmekte"-e de (arem:i hm1"Bn
"ah%t -adece (arem kelime-i k%llan$lm$*t$r.
@a.anc$lar$n haremle alakal$ "azd$klar$ e-erler ok kere ha"al mah-Bldr+ k%laktan k%la&a
'elenlerin "az$ ve re-imle ifade-inden .a*ka .ir *e" de&ildir. ,nlar hareme ha"al "%va-$ karanl$k ve
-$rlar 1lemi *eklinde "akla*m$*lard$r. A-$l hazin nokta lkemizde "eti*en G%mh%ri"et d/nemi
"azarlar$n$n da .el'elere da"al$ .ir ilmE ara*t$rma "a0mak "erine .% "a.anc$ "azarlar$ aratma"acak
*ekilde ve onlar$n "az$0 izdiklerini a"nen taklid ederek "az$lar kaleme almalar$d$r.
M. F. Glen: Hemil (eri4 merhum/ or!antalistlere karlk mstaribler derdi/ msterik7e kar
mstarib derdi. *abanclarn pek 4ou/ =belki insa"llar vardr onlarn i4inde/ sa!lar a# deildir=
a!bm#/ kusurumu#u/ dine ait meselelerimi#i/ di!anete ait/ din adamna ait meseleleri/
hkmdarlarm#a ait meseleleri b!le bili!ormu gibi terii etmiler.. bi#imkiler de onlardan
al!orlar.
G%mh%ri"et d/neminde haremle il'ili olarak kaleme al$nan kita0larda "er alan ve"a ka0aklar$n$
te*kil eden 'a"r:i me*r% re-imlerin tamam$ .at$l$ re--amlar$n ha"al rnleridir. ,-manl$ Padi*ahlar$n$
.% %"d%rma re-imlerle itham etme"e kalk$*an #at$l$ "azarlar kendi krallar$n$n na-$l 'a"r:i me*r% ha"at
"a*ad$&$n$ ok i"i .ilmekte ve Padi*ahlar$ da kendi krallar$na k$"a-lamaktad$rlar.
M. F. Glen: %!i bir ipucu !akalam/ alemi nasl bilirsin/ kendin gibi. $aka milletleri nasl
bili!orlar/ kendileri gibi. Osmanl devlet adamlarn nasl bili!orlar/ kendi krallar gibi...
A-l$nda harem .ir mekte0tir. (arem mekte.inde "eti*en cari"eleri iki 'r%.a a"$rmak
ica.edecektirA
#irinci Gr%0 a-$l haremin ve Padi*ah ile aile-inin hizmetlerini '/ren cari"eler 'r%.%d%r ki
haremde -a"$lar$ .azan N55)e : =55)e %la*an cari"elerin VT5)$n$ .%nlar te*kil etmektedir+ .%'nk
kad$n hizmeti 'r%.%ndad$rlar ve .%nlar ald$klar$ .elli cretler kar*$l$&$nda harem)de hizmet
etmektedirler. #%nlar$n haremin ve Padi*ah aile-inin hizmetlerini ifa d$*$nda her han'i .ir *ekilde
Padi*ah ile aile ha"atlar$ mevz%.ah- de&ildir.
9kinci Gr%0 i-e Padi*ah$n aile-i ara-$nda "er alan '/zdeler ik.aller ve kad$nefendiler 'r%.%d%r.
,-manl$ Padi*ahlar$n$n .azan d/rt kad$nla evlenmek -$n$r$na ri1"et ederek nik1h akdi ile evlendikleri
ve .azan da nik1h akdi "a0madan .era.er "a*ad$klar$ ve ancak mm:i veled -tat-ndeki "ani oc%k
-ahi.i old%klar$ kad$n ve"a Kad$n Hfendi denilen cari"eler vard$r. #%nlar$n -a"$lar$ en fazla -ekize
$km$*t$r. A"*e ,-mano&l%)na '/re .%nlar$n o&% nik1h ile al$nmaktad$r. Nik1h ile al$nma-$ evlenilen
kad$n c1ri"e de ol-a a"n$ anda d/rt kad$ndan fazla olan$ haram haline 'etirir. D/rt adedine %la*$l$nca
ancak .iri-inden .o*and$ktan -onra di&erini nikahla"a.ilir. 9k.aller Padi*ahlar$n .era.er kar$:koca
ha"at$ "a*ad$klar$ ve ancak 'enellikle oc%k -ahi.i olmad$klar$ cari"elerdir ki .azan Qe"hli-l1m)$n
nik1h akdi icra etme-i"le nik1hl$ olarak e* tarz$nda ve .azan da nik1h-$z c1ri"e e* -tat-nde
Padi*ahlar$n zevceleri tarz$nda ha"atlar$n$ -rdrrlerdi.
,-manl$ Padi*ahlar$ nik1hl$ e*leri olmamalar$na ra&men Kad$n Hfendileri ara-$nda f$k$h
kita0lar$nda izah edilen ka-m "ani e*ler ara-$nda kal.E m%ha..et d$*$ndaki .tn m%amelelerde adaleti
'/zetme 0ren-i.ine azami derecede ri1"et ederlerdi ve .%na n/.et denirdi.
#% arada *%n% da .elirtmeli"iz ki .a*ta Penzer olmak zere #at$l$ "azarlar Padi*ah$n ik.al ve
Kad$n Hfendilerinin ilerinden te-.it edildi&i 0e"k '/zde ve"a ha- odal$k cari"elerin teminini ve
-eili*ini /"le-ine 'a"r:i me*r% tarzlarda ve /"le-ine k/t *ekillerde tav-if etmi*lerdir ki .%nlar$n
verdikleri .il'ileri ne .ir ,-manl$ 2arihi ve ne de ar*ivlerdeki .el'eler ta-dik etmektedir 'erekle
il'i-i olma"an "alanlardan i.arettir.
9-l1m (%k%k%nda hr .ir kad$n ile mahrem kad$nlar ve cari"elerin avret mahallerinin farkl$
olma-$ f$k$h kita0lar$nda cari"elerin kol a"ak "z ve .a*lar$na efendilerinin .aka.ilme-i *eklindeki
hkmn "er alma-$ me-ele"i .ilme"en evreler taraf$ndan ak$l almaz *ekilde tahrif edilmi*tir.
(arem mevz%%n% ok %z%n ele alan+ 9-l1m h%k%k%nda d/rt e*it mahremi"et kavram$n$n
.%l%nd%&%n% cari"elerin efendileri "an$nda -adece el kol ve .a*lar$n$ aarak dola*a.ileceklerini
.%n%n da i* zar%retinden me"dana 'eldi&ini+ "ok-a S%ltan$n /nnde hav%za 'irme 'i.i *e"lerin a-la
caiz '/rlmedi&ini anlatan "azar+ itham ve iftiralara da ceva0 verme -adedinde mevz%"a /zetle */"le
devam edi"orA
9-l1m (%k%k% kita0lar$nda me-ele 6Nazar7 .a*l$&$ alt$nda incelenmektedir. #% hkmlere '/re
dinen avret mahalli ka.%l edilen "erlere .ak$lma-$ zar%ret hali d$*$nda haramd$r. Zar%ret halinden
ka-$t doktor -nneti e.e kan alan ve"a i&ne v%ran hem*ire 'i.i in-anlar$n zar%ret miktar$n$ tec1vz
etme"ecek derecedeki nazarlar$d$r.
9*i -tat-ndeki cari"elerin hr kad$nlardan fark$ onlar$n mahrem kad$nlar 'i.i ka.%l edili0
"z ve ellerinin "an$nda .a*$ -alar$ 'erdanl$k alt$ a$lmamak *art$"la '/&- diz alt$ ve kollar$n$n
caiz '/rlme-idir. Gari"elerin d%r%m%n% erkeklerin d%r%m%na .enzeten '/r*n f$k$h kita0lar$nda "eri
"okt%r ve ./"le .ir te-.it do&r% de&ildir. #% hkm .ilme"enlerin cari"elerin avret "erleri farkl$d$r
di"erek Padi*ahlar$n onlar$ $r$l$0lak o"natt$&$ iddialar$n$ ileri -rmeleri tamamen %"d%rma ve
iftirad$r ve 9-l1m (%k%k%n% .ilmemek demektir.
M. F. Glen: $u kadar a4lmas bile k deil. Hevap verirken bile Dstad7n btl tasvir etmeme
!olunu se4meli. O e!ler de kat7i deil/ S tane "alan olduu.. en a#ndan orada mesele!i
mbhemi!ete/ mechuli!ete balamak #ere onlarca olabilir.. koskocaman bir sara!/ orada birka4 !#
tane insan bulunu!or. Onlara hi#met etmek i4in/ ilerini grmek i4in onlarca! ge4er bira#.. !ani
"arkna varmadan !abanclar karsnda psikoloQik bir !enilginin i"adesidir bunlar.. kompleksin
i"adesi. %lle b!le obQekti" olacam di!e.. mda"aa !le olma#. <a#reti Dstad7n risalelerde !apt
gibi olur.
Hadmlk dinen caiz midirA Osmanl Eadi+ahlar zorla insanlar hadm ettirmi+ midirA
Hadmlar% Osmanl haremindeki kadnlarla iDli d+l mydlarA
#ilindi&i 'i.i had$ml$k ve"a .ir di&er ifade"le tav1*ilik do&%*tan ve"a -onradan "a0$lm$* .ir
ameli"e "znden erkeklik /zelli&inin ka".edilme-i mana-$n$ ifade etmektedir. 0%diletirmeV (i-1
ve"a ihti-1 olarak adland$r$lan had$ml$k 9-l1m h%k%k%nda caiz '/rlmemi*tir. (atta .tn ,-manl$
Qe"hli-l1mlar$ had$ml$&$n caiz ve me*r% .ir fiil olama"aca&$na dair ke-in fetvalar vermi*lerdir.
Padi*ahlardan 0a*alara kadar ,-manl$ Devlet adamlar$ in-anlar$ a-la had$m etmemi*lerdir. Ancak
had$m olarak /nceleri !acarlar)dan Almanlar)dan ve Slavlar)dan+ daha -onra da Afrika)dan 'etirilen
k/leleri evlerinde ve .% arada (arem)de i-tihdam etmek zere -at$n alm$*lar ve hizmeti olarak
k%llanm$*lard$r ki .% haram de&il -adece mekr%ht%r. #%n%nla .era.er 9-l1m)$n hkmlerine %"%larak
had$m olan hizmetiler (arem)in antre-inin d$*$nda -er.e-t dola*t$r$lmam$*lar ve a-$l (arem)e ihti"a
halinde ancak izinle ve ailenin nezareti alt$nda al$nm$*lard$r.
M. F. Glen: $u aslnda orada nadiren olmusa da/ bir !n!le onlar atlm/ itilmi insanlar
erkekliini/ cinsi!etini ka!betmi insanlar alp onure etmek demektir. $u insanlar sara!da
4alacaklar/ bu nemli bir espri/ bir i!ilik dnlm onlar i4in. ,adam #aten !klm. $a#lar
nemseme!ebilir o mesele!i/ "akat genelde obQekti" olarak baknca insanlarn binde FFF7u !le olma!
4ok nemli grebilir. 8imdi b!lesine !klm bir insan alp onure etmek nemli. $ir de emin/ her
e!e ramen emin olma meselesi. (eselenin 4ok !n!le ele alnmas la#m.
Di&er taraftan erkek k/lenin kad$n efendi-i"le d%r%m% "a.anc$ .ir erke&in "a.anc$ .ir kad$nla
olan d%r%m% 'i.idir. #% arada had$m olan erkekler de t$0k$ -a&lam erkekler 'i.i ka.%l edilir. Ancak
erkeklik d%"'%-% tamamen ortadan kalkan had$m erkeklerin kad$nlarla ihtil1t$n$n caiz old%&%n%
-/"le"enler de vard$r. ,-manl$ (areminde az da ol-a .az$ devirlerde harem a&alar$n$n hareme 'iri0
$kmalar$na m-aade edilme-i .% itihada da"anmaktad$r. Ancak 'enelde .tn had$mlar$ di&er
erkekler 'i.i ka.%l eden '/r* tat.ikatta e-a- al$nm$*t$r. #% kon%"% #at$l$ .ir "azar */"le ta-vir
etmektedirA
6Doktorlardan .a*ka hi .ir erkek hareme a"ak .a-amaz. ,nlar .ile Padi*ah$n /zel izni"le ve
harem a&alar$n$n e*li&inde 'irerler. (a-ta kad$n ve evre-indekiler %z%n *allara .rnrler. Doktor
na.z$na .akmak i-ter-e ha-tan$n .ile&i .ir tlle /rtlr+ dilini ve"a '/zlerini '/rmek i-ti"or-a :"zn
kalan k$-$mlar$ tamam$"la /rtl olmak *art$"la: '/-tere.ilir. K$zlar a&a-$ .ile haremdeki kad$nlardan
.irine dikkatlice .akamaz.7
M. F. Glen: %te b!le insa"llar da var bunlarn i4inde/ bunlar doru!u aksettiri!or. Osmanl
hassasi!etiR O ba# resimler bile $atllardan alnma/ (ihrimah sultan/ Ksem +ultan/ +a"i!e +ultan
ve!a <rrem +ultan7 bunlar kendilerine gre resmetmiler. 5otora" dei resim/ u!durma e!ler.
$ir #aman 5rans# sara!nda Osmanl7nn 4epkenli/ !elekli "ilan tasvirleri ve taklitleri de olmu.
$ugnk kompleksimi#le $atllar taklit ettiimi# gibi/ Osmanl da taklit edili!ormu orada/ derler.
Osmanl saraynda musiki ziya-etlerinin ya,ld$n ri&ayet ediliyor' Bu konuyu aydnlatr
msnzA
,-manl$ (areminde ve evlerinde .az$ 9-l1m (%k%k%lar$n$n verdi&i fetvalara da"an$larak %d
keman def al0ara ne" ve tan.%r 'i.i -1z ve mzik 1letleri al$nm$*t$r. ,-manl$ to0l%m ha"at$n$n .%
kon%da (anefi h%k%k%lar$n '/r*lerini de&il Qafii h%k%k%lar$n '/r*lerini fiilen tat.ik ettikleri
-/"lene.ilir.
,-manl$ 2arihi .o"%nca -on zamanlardaki .az$ e&lenceler d$*$nda -azendelerin %lvE d%"'%lar$
te*vik eden ilahiler ok%d%klar$ .%nlara %"'%n %d ve ne" 'i.i -azlar$ ald$klar$ 'a"r:i me*r%
dene.ilecek ola"lar$n 0ek n1dir me"dana 'eldi&i Sara" h1t$ralar$ndan anla*$lmaktad$r. #az$ kita0larda
ta-vir edilen e&lenceler al'$l$ ve -azl$ 1lemler i-e tamamen ha"alidir.
M. F. Glen: $elki Osmanlnn son dnemlerinde olmutur. (ahede!e binaen 8inasi <isar7n
$oa#i4i (ehtaplar7nda o sa#endeler/ sa# 4almalar/ ark s!lemeler var. Kendisi de !le dnen
kimselerden bir tanesidir. 5akat o mahedelerini anlat!or. 6ocukluundan itibaren kendi dnemi
a4sndanR ,bdlhamid cennet=mekann dnemi!le bal!or bira#.
(arem halk$n$n ve ,-manl$ to0l%m%nda her zaman d$*ar$"a $kama"an aile efrad$n$n "ekne-ak
olan ha"at$n$ de&i*tirmek iin meddahlar kara'/zler ve orta o"%nc%lar$n '/-teri "a0t$klar$ ve harem
halk$n$n kendi aralar$nda .ekiz k/- ve -rme o"nad$klar$ .ilinmektedir. KT. a-$rda .%nlara dama tavla
ve domino da eklenmi*tir. 9-kam.il i-e hareme a-la 'irmemi*tir.
M. F. Glen: %mam= 8a"ii ha#retleri gibi ba# "ukaha satranc mbah grdklerinden/ son
Osmanl ulemasndan da satran4 o!na!an olmu. <atta tekerleme s!lerler1 )bahani"eten satranca
"ehuve "iun. di!e bir tekerleme vardr. $ir gen4 santranc bana mbah kld ki o a"iidir.. demektir.
Kelimeler birbirine iletilerek konuulunca )ba <ani"e ile ilgili bire! deni!ormu gibi olur. 5akat
cmlenin asl)bhan: "eten satranca "ehuve "iun. <amdi *a#r 4ok #eki olduundan o!nad
herkesi !enermi satrancta. $elki !le bir !ar olabilir. 5akat kati!en bu trl e!lerde para karl
o!nama/ !enince rakibinden bir e! alma/ ii kumara 4evirme haramdr. Ceka! gelitirmek i4in
belkiR $en hi4 anlama#dm da hapishanede!ken komunistler satran4 o!narlard. $ir iki de"a u#aktan
baktm/ ba# e!leri ileri gtr!orlar/ ba#larn geri getiri!orlar. $a#lar birinin !anndan ge4erken
o devrili!orR 5akat onlar da para karl o!nam!orlard da/ sonu4 ba#en kavga!a mncer
olu!ordu. $ir gn birbirlerine tekme=tokat girdiklerini hatrl!orum. +en hile !aptn "alan di!eR ,la
klli hal/ bi# kaldrdk/ ko!duk onlarn hepsini bir tara"a/ bi#im ibha dairemi# gitse gitse/ u#ansa
u#ansa/ dalsa dalsa en 4ok naatlara/ tevhidlere/ mnacatlara kadar gider. ,llah celle celaluhu
deiik enstrmanlarn 4karabilecei sesleri insan grtlana emanet etmitir/ a# terbi!e grnce o
grtlak/ hemen her enstrmann sesini 4karabilir. 8urada e#an oku!an insan var/ o akamlar bir
h##am 4eki!or ki adam/ ba!lrsn#. 'e l#umu var bilmem ne !apacaksn#. $i#im ibha dairemi#
ora!a kadar gidi!orB orada =Dstad 'ecip 5a#l7n i"adesi!le= kollarn makas gibi a4arak/ buras
4kma# sokak. di!or. $irileri bunu !ap!orsa b!le/ onlar msamaha ile karlamak/ belki emr=i bil
maru"/ neh!=i anil mnker kategorisi i4erisine girer. 5akat gnm#de onlar deta! sa!lr. Onlara
taklp kalp da ba# kimseleri u#aklatrma doru deildir. Kendi hassasi!etlerini#i !aaman# a!r/
bakalarndan da a!n hassasi!eti !a da !aam tar#n beklemek a!rdr.
Osmanl <e&leti#nde batl anlamda sosyal tabakala+madan &e sosyal sn-lardan sz
edilebilir miA
,-manl$ Devleti)nde .at$l$ anlamda -o-"al ta.akala*ma ve -o-"al -$n$flar ol%*mam$*t$r. Pek ok
tarihi ve -o-"olo' .% kon%da fikir .irli&i ieri-indedir. #at$da '/rlen -erf:-en"/r 0roleter"a:
.%r8%vazi *eklinde .ir ta.akala*ma ,-manl$ to0l%m% iinde vc%t .%lmam$*t$r. !evc%t d%r%m% ne .ir
-$n$f -i-temi ne .ir ka-t ne de feodal -i-tem olarak tan$mlamak mmkn de&ildir.
#at$da ol%*an -o-"al ta.akala*ma ve -o-"al -$n$flar$n ,-manl$ Devleti)nde 'eli*ememe-inin
-e.e.i 9-l1mi to0l%m ve mlki"et anla"$*$d$r. 2rk:9-l1m de&er hkmleri to0l%mda ta.akala*ma"$
*ekillendirmi*tir. 9-ti-mar$ /nle"ici iddihar$ "a-akla"$c$ di&er'am ve da"an$*mac$ 0ren-i0ler ve
-erma"enin .elirli ellerde to0lanma-$n$ en'elle"en ilke ve %"'%lamalar farkl$ .ir ta.akala*ma"a neden
olm%*t%r. 9-l1mi anla"$* to0l%mda "/netici olanlar$ "/nettiklerinden -or%ml% t%tm%* .% nedenle
"/netici:"/neten ara-$ndaki ili*ki .ir tahakkm de&il .ir -or%ml%l%k ili*ki-i *eklini alm$*t$r.
Kan%ni d/nemini incele"en Al.ert (oXe R"."er hakl$ olarak .elki de "er"znde ,-manl$
"/netim k%r%m% kadar ."k a0l$ ve cretkar .ir .a*ka deneme "a0$lmad$&$n$ ko"%n -rlerine
o.anl$k eden ve kara-a.an$n ard$nda ko*an oc%klar$ al$0 onlar$ -ara"a erk1n ve 0ren-lere e*
"a0t$&$n$ -/"l"or.
#/"le .ir "/netim anla"$*$na -ahi0 ,-manl$ Devleti)nde ferdin to0l%m iindeki "eri -o" a-aletine
da"anm$"ord%. Dola"$-$"la kan .a&$na .a&l$ olarak -re'elen .ir -ekinler -$n$f$n$n varl$&$na da
ra-tlan$lmamaktad$r. Devlet e-ki 2rk a*iret ari-tokra-i-ini ve feodal "a0$lar$ tamamen .ertaraf etmi*
-i"a-i iktidar$ etkile"e.ilecek to0rak a-illeri ve ."k -erma"e -ahi0leri 'i.i ikti-adi 'lerin
ol%*ma-$n$ en'ellemi*tir.
D1tih)ten iti.aren "k-ek a-keri ve .rokratik '/revlere to0l%m-al ta.anlar$ olma"an
dev*irmelikten "eti*me ki*iler 'etirilerek devlet mekanizma-$ ieri-inde -o"l%l%k 'elene&ine da"al$
.ir "a0$lanma /nlenmi*tir. K/le a-$ll$ old%&% halde ka.ili"et ve ehli"eti -a"e-inde a-keri ve .rokratik
alanda en "k-ek kademe"e $ka.ilmi* 0ek ok kim-e olm%*t%r. !e-ela K=FK "$l$nda -adrazaml$&a
"k-elmi* olan Ali Pa*a Dalma"al$ .ir dev*irme"di. Ali Pa*a *ah-i ka.ili"et ve li"akati -a"e-inde .%
makama 'ele.ilmi* idi. #% 'eli*me devletin 'ittike merkezi ve anonim .ir karakter alma-$nda da rol
o"nam$*t$r. So" a-aletinin .elirle"icili&i a$-$ndan -adece tek .ir i-ti-na vard$r+ h1kimi"eti elinde
.%l%nd%ran aile olmalar$ iti.ari"le ,-mano&%llar$)na a"r$cal$k tan$nm$*t$r.
+oru1 Osmanllarda harem mev#uu 4ok tenkit edilen hususlardan biri olmutur.
M. F. Glen: $i#de !atak odas 4ok muall ve mukaddestir. Cira so! orada ma!alanr ve
geliir. ,ile en has mahremi!eti!le orada teekkl eder. Onun i4indir ki/ bi#de !atak odas a4lma#
ve misa"ir bu!ur edilme#. 2eil bir !abanc/ ora!a evdeki dier "ertler dahi istedikleri #aman
gireme#. Orann o kadar hususi!eti vardr ki/ aldm# terbi!e gerei/ biri bi#i alsa/ tekrim ve
teri" ga!esi!le orada !atrmak istese bi# !ine !atma!#. <lbuki ne olur3 O da dier !atak odalar
gibi bir !atak odasdr. $i#de ite her e! bu denli "arkldr ve edep bu denli gelimitir. $u mnda
harem sadece Osmanl7!a mahsus deildir. <epimi#in hanesinde b!le bir harem vardr. $undan
dola! atalarna ta atan adam/ bana 4alaca ta !anllkla baka tara"a atmaktadr.
Osmanl7daki harem bira# daha #el bir mn tamaktadr. O da haremin herkese a4k
olmamas/ bir ksm sara!larda grld #ere deta surlarla 4evrilmi bulunmas gibi
hususi!etlerdir. %te 9opkap +ara!1 <arem/ sara! sakinlerinden olan kadn ve cari!elerin/ meru
dairede elenebilecekleri/ tene##h edebilecekleri ve dinlenebilecekleri bir bolua a4lan ve d
dn!a!a/ ora!a has mahremi!eti muha"a#a i4in/ kapal duran b!k bir bina. $u ekildeki tan#imden
ga!e/ kadne"endi ve cari!elerin baklarna u!gunsu# herhangi bir e!in ilimemesi ve dtan
gelecek e!lerden korunmalardr. <aremdeki kadnlar/ %slm: l4ler i4inde/ meru dairedeki #evk
ve sa"alarn orada !a!or ve !ine orada meru #evk ve le##etlerden isti"ade edi!orlard. 2a
bakm!or ve erkek olarak sadece kendi e"endilerini ve mahremlerini gr!orlard. )sasen bu/ sara!a
mensup erkekler i4in de ge4erli!di. Onlar da/ bu !ksek surlarn arkasnda/ hell dairesindeki #evk
ve le##etlerle ikti"a edi!orB eer surlar arkasnda !aamak kalebentlik ise/ eleri!le b!le bir ha!at
pa!la!orlard. %te harem/ ite si#/ gidip grebilirsini#. )er bunu tenkit edi!orlarsa/ !ine tenkit
edecek e!i bilmi!orlar demektir.
<aremde 4ok kadn bulunduunu tenkit edi!orlarsa/ o babta da di!eceklerimi# var1
)vet/ Osmanl padiahlarndan/ iki ve!a 4 kadnla evlenenler olmutur/ bu dorudur.
2i!eceimi# bir e! de !oktur/ olama# da. $atl ve onun dncesi ne bir esas/ ne de her e!dir.
$ir #amanlar baka trl dnmtr. 8imdi/ 4ok evlilii poligami. de!ip a!plamaktadr. *arn
da/ bugnn a!pla!acaktr.
+onra/ bu mev#uda s# kim s!lemesi gereki!orsa o s!lemitir. Henb= <ak bir erkein
=artlarn hai# olduktan sonra= drt kadnla evlenebilmesine ruhsat vermitir. $u ruhsat
kullananlar !aln# Osmanl padiahlar deildir ki/ tenkit edilsinler. $ata )"endimi#/ sahabe=i kiram
ve dinde en b!k sa!dm# kimseler ve daha niceleri... $unlar arasnda gecelerinde iki !# rekt
nama# klan/ gnd#lerinde de savm= visalle mrn ge4iren pek 4ok kimse var idi ki iki 4 kadnla
evli bulunu!orlard. 2emek ki dinin ruhsat verdii bu mev#uu dile dolama!a kimsenin hakk !ok.
(eselenin bu !nn/ ksmen de olsa/ ,llah ?es>l7nn 4ok kadnla evlenmesi hususunu ar#
ederken i"ade!e 4altm i4in bu kadarla ikti"a edeceim.

<arem derken akllara taklan ve tenkit gren hususlardan biri de/ cari!eler mev#uudur.
Hari!eler/ harplerde esir alnan kadnlardr. (slmanlar bunlar evlerine al!or/ terbi!e edi!or/
onlara/ insanln kemaline giden !ollar gsteri!or ve !ine onlar a#i# birer misa"ir gibi
koru!orlard. (add: ihti!a4larn teke""l etmenin !annda mnen de grp g#eti!orlardB eer
(slman olursa/ 4ou kere onu salveri!ordu/ dilerse onu isti"ra edi!or ve eer ondan bir
4ocuu olursa/ #aten mm7l=veled. 0be!in 4ocuuna ana olmaV hline geli!or ve hrri!ete
kavuma !ollarndan biri!le hrri!ete kavuu!ordu. %sti"ra meselesine gelince/ bu durumun da
kendine gre artlar vardr. Mnce kendi cari!esi olacaktr. +onra bu cari!e evli bulunma!acaktr.
,!rca onda bakasnn da hissesi olma!acaktr gibi bir4ok ka!tlarla balandktan sonra isti"ra
edilebili!ordu.
(esele!i kendi ne#aketi i4inde ele almak gerekirse1 Hari!enin bir ortak mal olma !n
vardr ve ite e"endi onun bu !nn kaldrarak ona ksm: bir hususi!et verir. *ani onu bir cihetle
orta mal olmaktan s!anetle sa!g deer hle getirir. $ir cihetle de onun i4in hrri!ete giden
kaplar a4ar. 2nn bir de bunlar sara!lara alnr ve kendi evlerinde bulunma!an bir i##etle
tekrim edilirse buna hangi akl sahibi itira# edebilir.
Inm#de esirlere ve mahkumlara !aplan muameleleri gr!oru#. $ir ha!van srs gibi
ahrlara doldurulan bu insanlar en bed ve iren4 muamelelere tbi tutulmakta ve ara !kselen
"er!atlarndan sadist4e #evk alnmaktadr. 2aha ge4enlerde/ 5ilistinli bir gence nasl muamele
edildiini btn dn!a grd. $atlnn toplu katliamlar ise hepimi#in malumudur. Onlarn bu
hunharca davranlarn bilip grdkten sonra/ tenkit ettikleri hususa bak!or ve !le demekten
kendimi#i alam!oru#1 $u insanlar/ insanln ne demek olduunu/ insanca muamelenin nasl
!apldn bir trl havsalalarna sdramadklarndan/ %slm7n insanca muamele emrini
anla!am!orlar. ,nla!amadklarndan dola! da bilmeden %nsanl/ insanca davranma!. tenkit
edi!orlar. 2orusu b!le bir cehalet urbas/ $atl!a tepeden trnaa !aksa da ben/ onlarn
i4imi#deki u#antlarna bunu bir trl !aktram!orum. $ira# da ha!retim bundan ka!naklan!or...
Onlar harpte bi#den esir alrken bi# ne !apaca#3 Onlar geldikleri gibi bir daha
silhlansnlar/ semirsinler ve bi#e hcum etsinler di!e geri!e mi gnderecei#3 *oksa onlar
istedikleri kadar bi#i esir etsinler/ bi#im mrvvet anla!m# buna mnidir mi/ di!ecei#. $u bira#
"a#la aptallk olma# m3 <em/ kar tara"a ca!drc hi4bir me!!ide tatbik edilme!ecekse/ ni4in
harp edilsin3 'i4in binlerce insan ldrlsn3 Kimisi dul/ kimisi !etim kalsn. (ademki batan btn
bunlar g#e alnp harbe girili!or/ herkes netice!i iin banda kabul etmi demektir. ;e esir dmek
de bunlardan biridir. )sire !aplan muamele %slm: prensiplere gre olursa/ daha insan: bir
!aklam olma# m3 M!le!se onlar bi#den esir aldklar gibi bi# de onlardan esir alaca#. 8imdi/
aldm# bu esirleri ne !apaca#3 Onlar salverecek mi!i#/ !oksa ldrecek mi!i#3 <a!rB onlar
(slmanlar arasnda taksim edecei#. $!lece (slmanlarn evlerindeki mnev: atmos"er/ onlar
%slm7a kar !umuatacak. ,rada "erd: dostluklar olacak ve hi4 #orlanmadan bir mddet sonra
hepsi bu insan: muamele karsnda eri!ecek ve %slm7a dehalet edecekler. %te o #aman
(slman7n mrvveti orta!a 4kacak. Kendi dinini din olarak se4mi bir (slman kardeini
esaretten kurtarmann !ollarn aratracak. Kle a#at etmenin %slm7a ait deer ve k!meti bir
tara"tan ona tevik4i olacak/ bir tara"tan da ilenen su4larda ce#a olarak ngrlen birinci art kle
a#at etmek olduu !erlerde meselenin o !n ilettirilecek ve ard arkas kesilme!en !ollarla kleler
hrri!ete kavuturulacak.
$i# esirlerimi#e insanca muamele eder ve onlar insanla giden !olda eitme!e 4alr#.
2n!a ve ukb muva#enesini korumasna !ardmc oluru#. %slm7a girmesi i4in elimi#den geldiince
birer e"kat havarisi olur ve onu koruru#. Caten sara!da da !aplanlar bunlard. Onlara/ bir tara"tan
insanlk alan!or/ dier tara"tan da birer kadne"endi muamelesi gsterili!ordu. Orada bulunup
da/ sara!dan memnun olmad i4in ka4ma!a !eltenen ka4 misal gsterilebilir3 <a!r/ b!le bir
misal gstermek mmkn deildir.
Osmanl <e&leti#nin kurulu+ yllarnda to,lumu &e zellikle esna- harekete @eDiren
Ft&&et &e :hi 3e+kilat ne demektirA
AhE te*kil1t$ ftvvet te*kil1t$n$n 2rkler taraf$ndan 'eli*tirilen ve /zellikle Anadol%)da "a"$lm$*
.%l%nan .ir *eklidir. !o&ol i-tila-$ ve .az$ i i-"anlar -e.e.i"le !-lman 2rklerin .irli&i .oz%lm%*
ve halk /nemli /lde tedir'in olm%*t%. 9*te ./"le .ir .%hran d/neminde halk$ .ir.irine -evdiren ve
"eniden .irli&i k%ran manevE liderler orta"a $km$*t$r. !evl1na @%n%- Hmre ve Ahi Hvran da .%nlar$n
ileri 'elenleridir. Ahi Hvran e-naf$n .irlik ve .era.erli&ini zavi"e ve tekkeleri .irer me-lek k%r%l%*lar$
haline 'etirerek .% '/revi ifa etmi*tir. !-lman 2rkler 'enellikle .ek1r 'enlerden -an)at ve
me-lek -ahi.i olanlar$n .ir ara"a 'elerek kendilerine rei- ta"in ettikleri *ah-a ahi ad$n$ vermi*ler ve .%
cemi"ete de e-kiden old%&% 'i.i ftvvet demi*lerdir. Dtvetn1melerden /&rendi&imize '/re
.%nlar$n da to0lant$ "erleri tekke ve zavi"elerdir. 4N5 madde"i .%lan ftvvet niz1mn1meleri vard$r.
Sanat ve tic1ret er.a.$n$n tarikat$ demek olan ftvvet ve .%n%n 2rklerdeki /zel *ekli olan
Ahili&in "an$nda .oz%k fikirli QiElerin !-lman 2rkler ara-$nda "a"ma"a al$*t$&$ ve .%nlara
.enze"en mel1mili&i de .%rada -adece zikredelim.
8G8568 B278M) O9M:57; HPKPK 9.93=M. >= <=>7=3
Osmanl hukuk sistemi Dok hukuklu bir hukuk sistemi midir yoksa hukuk birli$i mi
hFkimdirA
,-manl$ h%k%k tarihinde ka.%l edilen (anefi '/r*ne '/re e*"a .orlar ve ticaret h%k%k%nda
'a"r:i m-lim te.)a"a da *er)E hkmler %"'%lan$r. Ancak onlara '/re mal ka.%l edilen dom%z ve
*ara0 'i.i *e"lerin h%k%kE m%amele kon%-% ola.ilme-i 'i.i i-ti-naE haller vard$r. Aile h%k%k%nda i-e
i-terler-e 9-l1m h%k%k niz1m$na i-temezler-e kendi h%k%k niz1mlar$na ta.i ol%rlar.
GezaE hkmlerin "er .ak$m$ndan tat.iki kon%-%nda 9-l1m h%k%k%lar$ farkl$ '/r*ler ileri
-rm*lerdir. 9-l1m (%k%k% cihan*m%l .ir h%k%k -i-temidir. Ancak %"'%lamada .az$ i-ti-nalar
.%l%nmakla .irlikte 9-l1m ceza h%k%k%nda tam mlkElik -i-temi e-a- al$nm$*t$r. H.% @%-%f ve di&er
9-l1m h%k%k%lar$n$n -av%nd%&% .% '/r*e '/re 9-l1m lke-inde i*lenen .tn -%lara failinin dinine
ve cin-i"etine .ak$lmak-$z$n 9-l1m ceza h%k%k% tat.ik edilir. Dola"$-$"la !-lmanlar zimmEler ve
m-te)menler a"n$ cezaE hkmlere ta.idirler. #% 'enel kaidenin i-ti-nalar$ el.ette vard$r.
Hvet ,-manl$ (%k%k% ok h%k%kl% .ir -i-tem de&ildir. #elki din ve vicdan hrri"eti 'ere&i
'a"r:i m-limlere .elli h%k%k alanlar$nda daha -er.e-t hareket etme imk1n$ verilmi*tir. #% -er.e-tlik
ok h%k%kl%l%k olarak anla*$l$nca ve 'a"r:i m-limler taraf$ndan -%ii-timal edilince 2anzEm1t
-onra-$nda .%na kar*$ ted.irler al$nm$*t$r.
Batllarn EaQ Ottoman dedi$i Osmanl bar+ &e ho+@rs ne anlama @eliyorA
#at$ literatrnde PaY ,ttoman olarak ifade edilen kavram ,-manl$ Devleti)nin hkmferma
old%&% a&larda dn"a .ar$*$na olan katk$-$ anlat$lmak iin k%llan$l$r. Devrinin -0er 'c old%&%
halde .% 'c dn"a .ar$*$n$n -a&lanma-$nda k%llanan ,-manl$)n$n 'eni* .ir co&raf"ada te-i- etti&i
.ar$*$n ne anlama 'eldi&i 'n 'etike daha i"i anla*$lmaktad$r.
M. F. Glen: <akikaten !le.. NS mil!on kilometrelik bir alanda/ iki!# mil!ona !akn insan/ hep
!ledir/ tarih4iler itti"akla onbir mil!on sa" kan 9rk var o blgede. derler. ,#a kola!/ bire !irmi
insan ve 4ok "arkl "arkl kltrlerden gelmi. 2nn +e!!idina <a#reti ,li dnemini/ herc merc
olmu Dstad7n i"adesi!le/ o "arkl kltrlerden gelmi insanlar birbirine girmi. 5akat bunu 4ok k4k
ar#alarla atlatmlar. $tn Osmanl dnemini okudunu# burada/ o is!anlar mis!anlar/ bir a!da
9rki!e7de cere!an edi!or. $en hatta bir aratrmac!a di!ecektim/ btn Osmanl dneminde olan
b!k=k4k hadiseleri b!le kronoloQik olarak bir sralasnlar/ bir de gnm#de 9rki!e7de bir a!
takibe alsnlar. 'e kadar hadise olu!or bakalm3 ,lt asrda cere!an eden hadiselere muadil olduu
grlecektir. (ahrem hadiseleri de katmamak la#m bu mesele!eB "uhu/ bohemlik/ kumar... 2eiik
!erlerde ga!r= ahlaki e!ler olu!or. *uva 4atrd!or/ krl!or... $unlara gireme!i#/ dmanlarm# bile
olsa bunlar bi# haram sa!ar#B bunun dnda med!a!a dklen ola!lar itibar!la bir aratrma
!aplsa... $!le atp tutu!orlar Osmanl7da u unu !apt/ bu bunu !apt. "ilan di!eR Onlar te#ki!e
edip/ mukaddes/ mne##eh/ mteal "alan grm!oru#/ insan niha!et. Klln nas hattaunR. %nsanlarn
hepsi hata!a a4ktr/ her insan hata !apar. ,ncak muka!ese !aplnca anlalacaktr Osmanlnn
a#amti. <odri me!dan bugn btn %slam dn!as i4in de s# konusu/ %slam dn!as kabul edilen
cora"!a da s# konusu.
Zira #alkanlar Karadeniz -ahilleri ,rtado&% ve K%ze" Afrika co&raf"a-$ .% 'n -i"a-al
den'elerin ve %l%-larara-$ .ar$*$n 'iderek .oz%ld%&% mekanlar haline 'eldi.
#alkanlardan ekilen ,-manl$n$n .o*l%&% dold%r%lamam$* .% ./l'e i"ice .alkanla*m$*t$r.
#alkanla*ma terimi ./lnm*l& 0aralanm$*l$&$ ve -i"a-i kao-% ifade etmek iin k%llan$lan -i"a-i
.ir kavramd$r. 2erim .tn anlam$n$ ,-manl$n$n ./l'eden ekilme-i ile ifade edecektir. Geni* Ara0
dn"a-$ ,-manl$ .a"ra&$ alt$nda "a*ad$&$ h%z%rl% 'nlerini hi .ir zaman tekrar "akala"amam$*t$r.
Ara0 to0l%m%na .at$n$n 9-rail)i hedi"e-i ,-manl$n$n zafi"ete d*me-i ve ./l'eden ekilme-inden
-onra"a ra-tlar. ,-manl$ !edine f%kara-$na Anadol% ilerinden ve !$-$r)dan vak$flar kanal$"la "ard$m
ak$t$rken -%rreler '/nderirken -on "z"$l ieri-inde /reklenen .at$n$n tek 'a"e-i vard$ ./l'edeA
-/mr ve 0etrol. ,-manl$n$n ekilme-inden -onra 'eni* Ara0 co&raf"a-$ cetvelle tak-im edilerek .at$
em0er"alizminin -/mr-n kola"la*t$racak -i"a-i haritalar ol%*t%r%ld%. #ar$* da ,-manl$ ile .era.er
tarihe kar$*t$.
,-manl$ Avr%0a ,rtado&% ve K%ze" Afrika)da .ir den'e %n-%r%"d%. Htnik "a0$lar$ ve dinleri
farkl$ to0l%m 0ek ok ke-imin tale0lerinin .%l%*t%&% ortak .ir nokta"d$. Kili-e ile camiinin "an "ana
d%rd%&% .ir -t kltr te-i- etmi* idi ,-manl$. #% -t kltrn te-i-i 69lahi !e-%li"et7e da"an$"ord%.
K$-aca PaY ,ttoman demek .tn in-anlar$ Allah)$n k%llar$ ka.%l eden 9-l1m (%k%k%n%n
,-manl$ Devleti taraf$ndan %"'%lanma-$ demektir.
M. F. Glen: %te o manada/ sadece o manada bi#/ neo=Osmanl!#.
+oru1 ,bdlhamit dneminde 4ekilen "otora"ta 5ilistin=%srail o blgede sadece birka4 asker
idare!i devam ettirmi.
M. F. Glen: <er !er !le/ kocaman Krm7da belki onlarn bir tabur askeri var. $ir kere ba
kaldrmlar/ serkelik !apmlar/ ora!a gnderilen bir serdar tara"ndan !eniden istirdat edilmi.
Orada gvenin/ muva#enenin teminat4s/ temsilcisi olduklarndan dola! b!k problemlerle
karlamamlar. Kald ki o "itleme her #aman olmu. $irilerine gitmi demiler ki +i# ,rapsn#/
mslmanlk ,raplarn i4inden 4km/ ne iini# var si#in bu ,s!a7dan gelen barbar kavimlerle/
onlarn vesa!etinde !a!orsunu#.. *erinde o kullanlm/ !erinde rk mlaha#as ne 4karlm/ "akat
onlarn orada sergiledii o mkemmellik/ !le bir uur alt mktesebat haline gelmi ki/ bugn bile
arkadalarm# gittikleri !erlerde o kredi!i kullan!orlar/ Osmanlnn torunlar. deni!or. 5akat
maalese"/ sonraki dnemlerde oralara !aplan hi4bir e! !okB bir selam bile "a#la grlmtr.
Osmanl <e&leti laik bir de&let midirA Osmanl Hukuk sistemi deyince ne akla @elmelidirA
KanunnFmeler% laik hukukun mey&eleri de$il midirA O zaman KanunnFmelerin tanzim etti$i
hukuk dallar nelerdirA .slFm Hukukundan ayr bir hukuk sistemi &ar mdrA
,-manl$ h%k%k%n%n iki /nemli *a*maz .il'i ka"na&$ olan kan%nn1melerin ve *er)E"e -icillerinin
tahlilinden *% ink1r edilemez neticeler orta"a $kmaktad$rA
AM ,-manl$ kan%nn1meleri -adece ve -adece idare h%k%k% i-ti-naE olarak .az$ ana"a-a h%k%k%
kon%lar$ e*"a h%k%k%n%n mErE arazi"e ili*kin kon%lar$ a-kerE h%k%k malE h%k%k ceza h%k%k%n%n
ta)zEr -% ve cezalar$ kon%-% ve .az$ i-ti-naE /zel h%k%k kon%lar$na d1ir hkmler ihtiva etmektedir.
!ezkBr kon%larda hkmler -evk ederken var-a *er)E e-a-lar$ kan%nla*t$rmakta ll:emre havale
edilen mevz%larda i-e kam% "arar$ /rf ve 1det 'i.i talE ka"naklar '/z /nne al$narak dzenlemelerde
.%l%nmaktad$r.
#M Qer)i"e -icillerinin tetkiki .ize ,-manl$ Devleti)nin *ah-$n h%k%k% aile h%k%k% mira-
h%k%k% .orlar:e*"a ve tic1ret h%k%k% ile devletler h%-%-E h%k%k% ile alakal$ /zel h%k%k%n .tn
dallar$nda+ kam% h%k%k%ndan %-Bl h%k%k%n%n tamam$ ceza h%k%k%n V ?5)i m1lE h%k%k%n
o&%nl%&% devletler %m%mE idare ve ana"a-a h%k%k%n%n i-e 'enel e-a-lar$nda *er)E hkmlerin e-a-
al$nd$&$n$ '/-termektedir. #% -a"d$&$m$z k$-$m h%k%k niz1m$n$n "akla*$k V ?=)ini te*kil eder.
,-manl$ h%k%k%ndaki mevz%at hkmleri iki k$-$md$rA
#irinci-i+ Do&r%dan do&r%"a K%r)1n ve -nnete da"anan ve f$k$h kita0lar$nda tedvin edilmi*
.%l%nan hkmlere *er)E hkmler *er):i *erif ve"a *er)E h%k%k denmektedir. ,-manl$ h%k%k%n%n V
?=)ini .% hkmler te*kil eder. #% -e.e0ledir ki !olla (-rev)in 6Drer ve G%rer7i ile 9.rahim
(ale.E)nin 6el:!lteka7-$ ,-manl$ Devleti)nin medeni kan%n% olarak '/rlm*tr. Qer)E h%k%k%n
ka"naklar$ iki k$-ma a"r$lmaktad$rA aM A-lE ka"naklard$r ki edille:i *er)E""e olarak da .ilinir ve
K%r)1n Snnet 9cm1) ve K$"a- olmak zere d/rt tanedir .M 2alE ka"naklard$r ki ma-lahat /rf:1det
kaideleri $-t$-l1h i-tih-1n e-ki h%k%k niz1mlar$ -aha.e kavilleri ve .enzeri ka"naklard$r.
9kinci-i+ *er)E hkmlerin tan$d$&$ -$n$rl$ "a-ama "etki-ine ve"a itihad e-a-$na da"an$larak
/zellikle malE h%k%k to0rak h%k%k% ta)zEr cezalar$ a-kerE h%k%k ve idare h%k%k%na ait h%k%kE
dzenlemeler ve temelini /rf:1det 1mme ma-lahat$ 'i.i talE ka"naklar te*kil eden itihadE hkmlerdir
ki .%nlara da /rfE h%k%k -i"1-et:i *er)i"e kan%n kan%nn1me ve .enzeri i-imler verilir. #%nlar da *er)
e-a-lar$n d$*$na $kama"aca&$ iin 9-l1m h%k%k%n%n d$*$nda .ir h%k%k niz1m$ olarak ka.%l edilemez.
.slFm Hukukunda &e dolaysyla Osmanl Hukukunda <e&letin snrl yasama yetkileri &ar
mdrA <e&let% me&cut +er#" hkmleri kanun haline @etirebilir miA Bunun tarihte misFlleri &ar
mdrA
,-manl$ (%k%k%nda Devletin "a-ama "etki-i .irinci 0landa f$k$h kita0lar$nda mevc%t olan *er)E
hkmleri tat.ikatta kola"l$k olma-$ iin tedvEn ederek kan%n haline 'etirme-idir. #%na Devletin
"a-ama "etki-i demekten zi"1de tedvEn faali"eti demek daha %"'%n ol%r. #% tr faali"etlere kllE iki
mi-1l verelimA
#irinci-iA D$k$h kita0lar$ndaki *er)E hkmleri hi de&i*tirmeden old%&% 'i.i kan%n maddeleri
haline 'etirmektir. K5?KLKF45 tarihli Kandi"e Kan%nn1me-i ve KKKFLK45N tarihli (an"a Kan%nn1me-i
tamamen f$k$h kita0lar$n$n Kit1.)l:Gih1d ./lmlerinin #1.)l:Giz"e v)el:(ar1c mevz%lar$nda "er
alan har1c ve ciz"e ile alakal$ *er)E hkmlerin tedvEn edilmi* *eklinden i.arettir. 2anzimat)tan -onra
haz$rlanan !ecelle (%k%k:$ Aile Kararname-i ve .ir k$-$m kan%nlar da .%na ait mi-1ller ara-$nda "er
almaktad$r.
9kinci-iA D$k$h kita0lar$nda zikredilen ancak k$-men de&i*tirilerek ama /zne dok%n%lma"arak
tedvEn ol%nan kan%n hkmleridir. ,-manl$ Kan%nn1melerinin "ar$-$ .% manada hkmler ile dol%d%r.
!e-ela mErE arazi a-l$nda har1cE arazidir. #% e*it arazilerin ta-arr%f *ekli 1mme ma-lahat$na '/re
devlete tanzim ol%nm%* i-e de .% arazilerden al$nan ve ,-manl$ (%k%k%nda r-Bm:$ *er)E""e denilen
.tn re-imler -adece i-im de&i*ikli&i ile f$k$h kita0lar$ndaki e-a-lara %"%larak tanzim ol%nm%*lard$r.
Osmanl <e&leti#nde resm" mezhebin Hane-i mezhebi oldu$u &e di$er mezhe,
mensu,larna hiD hak tannmad$ iddia edilmektedir' Bu iddialar do$ru mudurA
M. F. Glen: *ahu !apma!n birader/ o kadar ekrad imdi 8a"ii me#hebinde gidi!or. Kim onlara
ne dedi/ $abakan s!ledii i4in s!le!eceim ben de/ kimin tavuuna kt dendi.
9-l1m h%k%k%lar$ ll:emrin mevc%t mezhe0lerden .irini re-mE mezhe0 olarak ilan edece&ini
ka.%l etti&i re-mE mezhe.in ieri-inde herhan'i .ir '/r* di&erine tercih ede.ilece&ini hatta
2anzimat)tan /nce ok az /rnekleri .%l%n-a da di&er mezhe0lerdeki .ir '/r*n zaman$n *artlar$na ve
1mme ma-lahat$na daha %"'%n old%&% d*nce-i"le mahkemelerde tat.ik edilme-ini emretme
-elahi""eti .%l%nd%&%n% ka.%l etmi*lerdir.
,-manl$ Devleti)nin ek-eri ahali-i (anefi)dir ve kad$lar da (anefi mezhe.i ile hkm etmek
zere mem%rd%rlar. #%n%nla .era.er Crak !$-$r (icaz ve @emen 'i.i ./l'elerde .a*ka mezhe0lere
men-%0 !-lman ahali de vard$r. #a*ka mezhe0lere men-%0 !-lmanlar ara-$nda me"dana 'elen
ve kendi mezhe0leri ereve-inde fa-ledilme-i %"'%n '/rlen dava ve me-elelerde e&er o mahalde
kendi mezhe.inden .ir kad$ "ok-a .%nlar men-%0 .%l%nd%klar$ mezhe0 1limlerinden .ir 1limi hakem
ta"in ederler. #% 1lim .%nlar$n men-%0 old%&% imam$n mezhe.ine '/re karar verir. Sonra (anefi kad$
on% ta-dik ve tenfiz e"ler. H&er kendi mezhe.inden kad$ var-a ona mr1caat eder. A"r$ca S%lt1n Jll:
emrM .az$ me-elelerde .a*ka mezhe0lerin '/r*ne '/re karar verilme-ini i-tedi&i takdirde .% emrine
itaat etmek de v1ci.dir.
+oru1 Kadlar btn me#hebleri bili!orlar gibi mi3
M. F. Glen: $elki ana meselelerini bilirler/ deta!lar bileme!ebilirler/ "akihler bile. (esela
;ehbe Cuhe!li drt me#hebe gre o "kh kitabn !a#m/ gr!orsunu# orada/ daha evvel de bi#
okumutuk onu arkadalarla/ deta!lara ait meselelerde bi#im son "ukahann tercih ettii kavilleri
bilemi!or. *ani insann u"ku !etme!ebilir deta! bilme!eB ba#lar kendi me#hebindeki deta!lar dahi
bileme!ebilir.
+oru1 *ine o "otora"larda grmtk/ Kabe7nin etra"na mekan tahsis etmiler me#heb me#heb
Osmanllarda3
M. F. Glen: <er e!i tasvip etmek doru deil. O doru deil. Kabe kalblerin mterek 4arpt
bir !er olmal/ a!r a!r minberler/ mihrablar olmamal. Onlar !aptlar di!e her e!i tasvip etmek
doru deil.
,-manl$ Devleti)nde zikretti&imiz cevaz '/r*nden hareketle hem h%k%kE .irlik ve i-tikrar$
.ozmamak ve hem de h%k%kE ha"atta ihti"a d%"%lan "enilikleri "a0a.ilmek iin kad$lar i-tedikleri
h%k%k%n%n '/r*"le hkm etmekten men) edilmi* ve (anefi mezhe.inin en -ahih '/r*ne '/re
hkm etmekle mkellef t%t%lm%*t%r.
Osmanl Eadi+ahlarnn hak &e yetkileri nelerdirA 9nrsz yasama% yrtme &e yar@
yetkileri &ar mdrA
,-manl$ Devlet *eklini tam anlam$"la #at$daki monar*ik devlet *ekillerine .enzetmek mmkn
olmad$&$ 'i.i ,-manl$ 0adi*ahlar$n$ da .at$l$ kral ve diktat/r hkmdarlar 'i.i '/rmek mmkn
de&ildir. Zira ,-manl$ 0adi*ahlar$ -adece icra kon%-%nda 1mme ma-lahat$ ile ka"$tl$ ve -$n$rl$ 'eni*
"etkilere -ahi0tirler. @a-ama "etkileri "ine *erE h%k%k%n tan$d$&$ /lde mevc%tt%r. Devletin
0adi*ahtan ve 0adi*ah aile-inden a"r$ h%k%kE .ir varl$&$ vard$r.
,-manl$ 0adi*ahlar$ @av%z Selim)den iti.aren hem -%ltan ve hem de halifedirler "ani 9-l1m
1leminin rei-idirler. Padi*ah -altanat iti.ari"le ot%z mil"on% idare edi"or-a hilafet iti.ar$"la <55
mil"ona .a*kanl$k etmektedir. Saltanat kanad$n$ -ad1ret hilafet kanad$n$ i-e Qe"hli-l1ml$k tem-il
etmektedir. (alife olmalar$ ha-e.i"le halifelere tan$nan hak ve "etkilere de -ahi0tirler.
,-manl$ 0adi*ahlar$n$n -$n$r-$z .ir "a-ama "etki-i "okt%r. Sadece mevc%t *erE hkmleri kan%n
hale 'etire.ilir. Padi*ah "rtmenin .a*$d$r. (er e*it idarE kararlar ve tanzimE ta-arr%flar on%n
ta-dikinden 'eer. #a*ta -adrazam ve vezirler olmak zere .iraz -onra '/rece&imiz idarE te*kil1tta "er
alan "k-ek devlet mem%rlar$n$ ta"in "etki-i de 0adi*aha aitti. (alifenin "etkilerinden .irinin de "ar'$
'cn k%llanmak ve"a k%lland$rmak old%&%n% .ili"or%z.
#%n%nla .era.er ,-manl$ 0adi*ahlar$ -ahi0 old%klar$ -$n$rl$ "a-ama "etki-i ile "rtme ve "ar'$
"etkilerini k%llan$rken l1 "-)el de&illerdir. Hvvel1 her e*it ta-arr%f% *er)E hkmlere %"'%n
olmal$d$r. Padi*ah)$n '/revi 9-l1m h%k%k%n%n hkmlerini icra etmekten i.arettir. 9-l1m (%k%k%
0adi*aha *er)E hkmlerin icra-$ d$*$nda .ir imti"az tan$mam$*t$r.
Sor%A *ani bir ktili a""edeme#.
M. F. Glen: <a!r a""edeme#.
+oru1 $ugnk daha kt/ bir ktili a""edebili!or3
M. F. Glen: )vet/ 2aha baka speklas!onlarda/ irtikaplarda bulunanlar da a""edi!orlar.
Padi*ah$n *ah-$n$n di&er in-anlardan tek fark$ on%n !-lmanlar$n tem-ilci-i olarak icra
"etki-ine -ahi0 olma-$d$r. #% icra "etki-i de 9-l1mE e-a-lar$n izdi&i -$n$rlar$n ereve-inde -/z
kon%-%d%r.
9kinci olarak Padi*ah$n ta-arr%flar$n$ -$n$rla"an di&er .ir h%-%- da kam% ad$na "a0t$&$ her
ta-arr%f%n 1mme ma-lahat$ ile ka"$tl$ ol%*%d%r. !ecelle)nin ta.iri"le 6Rai""e "ani te.e)a zerinde
ta-arr%f ma-lahata menBtt%r7. #% -e.e0le 0adi*ahlar ile te.e)a ara-$ndaki mna-e.et 9-l1m
h%k%k%lar$ taraf$ndan "etim ile va-i-i ara-$ndaki mna-e.ete .enzetilmi*tir.
Osmanl de&let +eklini Batdaki anlamyla mutlakyet olarak &as-landrmak mmkn
mdrA /ayet do$ru de$ilse% .slFm#n ta&siye etti$i +Lra esasna ri#Fyet edilmi+ midirA
9-l1m)$n tav-i"e etti&i .elirli .ir devlet *ekli "okt%r. Devletin i*lerinin "rtle.ilme-i iin
/n'/rd& .ir 6*Bra mecli-i7 vard$r. Devlete ait /nemli i*lerin .ir dan$*ma mecli-inde karara
.a&land$ktan -onra "rtlme-ini emreden K%r)1n 1"etleri ve hadi-ler 'a"et ke-in ve a$kt$r. (azreti
Pe"'am.er Jale"hi--alat% ve--elamM ve R1*id halifeler devrinde .% e-a- %"'%lanm$*t$r. 9-l1m
h%k%k%lar$ 6*Bra mecli-inin7 k%r%lma-$n$n devlet .a*kan$ iin ke-in .ir '/rev mi "ok-a tav-i"e
edilen .ir e-a- m$ old%&%nda fikir a"r$l$&$ iindedirler. 2arih .o"%nca .az$ -%ltan ve halifelerin .%
e-a-a %"mad$&$ '/z /nne al$narak ke-in dinE .ir '/rev olmad$&$ d*nce-i "erle*mi*tir. Ancak
K%r)1n)$n .% me--e-e"e verdi&i /nem ortadad$r.
?rtmenin ba+ olan Eadi+ahlarn tayin usulleri &e saltanatn &erasetle intikali meselesi
.slama @re izah edilebilir miA
#ilindi&i 'i.i ,-manl$ Padi*ahlar$ K=K4 tarihinde @av%z S%lt1n Selim)in halife ilan edilme-i"le
-%ltan %nvan$n$n "an$nda halife %nvanlar$n$ da k%llanm$*lard$r.
M. F. Glen: Kullanmlar mdr bilmi!orum/ ben hali"e nvann kullandklarn bilmi!orum. O
pa!e verilmi de kendilerini 4ok !le gstermemiler. ,bdlhamid bu mesele!e snm/ lem=i %slam
#erinde messir olabileceini dnm/ "akat kopmalar da balad i4in 4ok kr etmemi. O
mbarek nvan kendi si!asetleri adna bir pa!anda gibi kullanma! dnmemiler/ eklinde
anl!orum ben onu. 6nk hi4birine bir e! denmi!or. Kim b!le !er!#nde hali"e nvanlar!la !ad
edilmi3
#% -e.e0le ,-manl$ Padi*ahlar$n$n ta"in %-%lleri halifelerin ta"in %-%lleri"le "ak$ndan il'ilidir.
D/rt halifeden -onra halife ta"ininde c1ri olan %-%ln veliahdl$k "ani mevc%t halifenin ve"a
-%ltan$n kendinden -onra 'elen halife ve"a -%ltan ada"$n$ .elirleme-i %-%l old%&%n% .ili"or%z. Ancak
veliahdl$k %-%lnn me*r%) ola.ilme-i iin .az$ *artlar aran$r. #%nlardan en /nemli-i veliahd$n
kendi-ini ta"in edenin %-Bl ve"a frB%ndan olmama-$d$r. Dakat .az$ 9-l1m h%k%k%lar$n$n halife ve"a
-%ltan$n .a.a-$ "ah%t oc%klar$ndan .irini de veliahd ta"in ede.ilece&ini caiz '/rmeleri %"'%lamada
-altanat ve hil1fetin vera-etle intikalini orta"a $karm$*t$r.
M. F. Glen: <a#reti ,li/ <a#reti <asan7n olmasn istememi. +onra millet se4mi/ intihab
etmi onu/ (edine halk. O drd bu mev#uda "evkalade hassasi!etle dinin emirlerine ria!et etmiler.
9ek bir ekli de !ok o meselenin. 'e intihablar birbirine ben#er/ ne idare ekilleri birbirlerine ben#er.
<#. )bu $ekir7in intihab meselesi +aki"et $eni +aide7de.. <#. Mmer7in intihab ekli "arkl/ <#. )bu
$ekir e"endimi# nam#et gsteri!or/ halk evet di!or. <atta evet demeden <#. ,li e"endimi# ne atl!or/
)er Mmer di!orsan ben imdiden evet di!orum. di!or/ ?a"#ilerin kulaklar 4nlasn. <#. Osman
dneminde/ <#. Mmer e"endimi# "arkl bir e! u!gulu!orB alt tane nam#et gsteri!or/ ,bdurrahman b.
,v"7 tav#i" bu!uru!or/ kendi olunu da kapc olarak ta!in edi!or/ onlar test edi!or/ onlarn
hissi!atlarn al!or/ <#. Osman #erinde durulu!or. <#. ,li e"endimi# de <#. Osman e"endimi# ehit
edilince/ (edine halk tara"ndan se4ili!or/ itti"ak olmu!or. (uavi!e kendi bana kal!or 8am7da. $u
a4dan da b!le mua!!en bir ekil !ok bu ite. Mnemli olan intihab mev#uu/ gsterilen ada!lar
intihab mev#uu.
+oru1O da bir manada asrlara gre esneklik mi sal!or3
M. F. Glen: )vet/ belki de Henab= <akk7n takdiri/ ba# #amanlarda konQonktre gre o ekil
u!gulanabilir/ ba# dnemlerde dier ekil u!gulanr. ,ma imdi +uud7da veliaht/ birini ta!in edi!or/
g#ne kestiri!or/ kendisine en !akn/ emrine amade olacak insan/ o a!n #amanda bir iki bakanla
da bak!or. 8imdiki belli #aten/ ,bdullah7tan sonra gelecek insan belli/ !le bir e! !ap!orlar.
Osmanllarda da kendi evlatlarn !apmlar. $u tam er7i midir/ deil midir/ ama sele"leri var
bunlarn/ kendilerinden evvel kurulmu ne kadar %slam devleti varsa/ hepsinde mesele !le gitmi.
<ar#emlilerde/ %lhanllarda KarahanllardaR +el4uklularda/ )!!ubilerde/ (emluklarda. +onra
Osmanlda da !le gitmi.
+oru1 8iann imam se4iine gre/ )hl=i snnetin tercihi daha pratik3
M. F. Glen: )vet/ onlarnki 4ok srl/ bir gn !erin altndan bir adam 4kacak/ si#i idare
edecek.. !le bir bekle!i. <cceti!e mlaha#as!la k#l k!amet kopacak her !anda/ imdilerde
olduu gibi/ ondan sonra insanlarn canlar tam grtlaklarna gelecek/ #drar hali!le ,llah7a dua
edecekler/ Henab= <akk da gkten bir tane mehdi indirecek... O!sa ki 9rki!e7de ha#r inmi mehdiler
var. $irini alp kullansalar olur. 9rk milleti velud bir millet/ 4ok douru!or/ her kede bir tane
mehdi var. <er tara"ta !#bin mehdi e!ler nida. (ehdilik iddiasndaki bir adama soru!orlar/ %ran7
nasl bulu!orsunu#3. 6ok i!i bulu!orum 4nk onlar da mehdi inti#arndadrlar. di!or.. adamn
kstas bu/ kriteri bu/ mehdi inti#arnda!salar tamam. 5ethullah hoca! nasl bulu!orsunu#3.
di!orlarB O da i!i bir adama ben#i!or/ 4nk mehdi!e #emin ha#rl!or. di!or/ g!a kendisine #emin
ha#rlan!or.
+oru1 %aret bu!urmusunu#/ +#nt7nn kapanda drtl o ekilde !orumlu!or/ %nternet7te
*outube7da var. Kapa gsterip $ak bu beni iaretli!or. di!or.
M. F. Glen: M!le mi/ "arkna varmadan benim kerametim olmu bir baka!m hele.. ,llah
,llah.. vallahi ba# kimseler ne konuacaklarsa bugn/ !arn elli sene sonrasn hesap ederek
konumalar la#m/ su=i tevile/ su=i te"sire urar. Dstadm# ne di!or/ istismar edi!orlar. $unlar/ b!le
a!aklar !erde d# kul olma!a ra# olma!an/ ,llah7tan ra# olma!an kimselerin mlaha#alarnn
i"adesi. 'e g#el/ ,llah bi#i karnca gibi !aratm/ emekle!ip duru!oru#. Karnca!a da ,llah ba#en
4ok b!k iler !aptrtr. $u ne haddini bilmeme#lik/ ha"i#anallahu ve i!!akm.
9-l1m h%k%k%lar$ hil1fetin vera-et "ol%"la intikalini caiz '/rmemekte ancak ehil olmak *art$"la
.a.a ve"a o&l%n veliahdl$&$n$ me*r%) '/rmektedirler. #irden fazla veliahd ta"in edilme-inin caiz ol%0
olmad$&$ da h%k%k%lar ara-$nda tart$*mal$d$r.
,-manl$ Devleti)nin a-kerE ve idarE a$dan a-$l te*kil1t$n$ kazand$&$ d/nem ,rhan #e"
zaman$d$r. ,rhan #e")le k%r%lan ,-manl$ (anedan$ iinde devlet rei-inin -eimi CC. !%rad)$n
hkmdarl$&$na kadar nf%zl% *ah-i"etlerle .e"lerin ellerinde"di+ ancak ,-manl$ aile-i d$*$nda hi.ir
ailenin o makam$ elde etme-ine m-aade ol%nmam$*t$r. C. !%rad .e"lerin karar$"la .a.a-$n$n "erine
hkmdar old%&% 'i.i @$ld$r$m #a"ezid de "ine a"n$ *ekilde o makama 'etirilmi*tir. ,-manl$
Devleti)ndeki .e"lerin "ani .ir e*it ehl:i hal ve)l:akdin hkmdarlar zerindeki hkm ve nf%z%
D1tih S%lt1n !ehmed)in 9-tan.%l)% fethine kadar devam etmi*tir. Saltanat devri a-$l D1tih)le
.a*lam$*t$r.
D1tih)in Kan%nn1me-i"le orta"a ko"d%&% ve tarihilerin amBd:% ne-e.E "ani -altanat$n .a.adan
o&%la intikali %-%l C Ahmed JK5K>LKF5<M devrine kadar devam etmi*tir. C. Ahmed devrinden iti.aren
-altanat$n aile iindeki en "a*l$ erkek oc%&a intikali e-a-$ .enim-enmi* ve ./"lece karde* katli
me-ele-i de ka0anm$*t$r. #% kan%n ,-manl$ Devleti)nin -on%na kadar %"'%lanm$*t$r. S%ltan
@av%z)dan iti.aren -altanat va-$flar$na hil1fet %nvan$n$ da katan ,-manl$ 0adi*ahlar$ kendilerini her
a$dan 9-l1m 1lemine %"d%rmak ve hil1fet hkmlerine %"mak mec.%ri"etinde hi--etmi*lerdir.
M. F. Glen: $ana sorulsa!dB ;eliaht olarak gstereceini# kimseler hususunda/ bir tara"tan
halkn/ bir tara"tan ulemann/ bir tara"tan darl askerin mlaha#alar alnarak bir tanesi se4ilsin/ o
5atih kanunnamesine de me!dan verilmesin. M!le bir intihab.... derdim. $ir ksm ta7n u teniin de
nn alrd. 6nk adalet=i i#a"i!e di!or <a#reti Dstad/ 5atih7in ni#am= alem i4in Kanunnamesine
adalet=i i#a"i!e di!or. ,dalet=i mah#a u!gulanabildii kadar u!gulanmal bence. *ars bile olsa
u!gulanmal onun. (utlak adalet 4ok nemlidir. ,ma ge4mi gitmi o/ bi# hsn= #an ederi#/ !aptklar
ha!rlar/ hasenat ktlklere racihB ettikleri i!ilikler/ %slama omu# vermeleri meselesi/ varsa
hatalarna ke""aret olabilecek mahi!ettedir.
3a#adddi ze&cFt yani birden -azla kadnla e&lenme meselesinin Osmanl <e&leti#ndeki
uy@ulan+ nasldA
9-l1mi"et .irden fazla evlili&i ilk defa orta"a $karm$* de&ildir. Poli'ami daha /nceden e*itli
to0l%mlarda ve h%k%k -i-temlerinde vard$r ve vah*E .ir *ekilde %"'%lanmaktad$r. 9-l1mi"et .% tr
hkmleri .irden .ire kald$rmak in-an "arat$l$*$na a"k$r$ old%&% iin tadil etmi*tir. #irden fazla
evlenme 9-l1m)dan evvel de vard$r+ hem de vah*E .ir *ekilde vard$r. 9-l1mi"et .% vah*E tarz$ medenE
kal$.lar iine ekmi*tir. @ani 9-l1m (%k%k% .ir kad$nla evlenme imk1n$n$ d/rde $karmam$*+ .elki
-ekiz dok%z kad$nla evlenme"i .elli *artlar alt$nda d/rde indirmi*tir. #% *artlara %"%lmad$&$ takdirde
cez1)E me""ideler 'etirmi*tir.
+oru1 Aoligami batda "arkl anlald ve kullanld i4in bu i"adenin doru olmad3P.
M. F. Glen: 2orudur/ batllarn rettikleri ba# kelimeler esasen kendi kltrlerinin i4inden
olan e!dir/ kendi tar#= telakkileri/ kendi anla!lar/ kendi "else"elerine gre bir e! olabilir bu.
$i#imkisi taaddt= #evcatt. 5akat imdi onlar !le dedikleri i4in bi# de !le kullan!oru#/ belki
nanslar!la meseleler ele alnnca/ !abanc bir kelime olarak da/ bi#im taadd= #evcat dediimi#
mesele!e u!gun kelime bulmak la#m. ,slnda poligami. erkek !a da kadn her ikisinin de 4ok
eliliini i"ade i4in/ bir de 4ok elilikte snr olmamasnn i"adesi olarak kullanl!or. $i#deki teaddd=
#evct7n karlna en !akn kelime poligami deil de poliQini kelimesi olsa gerek. AoliQini erkein
4ok eliliini i"ade edi!or.
9-l1mi"et e*itli "ollarla tek kad$nla evlili&i ideal olarak '/rmektedir. Ancak zar%ri olan hallerde
.irden fazla kad$nla evlenme"i de r%h-at vermektedir. ,-manl$ Devleti)nin -on zamanlarda ka.%l etti&i
'/r* e-a- al$narak evlenme akdi -$ra-$nda .irden fazla evlenme "a-a&$ 'etirile.ilir. #ir k$-$m 9-l1m
h%k%k%lar$n$n '/r*leri e-a- al$narak evlenme akdi -$ra-$nda kad$n 6zerine evlenmemek ve
evlendi&i takdirde kendi-i ve ikinci kad$n .o* olmak7 *art$n$ ko*a.ilmektedir. #% d%r%mda evlenme
akdi -$ra-$nda .irden fazla evlenme"i ortadan kald$rmak mmkndr.
M. F. Glen: Kadnn kullanaca ko#lar bunlar. +onra talak kendi #erine alma da var. $en
istediim #aman boanrm. deme hakk da vardr. O da eini tehdit eder bir !n!le/ tesir altna alr.
$unun gibi arta ta7lik edilmi nikahlar olabilir.
Di"elim ki .irden fazla kad$nla evlendiniz. , zaman 9-l1mi"et)in ka-m me--e-e-i ad$ alt$nda
dzenledi&i hkmlere %"mak mec.%ri"etinde-iniz. Ka-m kocan$n han$mlar$ ara-$nda "emede
imede 'i"inmede .ar$nmada ve kar$ koca ha"at$nda tam olarak adaleti temin etme-i demektir. (er
han$m$na a"r$ ev tah-i- edecektir. Qer)E me-ken m%tfa&$ t%valeti ve m-takil "atak oda-$ .%l%nan ev
demektir. Di&er ihti"alar$n$ da e*it olarak temin etme mkellefi"eti vard$r.
(z. Pe"'am.er)in *% hadi-i de .% mana"$ 0eki*tirmektedirA 6iki kar$-$ ol%0 da aralar$nda adalet
temin edeme"en koca k$"amet 'nnde .ir "an$ fel olarak ha*r ol%r7.
,-manl$ aile-inde .irden fazla evlili&in oran$ nedir oc%k -a"$-$ ne kadard$r k$z:erkek oc%k
-a"$-$ oran$ nedir .irden fazla evlilik han'i amalarla "a0$lmaktad$r mira-$lar$n d%r%m% nedir 'i.i
kon%lara a$kl$k 'etiren 0ek az ara*t$rma .%l%nmaktad$r.
#% 'i.i -%allere ceva0 veren ka"naklar ,-manl$dan .ize intikal eden .el'e ve defter
kolek-i"onlar$ ara-$nda .%l%nmaktad$r. zellikle ,-manl$ mahkemelerinde kad$lar$n t%tt%&% ve ad$na
6Kad$ Sicilleri7 denilen defter kolek-i"onlar$ iinde 62ereke Defterleri7 ,-manl$ aile "a0$-$ ile il'ili
en /nemli ve 'venilir ka"na&$ ol%*t%rmaktad$r. Onk .% defterlerde aile nf%-% ailenin niteli&i ve
niceli&i kon%lar$nda .il'inin verilme-inde h%k%kE zor%nl%l%k vard$r.
9l'ili a"ette 'een *artl$ izne .a&l$ olarak di&er !-lman to0l%mlarda old%&% 'i.i ,-manl$
to0l%m%nda da .irden fazla evliliklere ra-tlan$lmaktad$r. Ancak ok evlilik a$-$ndan ,-manl$"a
.akt$&$m$zda .% tr evlili&in "a"'$n olmad$&$ .elirli oranlarda kald$&$ '/rlmektedir.
,-manl$ to0l%m% ieri-inde ki*ileri ok evlili&e iten -e.e0ler kad$n$ i-ti-mar zerine k%r%l% 'a"r$
ahlakE 'erekelere da"anmamaktad$r. Hn .a*ta ne-e.in devaml$l$&$n$ -a&lama ve oc%k -ahi.i olma
i-te&i ki*ileri ikinci evlili&e iten -e.e0lerdendir.
@azar$n >5 -icil zerinde "a0t$&$ incelemede >F45 ki*iden K4>?)inin vefatlar$ an$nda evli
old%klar$n$ te-.it edi"or%z. #%nlardan N?F)-$n$ kad$nlar K>N>)-ini erkekler ol%*t%rmaktad$r. Hrkekler
ieri-inde KKN4 ki*inin l)er ?N ki*inin >)*er 4 ki*inin <)er N ki*inin i-e N e*i .%l%nmaktad$r. KKN4
ki*inin JVT>.<=M
mer Rtfi #arkan)$n .enzer ka"naklar zerinde "a0t$&$ incelemelerde de a"n$ -on%lara
%la*$lm$*t$r+ K=KF erkekten KN54 JVT>?M)-inin tek kad$nla evli old%&% te-.it edilmi*tir. A"n$
incelemede K5< erke&in >)*er -adece F)-$n$n <)er e*le evli old%klar$ '/rlmektedir. #%r-a Ankara ve
Anadol%)n%n m%htelif *ehirlerine ait tereke ka"$tlar$ incelenerek var$lan -on%lar da .ir.irine "ak$nd$r.
M. F. Glen: $u trl incelemeler g#el/ bunlar makale halinde de !a#labilir. Karalamalara
kar cevap olur.. birisine ciddi ekilde de !a#drlabilir.
!edeni"et:i 9-l1mi"e 2arihi adl$ e-erin mellifi Gorci Ze"dan i-e .irden fazla evlili&in oran$n$
.tn !-lman to0l%mlara te*mil ederek V=)i 'emedi&ini .elirtmektedir.
@%kar$daki rakamlar .ize ,-manl$ to0l%m%nda 0oli'aminin Jok evlili&inM "a"'$n old%&%
*eklindeki kanaat ve d*ncenin ne kadar i-a.et-iz ve ka-$tl$ old%&%n% '/-termektedir. #%'n ,-manl$
in-an$n$n ve "/neticilerinin zevk -efa 0e*inde ko*an kad$n$ .ir zevk ve e&lence meta$ olarak
k%llanan hedoni-t in-anlar olarak lan-e edilme-ini *a*k$nl$kla kar*$l$"or%z. (al.%ki ,-manl$ aile "a0$-$
9-l1m aile "a0$-$n$n .ir "an-$ma-$ olarak tarihe mal olm%*t%r.
Osmanl#da (Kadnn bo+anma hakk &ar mdrA* denirse% bu sorunun ce&ab e&ettir'
:ncak erke$inkine @re belli +artlara ba$lanm+tr' /u drt halde kadn da bo+anma yetkisine
sahi,tir'
K: Hrkek kar$-$na .o*anma "etki-i vere.ilir. 62efviz:i tal1k7 denilen .% me--e-e f$k$h
kita0lar$nda %z%n %zad$"a anlat$lm$*t$r. >: Kad$n evlenme akdi "a0$l$rken .o*anma hakk$n$n
kendi-ine de tan$nma-$n$ *art ko*a.ilir. (%k%k:% Aile Kararname-i .% '/r* kan%nla*t$rm$*t$r. <:
Kocan$n cin-E iktidar-$zl$&$ ak$l ha-ta-$ olma-$ ve"a .%la*$c$ ha-tal$klar$ .%l%nma-$ 'i.i evlilik
ha"at$n$ ekilmez hale 'etiren -e.e0lerin varl$&$ halinde kad$n evlili&in -ona erdirilme-i iin h1kime
.a*v%ra.ilir. (1kim de kar$:koca"$ a"$r$r. #%na 6tefrik7 ad$ verilir. N: Hn /nemli-i ve h%k%k tarihimiz
.o"%nca en ok tat.ik edilen .ir %-%l de kar$:koca)n$n kar*$l$kl$ r$z1 ile a"r$lmalar$d$r. #%na
6m%h1la)a7 ad$ verilir. Kar$ ile koca ara-$nda e-ki ta.ir ile 6h-n:i m%a*eret7 .%l%nmad$&$ ve evlilik
ha"at$ ekilmez hale 'eldi&i zaman K%r)1n)$n tav-i"e etti&i 6m%h1la)a7 "ol%na .a*v%r%l%r. ,-manl$
Devleti zaman$nda t%t%lan Qer)i"e Sicilleri tetkik edildi&i zaman evlili&in -ona erme hallerinde .%
*ekilde a"r$lman$n V F5)a varan .ir 0a"a -ahi0 old%&%n% '/r"or%z.
M"r" arazi ne demektirA Osmanl lkesinde btn arazinin mFlikinin Eadi+ah oldu$u
iddias doru mudurA
!-lman .ir devlet -ava* "ol%"la .ir to0ra&$ fethetti&i zaman fethedilen arazinin h%k%kE
-tat-n te-.it hakk$ ll:emre aittir. Diler-e !-lman 'azilere tevzi) ve temlik eder+ o zaman arazi
/*r arazi-i ol%r. Diler-e 'a"r:$ m-lim ahalinin elinde .$rak$r+ o zaman arazi haracE arazi ol%r. ;e
diler-e de $0lak mlki"etini Jraka.e-iniM devlet hazine-ine .$rak$r+ ta-arr%f hakk$n$ da kam% "arar$n$n
'erektirdi&i *ekilde tanzim eder. #% d%r%mdaki arazi /*r "ah%t hara arazi-i de&ildir. A-l$ haracE
arazidir. Ancak -ahi0lerine temlik ol%nd%&% takdirde mira- -e.e.i ile 0aralanarak verimi azalacakt$r
ve hara tah-ili zorla*acakt$r. #% -e.e0le arazinin raka.e-i .e"tlmala al$:kon%lm%*+ ta-arr%f hakk$
ari"et ve"a kira "ol%"la re)1"1"a verili0 i*letmeleri -a&lanm$*t$r. Re)1"1 /*r ad$"la har1c:$
m%ka-eme-ini ve ,-manl$ Devleti)nde i-e ift aka-$ ad$"la harac:$ m%vazzaf$n$ verirler. ArazE
mlkleri de&ildir. 9*te raka.e-i .e"tlmala al$kon%lan ve ta-arr%f *ekli devlete tanzim ol%nan .% e*it
arazi"e arazi":i mirE"e JmirE araziM ar1zE:i memleket ve"a ar1zE:i .e"tlmal denilir. Crak arazi-i
(anefiler d$*$ndaki mezhe0 h%k%k%lar$na '/re .% ka.ildendir. Ancak onlar .% e*it arazi"e
6!-lmanlara vak$f ad$n$ vermektedirler.
#e"tlmal arazi-i memleket arazi-i "ah%t ,-manl$ d/neminde mirE arazi denilen hazine
arazileri (z. Pe"'am.er devrinden .eri vard$r. ,-manl$ Devleti)ne kadar 'elen !-lman 2rk
Devletlerinde .e"tlmal arazi-inin ta-arr%f *ekli ikta)d$r. ,-manl$ Devletindeki t$mar me--e-e-i i"i
tetkik edilir-e .az$ farklarla (z. Pe"'am.er zaman$ndan .eri var olan ikta) m%amele-inin 'eli*mi* .ir
*ekli old%&% '/rlr.
@a0$lan .% izahlar '/-termektedir ki ,-manl$ to0raklar$nda .%l%nan .e* e*it araziden .iri olan
mirE arazi Padi*aha ait mlk arazi demek de&ildir. #elki devlet hazine-ine ait arazi mana-$nad$r.
Dola"$-$"la ,-manl$ Devleti)nde ve hatta Sel%kl% Devletinde .tn to0rak Padi*ah$n mlkdr
*eklindeki iddia 9-l1m (%k%k%n%n ve mirE arazinin -tat-nn .ilinmeme-inden ka"naklanmaktad$r.
#% iddia"$ ileri -renler -adece .e&lik demek olan mErE kelime-inin -/zlk anlam$ndan "ola
$km$*lard$r.
69-l1m Devletinde .e"tlmala ait mallarda ta-arr%f ve vela"et hakk$ halife ve -%lt1nlara aittir.
#%n%n -e.e.i mlki"etin -%lt1n ve halifelere ait olma-$ de&ildir. #elki -%lt1n ve halifelerin
"er"znde !1lik)l:mlk olan Allah)$n halife-i ve vekili olmalar$ ve "er"znde fe-1d ve kar'a*a"$
/nlemek zere kendilerine .% h%-B-da tanzim ve tevzi) "etki-i verilme-idir7
Osmanl <e&leti% zina suDunun cezas olan recm% hrszlk suDunun cezas olan kat# yed
yani el kesme @ibi had cezalarn uy@ulam+ mdrA
,-manl$ Devleti)nde %"'%lamadaki .az$ ak-akl$klara ra&men itiraz-$z ka.%l edilen ve
de&i*tirilme"en -% ve ceza 'r%.% had -%lar$ ve cezalar$d$r. #% e*it -% ve cezalarda tam anlam$"la
kan%nilik ilke-i 'eerlidir. Qeriat$n tarifine az da ol-a %"mad$&$ an had cezalar$ %"'%lanmaz. S%lara
da cezalara da had ta.iri k%llan$lmaktad$r. (ad cezalar$n$ 'erektiren -%lar "edi tanedirA Zina iffete
iftira JkazfM iki imek J*ir.M h$r-$zl$k J-irkatM "ol ke-me Jhir1.eZkat:$ tarikM dinden d/nme JriddetM
ve i-"an J.a&"M.
(ad cezalar$n$n en /nemli /zelli&i en kk .ir *0heden -an$&$n "ararlanma-$ ve daha /nemli
olan$ da i-.at$n$n ok a&$r olma-$d$r. #% *artlar "erine 'elmedi&i takdirde had cezalar$ de&il ta)zEr
cezalar$ %"'%lanacakt$r. !e-ela Zina -%% *ekilde -a.it ol%rA #irinci-i tam ehli"etli !-lman
erkek ve dr-t d/rt *ahidin .izzat '/rdklerini .e"an etmeleri"le -a.it ol%r ki .% ok zor .ir "old%r.
A"r$ca zaman a*$m$na da %&ramama-$ *artt$r ikinci-i zina edenin d/rt defa zina -%%n% ikrar
etme-idir. nc-+ karinelerdir. Hvli olma"an .ir kad$n$n 'e.e kalma-$ ile de zina -%% -a.it ol%r.
#/"le-ine zor *artlarla i-.at edile.ilen ve en kk .ir *0he ile .ertaraf edilen zina haddinin
%"'%lama-$ da ok az olm%*t%r. ,-manl$ h%k%k tarihinde her zaman zina haddi ka.%l edilmi* ancak
%"'%lama-$ 0ek nadir v%k%) .%lm%*t%r. S%%n te*ekkl ve i-.at$ iin aranan *artlardan .iri olma"$nca
ta)zir cezalar$ 'ndeme 'elecektir.
@a0t$&$m$z ara*t$rmalar .tn ,-manl$ tarihi .o"%nca %"'%lanan recm ceza-$n$n iki elin
0armaklar$ndan daha az old%&%d%r.
M. F. Glen: 9arihte N=U de"a olmu di!orlar. 8artlar da 4ok ar bir mesele. (ahrem bir
mesele.. 2rt kiinin g#le grdklerini s!lemeleri art.. bir insann (ai# ve Iamidi!eli kadn gibi
4kp gelip kendilerinin srarla drt de"a itira" ettikleri anlatlr.. va#ge4irilebilir/ gitme "alan
di!ebilirler/ !ani olmu olabilir de o meseleR $unlar !ine a#la delalet edi!or. <amilelik mev#uu/
drme eklinde de olabilir. *ani bir !n!le dedii doru orada. O mev#uda kanunlar u!gulama
a4sndan kararl durmular. 5akat artlarn arl b!le 4ok #erine dmemiler. 2evr=i ?isalet
Aenahi7de btn o asrda 4 tane hadise var. D4 hadise var/ bir (ai#7le Iamidi!eli kadn/ bir de gelip
itira" edi!or olu!la/ )"endimi# de Dne!s7i gnderi!or/ itira" ederse recmedilecek.. itira" ederse..
etme!ebilir. ,ma gasp 4ok olmu olabilir/ devr=i risalet penahide de iki tane hadise var. (laane
orada da.
+oru1 Inm#de bu er7i recmin u!gulama imkannn olmamas itibar!la/ bu tr gnah
ile!en insanlardaki tevbe ve nedamette b!le bir talep mmkn deil/ o #aman dorudan ,llah7a
!nelip tevbe mi etmeleri gereki!or3
M. F. Glen: )vet/ tevbe edecekler. O #aman da tevbe edebilirlerdi. 9evbe edebilirlerdi/ "akat
vicdanlar rahat etmi!or. (ai#7in nedameti (slim=i 8eri"7te deta!l anlatl!or1 <add=i er7i!i
u!gulamak sureti!le beni temi#le. di!or. ;icdan !le rahat edecek.. 4 de"a geri gnderilmesine
ramen o srar edi!or. 2rt demesi meselesi ondan/ drt ahit !erine drt tane itira" gibi.
!e-ela T>T tarihli .ir mahkeme ilam$ Kan%ni devrinde recmin tat.ik edildi&ini '/-terdi&i 'i.i
K5TK "$l$nda da hem de Padi*ah$n h%z%r%"la .ir recm ceza-$ %"'%lanm$*t$r.
,-manl$ h%k%k tarihi .o"%nca hadd:i -irkatin de %"'%land$&$n$ *er)i"e -icillerindeki karar
/rneklerinden /&reni"or%z.
M. F. Glen: ,sr= saadette iki tane hadise bili!orum.
Osmanl <e&leti#nde aznlklara tannan haklar ksaca zetler misinizA 5eden aznlklara
baz elbiselerin @iyilmesi &e e&lerinin yksek binas msaadesi &erilmiyorduA
,-manl$ (%k%k%nda 9-l1m lke-inde ik1met eden in-anlar dinlerine ve t1.i old%klar$ devlete
'/re ana 'r%.a a"r$l$rlarA
KM !-lmanlard$r. >M ZimmElerdir. @ani !-lman olmad$&$ halde zimmet akdi ile 9-l1m
lke-inin h1kimi"eti alt$nda "a*ama"$ ka.%l eden ve 9-l1m lke-inde devaml$ ik1met hakk$na -ahi0
olan in-anlard$r. <M !-te)menlerdir. #% kendilerine 'eici olarak 9-l1m lke-ine 'irme ve ik1met
etme izni verilmi* olan "a.anc$ 'a"r:$ m-limlere denir.
(em Sel%kl% ve hem de ,-manl$ Devletinde!-lmanlara tan$nan hak ve hrri"etler zimmE
denilen 'a"r:i m-lim vatanda*lara da .az$ i-ti-nalar$n d$*$nda tan$nm$*t$r. 2anzEm1t ve C-l1hat
fermanlar$"la hak ve hrri"etlerin "eni "eni tan$nd$&$ *eklindeki iddia Avr%0al$lar$n k%r% .ir iftira-$
ve .izdeki tarihi .ilme"enlerin de .%na .ilerek ve"a .ilme"erek aldanma-$ndan .a*ka .ir *e" de&ildir.
Zira !-lman 2rk Devletleri kendilerine 6#ize tan$nan haklar onlara da tan$n$r+ .ize "klenen /:
devler onlara da "klenir7 *eklindeki hadi-i e-a- olarak ka.%l ve tat.ik etmi*lerdir.
ZimmEler 9-l1m lke-inin vatanda*$ old%klar$ndan kam% hizmetlerine 'irme hakk$na -ahi0tirler.
Din ile .a&lant$-$ .%l%nma"an alanlarda zimmEler de kam% '/revli-i ola.ilmektedir. #% kaidenin tek
i-ti-na-$ zimmElerin devlet .a*kanl$&$ ord% kom%tanl$&$ valilik -ancak .e"li&i -ad1ret ve kad$l$k
'i.i h1kimi"et hakk$n$ k%llanma mana-$n$ ifade eden '/revlere 'etirileme"i*leridir. ,-manl$
Devletinde d%r%m ./"ledir. 2anzEm1t)tan -onra .az$ zimmElere .akanl$k '/revi .ile verilmi*tir.
ZimmEler *ah-E hak ve hrri"etlerden t$0k$ !-lmanlar 'i.i "ararlanm$*lard$r. #%nlar iin de
.az$ cz)E -$n$rlamalar d$*$nda -e"ahat hrri"eti *ah-$n dok%n%lmazl$&$ ve me-ken hrri"eti 'i.i hak
ve hrri"etler vard$r.
ZimmElere din ve vicdan hrri"eti de me*r% dairede tan$nm$* ve tat.ik edilmi*tir. ,-manl$
h%k%k%nda zimmElerin dinleri ile .a* .a*a .$rak$lmalar$ 9-l1m)dan al$nan temel .ir 0ren-i0tir. Ancak
9-l1m h1kimi"eti ile .% hrri"etleri den'elemek iin .az$ ka"$tlamalar$n 'etirildi&i de ink1r ol%namaz.
Hvvel1 9-l1m devletler h%k%k%na '/re -%lh "ol% ile fethedilen lkelerde mevc%t olan zimmElerin
ma).edlerine dok%n%lmaz ancak "enilerinin in*a-$na da izin verilme"e.ilir. Sava* "ol%"la fethedilen
to0raklarda i-e 9-l1m devletinin rei-i 1mme ma-lahat$na da"al$ .ir takdir hakk$na -ahi0tir. 9-ter-e
e-kileri de "$kt$ra.ilir.
#% *er)E hkmlere ra&men D1tih S%lt1n !ehmed)in -ava* "ol%"la fethetti&i 9-tan.%l)daki
kili-elerin .ir k$-m$n$ old%&% 'i.i .$rakma-$ !-lman 2rklerin din ve vicdan hrri"etine verdi&i
/nemi '/-termektedir. H.--B%d .%n% fetva-$nda .elirtmi*tir. @ine D1tih S$r0 Kral$ #rankovi)e
!acar Kral$)n$n 6S$r.i-tan)$n her taraf$nda Katolik kili-eleri te-i- edece&im Prote-tan kili-elerini
"$kaca&$m7 dedi&ini .ile .ile e&er devletime itaat eder-eniz her camiinin "an$nda .ir kili-e in*1
edilecek+ .%ralarda herke- kendi (alik$na i.1det edecek7 cev1.$n$ vermi*tir. Sani"en ZimmEler ha
ve an 'i.i dini -em.ollerini ma).edleri iinde izh1r ede.ilecekleridir. Ancak !-lmanlar$n -akin
old%klar$ *ehirlerde ma).edleri d$*$nda izhar edeme"eceklerdir. #% -em.ollerini reklam ve
0ro0a'anda iin a-la k%llanma"acaklard$r. Kendilerine ha- mekte0lerinde oc%klar$n$ e&itme ve
dinlerini /&renme hakk$na -ahi0tirler. 9-tan.%l)daki ok%llar$ .% hrri"etin canl$ *ahitleridirler.
ZimmElere devlet .te-inden finan-e edilen kam% hizmetlerinden "ararlanma .az$ i-ti-nalar
d$*$nda -o-"al 'venlik k%r%mlar$ndan i-tifade etme ve al$*ma hakk$ da tan$nm$*t$r.
Aile ve mira- h%k%k%na ait inan farkl$l$&$ndan do&an .az$ me--e-eler d$*$nda zimmEler
tamamen !-lmanlar 'i.idirler. @ani akide"e da"anma"an kon%larda !-lmanlar 'i.idirler. @ani
akide"e da"anma"an kon%larda !-lmanlar$n ta.E old%&% hkmlere t1.i)dirler. Qer)i"e -icillerini
tetkik edi0 de @or'i "erine Ahmed)in ve 9zak "erine !ehmed)in mahkBm edildi&ini '/renler .%
e-a-lar$n -at$rlarda kalmad$&$n$ m*ahede edeceklerdir.
Osmanl <e&leti#nde aznlklarn @re& &e ykmllkleri nelerdiA
Hvvel1 .elli *artlar$ ta*$"an *ah$-lardan al$nan ciz"e ver'i-i kar*$l$&$nda zimmEler a-kerlikten
m%)1fd$rlar. @ani ciz"e ver'i-i a-l$nda ek .ir mkellefi"et -a"$lmaz. Sani"en arazilerinden hara
denilen .ir ver'i vermekle mkelleftirler. S1li-en 'mrk ver'i-inde zimmElerden al$nan ni-.et
!-lmanlar$nkinden fazlad$r. Ancak ka0itla-"onlarla .% ni-.et ok d*rlm*tr. #%nlardan .a*ka
zimmElerin .az$ veci.eleri daha vard$r. 9-l1m)a hakaret -a"$la.ilecek ve !-lmanlar$ '/zden
d*recek hareketlerden ka$nacaklard$r. Dinlerinin rekl1m ve 0ro0a'anda-$n$ "a0ama"acaklard$r.
Sadece 'a"rim-limlerin "a*ad$&$ *ehirlerin d$*$nda iki ve dom%z -atama"acaklard$r. K$l$k k$"afet ve
.enzeri h%-%-larda !-lmanlar$ taklid edeme"eceklerdir. #% -e.e0ledir ki ,-manl$ Devleti
zimmElerin k$"afetleri a$-$ndan .az$ -$n$rlamalar 'etirmi*tir.
<24<8568 B278M) O9M:57; <=>7=3.5<= M:7. HPKPK% .K3.9:<. >=
3.6:4. H:?:3
Osmanl Hukukunda &er@i ne demektirA Ge+itleri nelerdirA /er"#atn d+nda &er@i &ar
mdrA
Devlet ve milletin kor%nma-$ varl$&$n$ devam ettirme-i ve ilerleme-inin -a&lanma-$ k$-aca
kam% hizmetlerinin ifa-$ iin .ir k$-$m ma-raflar "a0mak 'erekmektedir. #%nlar$ kar*$lamak
!-lmanlar$n dini '/revleri ara-$ndad$r Jfarz:$ kif1"eM. (er !-lman$n varl$&$ ni-.etinde mkellef
.%l%nd%&% .% malE '/reve 6'ar1met:i mali"e7 ve"a 6teklif7 "ah%t o&%l% olarak 6tek1lif ad$
verilmektedir. ,-manl$ h%k%k%n%n malE e-a-lar$ f$k$h kita0lar$nda ifade-ini .%lan *er)E hkmlere
da"anmaktad$r.
,-manl$ (%k%k%nda 2anzEmat /nce-i d/nemde mevc%t olan ver'ileri Jtek1lifiM iki ana k$-ma
a"$ra.ilirizA
AM Qer)E ;er'iler J2ek1lif:i Qer)i"eM+ #M rfE ;er'iler J2ek1lif:i rfi"eM. #% a"$r$m ver'i"i te-.it
eden mevz%at$n /zelli&ine '/re "a0$lm$*t$r. K%r)1n ve -nnetten al$nan *er)E hkmlerle miktar$ ve
ni-.eti ta"in edilen ver'ilere *er)E ver'iler denir. l)l:emrin "etki-i"le ve itihad$ hkmlerle te-.it
edilenler i-e /rfE ver'iler ad$n$ al$r.
Qer)E ver'iler de"ince akl$m$za zek1t /*r ciz"e hara 'mrk ver'i-i demek olan 1*irin ald$&$
ver'iler ve zek1t ka0-am$na dahil olan a&nam ver'i-i 'elmektedir. ,-manl$ Kan%nn1melerinde oka
'een ift re-mi /*r ve .enzeri ver'iler r-Bm:$ *er)i""e ad$ alt$nda *er)E ver'iler ara-$nda ka.%l
edilmektedir.
HaraD &er@isi ne demektirA Kimlerden alnm+trA Osmanl Hukukunda 6izye ne
demektirA Gayri mslimlere ila&e bir yk de$il midirA
9-l1m devletinin h1kimi"etini ka.%l eden zimmElerden hara ver'i-i al$n$r. (ara ver'i-i de iki
k$-$md$r. #irinci-i harac:$ r%B- "ani 'a"r:i m-limlerin *ah$-lar$ndan al$nan .a* ver'i-idir. Giz"e di"e
de adland$r$l$r.
(ar1c:$ re)- de denen ciz"e 'a"r:i m-lim vatanda*lardan a-keri hizmete kar*$l$k al$nan *er)i .ir
ver'idir. 9kinci-i i-e har1c:$ arzd$r. ,-manl$ to0raklar$n$n o&% miri arazidir. !iri arazi -ahi0elerine
temlik ol%nmam$* ve mlki"eti devlete "ani #e"tlmal)e .$rak$lm$* arazidir.
M. F. Glen: (ir demek emir demek/ emirlere braklm/ nim e!alet sistemi var orada/ adem=i
merke#i!et var/ ona gre onlarn bandaki insanlar var. (alum 4 tane !erine drt tane be!lerbe!i
olmu.
2a-arr%f hakk$ i-e mddet-iz kira akdi Jic1re:i fa-ideM ve"a ari"et "ol%"la re)1"1"a verilmi*tir.
2o0ra&$ i*letmek -%reti"le 'eimini -a&la"an re)1"1 kar*$l&$nda /*r ve ift ake-i ad$"la an$lan
ver'ileri vermekle mkelleftir.
.ltizam sistemi nedirA
,-manl$ mali -i-temi ieri-inde devlete ait 'elir ka"naklar$n$n i*letilme-i ve 'elirlerin
-reklili&inin -a&lanma-$ amac$"la m%htelif "/ntemler 'eli*tirilmi*tir. #% "/ntemler ka"na&$n d%r%m%
ve %m%mi kon8ktr dikkate al$narak %"'%lama"a kon%l%"ord%.
Devlete ait 'elir ka"naklar$n$n i*letilme-i ve .%ralardan devlete d*en 0a"$n tah-il "/ntemlerinin
en /nemlilerinden .iri iltizam "/ntemidir. 9ltizam "/ntemi ver'i ka"naklar$ndan -a&lanan 'elirlerin
do&r%dan merkezi hazinede to0fanma-$ ihti"ac$ndan dola"$ "a"'$nl$k kazanm$*t$r. Zira devlet K4 ve
K?. "z"$llarda derinle*en mali .%nal$m kar*$-$nda el ko"d%&% 'elirlerin daha ."k .ir ./lmn
merkezde to0lamak ve ek 'elir -a&lamak d%r%m%nda kalacakt$r.
9ltizam devlet 'elirlerinin .elli .ir .edel m%ka.ilinde ve .elli .ir -re iin /zel te*e..-
taraf$ndan i*letilme-idir. 9*letme"e kon% olan 'elir ka"naklar$na m%kataa .% i*i -tlenen ki*ilere
mltezim denilir. !%kataalar$ 'nmz "akla*$m$"la /zel te*e..- taraf$ndan i*letilen kam% ikti-adi
te*e..-leri olarak '/rmek mmkndr. !%kataalar do&r%dan devlet i*letmeleri devlete ait .ir 'elir
0a"$n$n tah-ili 'i.i /zellikler ta*$"ord%. 9ltizam %-%l .a*ta .ir ka kalem 'elire ha- olarak .a*lam$* i-e
de k$-a zamanda m%kataa"a kon% olacak 'elir ka"naklar$n$n -$n$rlar$ 'eni*lemi* devletin her trl
'elir ka"na&$ iltizam kon%-% olm%*t%r. Devlet %"'%n '/rd& her trl zirai ticari ve -$nai i*letmeleri
m%kataa haline 'etirerek /zel te*e..- taraf$ndan i*letme"e aard$. #%rada devletin nakit ihti"ac$n$n
zaman ieri-inde art$*$n$n /nemli .ir te-iri vard$r. !%kataa 'elirleri .te 'elirleri ieri-inde /nemli
.ir "ere -ahi0ti.
9ltizam -i-temi t$mar -i-temi ile kar*$la*t$r$ld$&$nda iltizam -i-teminin zirai reticiler zerine daha
"k-ek ver'i "k tarheden .a-k$c$ .ir -i-tem old%&% -/"lene.ilir. Zira t$mar -i-teminde 'elirin
devaml$l$&$n$ m%hafaza iin re)1"1n$n kollanma-$ ve a&$r ver'i "k alt$nda ezilmeme-i 'ereki"ord%.
9ltizam -i-teminde i-e her han'i .ir i*letme"i "a da ver'i tah-il i*ini "$ll$&$na alan ki*i iin .%
zaman -re-inde en fazla 'eliri tah-il etme endi*e-i .%l%n%"ord%. #% -e.e0le t$marl$ -i0ahinin ta*$d$&$
ka"'$lar mltezim iin -/z kon%-% de&ildi.
Osmanl <e&leti#ni d+ borDlanmaya iten sebe,ler nelerdirA <+ borDlanmann sonuDlar
nelerdirA
K?. "z"$l$n ikinci "ar$-$ndan iti.aren artan -ava* harcamalar$n$n 'etirdi&i .te a$klar$n$
ka0atmak iin ek finan-man imkanlar$ aranma"a .a*land$. 9lk d$* .orlanma ni"etleri .% d/neme
ra-tlar. Da- Delemenk J(ollanda ve #elika civar$n$n e-ki ad$.M Dran-a ve 9-0an"a)dan /dn
al$na.ilece&inin d*nlme-ine ra&men A"d$n e"aletindeki .az$ -adrazam ha-lar$n$n malikane olarak
verilme-i"le Jt$mar -i-temindeki dirliklerin *ah$-lara -at$lma-$"laM .ir tr i .orlanma "ol% tercih
edildi.
Zamanla ,-manl$ Devleti)nin d$* .or alma"a kar*$ 'elenek-el menfi tavr$ k$r$lacak .tn
tereddtlere ra&men K$r$m Sava*$ -$ra-$nda K?=N "$l$nda ilk d$* .or al$m$ 'erekle*ecektir. Zaten d$*
.or al$m$ kon%-%nda Avr%0a -erma"e evrelerinin de .a-k$-$ var idi. Onk ,-manl$ Devleti)nin
Avr%0a 0ara 0i"a-alar$nda tahvil -atarak .orlanma-$ Avr%0a -erma"e 'r%0lar$n$n i*ine 'elecekti.
2ahvillerin -at$*$n$ dzenle"ecek .ankerler ."k komi-"onlar elde edecek tahvilleri -at$n alan kk
ta-arr%f -ahi0leri faiz 'eliri -a&la"acak ,-manl$ Devleti i-e elde etti&i fonlar$n .ir k$-m$n$ /zellikle
a-keri ara ve 'ere ithalinde k%llanaca&$ iin Avr%0a -ana"iine ek tale0 ol%*t%racakt$.
K?=N:== "$l$nda al$nan ilk d$* .or -ava* harcamalar$na 'idecektir. #% ilk .ortan K?4T "$l$na
kadar ,-manl$ Devleti on "edi kez d$*ardan .or alacakt$r. Al$nan .or 0aralar$n 0ek az$ "at$r$ma
aktar$lacak 'eri kalan$ cari harcamalara -ara"lar "a0$m$na Avr%0a)dan -at$n almak -%reti"le donanma
k%r%lma-$na ve .rokra-inin maa*lar$n$n /denme-ine 'idecekti. -telik K?4=:F "$l$na kadar al$nan
.orlar ok a&$r *artlar ta*$"ord% faiz oranlar$ "k-ekti. #at$l$ lkeler .or verme kar*$l$&$nda ok a&$r
tale0lerde .%l%n%"orlard$.
M. F. Glen: 2oru mudur/ deil midir bileme!eceim ama ben 2olmabah4e7!e gitmitim =o
2u!un=u Jmumi!e7nin #irvede olduu dnemde !aplmtr= orada btnn ge#emedim/ ?ahmetlik
<ac Kemal de vard !anmda. 2ediler ki/ $unun te#!inatnda on alt ton altn kullanlm.. $!le
i4im buland/ hemen geri!e dndm. $tn tevecchm/ hsn= #annm krld. Oradaki rehberler
anlat!orlard. <ani sara! !apm di!or da.. 2olmabah4e !apl!or.. ,bdlhamid dneminde *ld#
+ara! !apl!or. <er de"asnda asker=i <uma!un i4in !eni bir sara!/ bir kla !apl!orB bir tara"tan
dn!adaki gc ka!betmenin !an banda/ bir tara"tan da kendimi#i rahata/ rehavete/ #evk u se"a!a
salmam# mev#uu.. toplumdaki 4rme de ona bal. O dneme bakmak isterseni#/ ,bdulhak 8inasi
<isar7n $oa#i4i (ehtaplar. adl kitab gibi o dnemi resmeden eserlere bakacak olursan#/
grtlaa kadar #evk u se"a grrsn#. <i4 orada b!le b!k annem/ babam nama# kl!or. di!e
rastlamadm. 2aha evvel de bahsetmitim (ehmet ,ri" $e!7in $am#a Ielenler. isimli kitabnda
askeri ha!attaki en k4k deta!lara kadar her e! anlatl!orB ka 4anaa h#l 4ald/ ben ona
dedim ki !le !apma. "alan.. "akat o geni serg#eti i4inde bir !erde toplanp nama# kldklarna/
abdest aldklarna dair bir e!e rastlamadm. Dstelik bir de unlar var1 ,!akkab! a!amdan
4karnca nerede!se deri de so!ulacakt/ 4nk gnlerden beri a!akkablarm 4karmamtm.. *ani
toplumda i4 4rme/ a!n #amanda idare edenlerle beraber/ o koskocaman devlet=i ali!enin !erle bir
edilmesine sebebi!et vermi. 2emek/ elde etme/ hakim olma meselesi.. bunlar bir e! ama esasen
toplumu rehabilite ederek insanlar nemli bir emanette emin emanet4iler haline getirme a!r bir
mesele. %te bu ikinci k !aplmam/ bu nemli. $unu her #aman kvamda tutmak mmkn olabilir mi/
olma# m/ tabi bu da psikosos!ologlarn bilebilecei bir konudur. %nsan ne kadar kvamnda
kalabili!or. *oksa bu 9ermodinamikte/ Karnot kanununda olduu gibi i4 hararet da vura vura
#amanla biti!or/ tkeni!or mu3 6nk a!n #amanda ,sr= saadette de !aanm bu mesele. <a#reti
,li dnemine gelince ke!"e ma!ea tasarru"lar balam. D#erinde durulabilir. 5akat !oun bakmda
insan daha u#un #aman !aatma gibi/ mr u#atma gibi hususlar dnlebilir. *oksa !ine
sos!ologlarn dedii #ere/ tpk "ertler gibi milletler de doar/ b!r/ lr ve gider bir 4ukura
!uvarlanr. Osmanl da !le olmu. )n u#un mrl imparatorluk. *ani ?oma u#un srer de/ orada
taht bir slale!e ait deil/ on de"a "arkl hanedanlklar kurulmutur. (sr da !le/ ba#en "iravunlar
ba#en dtan gelen hakim g4ler.. ite +e!!idina <#. *usu"7un orada olduu dnemde 5iravunlar deil
melikler var. <a#reti (usa dneminde 5iravun. Osmanl da !le bir akbete maru# kalm.
+el4uklularnki de harb !orgunluu mudur nedir bilemi!oru#. <a4l se"erlerini savuturduktan sonra
harb ve is!an !orgunluuR J#un sre gslemiler onlar/ onlar gsleme!en bir +el4uklu devlet
adam !ok. 5akat tam Ke!kubat/ Ke!hsrev dneminde $abai is!anlar olmu. ?a"#ilik.. onlarn daha
ars Iulatilik.. $ugn +uri!e7deki idarenin kabullendii me#heb 'use!rilik gibi bir e!.
+oru1 ?ehabilite!i devletin bi##at !apt olmu mu !oksa tekkeler mi o boluu doldurmu3
M. F. Glen: 2evlet desteklemi olabilir. <atta Dstad 'ecip 5a#l =!anl !a#!or olabilir=
Orhan Ia#i <a#retleri7nin *eni4eri7!i <ac $ekta7la buluturduunu/ askeri orada $ektailie
baladn s!ler. $en daha baka mahitlerden dinlemitim/ askerler !le=b!le hepsi bir tarikata
bal!m. <atta bir bakasndan dinlemitim/ ba!a b!k paalarn ha#m= ne"s mlaha#as!la
camilerin helalarn temi#lediinden bahsetmilerdi/ ne"islerini krmak i4in. $!le dnemlerden
ge4ilmi. 8imdikilerin 4ouna cami deil de Kabe7nin to#unu bile aldrama#sn#.
Devlet k$-a .ir -re zarf$nda .orlar$n faiz ve ana0ara /demelerini kar*$la"a.ilmek iin .tn
a&$r *artlara ra&men "eniden .or almak d%r%m%nda kal$"or d$* .orlar$n /denme-i her 'n daha da
zorla*$"or ve .orlanma -recinin devam etme-i Avr%0al$ .ankalar ve tahvil -at$n alan ta-arr%f
-ahi0lerinin i*ine 'eli"ord%. Daha-$ K?45)lerin orta-$nda ,-manl$ Devleti)nin "eni .or almadan
ana0ara ve faiz /demelerini kar*$la"a.ilme-i iin tm devlet 'elirlerinin "ar$-$ndan fazla-$n$n .% alana
a"r$lma-$ 'ereki"ord%..
K?TF "$l$nda #erlin Konferan-$nda ,-manl$ hkmetinin verdi&i -/z zerine .at$l$ -erma"e
evrelerinin tem-ilcileri 9-tan.%l)a 'elerek .e* a" -ren mzakereler -on%nda .ir Kararname imzalan$r.
#at$l$ -erma"e evreleri"le ,-manl$ "/neticileri ara-$nda K??K "$l$n$n Aral$k (icri takvime '/re
!%harrem a"$nda imzalanan ve tarihe 6!%harrem Kararname-i7 olarak 'eecek olan .% anla*ma ile
.orlar$n tedi"e-ini amala"an D"Bn:$ Sm%mi"e k%r%ld%. #% anla*ma ile ,-manl$ .orlar$nda
indirime 'idildi ve /deme *artlar$ "eniden dzenlendi. Ancak ,-manl$ .orlar$n$n "/netim /deme ve
ver'ilerin to0lanma-$ D"%n:$ Sm%mi"e me--e-ine .$rak$ld$. #% idare 9n'iliz Dran-$z Alman
9tal"an Av%-t%r"al$ ve ,-manl$ alacakl$lar$ ile kendilerine /ncelik tan$nan Galata .ankerlerini
tem-ilen 4 "eden ol%*m%*t%r.
D"%n:$ Sm%mi"e 9dare-i kendi denetimine .$rak$lan ver'i ka"naklar$n$ 'eli*tirmek ve ver'ileri
daha etkin .ir *ekilde tah-il etmek amac$"la .e* .inden fazla al$*an$"la "irmiden fazla *ehirde 'eni*
.ir or'aniza-"on k%rm%* idi. #% idarenin -t dze" "etkilileri Avr%0al$ di&er al$*anlar i-e ,-manl$
vatanda*lar$"d$. 9darede '/revli "a.anc$lar$n oran$ to0lam mem%rlar$n V "edi ve"a -ekizini
'emi"ord%. 9dare kendi-ine .$rak$lan alanlarda me-ela ttn ve i0ek 'i.i zirai mallar$n retimine ve
ihracat$na "/neldi.
,-manl$ Devleti)nin tarih -ahne-inden ekili*ine kadar "rrlkte kalacak olan D"%n:$
Sm%mi"e 9dare-i ,-manl$ mali ka"naklar$n$n /nemli .ir ./lmn do&r%dan denetle"ecek ve
-a&lad$&$ 'elirleri Avr%0a lkelerine aktaracak ve merkezi hkmetin .a&$m-$z kararlar alma-$n$n da
/nn t$ka"acakt$r.
KTKN "$l$nda ,-manl$ Devleti)nin d$* .orlar$ KF5 mil"on 9n'iliz -terlinine %la*m$*t$. Rozan
Antla*ma-$"la ,-manl$ .orlar$ndan Anadol%)"a d*en 0a"$n /denece&i ka.%l edildi ve k%r%l%*%n
"etki-i kald$r$ld$. D"%n:$ Sm%mi"e)"e olan .orc%n -on tak-idi ilk .or al$nd$&$ndan tam K55 "$l
-onra KT=N "$l$nda /dendi.
3"mFr 5izFm ne demektirA
9-l1m ve ,-manl$ h%k%k%ndaki arazi e*itlerinden .iri de raka.e-i Jk%r% mlki"etiM ve ta-arr%f
hakk$ devlete ait olan mirE arazidir. Devletin icra or'an$ .% e*it arazileri kam% "aran .%l%nmak
*art$"la diledi&i 'i.i i*lete.ilir ve"a devlet hazine-inden hakk$ olan 'azilere ilim adamlar$na ve devlet
adamlar$na i*letme hakk$n$ ve"a tamamen mlki"etini devrede.ilir. Nitekim .a*ta (z. Pe"'am.er
olmak zere 9-l1m)$n ilk d/nemindeki idareciler de devlete ait arazilerin "a tamamen mlki"etini
JtemlEken ikta)M ve"a ta-arr%f hakk$n$ ve 'elirlerini Ji-ti&l1ken ikta)M 'azilere ."k devlet
adamlar$na ve"a .enzeri "erlere ikta ad$"la tah-i- etmi*lerdir. #% %-%l ikta) ad$"la Sel%kl%larda ve
l* ad$"la da 9lhanl$larda devam etmi*tir.
9-l1m h%k%k%n%n kendilerine tan$d$&$ .% "etki"i a-kerE 'ce da"al$ 'l .ir devlet k%rmak iin
k%llanan ,-manl$ Padi*ahlar$ ,-man G1zE)den .a*la"arak ve D1tih S%lt1n !ehmed zaman$nda
kem1lini .%larak devlete ait 'elirlerinin Jta-arr%f hakk$n$nM .elirli .ir k$-m$n$ .elli hizmetler
kar*$l$&$nda m%a""en *ah$-lara tah-i- ve tevcih etmi*lerdir. 9*te .elli .ir hizmet kar*$l$&$nda devlete ait
arazilerin 'elirlerinin ve ta-arr%f hakk$n$n m%a""en *ah$-lara tah-i-ine dirlik ve t$mar ad$ verilmi*tir.
Feodalite sistemi ile tmFr sistemi arasndaki -arklar nelerdirA
#ir k$-$m ara*t$rmac$lar ,-manl$ Devleti)nde arazinin timar ze)1met ve ha- di"e *ah$-lara tevcih
edilme-ini Avr%0a)daki feodalite -i-teminde var olan fieflere ve dirlik -ahi0lerini de feodal devrin
-en"/rlerine .enzeterek timar -i-temini feodal .ir -i-tem 'i.i '/rmek i-temi*lerdir. (al.%ki t$mar
-i-temi feodal -i-temden tamamen farkl$d$r. Zira+
KM Deodalite -i-teminde halk k/le ve"a "ar$ k/le d%r%m%ndad$r J-erva8 %-%lM. 2o0ra&$n 'erek
-ahi.i -en"/rler i-e tam anlam$"la efendidir. 2$mar -i-teminde d%r%m tamamen farkl$d$r. 2imar
-i-teminde -i0ahi ve"a -ahi.:i arz denen *ah$-lar arazinin 'erek maliki de&ildir. (alk da .%nlar$n
k/le-i de&ildir. (alk hrdr devletin kirac$-$d$r ve -i0ahiler de devletin ver'i mem%r%d%r. Ancak
to0lad$klar$ ver'i 'elirleri .elli hizmetler J'enellikle a-kerEM kar*$l$&$nda kendilerine aittir. #%
'elirleri"le mna-i0 .az$ a-kerE hizmetleri ifa edeceklerdir.
>M Avr%0a feodalite-inde merkezE h1kimi"et ve devlet zaafa %&ram$*t$r. lke dahilinde devletin
-i"a-i otorite-i "erine -en"/rlklerin -a"$-$ kadar kk devletikler ve %fak krall$k n%m%neleri
mevz%.ahi-tir. (al.%ki ,-manl$ Devleti)nde tam ak-ine merkezE hkmet ok 'ldr. Dirlik
-ahi0leri denen -i0ahiler merkez taraf$ndan ta"in edilen ve '/revden al$nan ver'i mem%r%d%rlar. ve
ver'iler de *eriat ve kan%n taraf$ndan .elirlenen ver'ilerdir.
<M Avr%0a feodalite-inde fief)e -ahi0 olan -en"/rler arazi zerinde "a*a"an ahali zerinde -i"1-E
h1kimi"et -ahi.idir+ .% -e.e0le hem "a-ama hem "rtme ve hem de "ar'$ "etkilerine .izzat kendi-i
-ahi0tir. @ani -en"/r fief denilen araziler zerinde "a*a"an ahalinin hem kan%n ko"%c%-% hem .%
kan%nlar$n %"'%la"$c$-$ ve hem de 0ro.lem $k$nca onlar$n h1kimidir. (al.%ki timar -i-teminde
-i0ahilerin -adece a-kerE a$dan .az$ "etkileri vard$r. #%n%n d$*$nda ahali zerinde te*rEE kaz1E ve"a
icr1E .ir "etki"e -ahi0 de&ildir. Zira ahali"e tat.ik edilen h%k%k 9-l1m h%k%k%d%r+ .%nlar$ icra eden
-ancak ve kaza te*kil1tlar$d$r+ "ar'$ i-e *er)E"e mahkemelerinin elindedir. Gerekti&inde -i0ahiler de
"ar'$lanmaktad$r.
NM Deodal re8imde her -en"/rn m-takil .ir a-keri ve ord%-% vard$r. #%n%nla krala kar*$ .ile
-ava*a.ilir. ,rd%"% -en"/r k%rar ve a-keri i-e "ine -en"/r to0lard$. (al.%ki timar -i-teminde ce.el
denilen a-kerler ,-manl$ ord%-%n%n .ir 0ara-$ olarak -adece -i0ahi taraf$ndan "eti*tirilirdi.
=M Deodalite -i-teminde ahali a-iller hrler ve "ar$ k/leler olmak zere e*itli -$n$flara
a"r$lm$*t$r. zellikle halk m%tl% az$nl$&$n k/le-i d%r%m%ndad$rlar. (al.%ki ,-manl$ to0l%m%nda .%
manada .ir -$n$fla*ma mevz%.ahi- de&ildir. A-kerE olan ve olma"an *eklindeki a"$r$m i-e devlet
mem%r% olan olma"an tarz$ndaki a"$r$ma .enzemektedir. Zira .% ta.akala*ma malE -e.e0lerden
ka"naklanmaktad$r. zellikle re)1"1 denilen halk ke-iminin a-kerE ke-im ta.ir edilen mlkE a-keri ve
ilmi"e ta.akalar$n$n k/le-i olma-$ i-e a-la -/z kon%-% de&ildir.
FM Deodalite niz1m$nda -erfler i-tedikleri"le evlenemezler. #a*ka -en"/rlerin -erfleri ve"a hr
kad$nlar ile evlenmeleri "a-akt$r. Serflerin mira-$ mira-$lar$na hr in-anlar$n mira-$ 'i.i intikal etmez.
Serflerin i-tedikleri me-le&i -emekte ve "erlerini de&i*tirmekte al$*$0 al$*mamakta -er.e-t
old%klar$ -/"lenemez. Sen"/rlerine kar*$ an'ar"a al$*ma"a hedi"eler takdim etme"e ve .elli
hizmetleri "a0ma"a mec.%rd%rlar. Serfler hakk$nda kov%*t%rma amak "ar'$lama "a0mak ve hatta
cezaland$rmak -en"/rlerinin "etki-indedir. Serfler r%h.an -$n$f$na ve mana-t$rlara 'iremezler
mahkemelerde *ahitlikleri hr adamlara kar*$ ka.%l edilmez. K$-aca -erfler h%k%kE -tat a$-$ndan e-ki
k/leleri and$rmaktad$rlar. (al.%ki hi.ir zaman t$mar -i-teminde "er alan -i0ahiler ahali zerinde .%
tarz .ir "etki"e -ahi0 de&ildirler.
Avr%0a feodalite-inde '/rlen -erfleri ,-manl$ devleti timar -i-teminde '/rlen re)a"1 ile de&il
.elki hav1--:$ hm1"Bn ad$ verilen Padi*ah h1-lar$nda al$*an ortak$ k%llar ile k$-men k$"a-lamak
mmkndr. Zaten ortak$ k%llar da k/le ve"a cari"elerden i.arettir.
+oru1 Osmanl di!e s# bala!nca sanki rk4lk !ap!ormuu# gibi anla!anlar olu!or3P..
M. F. Glen: $i#/ Osmanl. derken ve Osmanl7dan bahsederken/ kesinlikle bunu bir rk4lk
dncesi!le !apm!oru#. )lbette/ b!le anl bir ecdadn evlad olmak ve b!le asil bir so! ktne
bal bulunmak bi#e onur verirB ancak bunun rk4lkla u#aktan !akndan alkas da !oktur. 2ense
dense buna msbet milli!et4ilik denir ki/ bu da kitap ve snnet 4er4evesi i4indedir.
)vet/ so! ktm#le kvan4 du!u!oru#. 6nk onlar kendilerine den va#i"e!i hakk!la eda
ederek/ %slm7a omu# vermi ve din: du!gu/ din: dnce!i ktadan kta!a tamlardr.. tam ve
doku# asr %slm7n ba!raktarln !apmlardr.
Osmanl/ +el4uklu7nun bir devam!d. 2evlet=i )bed=(ddet. me"kuresi +el4uklu7!la balad.
$u ideal/ 'i#am7l=(lk7le mektep ve medreselere girdi. 2ola!s!la da/ o dnem itibari!le/
mkemmel ve mcehhe# bir nesil !etiti. +el4uklu7nun da Osmanl7nn da ma!asnda b!le bir ga!e=i
ha!l vardr ki/ onlarn meta"i#ik gerilimleri bu kadar u#un srebilmiti.
<em bi# ni4in ecdadm#dan bahsetme!ecei# ki3 'esebini s!lemenin su4 olduunu iddia eden
de kim3 <em onlar ale!hine bu kadar kampan!a varken ve durmadan a# dolusu k"rlerle onlara
svlrken/ bi#im onlar mda"aa etmemi# neden su4 olsun3 Osmanl padiahlarn karalamak/ bi#e
bugne kadar ne ka#andrd3 (a#imi#i inkr hangi terakki!e vesile oldu3 Kks# bir nesil
!etitirmenin "aturas nm#de deil mi3
%nsa"s#ln da bir snr olur. ,ncakB ecdadm# i4in insa"s#lkta snr tanmak kadar dahi bir
insa" gsterilmemitir. M!le ki/ i"tirann en iren4leri kullanlarak doku# asrlk anl tarih
karalanmtr. $ilhassa son alt asrlk bir tarih btn!le karalanma!a ve bir gnah destan gibi
gsterilme!e 4allmtr.
+orarm si#e/ Osman Ia#i ve"at ettiinde geri!e ne brakt3 )vet/ o btn bir ha!at bo!u 4adrda
!aad ve bir 4adrda ld. )lindeki imknlarla o da bir sara!da !aa!abilir ve gnn gn edebilirdi.
,ma o ve onun nesli b!le !apmad.. !apmad ve pek 4ou itibari!le mrlerini at srtnda ge4irdiler.
+ava me!danlarnda can veren Osmanl padiahlarnn sa!s hi4 de a# deildir. Caten/ bu ideal ve
!ksek dnce bittiinde/ Osmanl da bitmitir. +le!man 8ah/ *avu#/ (urat <davendigr/ *ldrm/
5atih/ Kanun: hepsi de %7l=! Kelimetullah. !olunda lmtr. *avu#/ hanmlar!la bir arada
olma!a "rsat dahi bulamam ve hep bir muharebeden dierine koup durmutur. ,llah akna bu
saltanat srmek midir3
9arihimi#i bilmek #orunda!#. <ususi!le de Osmanl7! bilmek/ anlamak #orunda!#. )n a#ndan
tarihten ders almak i4in ecdadm# renmek #orunda!#. $u ger4ekleri dile getirmek bi#ler i4in
sadece bir va#i"e ve mkelle"i!ettir. $unun rk4lkla da hi4bir ilgisi ve alkas !oktur.
+oru1 Osmanl7nn her davrann %slm7a mledip savunmak doru olur mu3
M. F. Glen: <er davran %slm7a mledilmemeli/ edileme# de. 5akat onlar dinimi#e 4ok
hi#met etmilerdir. Onlar takdir etmek/ hatralarna sahip 4kmak/ i!iliklerini ha!rla !ad etmek bir
kadirinaslktr. ,!rca onlarn %slm adna !aptklar hi#metin hen# onda birini dahi bi# !apmadk.
Onlardan sadece biri tam S@ sene #irvede bulunmu ve onun devrinde Osmanl 2evleti sper bir g4
olarak dn!a!a hkmetmitir.
Osmanllar/ dn!ada muva#ene unsuru!dularB o dnem itibari!le herkes onlarn g#nn i4ine
ve iretine bak!ordu. ,lman!a7!a gittik/ m#elerde bo! bo! Osmanl padiahlarnn resimleri
mevcud. +a!glarnn i"adesi mi3 )lbette ki bire! s!lemek 4ok #or ama bi#de olmamas hem a!p
hem de gara# deil mi3 8e!hlislm (usta"a +abri )"endi/ 9rk milleti kadar ma#isine sven ikinci
bir millet bilmi!orum. di!or. $aka devlet ve milletlerin ma#isinde de bir ha!li "alsolar olmutur/ ama
onlar daima/ bakalarna kar kendi cedlerini mda"aa etmilerdir. ,!rca )"endimi# 0savV/ Mlm
gitmilerini#in/ ktlklerini sa!p dkme!in/ i!iliklerini #ikredin. bu!urmu!or mu3 Onlar karalarken
arkadan gelenlerin de bir gn bi#i de karala!acan dn!or mu!u# acaba3 Kusurlar vardr
elbetteB bu inkr edileme#. Onlarn bu mini kusurlarna bakarak/ dn!a!a armaan ettiklerini btn
btn inkr m edecei#3
$tn dinsi#lerin atalarm#a svd bir !erde onlar savunmak bir kadirinaslk i"adesi deil
midir3 2insi#ler bunu s#de ObQekti" deerlendirme. 0PV hesabna !ap!orlar/ !a bi#3 *oksa
Ke4eci#de7nin i"adesi!le/ 2tan onlar i4ten de bi#. mi3
8unu da bilmek l#m ki/ Osmanllar <ule"=! ?aidin gibi lke!i idare etmediler. Kanuni7den
sonra ne"sanilik bira# daha ar bast. ,ma onlarn hepsi de nama# kl!ordu ve ha!atlar b!k
l4de (slmanca!d ve bugn alk tutulan bir ksm kimselerden daha dindar insanlard. ,!n
#amanda b!le dnmek rk4lk da deildir. ?ica ederim/ %slm tarihinde bu millet kadar %slm7a
hi#met etmi/ hi#mete gnl vermi ka4 tane millet vardr3 $inaenale!h Osmanl <ere!. deildir.
,ma hi4bir e! deildir/. demek de bir nankrlktr ve b!le s!le!enlere el=%nsa"P. demek
hakkm#dr.