EN

RAND

VAN DE KUNST
D E L IJ S T
C E N T R A A L

Dordrechts Museum 2015

tekst/redactie
Henriette Fuhri Snethlage
Liesbeth van Noortwijk
samenstelling tentoonstelling
Sander Paarlberg
Eric Domela Nieuwenhuis
vormgeving
Jantijn Ontwerp bno

Schilderijlijsten meestal worden ze voor lief genomen.

Maar nu niet. In deze route door het Dordrechts Museum
staat het randverschijnsel centraal. Want een lijst doet er
wel degelijk toe; hij heeft effect op het schilderij en op de
beleving van de kijker.
Lijst en schilderij vormen samen een esthetische eenheid.
Wat mooi is, dat is natuurlijk een kwestie van smaak.
De ideen daarover zijn door de eeuwen heen veranderd:
ook lijsten zijn onderhevig aan mode.

L IJ S T E N D O O R D E E E U W E N H E E N

16DE EEUW
Zelfstandige schilderijen krijgen een eenvoudige houten
lijst. Soms wordt op de lijst een tekst aangebracht over
de inhoud van de voorstelling.

1STE HELFT 17DE EEUW

Het matglanzende ebbenhout komt in de mode, maar alleen
voor wie het kan betalen. Om het na te bootsen wordt eikenof vurenhout donker geverfd.

2DE HELFT 17DE EEUW

Vergulde handgesneden lijsten komen op. Mensen zijn rijk
geworden, en willen dat laten zien: het dure bladgoud geeft
de lijst en daarmee de eigenaar van het schilderij extra
glans.

18DE EEUW
Vanaf eind 17de eeuw raakt de Republiek onder invloed van
de elegante, Franse hofstijlen: de Lodewijk-stijlen ofwel
de barok en rococo. Dat is ook in de lijsten terug te zien;
schilderijen krijgen frivole, opengewerkte lijsten.

19DE EEUW
Het wordt allemaal nog eens dunnetjes over gedaan:
het is de periode van de neostijlen, die teruggrijpen op
de Lodewijk-stijlen.
Daar wordt in de late 19de eeuw een eind aan gemaakt:
de art nouveau wil letterlijk een nieuwe kunst, een totaalkunst die vooral in de kunstnijverheid toegepast wordt.
Lijsten worden onderdeel van het totaalplaatje en krijgen
dezelfde decoratie als meubels.

20STE EN 21STE EEUW

De grenzen van de kunst worden verkend en langzaam maar
zeker opgerekt. De lijst verandert soms mee, in vorm en
functie. Steeds vaker krijgen schilderijen helemaal geen lijst.

H O E K I E S J E E E N N I E U W E L IJ S T ?
Veel schilderijen zijn in de loop der tijd hun lijst kwijtgeraakt, met name schilderijen die veel verhandeld zijn.
Veel 17de-eeuwse kunstwerken zijn vanwege hun populariteit regelmatig van eigenaar gewisseld; vaak kreeg een
schilderij dan een nieuwe lijst, passend bij de mode van het
moment.
In het Dordrechts Museum proberen we voor deze schilderijen een passende lijst te vinden. Soms kan een oude lijst
op maat gemaakt worden, soms wordt een nieuwe lijst
besteld. Uitgangspunt is dat we de oorspronkelijke situatie
zoveel mogelijk benaderen. Het blijft giswerk; we weten
zelden zeker hoe de originele lijst eruit heeft gezien.

ABC

LIJSTEN

PROFIELEN

OJIEFLIJST

OMGEKEERDE LIJST

BAKLIJST

VLAKKE BODEMLIJST

C A N N E L U R E L IJ S T
Cannelures zijn verticale
groeven, die vanwege hun
schaduwwerking een decoratief effect hebben. Ze werden
vaak toegepast in klassieke zuilen. In de 19de eeuw werd dit
patroon veel gebruikt in lijsten.

K W A B L IJ S T
Het woord kwab komt van
kwabbel, huidplooi. De
kwabstijl is een fantasievolle
kunstnijverheidsstijl, waarbij
vloeiende, organische vormen
werden toegepast; ze lijken
nog het meest op amorfe zeedieren en menselijke organen.

< kwabornament

Deze stijl werd in de tweede

helft van de 17de eeuw in
Nederland heel populair,
vooral in de zilversmeedkunst.
Ook in schilderijlijsten drong
de stijl door.

PT E L IJ S T
Vanaf omstreeks 1800 wordt
pte op grote schaal voor
lijsten toegepast. Pte is een
kneedbaar mengsel van kalk,
beenderlijm en zijdepapier.
Deze pasta is weinig gevoelig
voor klimaatschommelingen.
Ornamenten op de lijsten werden en worden vaak van pte
gemaakt. Het mengsel wordt
in mallen geperst en daarna
wordt het ornament op de lijst
geplakt. Daarna worden een
gekleurde kalklaag (bolus) en
de verguldingen aangebracht.
En tenslotte wordt de vergulding gepatineerd: de lijst krijgt
een extra pigmentlaagje om de
ornamenten te accentueren.

T R O F E E N L IJ S T
In de tweede helft van de
17de eeuw werden verscheidene oorlogen uitgevochten.
Zeehelden werden geerd met
portretten in een trofeenlijst:
op een lijst met kwabwerk
werd allerlei wapentuig
afgebeeld, zoals kanonnen,
kurassen etc. Ter meerdere
eer en glorie van de geportretteerde.

V E R E N L IJ S T
In de tweede helft van de
19de en het begin van de
20ste eeuw werd de verenlijst
geliefd. Het is een vergulde
ptelijst in Lodewijk xiv-stijl,
met verscheidene ornamentranden. Typerend is de
decoratie met acanthusbladeren. Daaraan dankt
de lijst zijn naam: de bladeren
lijken op veren.

VERGULDING
Vanaf de tweede helft van
de 17de eeuw werden lijsten
verguld met bladgoud.
Dat is te herkennen aan de
naadjes; het werd in flinterdunne blaadjes van zon
10 cm verwerkt. Met het
blote oog zijn doorgaans
de naadjes te zien. Watergedragen vergulding kan
worden gepolijst, zodat
het gaat glanzen. Een olievergulding kan niet worden
gepolijst, en is daarom te
herkennen aan een matte
glans. De kleur van de vergulding wordt mede bepaald
door de boluslaag eronder.

ROUTE

LIJSTEN

WINKEL

LIFT

W IJ N B A R

KASSA

2
ENTREE
TOILETTEN

SERRE

DE ZAAL

DE SALON
LIFT

BEGANE GROND

10
9

23

22

21

26

24

25

20

18

16

14

LIFT

T IJ D E L IJ K E
EXPOSITIE

17

15

12
11

T IJ D E L IJ K E
EXPOSITIE

T IJ D E L IJ K E
EXPOSITIE

19

EDUCATIEF
ATELIER

LIFT

EERSTE VERDIEPING

13

Z A A L > VA N A F D E S T R A AT G E Z I E N

V E R G U L D E PT E L I J S T,
NA 1918

V E R G U L D E PT E L I J S T
(VERENLIJST)

GEORGE HENDRIK BREITNER

ISA AC ISRAELS

Sleperspaarden in de sneeuw

Essayeuses chez Paquin

Dordrechts Museum, bruikleen rce 1951 (Verzameling

Dordrechts Museum

Van Bilderbeek)

In de 19de eeuw kregen schilderijen

veelal een vergulde ptelijst, al of
niet met randjes bladgoud. Zo ook dit
stadsgezicht van Breitner. Deze lijst
is echter later gemaakt. De naam van
de schilder is in de lijst opgenomen,
midden onder. Dat duidt erop dat de
lijst is gemaakt voor presentatie in
een museum.

Verenlijst wordt dit type lijst genoemd:

een vergulde ptelijst in Lodewijk xivstijl. Dit type lijst was geliefd in de
tweede helft van de 19de eeuw en
begin 20ste eeuw. De lijst heeft afwisselend vlakke en versierde randen,
met zowel matte olievergulding als
glanzende watervergulding. De naam
verenlijst is afkomstig van de veerachtige acanthusbladeren.

Z A A L > L I C H T, L U C H T E N W AT E R

ZAAL > WEEMOED EN VERLANGEN

V E R G U L D E PT E L I J S T,
19DE EEUW

V E R G U L D E PT E L I J S T ( C A N N E L U R E LIJST), TWEEDE HELFT 19DE EEUW

JACOB MARIS

JAN WEISSENBRUCH

Havengezicht

Binnenplaats van stadhuis Culemborg

Dordrechts Museum, bruikleen rce 1951 (Verzameling

Dordrechts Museum

Van Bilderbeek)

Deze lijst is genspireerd op de

barokke Lodewijk xiv-stijl. Gladde en
versierde randen, mat en glanzend,
wisselen elkaar af. De (rode) onderlaag schijnt door het bladgoud heen,
een gevolg van slijtage. Bij de onderrand komt dit het meest voor. Deze
verzamelt het meeste stof en wordt
het vaakst afgeveegd. Daarom worden
lijsten soms omgedraaid.

Een zogenoemde cannelurelijst. Cannelures zijn verticale groeven, die

vanwege hun schaduwwerking een
decoratief effect hebben. In klassieke
zuilen werden ze vaak toegepast. In
de 19de eeuw werd dit patroon veel
gebruikt in lijsten. In de hoeken zit bij
deze lijsten altijd een acanthusblad. Zo
werden problemen bij de aansluiting
van de cannelures omzeild.

V E R G U L D E PT E L I J S T,
19DE EEUW

G E S C H I L D E R D E H O U T E N L I J S T,
1990

JOHANNES CHRISTIAAN SCHOTEL

L A U R E N S A L M A TA D E M A

Een stille rede met Zwartewaalse gaffelaar

De Romeinse dichter Venantius Fortunatus

Dordrechts Museum, bruikleen Stichting Bluss van Oud

Dordrechts Museum

Alblas 1993

In de 19de eeuw greep men terug op

vroegere Franse hofstijlen; het was de
periode van de neo-stijlen. Deze schilderijlijst uit begin 19de eeuw heeft een
versiering in een typische Lodewijk xvstijl, ook wel late barok of rococo
genoemd. Kenmerkend zijn de opengewerkte krullen in de hoeken, die de
lijst een frivool aanzien geven.

Deze donkere gladde lijst, met een

zilverkleurig binnenrandje, heeft het
Dordrechts Museum in 1990 laten
maken. Inzichten veranderen: nu wil
het museum een cannelurelijst laten
maken, passend bij de datering van
het schilderij. Bij Alma Tadema vormen
lijst en schilderij vaak een eenheid,
onder meer dankzij ornamenten uit
de klassieke architectuur.

ZA AL > ARY SCHEFFER

D E O O R S P R O N K E L I J K E L IJ S T VA N
DE HEMELSE EN A ARDSE LIEFDE?
ARY JOHANNES L AMME

V E R G U L D E H O U T E N L IJ S T,
CA. 1856-58
ARY SCHEFFER

Ary Scheffer in zijn atelier

Jacob en de engel

Dordrechts Museum, legaat Cornelia Marjolin-Scheffer

Dordrechts Museum, legaat Cornelia Marjolin-Scheffer

1899

1899

Een kijkje in het atelier van Ary

Scheffer. De kunstenaar werkt aan
het schilderij dat hiernaast hangt,
De Hemelse en Aardse liefde. Op het
schilderij heeft het een lijst met royale
versiering. Toen het museum het
kocht had het geen lijst. De huidige
lijst komt van een ander schilderij van
Scheffer en paste toevallig precies.

Op het schilderij van zijn atelier

(achter u) werkt Scheffer aan een ingelijst doek hoe onpraktisch dat ook
is. Dit schilderij van Jacob en de engel
is vermoedelijk ook in de lijst geschilderd. Het schilderij is namelijk nog
niet af en toch was het ingelijst toen
het in het museum kwam.

ZA AL > JAN VETH

10

K . P. C . D E B A Z E L , L IJ S T G E F I N E E R D
MET EBBENHOUT EN INLEGWERK IN
T R O P I S C H H O U T, 1 9 0 6

V E R G U L D E H O U T E N L IJ S T
JAN TOOROP

JAN VETH

Portret van Hidde Nijland

Portret van Klazina Christina Boxman-

Dordrechts Museum

Winkler
Dordrechts Museum, schenking Mr. J. Jolles 1983

Dit portretje hing lange tijd in het

woonhuis van Jan Veth zelf, samen met
enkele andere portretten. Ze kregen
allemaal eenzelfde lijst, ontworpen
door architect Karel de Bazel, die het
huis van Veth verbouwde en geheel in
art nouveau-stijl decoreerde.

Toen het portret in de collectie van het

museum kwam, was het zijn originele
lijst al kwijt. In de jaren 70 was er een
vlakke lijst omgezet met een stoffen
rand. Dat werd destijds mooi gevonden.
Nu is gekozen voor een eenvoudige,
vergulde lijst dit type lijst wordt vaker
gebruikt voor schilderijen uit deze periode. Het goud past bovendien mooi
bij het goudgeel van het korenveld.

ZAAL > SCHILDERSWINKEL

11

12

BESCHILDERDE HOUTEN
N O O D L IJ S T

V E R G U L D E H O U T E N L IJ S T,
CA. 1800

J A C O B VA N S T R IJ

A B R A H A M VA N S T R IJ

Drie Italianiserende landschappen

De tekenles

Dordrechts Museum, aankoop met steun van Vereniging

Dordrechts Museum

Rembrandt en Prins Bernhardfonds 1976

Deze behangselschilderijen hebben

een smal, onopvallend lijstje gekregen.
Ze zaten oorspronkelijk niet in een
lijst, maar in de wandbetimmering de
kamer was als het ware de omlijsting
voor de schilderingen. In de Salon
(beneden bij restaurant Art & Dining)
is een reconstructie te zien van zon
kamer met behangsels.

Abraham van Strij schilderde

17de-eeuwse interieurs. Volgens zijn
eigen opvattingen. In dit interieur
heeft het schilderij een zwarte lijst.
Goudkleurige lijsten kwamen na
1650 in de mode. Het schilderij van
Van Strij zelf heeft nog zijn originele
lijst in Lodewijk xvi-stijl, een wat
strengere, classicistische stijl in reactie op de frivole Lodewijk xv-stijl.

ZA AL > AERT SCHOUMAN

13

ZAAL > DORDTSE MEESTERS

14

G E S N E D E N H O U T E N L IJ S T E N ,
CA. 1750

E B B E N H O U T E N L IJ S T N A A R
17DE-EEUWS VOORBEELD, 2014

AERT SCHOUMAN

CORNELIS BISSCHOP

Portretten David Crena en Adriana Crena-

Keukeninterieur met dienstmeid

van Buren

Dordrechts Museum, aankoop met steun van BankGiro Loterij

Huis Van Gijn, Dordrecht

en het BankGiro Loterij Aankoopfonds van Vereniging

Ovale schilderijen hebben vaak nog

hun originele lijsten. Zo ook deze
portretten. Hoewel ze bij elkaar
horen, is het formaat van deze twee
schilderijen ongelijk. Het vrouwenportret is ronder. De lijst is duidelijk
aangepast voor dit schilderij aan alle
zijden zijn de zaagsneden nog te zien.
De toedracht hiervan weten we niet.

Voor dit schilderij, aangekocht in 2013,

heeft het museum een nieuwe lijst
laten maken, op basis van 17de-eeuwse
voorbeelden. Het is een ebbenhouten
lijst, met een herhaling van profielen.
Dit geeft ritme en diepte aan de lijst.
Dat past goed bij een schilderij met
zoveel doorkijkjes, waarin perspectief
een grote rol speelt.

Rembrandt 2013

15

16

P E R E N H O U T E N P R O F I E L L IJ S T N A A R
17DE-EEUWS VOORBEELD, 1990-2000

GESNEDEN EN VERGULDE HOUTEN

L IJ S T, E I N D 1 7 D E E E U W

NICOLAES MAES

ARENT DE GELDER

De luistervink

Portret van beeldhouwer Hendrik Noteman

Dordrechts Museum, bruikleen rce 1953

Dordrechts Museum

Ook hier is het perspectief heel

belangrijk. De lijst die het museum
liet maken is echter heel anders dan
die van het keukenstuk van Cornelis
Bisschop hiernaast. Hij is iets minder
diep. Het portret van Margaretha de
Geer, ook van Maes, kreeg in 1997 een
holle lijst met een zogeheten robbelrandje; het motief komt terug in de
molensteenkraag van de vrouw.

De beeldhouwer Hendrik Noteman

heeft de lijst voor zijn portret waarschijnlijk zelf gesneden. De pendant
van dit schilderij is een allegorische
vrouwenfiguur. Dat schilderij is in
formaat aangepast aan de lijst; aan
alle zijden is een rand doek aangezet.
Dat is heel ongebruikelijk. Het houtsnijwerk van die lijst is duidelijk wat
minder verfijnd.

ZAAL > DE FIRMA CUYP

17

18

G E S C H I L D E R D E H O U T E N B A K L IJ S T
( M A N ) OM G E K E E R D E L IJ S T M E T

RO BB E LM OT IE F

(VROUW)

V E R G U L D E PT E L IJ S T,
2010

LIJST IN DE MAAK
met de klok mee:
ornamenten in pte;
het aanbrengen van
de rode ondergrond
voor vergulding
(bolus); het vergulden: met kwastjes
wordt het bladgoud
vastgezet.

AELBERT CUYP

JACOB GERRITSZ. CUYP

Rustende ruiters in een landschap

Anthonis Repelaer en Emerentia van Driel

Dordrechts Museum, aankoop met steun van

Dordrechts Museum, portret vrouw: bruikleen Gemldegalerie der Akademie der bildenden Knste, Wenen 2002

De lijsten beide niet origineel van

deze twee portretten zijn verschillend.
De portretten horen wel bij elkaar. De
man heeft een baklijst gekregen, zwart
met een gouden binnenrandje, waardoor het schilderij afsteekt. Het vrouwenportret zit in een omgekeerde lijst:
het schilderij valt niet in de lijst, maar
komt juist naar voren. Welke is mooier?

Vereniging Rembrandt, 1978

Dit landschap heeft een nieuwe,

recent gemaakte lijst. Hij is verguld
met 23,5 karaats bladgoud. Over oorspronkelijke lijsten voor Cuyps schilderijen is niets bekend. De meeste
schilderijen van Cuyp zijn in Engels
bezit, en hebben goudgekleurde lijsten.
De oude lijst is op maat gezaagd voor
het Strandgezicht van Benjamin Cuyp.
Dat hangt hoog aan de linkerwand.

ZAAL > STILLEVENS

19

20

L IJ S T M E T S C H I L D PA D ,
18DE EEUW
J A C O B VA N G E E L

L IJ S T I N L IJ S T
J O H A N N E S L E E M A N S (bruikleen rce 2004)
S A M U E L VA N H O O G S T R AT E N (met steun van
Vereniging Rembrandt en Ministerie van wvc 1992)

Boslandschap en Aan de woudzoom

C O R N E L I S VA N D E R M E U L E N

Dordrechts Museum

Vereniging Rembrandt en Stichting Vrienden Dordrechts

(met steun van

Museum 2003)

Schildpad was kostbaar en zeldzaam.

Er werd dus zuinig mee omgesprongen. Deze lijsten zijn rond, maar het
schildpadbeleg is achthoekig zo was
er minder snijverlies. Vanwege het
exotische en de zeldzaamheid waren
versieringen van schildpad enorm
populair in de 18de eeuw. De lijstjes
dateren dan ook uit die periode.

Trompe loeil stillevens

Wat is echt, wat geschilderd? Deze

schilders wilden de kijker in verwarring
brengen. Behalve een echte lijst hebben
de schilderijen ook een geschilderde
lijst. Deze kunstwerken worden trompe
loeils genoemd, bedriegers van het
oog. Het stapeltje boeken in de hoek
van de zaal houdt ons juist voor de gek
omdat het gn lijst heeft.

Z A A L > P O R T R E T VA N D O R D R E C H T

21

22

VERGULDE, GESNEDEN HOUTEN

L IJ S T, 1 7 D E E E U W

B E S C H I L D E R D E H O U T E N L IJ S T,
CA. 1568

ANONIEM

J A N D O U D IJ N

Ledenlijst van het kuipersgilde

De brand in de Nieuwkerk

Huis Van Gijn, Dordrecht

Dordrechts Museum

Oorspronkelijk zat in deze handgesneden lijst de ledenlijst van het wijnkopersgilde. De ornamenten hebben
dan ook allemaal met wijn te maken:
druiventrossen, wijnvaten, een schip
voor het vervoer, kuipers die tonnen
maken. Bovenop staat een miniatuur
van de Wijnkoperskapel. Het klokje
kon echt geluid worden. In dit geval is
de lijst het kunstwerk.

Op de originele lijst staat geschreven wat er is afgebeeld: t Was op de

dag na Agnieten dag Van dat jaar, staat
hier geschreven Men de nieuwkerk
verbranden sag Was t vuur groot zeer
stijf verheven. De rode letters in de
tekst vormen opgeteld samen het jaartal waarin het geschilderd is.

23

24

B E S C H I L D E R D E H O U T E N L IJ S T,
16DE EEUW
WILLEM ADRIAENSZ. KEY

G E S N E D E N H O U T E N L IJ S T, V E R G U L D ,
CA . 1669 (CORNELIS EN JOHAN DE WITT)
PT E L IJ S T, 1 9 D E E E U W ( J A C O B D E W I T T

Het laatste avondmaal

E N A N N A VA N D E C O R P U T )

Dordrechts Museum

JAN DE BAEN
Portretten familie De Witt

Relatief veel 16de-eeuwse schilderijen

hebben nog hun originele lijst. Ook
dit schilderij waarop Jezus aankondigt
dat een van de aanwezigen hem zal
verraden. Rondom staat op de lijst de
(Latijnse) Bijbeltekst waarop de voorstelling is gebaseerd: Lucas 22. In de
16de eeuw was het niet ongebruikelijk
om de voorstelling aan te vullen met
tekst.

Dordrechts Museum

De vier portretten van de familie De Witt

hebben vergulde lijsten, versierd met
olijf- en lauriertakken, die als een soort
lauwerkrans om de portretten heen zitten. De broers Johan en Cornelis hebben
nog hun originele lijsten met handgesneden versieringen. De ouders kregen
in de 19de eeuw een nieuwe ptelijst.

25

26

V E R G U L D E L I N D E N H O U T E N L IJ S T,
CA. 1667

E B B E N H O U T E N P R O F I E L L IJ S T, 2 0 0 8
J A N VA N G O Y E N Gezicht op Dordrecht

JAN DE BAEN

Dordrechts Museum, aankoop met steun van

Verheerlijking van Cornelis de Witt

Vereniging Rembrandt, Mondriaan Stichting, VSB Fonds,

Dordrechts Museum, bruikleen Rijksmuseum

Amsterdam, 2010

Een trofeenlijst: alle voorwerpen

in de lijst herinneren aan Cornelis
militaire successen. In de zijstijlen
staat allerlei wapentuig, kurassen,
kanonnen en helmen, verlevendigd
met putti (kindertjes). De hoorns des
overvloeds, onderaan, refereren aan
de welvaart die de overwinning bij
Chatham bracht, dankzij een heldenrol
van Cornelis de Witt.

Stichting Vrienden van de Dordtse Musea, Vereniging

Dordrechts Museum en vele anderen, 2008

Dit Gezicht op Dordrecht had altijd een

vergulde ornamentlijst. Maar die lijst
liet het schilderij niet volledig tot zijn
recht komen. In 2008 heeft het daarom
een nieuwe, ebbenhouten lijst gekregen,
gemaakt naar 17de-eeuws model. De
donkere lijst doet niet alleen het blauw
van de lucht beter uitkomen; door het
grotere contrast wordt het schilderij in
zijn geheel helderder. Mee eens?

Van de kunst en de rand is een samenwerkingsproject van het Dordrechts

Museum en de Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed (rce).