Η ΧΙΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΕΙΣΜΟΙ ΤΟΥ 1881

Η αρχαιότερη γραπτή
μαρτυρία για σεισμό
περιέχεται στον Ηρόδοτο, ο
οποίος μας πληροφορεί ότι
πριν από την καταστροφή του
ναυτικού της Χίου στη
ναυμαχία της Λάδης από τους
Πέρσες, το 494 π.Χ. 119
παιδιά καταπλακώθηκαν από
τη στέγη του σχολείου τους,
που ίσως η πτώση της
οφείλεται σε σεισμό.

Χώρα. Η αγορά της πόλης (Απλωταριά)

 Το 17 π.Χ., φοβερή σεισμική δόνηση κατέστρεψε το μέσο της Μικράς Ασίας και πιθανόν και τη
Χίο. Το 1389, σεισμός και τσουνάμι στη Χίο. Μάλιστα σε αυτό ο σεισμό καταστρέφεται και ο
θόλος της εκκλησίας του Αγίου Γαλακτίωνος. Το 1546, μεγάλος σεισμός κατέστρεψε
ανεπανόρθωτα το δυτικό τμήμα των Μαστιχοχωρίων. Το 1646, το 1738 και μεταξύ 1809 και
1852 σημειώνονται 52 δονήσεις.
Αλλά ο παράδεισος έμελλε να μετατραπεί σε κόλαση την Κυριακή 22 Μαρτίου (ή 3 Απριλίου
με το νέο ημερολόγιο) ώρα 1.40 μετά μεσημβρίαν με ένα ισχυρό κλονισμό μετά βοής από
Ανατολών προς Νότον ή δύο κλονισμούς με διακοπή λίγων δευτερολέπτων, που συγκλόνισαν το
κεντρικό και νότιο τμήμα του νησιού. Την καταστροφή ολοκλήρωσε η μετασεισμική δόνηση της
30ης Μαρτίου, ώρα 7.30 το απόγευμα που ήταν λίγο μικρότερη από την πρώτη (60 προς 100 την
αξιολόγησε «άνδρας νοήμων και λόγιος»).
Και μέρες μετά, η γη διαρκώς εσείετο προσθέτοντας νέες συμφορές. Από 22 Μαρτίου έως 7
Απριλίου, ο Γάλλος μηχανικός της Χίου σημείωσε 422 σεισμούς.

Αυτό είναι ένα λαϊκό τετράστιχο που το τραγουδάνε οι Χιώτες κατά παράδοση το Μεγάλο
Σάββατο.
Στην Κοινήν ανάστασην
το βουνό κατάστασην
εις τα Νένητα σεισμός
κ’εις τ’Αρμόλια χαλασμός.

Ο κύριος σεισμός κατέστρεψε περίπου τα ¾ του νησιού. Σκοτώθηκαν περίπου 3600 άνθρωποι
και τραυματίστηκαν 7000. Στα βόρεια του νησιού δε σκοτώθηκε κανένας. Η μεγάλη
καταστροφή αποδίδεται στους στενούς δρόμους. Περισσότερο υπέφεραν οι Τούρκοι, οι Έλληνες
και οι Εβραίοι, ενώ οι Φράγκοι λιγότερο, γιατί είχαν μεγάλους κήπους στα σπίτια τους. Στην
περιοχή του Τσεσμέ της Μικράς Ασίας σκοτώθηκαν συνολικά 55 άνθρωποι και τραυματίστηκαν
150. Στη Χίο καταστράφηκαν ολοσχερώς τα χωριά: Νένητα, Βουνό, Φλάτσια, Καλαμωτή,
Κοινή, Καλλιμασιά, Διδύμα, Νεχώρι, Θυμιανά, Δαφνώνας, Καταρράκτης, Βερβεράτο και
Θολοποτάμι. Στη Χώρα (πόλη της Χίου) σχεδόν όλα τα σπίτια καταστράφηκαν. Το κάστρο
έπαθε σοβαρές ζημιές και το έδαφος της παραλίας βυθίστηκε κατά 80 εκατοστά. Επίσης μάλλον
πρέπει να δημιουργήθηκε παλιρροιακή θαλασσοταραχή (τσουνάμι), γιατί βρέθηκε άμμος σε
τοίχο σπιτιού.

Αποσπάσματα από το ανέκδοτο βιβλίο του Δημ. Μελαχροινούδη «Ο Σεισμός του 1881»

Χριστέ μου, τσε να βρέθιμε σ’ένα βαθί λαγκάδι.

Α λέγαμε τα πάθη μας αφ’το πρωί ος το βράδι (Καλλιμασιώτικο)

Ο σεισμός που χτύπησε τη Χίο και την απέναντι χερσόνησο της Ερυθραίας στις 22 Μαρτίου
1881, απασχόλησε το σύνολο του τύπου της εποχής. Σε όλες τις εφημερίδες δημοσιεύονται τα
τηλεγραφήματα του πρακτορείου Χάβα, όπως και ανταποκρίσεις από το λαβωμένο νησί.
Η εφημερίδα «Νέα Σμύρνη», γράφει μεταξύ άλλων!
«... ο κλονισμός ήτο τοιούτος, ώστε σιδηροί σωλήνες μεγάλου βάρους εθεάθησαν εις το
τελωνείον ανατινασσόμενοι επί του μαινόμενου εδάφους... Οι κάτοικοι καταδιωκόμενοι απηνώς
υπό του θανάτου, έτρεχον ζητούντες σωτηρίαν, εξ ενστίκτου πλέον και ουχί εκ συναισθήσεως...
Της σωρείας των ερειπίων εξήρχοντο, δι’όλης της νυκτός της επιούσης, υπόκωφοι οι μωγαί και
στεναγμοί...»
Προφορικές διηγήσεις αλλά και αυτοί που κατέγραψαν τα γεγονότα, μας έχουν διασώσει
απίστευτες περιπτώσεις, που προκαλούν κατάπληξη.
− Βρέφος 32 μηνών έμεινε ζωντανό 60 ώρες κάτω από τα ερείπια.
− Άλλο νήπιο 35 μηνών ξεχώστηκε την 5η μέρα μισοπεθαμένο, αλλά συνήλθε μετά από
δύο μέρες.
− Μετά από 100 ώρες οι σκαπανείς ξέθαψαν όρθιες γυναίκες ζωντανές.
− Κάποιος άνθρωπος που βρισκόταν σε στενό δωμάτιο, καλύφθηκε από τη στέγη και
διέτρεχε τον έσχατο κίνδυνο. Αλλά μετά από λίγο – ούτε και αυτός ήξερε πώς – τον
αποκάλυψε και τον ελευθέρωσε ο δεύτερος σεισμός.
− Ένας Τούρκος είδε τη γυναίκα και τα παιδιά του μισοχωμένα να επικαλούνται τη
συνδρομή του. Προσπαθώντας να τα σώσει, ισχυρός σεισμός τον αναχαίτισε.
Δυναμώνοντας τα θύματα τις φωνές πλησίαζε εκείνος, αλλά επέστρεψε πάλι για τον ίδιο
λόγο. Όταν μπόρεσε να πλησιάσει ήταν νεκροί.
− Βρέφος 20 μηνών στο κρεββατάκι του σώθηκε σε κενό ενός μέτρου, που σχηματίστηκε
ανάμεσα στα δύο πατώματα και βρέθηκε παίζοντας με τα χώματα.

Η κυρά Αργυρώ και ο σεισμός του 1881

Κρατά ένα έθιμο 20 ετών

«Χαλασμό» τον έλεγαν οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας, που είχαν ζήσει τη φρίκη του σαν
προχτές, το 1881. Μαγάλο σεισμό το λένε οι σημερινοί.
Η 84χρονη κυρά Αργυρώ από την Καλλιμασιά κάθε χρόνο, στις 20 του Μάρτη, νηστεύει τη
μέρα του σεισμού. Σπονδή ελάχιστη στη μνήμη όλων αυτών που πήρε με άγριο τρόπο την
ψυχούλα τους ο Εγκέλαδος.
Απολογισμός. Αν οι σεισμοί του 1881 έμειναν στην Ιστορία, δεν είναι για την ένταση και τη
διάρκειά τους, ούτε για τις υλικές καταστροφές. Είναι προπάντων για τον τρομακτικό αριθμό
αυτών που θάφτηκαν κάτω από τα ερείπια ή πέθαναν από τις φρικτές πληγές. Κοντά σ’ αυτούς
χιλιάδες τραυματίες, σακατεμένοι, ακρωτηριασμένοι, οικτροί μάρτυρες για δεκαετίες της
θλιβερής καταστροφής.

Μόλις μεταδόθηκε με τον τηλέγραφο η φοβερή είδηση, πρώτοι οι Χιώτες απ’ τη Σμύρνη και την
Ερμούπολη έσπευσαν να συμπαρασταθούν. Το συντομότερο δυνατό, με τα μέσα του 19ου αιώνα,
συγκροτήθηκαν επιτροπές και μέσα σε λίγες μέρες από παντού κατέφθαναν βοηθήματα.
Το πολεμκό πλοίο «Σαλαμινία» έφερε την πρώτη βοήθεια της ελληνικής κυβέρνησης στις 27
Μαρτίου.
Η ανάγκη της περίθαλψης των τραυματισμένων ήταν άμεση και για την αντιμετώπισή της
κινήθηκαν όλοι δραστήρια. Το πρώτο ξύλινο νοσοκομείο της ελληνικής κυβέρνησης
κατακευάστηκε στα Μεζάρια· δύο μεγάλα παραπήγματα χωρητικότητας 40 κλινών το καθένα,
ένα μικρό, κατοικία των γιατρών και 10 σκηνές.

Ο ΣΕΙΣΜΟΣ ΤΟΥ 1881

Με την καρδιάν, με την ψυχή τα χείλη μου θ’ ανοίξω

της Χίος την καταστροφή να καλαμογραφήσω.
Σ’ τα χίλια οκτακόσια έτος ογδόντα ένα
πέρνω ‘ς το χέρι το χαρτί με την θλιμμένη μπέννα,
τρεμουλιαστά την εκρατώ, την συμφορά να γράψω,
τον άδικόν της θάνατο από καρδιάς να κλάψω.
Ήταν ημέρα Κυριακή, ‘ς της κοσιδυό του Μάρτη,
μέγας σεισμός εγίνηκε, Τσεσμέ και Χίος εχάθη.
Ήταν η ώρα μιάμιση μετά την μεσημβρία,
αρχίζ’ η Χίος σείεται μ’ όλα της τα χωρόα·
ακούν την γην μουγκρολογά και πέφτουν τα ντουβάρια,
πλακόνει νηούς, πλακόνει νηαίς, πλακόνει παλληκάρια·
μικροί, μεγάλοι τρέχανε ‘ς τους δρόμους να γλυτώσουν,
και οι τοίχοι επέφτανε και τους καταπλακώνουν;
Όλοι, φτωχοί και πλούσιοι και καλομαθημένοι,
μέσα ‘ς τ’ αγιάζι ξενυχτούν, γυμνοί κι ανεζωσμένοι.
Όσοι κι αν εγλυτώσανε τους θώριες λυπημένους,
εκλαίγαν και θρηνούσανε διά τους σκοτωμένους.
Κλαιν οι μανάδες τα παιδιά, και τα παιδιά μανάδες,
κλαίνε και οι καλόπαντρες για τους καλούς των άντρες.
Ντηλέγραφος εχτύπησε ‘ς όλη την οικουμένη,
σώσετ’, αδέρφια Χριστιανοί, την Χίον την καμένη!
Ευτύς ντηλεγραφήσανε Τουρκίαν και Ρωσσίαν,
Γαλλίαν και Αμερικήν, Προυσσίαν και Αγγλίαν,
και η Αυστρία τό ‘μαθεν, Αθήναι κ’ η Ιταλία,
όλοι εβοηθήσανε ‘ς την Χίον την αθλία.
 Οι σκαπανείς οι Έλληνες ήρθαν και βοηθήσαν
με την καρδιά, με την ψυχή όλους υπερασπίσαν·
καθώς εστείλαν και γιατρούς δώδεκ’ αφ’ της Αθήναις,
και δωρεάν τα γιατρικά εις τον λαόν τα δίναν.
Διακόσοι ναύται βγήκανε ‘πό μέσ’ αφ’ τα βιράνια,
τα λαβωμένα σώματα τα βάζαν ‘ς τα βαπόργια.
‘ς την Σμύρνην τα πηγαίνανε διαά να τα γιατρέψουν.
Αλλονού χέργια κόφτανε κι αλλονού τα ποδάργια,
μα κείνα τα μικρόπαιδα, άχου! τα καϋμένα,
που βγάζαν τα κορμάκια των και ήτανε λυωμένα!...
Δεν ήσασθε να βλέπετε τι θρήνος που ‘χε γείνει,
κορίτσια που σκοτώθησαν, όμορφα σαν τοις κρίνοι,
όλα βιράνι γένηκαν, τσαρσιά και μαχαλάδες,
άνθρωποι σκοτωθήκανε πεντέμιση χιλιάδες·
κ’ εννηά χιλιάδες αδερφοί ήτανε λαβωμένοι,
διακόσιοι Οθωμανοί ‘ς το Κάστρο φονεμμένοι,
σαράντα πέντε Τούρκισσαις ήτανε ‘ς ένα σπίτι,
και διάβασμα εκάνανε εις την δικιά των πίστι.
Εκεί που εδιαβάζανε οι κατακαϋμέναις
το σπίτι τις επλάκωσε τις κακομουργιασμέναις.
Δεν ήσαστε να βλέπετε μεσ’ ‘ς τα νεκροταφεία,
που βάζαν δέκα σώματα αντάμα ‘ς ένα μνήμα·
άνθρωποι γενναιόκαρδοι τα μνήματα εσκάβγαν,
χωρίς ξεφτέργια και Σταυρό επγαίναν και τους θάβγαν.
Ω Χίος μου περίφημη! που ήσουν ζηλεμμένη,
και τώρα εκατάντησες μαύρη και μαραμμένη!
Πού έμειναν τα άνθια σου; πού πα’ η ομορφιά σου;
πού πήγαν οι ανθρώποι σου και τα υπάρχοντά σου;
Είκοσι και οχτώ χωριά ξεχωριστ’ αφ’ τον Κάμπο
μαζί κι η Χώρα χάλασε και όλος ο Βροντάδος...
Εχάλασε και ο Τσεσμές με τόσ’ άλλα χωρία,
Εχάλασαν τ’ Αλάτσατα κι η Κάτω – Παναγία.
Ω Χίος μου περίφημη! Ανατολής το άστρο,
εχάλασ’ η καθέδρα σου, το παλαιό σου Κάστρο!
Θεέ μεγαλοδύναμε! ωχ! κάμε εσπλαχνία,
λυπήσου τ’ αναμάρτητα και τα μικρά παιδία.
Θεέ μεγαλοδύναμε! και πάψε την οργήν σου
από τον φοβερό σεισμόν και δώσε την ευχήν σου.
Θεέ μεγαλοδύναμε! και πάψε τον θυμό σου,
κι από τον φοβερό σεισμό γλύτωσε τον λαό σου.
Θεέ μεγαλοδύναμε! μεγάλο τόνομά σου,
φύλλο δεν πέφτ’ αφ’ το δενδρί δίχως το θέλημά σου.

Λαϊκό ποίημα, από τα «ΧΙΑΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ» του Κωνσταντίνου Ν. Κανελλάκη, Εν Αθήναις 1890, Έκδοση «Χίος
Ημερολόγιο», 1983
`

Αγορά της πόλης (Απλωταριά)

Νέα Μονή

Πύργος του Κάστρου της πόλης

Οστεοφυλάκιο Αγίου Μηνά
Αρμόλια
Πλατεία Βουνακίου
Οδός Εγκρεμού, Χίος
Οδός Εγκρεμού, Χίος