Professional Documents
Culture Documents
Departamento ng Linggwistiks
Pag-aanalisa ng Wikang
Pulun Mapun
Ipinasa kay:
Ipinasa nina:
Lairene Francisco
Jezelle Lapid
Patricia Musico
Janica Paras
Para sa kursong:
Linggwistiks 115
1.1 Bakgrawnd
Ang Pulun Mapun ay isang dayalekto ng wiakng Sama na kabilang sa pamilya ng mga
wikang Awstronisyan. Nakakalat sila mula sa Borneyo hanggang sa timog-kanluraning parte ng
Pilipinas at sa Palawan, subalit pinakamalaki ang kanilang konsentrasyon sa Isla ng Cagayan de
Sulu (na ngayon ay tinatawag ng Mapun). Hindi katulad ng ibang grupo ng Sama na nasa
nakadepende sa karagatan ang kanilang kinabubuhay, ang mga Jama Mapun (Tao ng Mapun) ay
nakadepende ng malaki sa pagkukopra, sa mga produkto ng kanilang mga gubat at sa
pakikipagkalakalan sa mga hilagang syudad ng Borneyo.1
Ang mga Jama Mapun ay kilala din na palakaibigan at mapayapang mga tao sapagkat
kahit na mayroong mga Muslim, Katoliko at Seventh-Day Adventist sa kanilang lugar ay walang
namuong tensyon sa mga ito kahit minsan at sa katunayan ay matagal ng silang nainirahan ng
mapayapa. Ayon sa pinakahuling datos mula sa Summer Institute of Linguistics, International
noong taong 2000, nasa higit kumulang 35,000-40,000 na ang kanilang populasyon.3
1
http://library.thinkquest.org/C003235/sama.html
2
Ibid.
3
http://en.wikipedia.org/wiki/Mapun,_Tawi-Tawi
CHAPTER 2
Ang mga pangunahing tunog sa Pulun Mapun ay binubuo ng dalawampu’t limang (25)
mga fonim, kasama ang lengthening. Isa-isa itong ipapakita sa susunod
2.1 Konsonant
Ang mga konsonant sa wikang ito ay binubuo ng labing walong mga tunog.
Ipinapakita sa baba ang distribusyon ng mga tunog na ito ayon sa kani-kanilang
mga lugar ng artikulasyon at paraan ng artikulasyon. Makikita rin ang mga ninimal
o halos minimal na pares upang maipakita ang pagiging distngktibo ng bawat
tunog.
/matiʔ/ ‘gising’
/mapdiʔ/ ‘sakit’
/maka/ ‘at’
/magaʔan/ ‘magaan(g)’
2.1.2 Mga Tunog na Nasal
/meneʔ/ ‘pili’
/neŋeʔ/ ‘talik’
Ang mga tunog na vawel sa wikang ito ay binubuo ng anim na fonim. Ang
teybol sa baba ay nagpapakita ng mga tunog na ito ayon sa kani-kanilang paraan
ng artikulasyon. Mayroon ding mga minimal o halos minimal na pares para
maipakita ang kanilng pagkakaiba.
Harap Likod
-rd +rd -rd +rd
Mataas i u
e o
ɔ
Mababa a
Talaan 2: Tsart ng mga vawel na fonim
Ang mga sumusunod ay ang mga minimal o halos minimal na pares upang maipakita ang
pagiging distingktibo ng bawat tunog sa isa’t isa.
/i/ vs /u/
/i/ vs /e/
/tilikiʔ/ ‘maliit’
/bokeʔ/ ‘anay’
/a/ vs /u/
/hamba/ ‘kambal’
/humbu/ ‘alikabok’
/u/ vs /o/
/hamba/ ‘kambal’
/humbu/ ‘alikabok’
/o/ vs /ɔ/
/tɔʔɔnan / ‘alam’
/boʔonan/ ‘dala’
CHAPTER 3
Ang wikang Pulun Mapun ay binubuo ng mga salitang maaaring ikategorya sa leksikal at
fanksyonal. Ang mga free morfim tulad ng nawn, pronawn, verb, adjektiv, at adverb at mga
bound morfim tulad ng mga afiks ay nabibilang sa kategoryang leksikal. Ang mga negativ
isahin sa ibaba.
3.1.1 Nawn
Binubuo ito ng mga nawn na walang afiks. Ito rin ang tinatawag na nawn stem.
Dinadagdagan ng isa pang free morfim na /ga/ sa simula ang isang nawn upang gawin
itong plural.
Inilalagay din ang /ga/ bago ang determiner ng anumang plural na nawn.
3.1.2 Pronawn
May dalawang uri ng pronawn ang wikang Pulun Mapun: ang personal at demonstrativ
Ginagamit ang emfatik na uri ng personal pronawn upang bigyang diin na ang
(b) Fokus
Ginagamit naman ang fokus na pronawn upang mabigyang diin ang taga-gawa ng
Upang mabigyang diin naman ang kilos ng pahayag at hindi ang taga-gawa, nan-
/kakan da maŋga tabi kaduwa/ ‘kakanin nila ang mangga nating dalawa’
(d) Posesiv
Adjektiv ang nagiging gamit nito dahil inuuri nito ang isang nawn bilang pag-aari ng
(e) Oblik
Ginagamit naman ang oblik na uri ng pronawn kapag ang nirerepresenta nito ay ang
layon o objek ng isang pahayag. Ginagamit din ito upang ipakita ang pagmamay-ari,
pang-uri lamang.
(a) simple
(b) emfatik
Ginagamit naman ito upang bigyang diin ang pagturo isa isang bagay.
3.1.3 Verb
Ang verb (V) ay binubuo ng verb stem at afiks depende sa tens nito: hinaharap,
kasalukuyan o nagdaan.
Ang iba’t ibang mga verbal afiks sa wikang Pulun Mapun ay idinadagdag ayon sa nais
3.1.3.2.1 Pangnagdaan
(a) /pin/a/* + V
(b) /magpa/* + V
Idinadagdag naman ito sa unahan ng verb stem upang magpakita ng kilos na ipinagawa sa
ibang tao.
Ikinakabit naman ito sa unahan ng isang verb stem upang magpakita ng kilos na ginawa
sa sarili.
(c) /na/* + V
Ikinakabit din ito sa unahan ng isang verb stem upang magpakita ng kilos ng fokus ng
(d) /si/* + V
Ikinakabit din ito sa nahan ng isang verb stem upang magpakita ng kilos na ipinagawa ng
(e) /um/* + V
Ikinakabit naman ito sa gitna ng verb stem upang magpakita ng kilos na natapos na.
(g) /in/* + V
Idinadagdag ito sa gitna ng verb stem upang magpakita ng kilos na ginawa sa isang bagay
at natapos na.
(h) /le…jan/ + V
Ikinakabit ang afiks na /le/ sa umpisa at /jan/ naman sa huli ng verb stem upang
(i) /man/ + V
Ikinakabit naman ang afiks na ito sa unahan ng verb stem upang ipakita na gumamit ang
(j) /le/ + V
Ikinakabit din ito sa unahan ng verb stem upang maipakita ang transformasyon o
3.1.3.2.2 Pangkasalukuyan
/in/ + V
Ikinakabit ang afiks na ito sa gitna ng verb stem pang magpakita ng kilos na
3.1.3.2.3 Panghinaharap
(a) /pa/ + V
(b) /ka/ + V
/ka/ + /kanin/ = /kakan/ ‘kakanin’
(c) /ta/ + V
Upang maipakita ang verb bilang pangnagdaan, idinadagdag ang afiks na /laj/ sa umpisa
ng verb na nalagyan na ng karampatang verbal afiks na natalakay na sa itaas. Iyon lamang may
asterisk (*) na mga afiks na ipinakita sa itaas ang nilalagyan ng /laj/ sa unahan.
Maaari rin itong idagdag sa verb stem at magpakita pa rin ng pormang pangnagdaan.
3.1.4 Adjectiv
Maaaring igrupo ang mga adjektiv (Adj) sa wikang Pulun Mapun bilang panlarawang
pamilang.
3.1.4.1 Panlarawan
May iba-ibag mga afiks na ikinakabit sa mga free morfim upang magpakita ng
pagbibilang.
/sapu-duwaʔ/ ‘labindalawa’
/sapu-umpat/ ‘labing-apat’
(a) /ka/
/kasapu-duwaʔ/ ‘ikalabindalawa’
(b) /hamu/
(c) /niʔka/
/niʔka/ ‘tig-isa’
(d)Pag-uulit ng salita
pamimilang.
salitang pamilang.
Ang unang salitang pamilang ay madadagdagan ng afiks na /puʔ/ upang maging bilang
pansampuan.
3.1.5 Adverb
Ang mga adverb (Adv) ng salitang Pulun Mapun ay binubuo ng mga adverbyal stem
lamang.
tulad ng negativ morfim, marker ng tanong, konjanksyon at preposisyon. Ang mga ito ay isa-
Mayroong morfim ang wikang Pulun Mapun upang mag-negeyt ng pahayag, at ito ay ang
/nijaʔ/ at /isaʔ/ Kung kailan gagamitin ang alinman sa dalawang ito ay tatalakayin sa tsapter ng
Sintaks.
Mayroon ding mga morfim ang wikang Pulun Mapun na nagpapahayag ng pagtatanong.
Inuulit ang marker ng tanong kapag plural ang hinihingi o inaasahang sagot sa
katanungan.
May mga preposisyon rin ang wikang ito na maaaring magpakita ng gol o layon, sors o
3.2.5 Konjanksyon
/na/ ‘na’
CHAPTER 4
Ang sintaks ng Pulun Mapun ay hinati sa iba’t ibang dibisyon upang lubos itong
maunawaan. Ipinakita sa ibaba ang mga tuntunin sa pagbuo ng mga freys at pangungusap.
Ang mga nawn freys ay binubu ng nawn bilang pangunahing elemento ng freys at ng
mga opsyonal na elemento tulad ng pantukoy (determiner), adjectib, at adberb.
1. NF (Det) N (Adjv) (Adv)
Halimbawa:
ga/__(sg.Det.)PN(pl.Det.)
ga/__KN
Una nating suriin ang mga tuntunin sa pagbuo ng nawn freys gamit ang pantukoy
(determiner) sa mga praper nawn.
ga/__(sg.Det.)PN(pl.Det.)
Sa unang tuntunin, ginagamit ang singyular na pantukoy na ‘si’ bago ang mga singular na
mga praper nawn.
Halimbawa:
Sa ikalawang tuntunin, ginagamit naman ang plural na pantukoy na ‘ga’ bago ang
singyular na pantukoy at ang praper nawn. Ang praper nawn ay ginagamit na representasyon ng
nakararami at ang plural na bilang ng mga ito ay nakapaloob sa plural na mga pantukoy.
Halimbawa:
Sa halimbawang ginamit, nang inilagay ang pantukoy na ‘ga’ bago ang singyular na
nawn freys, naging plural na ang pantukoy. Ipinapakita sa pangungusap na hindi lamang si Pedro
ang ibig tukyin at may mga iba pa siyang kasama subalit ginamit lamang si Pedro bilang
representasyon ng mga ito. At ito nga ang ibig itukoy at ipakahulugan ng mga pntukoy na
ginamit. Gayundin, isa pang dahilan dito ay sapagkat hindi maaaring maging plural ang isang
praper nawn kaya sa tulong ng mga pantukoy ay nagagawang maging plural ng isang praper
nawn sa ibang paraan.
Sunod naman nating suriin ang mga tuntunin sa pagbuo ng nawn freys gamit ang
pantukoy (determiner) sa mga komon nawn.
ga/__KN
Sa unang tuntunin, hindi ginagamitan ng pantukoy ang mga singyular na mga komon
nawn sa Pulun Mapun subalit sa pagsasalin nito sa wikang tagalog, ginagamitan ito ng pantukoy
sapagkat iyon ang ipinahihiwatig nito lalo na sa pangungusap.
Halimbawa:
Tulad din sa ikalawang tuntunin ng pagpuplural ng mga praper nawn, ginagamit din ang
‘ga’ bago ang mga komon nawn.
Halimbawa:
Ang mga verb freys ay binubuo ng verb bilang pangunahing elemento at karaniwang
sinusundan ng nawn freys.
1. VF V + NF
Halimbawa:
Ang mga afiksasyong nangyayari sa mga verb depende sa kung kailan nagagaganap ang
isang pangyayari (hal. Nakaraan, kasalukuyan, hinaharap) ay nauna nang tinalakay sa parteng
morfoloji.
1. S NF + VF
2. VF (Adv) V + NF
3. V (Aff) Vs
5. N nawn, Pronawn
6. Aff laj/__V
∅/V__
ga/__(sg.Det.)PN(pl.Det.)
ga/__KN
Halimbawa:
1. S NF + Pred
3. NF (Neg) N
isaɁ/__N
isaɁ/__N
Halimbawa:
Halimbawa:
Sa ikalawang tuntunin naman, ginagamit ang /isa/ upang i-negeyt ang isang nawm.
Halimbawa:
Halimbawa:
__V
3. Namber SP /singyular
SP-SP /plural
5. N Ns
Pronoun
Ang mga salitang pananong ay inilalagay bago ang verb o ang nawn.
__V
Halimbawa:
Ang salitang pananong ay inuulit kung ang ibig nitong tukuyin ay madami o plural.
Namber SP /singyular
SP-SP /plural
Halimbawa:
/oj laj takita muɁ/ ‘Ano ang nakita mo?’
Halimbawa:
Deklarativ
Interogativ
Sa mga ganitong uri ng mga sentens, ginagamit ang ikalawang pagkataong punto ng
pananaw sapagkat ang pag-uutos ay ginagawa sa taong kausap mo.
1. S VP + NP (Adv)
2. VP V + NP
3. NP Det + N
Pronoun
4. Pronawn ikalawang pagkataong punto ng pananaw
Halimbawa:
APENDIKS
1. Eliciting Material A
/kakan da maŋga tabi kaduwa/ ‘kakanin nila ang mangga nating dalawa’
/pinahat/ ‘pinaganda’
/magpabuwat/ ‘nagpaluto’
/nigpahat/ ‘nagpaganda’
/napiŋwan/ ‘ipinakikibigay’
/sinoʔo/ ‘pinapintahan’
/kumili/ ‘bumili’
/sinuwat/ ‘sinulat’
/lebiljan/ ‘binilhan’
/mansuwat/ ‘ipinansulat’
/leʔajad/ ‘gumanda’
/kinakan/ ‘kinakain’
/kakan/ ‘kakanin’
/tak:ita/ ‘makikita’
/sapu-duwaʔ/ ‘labindalawa’
/sapu-umpat/ ‘labing-apat’
/kasapu-duwaʔ/ ‘ikalabindalawa’
/niʔka/ ‘tig-isa’
/na/ ‘na’