Human Rights Deferder

lik jk Np je sN.
njT ½,
nYkYsEudN.percjf·kjpkwjaeK>cjar.mNihj
gek.·dkjpÐnj aeK>cjar.mNihj p:Y;Õcjmnj

likjkNpjesN.njT½, nYkYsEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj
4
likk
j pN ej sN.njT,½
nYksY udE N.percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNh
i j
v,sIz njf njb dHj
v,ef[· b J u\ pcj li k ja up j
n.Yquetz
tkj] t,pÐ itj × U

asIaznj aeK>cjar.mNihj eku.· kEupv.kuv,;ÕcjkW.nj
(gek.·dkjpÐnj aeK>cjar.mNihj p:Y;Õcjmnj)
qN . ·] t,pÐ itj
gitu awjg>tj (August)´ qN.· (2009)
#.njS kj e sL . ·
G.P.O. Box 2237

General Post Office
Bangkok 10501
THAILAND
Email
khitpwe@yahoo.com
hrcepcontact@gmail.com
v,tL d >nj
European Partnership for Democracy
tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

5
gl.njbknj ×Ud>Ruk
i jt.
gL,kwjpOutaj´ liukjpOutaj aKicjtCY$ajwW· ;ÕcjmWYkEumWY v·cjhW·gW·;ÕE;Õikj v,qkajkJu v,×W·\dhtjgHj
v·cjhW·gW· ;ÕE;Õikjd, mNihj\dhtjea.njtaj rnjtMajq.jgHjtYu ×UkEupN.njgL,kwj alnjdutiy (1939 ø 1945)
et· leel.cjtr,pÐitj qWkjgW·mcjmWYa. aeK>cjar.mNihj v,;ÕcjkW.njtmjmUltajrâ aeK>cjar.mNihj
tmjmUlhJugHj qWkjmNihjmWYmWYtL kEulwjaeK>cjetMcjhW·eqcj´ mNihjmWYmWY gW·g[ÕicjtokEuqikÉ.mNihj gW·;Õikjepcjm.njgHj
sMtjqmÐJlwjer.cjâ hJgu W·kLÕihjel.Ym,à zM.pjmNihjtajgHj S.njlm[ÕJzkutuY p:YzM.pjmNihgj Hj ¤¤aeK>cjg[Õicjtod,×W·er.cjõõhJgu Hj
K[êlel.cjlwj p:YkEulikjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihjgHj ¤¤etMcjhW·eqcjõõ »wW· atiucjmNihjtaj ×W·pMikj
aeK>cjar.tmjmUlehcjrâ mNihjtaj gW·g[Õicjtnjtoa.m.njgHj d,ekL.njkemL.njrâ ekL.njkemL.nje;.cjmà,
¤¤d,zUtoõõ er.cjâ »$ajgHj dHjqB.wmNihjtajtYu K[êsutjlwj p:Ylikjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj hJugHj
dHjaeK>cjar.tmjmUlrâ e;.cjmà, d,zUer.cjâ
aeK>cjar. tmjmUln.n.tajgHj p>lupjp:Ylel.cjtr, qRupj (30) tcjgHjrâ hJupRU aeK>cjar.mNihjmà,
likjlel.cjtr, bNtj (30) piudj$ajgHj pMikjezN.jrâ /iunjregL·kJuelwj tcjncjaDik RHjq.e;·gHj ×W·ap:Y$ajrâ
lÐêv,|bokEuek.njcC.jtaj q.jlEu d,sW·siutjgHjelwj K[êlwj p:Ylikjlel.cjwW·râ likjkqukj aeK>cjar.mNihj
tNhjhjtajgjH e;·e\bwjtitj×U (30) tcj$ajer.cjâ ywjr puOtajkLÕihjlwj (30) tcj$aj K[ÕitjtjpLÕitjtjmà,
nnYq.jlEu pOutaj sEudN.percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHjelwj K[pjd,kLÕcjrâ
p:YkEulikjkNpj$ajwW· spjkEuqBoDwj aeK>cjar.mNihj eqL.YeqL.Yl,l,gHj Dm·kjT½,lwjtYu p:YkEuedq
ti;.j;Õcjmnj pOutaj spjkEuaeK>cjr.mNihj d,ducjf·kjpkwjdM·cj q.jlEugHjelwj T·kjT½,lwjkuE tcjncj eku.·
qkj qIe pcj c j râ aDi k v,t.l[Õi c j alE u aqI eku .· ek.nj p N .nj bM .taj g H j aDi k dH jmN i hj f · kj p kwj
aeK>cjar.mNihjtYu v,;ÕcjkW.njgkUmnjpOutajgHj dHjv,d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjer.cjâ v,×W·awEugHj qPm.njto
lÐêv,awEu hW·mWYtajehcjrâ
hiutj×U v,×W·awEutaj qPm.njto lÐêv,awEuhW·mWYtajgHj v,awEuhW·mWYtajgHj muelwjkelcjqPhW·gW·
petHjtodM·cj q.jwW·râ lv.tj$aj ebLtjrâ ywjr v,;ÕcjkW.nj hW·mWYawEutaj ek.·keÈ.·v,qÒajmà, dHj
¤¤\dhtjõõ tYu ¤¤\dhtjõõ $ajgHj dHj\dhtj qWkjgW·sEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjrâ
ap:Yar. sEudN.percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj ×W·/>bJurâ gek.·aeK>cjar.mNihjtaj p>lupjsEudN.
percj f· kjp kwj aeK>cjar.mNi hjg Hj p: YkS·c jlÐ êpW Õic j kulqmgà dHj gLÕ ic jrâ Sg, ap: YkE ulikj kNp j$ajwW·
mikjgW·kEu$.kqpj sEudN.percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj p:YkEu kS·cj;ÕcjkW.njzkurâ ywjr tJnYkYmà,
p:Y;ÕcjkW.njzkuelwj sEudN.percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjm.njer.cj pÐÕinjT½,$.râ
n.Ykqumnj (d>Ruikjt.)
6
m.tik.
pRUpr. mukjlikj
aKnj (1) as.·aeK>cjar.mNihj alu·liukjmWY 9

aeK>cjar.mNih jhuJgHj muer.
tcjncjqzui cj aeK>cjar.mN ihj gmLÕi cj
lkjqnj aeK>cja r.mN ihjg mLÕi cj
xped gL,kwjgmLiÕcj
xpedaeK>cj ar.mN ih j spj kEu alu ·luikjm WY
likjlel.cjtr, aeK>cja r.mN ih j
likjkqukjtu pjsuitj spjkEuaeK>cjar. ek.nj;Õcj eku.· percj;ÕcjkW.nj
likjkqukjtupjsuitj eScjkuEaeK>cjar. percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· eynjqN.cj
aKnj (2) percjf·kjpkwj aeK>cjar.miNhj ap:Y;Õcjmnj 26

lCtjpRU percjsk.kemL.nj aDm?
lCtjpRU qWkjeqà .·qiu cjdpjpN. njg,tYu bkj]qnjak·kj
lCtjpRU percjf·kjpkwj eScjspjkEulicj
lCtjpRU percj gsiutjgm[Õicj
dpjpN.njbM. eku.· kemL.njpiunj\dpj p:YedqgmLÕicj
d,kuEak·kje]q.· qWkjd pjaluEaqI tLawuEpN.nj
dpjpN.njbM.t· p[Yp[.·dM· cj rYkW.njeK>z. nYkYn.n.
hi utj× Ud,ducj ;ÕE; iÕkj p[Yp[.·gL iÕcj el.njtu Y ek.nj kW.nj\m·cje;.tj \p·cjlupj kW.njh·g ·>
dpj pN.nj bM. sk.v,;ÕcjkW. njmnj nnYa Dm?
qiucjqCitMi d,kuEak·kj hW·mWYkEubbWYDwj
bL.YqMicj ×Uenp[Itwj lupjqJektj \dpjrtjv,;ÕcjkW.nj
bkj ]qnj qJti ×Uv,;Õcj kW.nj qW kjef.aje\bwj; Õcj
aluEaqI bkjDrtjm·cj]qnj qWkjg L·cjkWIskj
kW.njm nj d,ducj\p· cjpSuY ek.njkW.njmnj d,ducjgsiutjp [Yp[.·
qM.|bobCmWY hiutj×UalEuaqIt· qJektjeT.· w>bCv,tYu ScjgsiutjekL·zku zku pY:;.jkM.
hiutj ×Usk.kemL .nj aDm?tuY v,;Õcj kW.njgmL Õicj d,|gipjtitj;Õcjeq·

7
m.tik.
pRUpr. mukjlikj
aKnj (3) percjv,;ÕcjkW.njtaj d,ducjeS.·elcj 40

percj qJ ti kL a j
eqN . wjx pedti kLa j
percj a.tjm ikj qM .bCt· aS· cj aS· cj
qJtitYu hiutjbdjHkEu ddjHmk[ eh.·|bÕJeS.·elcj
ddiukjv,mdjH tLtikLajgmLÕicj
qJtitYu pWmkÐÕEdjHper·per·
qJtitYu hW·bdjHkEukemL.nj
BwaS· cjal·cjmNi hj lJul.j kLÕcj
|p·cjpSYugjH |p·cjqL.Ya. mNihjdjHdduikj
BwqM.kemL.nj p:Y;Õcjeq·
ak.Yar. percjgJukLÕJ per·kLÕcj
aKnj (4) eqN.wjxpedqzuicj spjkEupkcjrcj eku.· percjaeK>cjar.mNihj;ÕcjbM. 52

lCtj percj eqN.wjxpedqzuicj pkcjrcj ;Õcj
percjK[êDzkj eqN .wjxpedkEu pW v,;ÕcjkW.njtajp >lu pj (RHj q.BwmN ih j)
aeK>cjar.mNihj kueqN.wj xpedqzuicj dkjpÐnj ;Õcj
aeK>cj a r.qzu i cj g mL Õi c j
eqN.wjxpedqzuicj dkjptnjkMinj;Õcj (1947) qN.·´ piudj (17)
eqN.wjxpedqzuicj dkjptnjkMinj;Õcj (1974) qN.·´ puidj (157)
8
m.tik.
pRUpr. mukjlikj
aKnj (5) nYkYsuEdN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicj 61

(k) aS·cjkMinj;Õcj
pWmmcjek[.wjbEu qPsMtjqmÐJ eku.· K[Idr.cjpercjf·kjpkwj aeK>cjar.mNih jgmLÕicj
gek.·gL ,kwj msE udN. ×UpW mp:Õ Ep:Õ ikjp [Yp[.·
v,mK[êqmÐJ sMIs Mtjg LÕikjgL. YetM cj
pW mptu inj gl.nj (tui cjtnj,mém[.,) nkEu pUg Eug mLiÕ cj
percjf ·kjp kwj aeK>cjar.mNi hjgmLiÕcjt·g Hj ptui njT½ ,(tu icjtnj,\Kcj, )kEu nelMcjg kU
bJ u\pcjtcjncj×W· pMi kj p:YkEulikjp tui njT½, (tui cj]k.,s.)
gek.·q.M kemL.njgL,kwj
nYkYeqN.tjeqN.wj qWkjgW·ptuinjgbu tj spjkEupWmfaiutjekL · percj;ÕE;Õikjsk. nnY aDm?gmLÕicj
pWsk. nnYaDm?hJumà,gHj q.jlEuer.â
bJu lEu gW ·ptuin jgbutjm.njer.â
p:YekL.njqP ptuinjgbutjgHj percjgJukLJÕqWkjmN, ef[·suitjgW·h.â
pWmptuinjgbutj bJur.$ajgHj qWkjmN, gJukLÕJ×W·dM·cjh.â
eqN.tj eqN. wjkemL.nj d,ekL. njqP gmLÕ icj tajw W· bJulE ugW· SkjercjtLÕcj a.er.â
ywjrkemL.njmN, ptuinjlwjgbutjtaj dHjdtnj er.cjmà, mugu$jfEumWYmWY gW·sMIsm.njer.â
qWkjgW·ekL.njqP ptuinjgbutjgHj d,ektjaSkjkEu v,gHjer.â
(K) aS·cjKRuicj´ pWiÕcj;Õcj´ edqkW.nj
aKnj (6) aluEzku nYkYgW·suEdN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj 72

aKnj (7) nYkYsEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj p:YkEu;ÕcjkW.nj 79

9
aKnj (1)
as.·aeK>cjar.mNihj alu·liukjmWY
aeK>cjar.mNihjhuJgHj muer.
aeK>cja r.mNi hjh uJ gHj huitj× UktuEd Hj mNi hj mWY tu Y aeK>cj ar.mN Õ· ap:Ym Nih jer.cj huJ g, bW YmeylgUg W· r~
aeK>cjar.mNihjwW· pã\K.ltUmNihjtajgHj hW·mWY´ mNÕ ·tupjqMhj qWkjzM.pjpjmNihjr~ aeK>cjar. mNÕ·p:YzkugHj v,tNhjtaj
qJeb½.wjektj$.eT.· hW·gW·r~ aeK>cjar. q.jluEgHj pMikjezN.jauitjtuY aeK>cjar. q.jluEgHj pMikjhW·ezN.jgHjelwj
qPhW·gW·r~ mWYkEumWY SkjspjdM·cjv,qkaj gt,gtunjr~ qMwjk:Õipjlikj aeK>cjar.mNihjgHj aeK>cjar.mNihjtajwW·
mWYkEumWY b¡b¡ÌSkjspjdM·cj v,qkaj gt,gtunjr~
aeK>cja r.mNi h jh uJ mà , gH j aS· cj al· cj qzu i cj mN Õ ·p Mi kj m Ni hj eqà. ·m · cj tnjto a. mN ·Õ ku gu $ jqikÉ .epcjc j
q.j wW· p· kjlwja DipPÌ aeK>cjar. mWYpLn jr~ a]k.etN. wjdet.wjmNi hj erHjeqHj sW·cCÕ hjm, gu$jqi kÉ. eku.·
aS· c j tu p j qM h j g H j dH j tcj $ H h j aeK>cj a r.mN i h j r ~ tcj $H h j merH j eqH j s W · c C Õ hj m, nku E m N i hj m W Y w W · Su Eg bm.nj
ap: Y z M . pj p j eynj qN . cj ` zM . pj p j b W Õ i c j m N i h j ` zM . pj p j B .q.erH j eqH j ` zM . pj p j qBo D wj lv.tj taj r ~ mhu J g ,m· c j
rm[.cj Ttj Ttj tcj a Di k maerwj aeK>cj a r.mN i h jg H j elwj zM. pj p jm N i h jtaj erH j eqH j g W· s W · cC Õ hj m,elpjg H j
a.tjmikjdM·cjr~ f·kjpkwj aeK>cjar.mNihj mWYhuJgHj hW·pqmÐJ´ hW·SkjeS.· nddHj nkuEmNihjmWYmWYr~ a.tjmikjm·cj
aeK>cjar.mNihj huJgHjelwj dHja.tjmikj erHjeqHjgu$jqikÉ. zM.pjpjmNihjtajr~
tcjncj qzuicjaeK>cjar.mNihjgmLÕicj ø
ø aeK>cj a r.mN i h j w W · qW k j z M . pj m N ih j dH j a eK>cj a r. s×Uq L , gwj g N o r ~ (Human Rights is inherent)
aeK>cj ar.mNihjgH j r.njektjh W·gW·` |p· cjesL.· hW· gW·~ zM.pj pjmNihjgHj huitj×UmdH jdM·cj puTu znjgHjr d,×·WkEu
aeK>cj ar.puic j|pI aeK>cj ar.mNi hj r~
ø aeK>cj a r.mN ih j w W · eScjs pjd M· c jk Eu alu· p uT uz njr ~ (Human Rights is universal)
aeK>cjar.mNihjwW· hW·RuY ar·cjsN.·f[Õnj` gkU` q.qn.erHjeqHj` percj;ÕcjkW.nj` percjmNihj` kUK[pj`

licjtNhj\K.` ×·Wm·cjaS·c jtupjqMhj ltUalu·pu Tuznjtaj quJfauitjr~ alu·puTu znjtajwW· ×UsqL,gwjg NogHj
mbL,/,tuY mNÕ·kuEaS·cjtupjqMhj gu$jqikÉ.mNihj eku.· aS·cjal·cjr~
ø aeK>cja r.mN i h j g H j v,lE um WY m H qJ eb½ . wj ektj$ . hW ·g W· ~ (Human Rights is inalienable)
aeK>cjar.mNihjgHj v,lEumWYmH aeK>cjqJeb½.wjektj$.hMY` aeK>cjar. mp>kLÕcj ×UqL,gwjgNomNihjmWYgHj

alu Ea qI; Õcj eku . · xpedtaj hW ·p qmÐJkuJ elwj ap: Ym N ih jg H j m×· WkuE a eK>cj du cj squ ic j aeK>cj ar.mN ih jr ~
hW·pqmÐJq.j$ajgH j dHjpercjf·kjpkwj aeK>cjar.mNi hj ltUmNihjgHjr~
ø aeK>cj a r.mN i h jt aj w W · mW Y e ku . · m W Y Skj s pjb ¡ b ¡ Ì gt,gtun j m · c jr ~ (Human Rights is indivisible)
zM .pjp jmN ih jtajw W· qWkj gW ·m ·cj s· cj gyiu cj lm[ÕJ tupj qM hj kEu gu $j qikÉ. mN ihj aeK>cj bL ,/,` aeK>cjg uJ kL ÕJ
eku.· percjBwm·cjs·cj mRumjgpjtaj m×·WkuE aeK>cjducjsquicj v·cjromkitjvI tupjqMhjr~ aeK>cjar. q.jluEgHj
pMikjezN.j×U aeK>cjar. tNhjhjer.cj huJhW·gW·` d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmWYmà, zuJkpuikjd,a. aeK>cjar.
tNh jh j ku Jr ~
10
lkjqnj aeK>cjar.mNihjgmLÕicj
(1) aeK>cja r.mN ih jlCÕ Ew W· aeK>cja r. dHjeScjs pjkuE mN ih jp Ug uEm WYm WY (Individual Rights) tuY lCÕ Etajg Hj
dHj a eK>cj a r. nkuE g ek.·m N i h j (Group Rights) r~ tu Yp L n j lC Õ E tajg Hj dHj a eK>cj a r. eScj s pjm ·c j
mN ih jm WYm WYkuJ` quJg ek.·m N ih jkuJr ~ xpm. ø aeK>cja r.erHjeqHj bWYm qL , pW, gHjw W· dHja eK>cja r. qWkjm N ih jm WYm WY
msk.elwj g W · ` dH j a eK>cj a r. nku E g ek.· m N i h j msk.elwj g W · r ~
(2) aeK>cja r.lCÕ Eg Hj Dm·kjR up jr o ercjtL Õ cj bWYm \phje\phj gW·kuJelwj lECÕ gHjd ,ercjtL Õ cj nkuEa sIa znjr ~
aeK>cja r. hu J g ,qL , pW , mN i h j m WY g H j kuE a eK>cjb WY m \phj e \phj gW ·k uJ elwj aeK>cja r. qW kj g W · ebÐ.njp v.gH j
mN Õ · p M i k j k u B .gmL Õ i c j ` aË . gmL Õ i c j k u J t Y u qW k j g W · D m· k j R u p j r o bW Y m \phj e \phj g H j hW · e l.Y q W . r~
(3) aeK>cja r.lCÕ E tajw W· dHjg u$ jf uEg ek.· m N ih j dIm wjk er|zI eku. · gu$ jf uEp ui n j\dpj v,;ÕcjkW. njtajk uJd Hj`
qWk js u it j D >tj degtj p !i p tj ku Jd H j ywj × · W p M i kj m à , pu ic j\ K.nkuE x ped gW· m .njr ~ xpm. ø mdHj a eK>cj a r.
a.kL Õ cj qL , pW, wW · hu i t j× U a .kL Õ cj q.j $ aj t u Y dH j h M Y k u Eg u $ j f u E qW k j v ,;Õcj kW . nj g mL Õ i c j m .nj m à , nku E x ped
pu i c j \ K.m.nj r ~
(4) Sg, aeK>cj a r.qM w j t aj g H j w W · ak.Y a r.lu E ` hu i t j f u E l u E m H pu i c j \ K.hW · g W · qP q mÐJ r ~
aeK>cjar.tajgHjwW· íí
aeK>cjgyuicjlm[ÕJ` aeK>cjbL,×Up:ÕEp:Õ ikjp[Yp[.·` aeK>cjbL,×UqP ;ikjgLÕY ` huitj× UgtHjtuY aeK>cjb L,×UrpjekLcj`
aeK>cjb L,×U ltUa médu hjmWY d,kelcj ducj/ >alnj` gtxpedgHj nddH jmNih jmWY aeK>cjgW ·duc jSkjeS.·` aeK>cj
DwjpetHjerHjeqHj K[pjscj\KcjpãpÌ bWYmqL,pW,taj mdHjr~
aeK>cjar. mNihjmWYmWY (Individual Rights) huJmà,gHj dHjaeK>cjar. Dm·kjT½,p>lupj p:Ylikjlel.cjtr,
aeK>cja r.mN ihj alu· luikjmWY r~
aeK>cj a r.v,gmL Õ i c j hW · eqcj m à , aeK>cj a r.gek.· (Collective/Group Rights) hu J m à , gH j mdH j
ek.nj g ek.· m W Y g ek.· (xpm. ø mN i h j |bo ` ek.nj c C . j ` ek.nj g kU tmj m U l` ek.nj ; Õcj a rcj lM i h j ea.nj `
qM.kemL.njSuY|p·cjgmLÕicj) gHjr aeK>cjar. v,tNhjmducjsquicj aeK>cjar. spjkuEv,mWYmWY hW·gW·ducjsquicj` md,ducjt,pÌ`
md,ducjpãaS·cjtajgHj dHjaeK>cjar. v,lupjgek.·tajr~ aeK>cjar. nkuEgek.·tajwW· md,suEdN. mcjmWYkEubWY
etMcj qWkjgek.·tajg Hj m·kjtitjkLÕcjr~
aeK>cjar.eqN.wjDwj (Legal Rights) huJmà,gHj dHjaeK>cjar. nkuExped qPlwjqmÐJr~ qkjqIK[Õitjtj
pLÕ itjtj hW · T/,m.njm à, du hj hW ·m WY er.cj tcj p· kja Di pP Ì ×U x pedtaj ` qkj qI ` aeK>cj d uc jl[Õic jg mLÕ ic jtaj wW ·
dHjaeK>cjar. eScjspjkuE eqN.wjDwjxpedtajr~
ker.·maerwj aeK>cjar.mNihjgHj maerwjet.YgLÕicjauitjgHjwW· dHjmaerwj qLÕcjptuinj aeK>cjar.mNihj
(Promoting Human Rights) eku.· mcjmWYaeK>cjar.mN ih j (Protecting Human Rights) tajr~ qL Õ cjptuinj
aeK>cj ar.mNihjhuJ mà,gHj aeK>cjar.mNihjtaj gW·qLÕcjtuinj` p:YelMcjkemL.nj aluEaqItajgH j gW·Dm·kjp >kLÕcj
elMcj kemL.nj aeK>cja r.mNi hj gW· qLÕ cjp tui nj` T½ ,ptitj xped aeK>cja r.mNi hj` p: YasIaznj percjp v.
eku.· percjmNihjgHj tcjrnjtMaj aeK>cjar.mNihjtaj v·cjgW·sutjlwj p>lupjr~ p:YaDipPÌ mcjmWYaeK>cjar.mNihjgHj
percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtajgHj ercjtLÕcjektjaerwj` p[Õtjbedkj ptuinjduhj` sk.awuEa.$.tuY
;ÕE;ÕikjltU v,;ÕcjkW.njgHj suEdN.` nkuEpercj;ÕcjkW.nj kuE\zhtjDRuihj kualuEaqI ;ÕE;Õikjtajtpjpj mpÐ·q.j$aj
p>lu p j r ~

11
elMcjkemL.nj aeK>cjar.mNihj gW·qLÕcjtuinjgHj aeK>cjar.mNihjtajwW· K[êDzkjT/,sutj p:YeqN.wjDwjxped

eku.· mdHjdkjptnjtuinj eqN.tjwjDwjxped mNÕ·kuEbbWYDwj KuihjhjmWYer.cj v.tjkLÕcjlwjtuYtuYr~ lkjkro$aj
aluEaqI eku.· gek.·hW·eqcj kualuEaqItaj dkjptnjkLÕcjlwjgHjelwj lupjkLÕcjaew>cj ercjtLÕcjaeK>cja
r.mNihj gW·qLÕcjtuinjkuJr~ gek.·hW·eqcj kuEaluEaqItajgHj p:Yar.dkjptnj gek.·mH.znj m×·WkuEeynjqN.cjgHj
p>lupjaKnjk@ pMikjezN.jmWYer.cj~ p:Y;ÕcjaeG.totkjgmLÕicjtaj bWYmgLÕicjgHj percjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj
taj gH j hui tj × Uv,;Õcj kW .nj taj hW · kL Õi h jlwj aeK>cj a r.mN ih j gH jr qM wj tY a lu Ea qIg Hj d,du cj f ·kjp kwj dM ·c j
aeK>cj a r.mN i h j bu J \pcj f [Õnj K [Õi tj kL Õ cj r ~ percj taj $ aj g H j gek.· h W · eqcj ku E a lu E a qI taj Dm· kj T½ ,
ptitjkLÕcjm.njr~ a]k.v,;ÕcjkW.njtajgHj DwjqmÐJ aeK>cjar.mNihjtaj v·cjgW·KuicjkLÕikj totkjkLÕcjgHjelwj
gek.·tajgHj ekL.njkLÕcjkuJr~ tNhj×Ugek.·$ajpLnjgHj gW·ekL.njercjtLÕcj aeK>cjar.mNihjtaj qWkjgW·totkj
qL Õcjtui njg Hj dHj v,;ÕcjkW. njtaj er.cj~
xpedgL,kwjgmLiÕcj
xpedgL , kwj g mL Õ i c j h u J m à , gH j dH j t cj q mÐJ eswj epN . nj percj kemL . nj ;Õcj g mL Õ i c j taj r ~ ;Õcj g mL Õ i c j t aj w W ·
K[êDzkjp titj xped atu ic j pM i kj s ui tjz ku tuY bu J d,sui tj v· c jh W ·g W · pkcjr cjr â percja p:Y ; Õcj zku tajg H j ;Õcj
gL , kwj g mL Õ i cj taj hW · d ,lu p j p l.pj p TuY ´ lv.tj a lu E z ku peq.cj ektj m .nj g mL i Õ cj t· v· c j gW · ekL · a .m.nj
mN Õ·pM ikjkuElv.tj d,K[êDzkj xpedgL,kwjgH j m· kjti tjkL Õcjr ~ ducjqzuic jkEu tcj tup jsui tj a]k.alEua qI
kMinj;ÕcjgmLiÕcjtYu K[êDzkjkLÕcj xpedgL,kwj (×uicjc·tk.xpedm[.,) mdHjr~ ker.·gHj percjap:Y;ÕcjmWYgHj ;ÕcjtNhjmWY
lupjsuipjpl.pjpTuYhW·gW· nkuEaKuikjgHj qWkjsuEdN.a. lupjpTuYhW·mWYkuE pRUpr.gHjelwj ducjqzuicjku tcjtupjsuitjgHjtuY
d,K[êDzkj p ti tj r ~ nku E a lu E a qI ; Õcj taj elwj tcj tu p j s u i tj g mL Õ i c j taj erH j e qH j b kj ekL . nj e $.cj elwj
kL.hW·gW·ducjwnjgHj tcjmtupjsuitj ercjtLÕcjekL.nj/uitjtaj d,tJlwjgt bWYmkL,f:,er.cj~ ×UgHjmWYaS·cj ;ÕcjtajgHj
p:Yxped ;Õcjn.n.taj gW·p>lupjercjtLÕcj tcjncjqPqmÐJgHj bWYmerHjeqHj bkjluikjkuJr~ tuYpLnj ;Õcjtaj/uitjekL.nj
ercjtLÕcjgHj d,qPas.·Ticjdwj tcjmp>lupj p:YxpedgL,kwjr~
gW·Ticjdwjq.j$ajgHj TpkjsMtjtY p:Ylikjkqukj ;Õcjn.n.gHjtuY tcjncjmp>lupj likjkqukjgHj Ticjdkj
erHjeqHj mcjmWYkuEdHj` qWkjek.njgek.·mp>lupj p:Ygek.·;Õcjn.n.gHj qPas.· K[êDzkjptitjkuEdHj` ap:Y;ÕcjgmLÕicj
sk.\zhtjtuY eq.cjkl,gHj pWmsuEdN.puicj\K.kuEdHj` ;ÕcjmNÕ·kuEap:YxpedgkUgHj aupjDluJtcjncjmp>lupj likjkqukj
;Õcjn .n.kuE dH j Ti cj dwjm .njer.cj ~
xpedaeK>cjar.mNihj spjkuEalu·luikjmWY
lkjkro×UpN.njgL ,kwj alnjd utiytuY aluEaqI;Õcjg mLÕicjtaj wW· alu·lu ikjmWY v·c jeqà.·/uih j ll·
totkjtuinj eku.· p!ipkÉtaj eqà.·ekL·auitjgHj gs.njekL.njkLÕcjr~ ek.nj;ÕcjkW.njmWY aeK>cjeqà.·gyuicjlm[ÕJ
eku.· aeK>cjqL,pW,taj v,luEmWYelwj hW·mWYkuExped v·cjhW·qPa×Ðr.Y zuJkpuikjm.nj kUK[pjgL.YkLÕ cj nYkYsuEdN.tajr~
aluEaqI;ÕcjmWY;ÕcjgHj ltUek.nj;ÕcjkW.njv, percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj v·cjekL.njqPhW·gW·gHj md,suEdN.kEurâ
as.·aeK>cjar.mNihj gW·aupjDluJ alu·luikjmWY qWkjgW·m·kjkLÕcjgHj rm[.cja.tjmikj m·kjtitjkLÕcj zM.pjdN.YgL,
kwjr~ percjkemL.njekL.njqP zM.pjpj;ÕcjtajwW· d,ducjqzuicj ltUaeK>cjar.mNihjer.cjgHj lv.tjpetHjmWYgkU
m·kj ti tjkLÕ cjr ~ lkjkro$ aj qBo Dwj spjku Ea eK>cja r.mNi h jg H j ;Õcj bW Y mgL Õi cj Skj tu Y mi kj g W· g ui cj edpj gH j wW ·
spjkEup·kjaDipPÌ awuE;Õcj etcj\gtja.tYu lJul.jkLÕcjrâ
12
likjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj
likjs·cjp!iv.xj kulqmgà nkuEeÆ.·puidj (68) gHj quJmp>lupj kwjmeyHnjaeK>cjar.mNihj(Commission
on Human Rights) dkjptnjkLÕcj kwjmeyHnj kulqmgàetMcjmWYr~ kwjmeyHnjaeK>cjar.mNihjgHj sdkjp
tnjkL Õcj qN.· (1946) r~ kwjm eyHnj gHj a.k:Õ ipj tuY aeK>cja r.mNih j eku .· aeK>cj qL, pW, mp>lupj dM· cj
p: Y l i k j s · c j p !i v .xj ku lqmgà g H j eqà . · kelcj p elwj p eltj aDi p P Ì gW · e q.cj T½ , li kj lel.cj tr,
aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWYm.nj kuEt.l[Õicjr~ mdHjqmÚ. qmtaemrik.nj ayjlI$.RuEqw>tj (Eleanor
Roosevelt) k: Õ i k j p j t u Y li k j s · c j m K[êDzkj l wj g H j ;Õcj l tU g L , kwj bW Y m gL Õ i c j t aj su i t j l u p j s kL Õ cj r ~
v,sN , alu E a qI g mLÕ i c j ` gek.· h W· eqcj ku alu E aqI g mL Õ i c jtaj qI kLI K [pj b Ë . gL i Õcj kEu a lnjtu Y qN . ·(1948)`
gitueg[.njgHj ptuYkLÕcj likjlel.cjtr,gHjr~ likjae\p.·$ajgHj lCtjgLÕikjgL.Y TpjkuETpjtuY qN.· (1948)`
gitudIe\znjb> (10)gHj ×UqBcjek.·DRuJezN.j kulqmgà ekL.njbdHj p:Yr,;Õcj\pcjeqtj ;ÕcjezN.jepwjertj (Paris)
gHj qPdtnjkLÕcj likjlel.cjtajgHjr~ r,;Õcj (48);Õcj T·kjkLÕcjgl.njr~ r,;Õcj bYl.tjr.pj(Belarus)`
eK[kjkwjqluEebkIy[. (Vzechoslovakia)` pwjl.nj (Poland)` qwjdIa.erbIy[. (Saudi Arabia)`
a.frikqLÕcjk[. (South Afrcia)` yUkrinj (Ukraine)` kMinj;ÕcjquEbIeytj (Socviet) eku.· yUguEql.bIy[.
(Yugoslavia)taj (8)r,;Õcj hW·sutjm.Y m·cjel¡.wjtuY r,;ÕcjdsuEds,hW·mWY qPdtnjkLÕ cj likjlel.cjtr,gHjm.njr~
likjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWYgHj aeK>cjar.ek.nj;Õcj` aeK>cjar. percj;ÕcjkW.nj`

aeK>cjar. percjpuinj\dpj` aeK>cjar. percjmNihj eku.· aeK>cjar.eynjqN.cjtaj K[êsutjlwjr~ puidj
(30) p>lupjtuY puidj (1) eku.· (2) gHj p·kjlwjaDipPÌ lv.tjpetHj aeK>cjar.mNihjr~ puidj (3) suEsuipj (16)
eku.· puidj (18) suEsuipj (21) gHj Dm·kjT½,lwj aeK>cjar. ek.nj;Õcj eku.· aeK>cjar. percj;ÕcjkW.njtajtuY
pu idj (17) eku .· puidj (22) su Esui pj (27) gHj Dm·kjT½, lwj aeK>cjar. percjp uinj \dpj ` percjm Nihj eku .·
percjeynjqN.cjtajr~ puidj (28) suEsuipj (30) gHj eq.cjkl, Dm·kjT½,lwj d,erHjeqHj aeK>cjar.taj$aj`
d,erHjeqHj aeK>cjar.v,tNhj ` v,lEu mWYmH v· cjhW·gW ·f·kjpkwjgHj d,ektjt.l[Õicjer.cj~
aeK>cjar. ek.nj;Õcj(Civil Rights) huJmà,gHj aeK>cjek.nj;ÕcjkW.njtaj gyuicjlm[ÕJ eku.· aeK>cjqL,
pW,tajgHj ×UaluEaqItaj v·cjhW·gW·lupjpTuY hW·mWYkEubbWYDwjgHj d,suEdN.er.cj p·kjlwjaDipPÌ huJg,m.njr~ xpm.ø
aeK>cj gyu ic j lm[ÕJ ` aeK>cj g uJ kLÕ J ` aeK>cj qL , pW , ` aeK>cj a.kLÕ cjqL, pW, ` aeK>cjn ku E eqN .wj Dwj kutj eqN .wj
dnjeqN . wj r ~
aeK>cjar. percj;ÕcjkW.nj (Political Rights) huJmà,gHj kemL.njaluEaqI mNÕ·p:Y;ÕcjtajgHj ek.nj;Õcj
kW.njtaj aeK>cjp>lupjm.nj mikjgW·qà,r~ xpm.ø aeK>cjkuEm.Y` aeK>cjdu cjRuYm.Y` gL·cjtro aluEaqItaj
ef[·ekL.njercjtLÕcjtaj aeK>cjp>lupjekL.nj` aeK>cjhuJg,qL,pW,` aeK>cj#.npRuicjtajqL,pW,` aeK>cjpek.·mNihj
qL , pW, taj r ~
aeK>cjar. percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· spjkEueynjqN.cj (Economic, Social and Cultural
Rights) huJmà,gHj aS·cjal·cj Bwm·cjs·cjmNihjtaj gW·qLÕ cjtotkjkLÕcjgHj dHjaeK>cjar. a.tjmikjaS·cjcjr~
xpm. ø aeK>cjebÐ.njpv.` aeK>cjekL.njkemL.nj` aeK>cjekL.njkemL.nj bWYmvIqMhj kupercjTtjyukj`
aeK>cjekL.njkemL.nj aS·cjtupj eku.· ]qnjgitu` aeK>cjTicjdwj sk.B.q.aerwjtaj qà,lwjr~

13
tcjqer.pj likjl el.cjtr, aeK>cjar.mN ihj alu·luik jm WYwW· ø
piudj (1) â â mNihjaiuQuJt·gHj hiutj×UmqL,kLÕcj×UgL·gwj bWYmqL,pW,aiutjgHjr p:Yar.qikÉ.kuJ´ quJp:Yar. aeK>cj
ar.gHjkJu ´ mtu pj qMh j v,qÒaja iutjr ~ mNi hj aiu Qu Jt·gH j hiu tj ×U m;Õi kjepcjkLÕcjkEu qu Jlv.tjqmÐJ t· gH jr
v,mWY eku .·v,mW Y gpjwj Skj eS.·v,qÒaj nkEu siu tjD.tjek.ed·er.cjâ
tcj eq.cj kl,â âzM.pjmNihjaiuQuJ m¡,×·WaeK>cjbL,/,tuY quJm¡,×·W aeK>cjtupjqMhj v,qÒajer.cj~
(aeK>cjtupjqMhj v,qkaj ×UktuEdHjmNihjâ)
piudj (2) â â zM.pjmNihjauiQuJwW· aeK>cjbL,/, mp>lupj p:Ylikjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWYt·gHj
aeK>cjpuic j\pI ducjsqu icj×W· râ aDi pPÌwW· gkU´ q.jar· cjf[ÕnjsN.·´ licj´ aerwj B.q. mhuJg,´ B.q.q.qN.
mpetHjerHjeqHj´ lv.tjspjkuE percj;ÕcjkW.nj eku.· lv.tjspjkuE percjtNhjhjt·´ kMinj;Õcjz.ti eku.·
mzetN.wjdet.wj´ percjpiucj|pIpiunjh.nj´ percjmkÐÕEdHjkLÕcjmNihj eku.· percjtNhjhjt· pã\K.v,qÒaj hW·mWYrâ
qA.cj×U$·pL njgHj kMinj;Õcj (w>) ti;.j pUguEmWY mp>lupj tnjtod M·cjwW· buJ\pcjpercj; ÕcjkW.njkuJ´ awuE\p’e\pcj
sIercjeqN.wjkuJ´ buJ\pcjkMinj;ÕcjliukjgmLÕicjt· msW·siutj qPlwjqmÐJkuJ´ p:Yar.wW·t· hW·tupjqMhj tNhj\K.dM·cjv,qÒaj
bNtjgliucjluEkuEdHj´ aDipPÌwW· kMinj;Õcj (w>) ti;.j pUguEmWYmp>lupj mtnjtodM·cjwW· mbL,/,qL,pW,dM·cj ;ÕikjkjepcjcjkuEdHj´
mducjektjlwj percjr·cjs·cj×U kMinj;ÕcjtNhjqA.cjkuJkuEdHj´ hW·mWYkuEawuEaupjDupj zkupiucjcjkuJkuEdHj´ mNÕ·awuEa.$.piucjcj
bNtjgliucjluEkuEdHj´ msW·qziucj p:Yar. mtNhj\K.dM·cj roq.jwW·t·gHjtuY mqPp:ÕEp:Õikjpã\K. hW·gW·qkjkjer.cj~
tcj eq.cj kl,â â hW ·m WY ku E pWm pã\K. q.j ar·cjf[Õnjs N. ·´ li cj ´ B.q.merHj eqHj ´ aerwj B.q. mhuJ g,er.cj~
(pWmpã\K. ;ÕE;Õikj v,luEmWYmH qPhW·gW·â)
piudj (3) â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×·WaeK>cjar. qWkjg[Õicjto´ qWkjbL,/,qL,pW,´ quJqWkjkligW· percjguJkLÕJ

pU gu E er.cj ~
tcj eq.cj kl,â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×·WaeK>cjg[Õicjto´ aeK>cjbL,/,qL,pW,´ aeK>cjguJkLJÕer.cj~ (zM.pjmNihj aeK>cj
gyuicjlm[ÕJ´ aeK>cjqL,pW, eku.· aeK>cjguJkLÕJ d,×·Wer.cjâ)
14
piudj (4) â â }yopUguEluEmWYmH hW·d,ducjqP;ikj quJhW·d,ducjsk. v·cjro;ikjer.cj~ percjmNihjkuEmNihj qP;ikj´
percjkUq.nj qW·r.nj;ikj buJ\pcjnYkY auiQuJt·gHj m¡,kM.tjbed>aj eSwjdwjekL· alu·quJfAÕitjgHjer.cj~
tcj eq.cj kl,â â v,luEmWYmH pWmSkjeS.· qW·r.nj nddHj;ikj hW·gW·er.cj~
(v,luEmWYmH d,ducjsk. v·cjro;ikj hW·gW·´ d,ducjqW·s hW·gW·â)
piudj (5) â â `}yopUguEluEmWYmH hW·d,ducjp[Yp[.·´ hW·d,ducjSkjeS.·& kuEduhjd$j nnYmDznjqÒ.tj (w>) nnYhW·gpjwj

eTkj}kÕikjkumN ihj (w>) nnYpWmf:Õikj gwtajg Hjer.cj~
tcj eq.cj kl,â â v,luEmWYmH pWm;EÕ;iÕkj hW·gW·er.cj~
(v,luEmWYmH d,ducjp[Yp[.· aDm?´ d,ducjSkjeS.· eku.· kuEduhjbWYmDznj hW·mWYkuE DwjS.nj;êgHj qPhW·gW·â)
piudj (6) â â zM.pjmNi hja uiQu J m¡,×W ·aeK>cj ar. qWkjduc jqPs Mtj qmÐJ p: YzM. pjdN .Y# .n nddH j mN ihjp Ugu EmWY tL
p:Y b W Õi c jeqN. wj xpeder.cj ~
tcj eq.cj kl,â â zM.pjmNihjaiuQuJ m¡,×·WaeK>cj ducjqPsMtjqmÐJ nddHj mNihjpUguE p:YbWiÕcjeqN.wjxpeder.cj~ (d,sMtjqmÐJ
zM.pjmNihj nddHjmNihjmWY p:YeqN.wjxpedâ)
piudj (7) â â zM.pjmNihjaiuQuJt·gHj m¡,dHj kS·cjtupjqMhjv,qÒa j p:YbWÕicjeqN.wjxpedtuY }yopercjp:ÕEp:Õikjpã\K.

q.jluEmWYmH hW·mWYl,l,´ m¡,×W·aeK>cjar.kligW· percjmcjmWYr·cjs·cj mtupjqMhj p:YbWÕicjeqN.wjxpedr.cj~ zM.pjmNihjauiQuJ
tNh jnbL,/,×U percjm¡,ducjqP p:ÕEp:Õikjpã\K. mdHjdsuEds,dM·cjkuE likjlel.cjtr,gmLÕicjgHjkuJ´ quJgW·guJkLÕJ×UkuE hiutjpey.g
mKN·bdHjdM·cjkEu percjp:ÕEp:Õikjpã\K. roq.jwW·t·gHjm.nj´ m¡,×W·aeK>cjar. kligW· percjmcjmWYr·cjs·cj bWYmtupjqMhjer.cj~
tcj eq.cj kl,â â zM.pjmNihjaiuQuJ m¡,×·WaeK>cjtupjqMhjv,qÒaj p:YbWiÕcjeqN.wjxped pWmpã\K. q.jluE hW·mWYer.cj~
(p:Yar.eqN.wjDwj aeK>cjtupjqMhj d,×·Wer.cjâ)
piudj (8) â â zM.pj mNihj aiuQu J nkuEeqN .wjx ped mesN.njlwj mdHj aeK>cjar. zkup iucj cjt·g Hj ywjd,ducj
eS.· elcj lwj× W·m à, m¡, ×W ·kE ua eK>cja r. klig W· percjlIW lW tj perpr·c j nkuE Ru cj bË. (Ru cj qà Õtj qW .tjeqN .wj)
m;Õikjepcj kusr.Y;.jdekwjt· md,kelcjsIercj qàÕtjqW. tjku EgHj er.cj~
tcj eq.cj kl,â â zM .pjm Ni hj ai uQ uJ ywj d,du cj eS.·elcj aeK>cj ar.gmL iÕ cj mà , m¡, ×· WaeK>cja.tjm ikj aRuJ abcj
eqN .wjxpeder.cj ~
(ywjr aeK>cjar.zku d,ducjf·kjpkwjmà, a.tjaRuJabcj eqN.wjxpedgW·er.cjâ)
piudj (9) â â }yopUguEluEmWYmH hW·d,ducjrpjekLcj´ hW·d,ducj}k’icjp:YqCis.tj´ quJhW·d,ducj bkjb¡oekL· ×UkuE;ÕcjkW.nj

nnYhW· eqcjkuE bbWYD wjt· gHj er.cj~
tcj eq.cj kl,â â v,luEmWYmH pWmrpjekLcj´ pWmbkjbdoekL· ×U;ÕcjkW.nj nnYhW·bbWYDwj hW·gW·er.cj~
(rpjmNihj hW·mWYkuEbbWYDwj´ Te;cjptitj mNihjmWYmWY ×U;ÕcjmWYmWY qPhW·gW·â)
piudj (10) â â zM.pjmNihjauiQuJ spjkuEpercj aeK>cjar.zkugmLÕicjgHjkuEdHj´ spjkuE percjwtjt.l[Õicj zkugmLÕicj

gHjkuEdHj´ spjkuEduhjr.zwtj zkum¡,ducjes.Yspjlwj mWYmWYgHjkuEdHj ywjmkÐÕEdHjkLÕcj gbutjgl.nj mWYmWYtuY q¡,ducjektj
nsIercjeqN.wjmà,´ m¡,×W·aeK>cjar. mtupjqMhj ;Õikjkjepcjcj tNhjnkligW· sIercjeqN.wj quJmdHjlmicj mH.znj
mNi hj gmLÕ ic j t· gH jer.cj ~
tcj eq.cj kl,â â zM. pj mN i hj ai uQ uJ m¡ ,×·W aeK>cj du cjs qi ucj sIercjeqN . wj mdH jlmicj mN i hj gmLÕ icj er.cj~ (p:Y ar.
kutjeqN.wjdnj eqN.wjgH j d,kuEaeK>cj ku v,gmLÕicjklcjer.cjâ)

15
piudj (11) â â (k) zM.pjpUguEauiQuJ mdHHjv,m¡,ducjes.Yspjlwj nkuEgbutjduhjmWYmWYgHj´ ddHjzku mgW·kliel.nj
gbutjdu hj wW ·gH j dHj ;.·ekW· er.cj row W· nsIercj eqN.wj mekL. nj bdH j ati uc jelMc j eqN .wjx pedgH j bWY mqP\p.ktj
T½,qkjqI hW·m.njmà, zkum¡,×W· aeK>cjar. kligW· ddHjpUguE v,hW·mYWku duhjmWYtLer.cjâ percjsIercj qàÕtjqW.tj
eqN.wjwW·gHjelwj m¡,ercjtLÕcjekL.njqPkuE v·cjgW·dHj lmicjmH.znj mNihjgmLÕicjt·tuY pUguEm¡,ducjes.Yspjlwj nkuEgbutj
duhjwW·gHjelwj tNhjnsuEdN.kuEzku m¡,kligW· aeK>cjhuJg, eKLwjqHj ;Õikjkjepcjcjer.cj~
(K) }yopUguEluEmWYmH huitj×Uzku mekL.njqPlwj pWhW·eqcjgbutj duhjmWYmWYgHjtuY aDipPÌwW· pWWwW·gHj
p: Yk.lzku mekL .nj qPlwje;· gHj neqN .wj xped kMi nj;Õcjz kuku JkuE dHj neqN.wj xpedliukjkuJ kuE dHj e;·h W·eqcj
gbu tj du h jm WY m à, nku E pW wW · gH jtuY (v,qA.cjluE m WY mH ) mqP du h j es.Y g bu tj kuE zku hW· gW ·qkjkjer.cj~ qA.cj× U gH jp Ln j
ywjrzku mkliel.njd,lwj gbutjduhj mWYmWYmà,elwj zkuhW·q¡,ducjd$j mezN.j|ziÕcjel.nj×UkuE msMtjpiucj\K.lwj
p:Y eqN. wjxped p: Yk.lzku mkliel.nj duhjw W·gH jer.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ lÐêpUguEmWYtL duhj×·Wer.cj suEkuEhW·gW·ef[· sIercjeqN.wj mKiucjkLÕikjmà, pUguEwW·gHj dHjv,hW·mWYku
duh j m WY tLer.cj ~
(ywjr qkjqIK[ÕitjtjpLÕitjtj hW·mWY$Jmà, ltUpUguEmWYtLgHj duhjhW·mWY d,sMtjqmÐJer.cjâ)
piudj (12) â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjar. kligW· percjbL,/, ×UkuEv,qA.cj mlupjpTuYpT·cj ap:YkisË
ekcjk.pU guEzku´ percjqCi kMinjzku eku.· percjprcj$.& ncjlikjzkukuJ quJ×UkuEv,qA.cj mkLÕcj pluJekL·
kuqikÉ.]qz.zku nnYhW·eqcjkuE bbWYDwjt·gHjer.cj~ zM.pjmNihjauiQuJ tNh jnbL,/,×UkuE percjv,qA.cj mlupjpTuYpT·cj
ap:Ypercj ekcjk.pUguEzku quJ×UkuE percjv,qA.cj mkLÕcjpluJekL· kuqikÉ.]qz.zkum.nj´ m¡,×W·aeK>cjar.
kli gW· percj mcjmW Yr·cj s·cj eqN. wjxpeder.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ pWmlupjpTuYpT·cj´ pWmf·kjbHjlikj ap:YpercjqCikMinjv,tNhj nkuE tcjrnjtM·×W·×W· hW·gW·er.cj~
(d,suEdN.kuE pWmlupjpTuY percjpUguE v,mWYmWYer.cjâ)
piudj (13) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjar. qWkja.kLÕcjkW.jtro quJqWkjm·cjs·cjtnjto ap:YbWÕicj

py[ÕE Dnkj kMin j;Õcjm WYm WYer.cj~
(K) zM.pjmNihjauiQuJ (ywjzku×W·pMikjmà,) ×UkuE kMinj;ÕcjluEmWYhW·huJ quJ×UkuE kMinj;ÕcjzkugHj qWkjs:,
titja.ku J´ qu JqWkj kelcjsokL Õcj p:YkMi nj;Õcjzkug HjkuJ m¡, ×W·aeK>cja r.er.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ zM . pj m N i h j ai u Q u J m¡ , ×· W aeK>cj K[I dr.cj a.kL Õ cj bW Y m bL , /, qL , pW , er.cj ~ (bW Y m qL , pW ,
aeK>cja.kLÕcj ×·Wer.cjâ)
piudj (14) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ tNh jnbL,titj×UkuE a×Ðr.YYBYd$j mDznjqh.qIt·m.nj´ m¡,×W·aeK>cjar.

qW kj a.tjp >nj sqi uc ja eK>cj b¡ .Y dl.Yz Ud uJ p: YkMin j; ÕcjtNhj qA.cjt· er.cj~
(K) epN.wjaeK>cjar.wW· percjm¡,ducjes.Ygbutj hiutj×UkuE mkliel.njlwj duhjr.zwtj
mhW·eScjspjkuE percj;ÕcjkW.nj ;.·;.·\p\pt·gHjkuJ´ percjd,ducjes.Ygbutj hiutj×UkuE mekL.njqPlwj pWmWYmWY mdHj
pWdsuE ds,dM·cjkE u rnjtM· eku.·eqN.wjeqN.tj gek.· kulqmgàwW·t·gHjkuJ hW· lupjaew>cj er.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ pUguEluEmWYhW·huJ siupjdM·cjak.Yar. m¡,ducjkuEduhjd$j hW·bbWYDwjmà, m¡,×·WaeK>cj a.tjmikj
aeK>cj ar. b¡.Ydl.YzUdJu p: YkMinj;Õcj tNhjqA.cjer.cj~
(ywjrp:Y;Õcjzku d,ducjkuEduhj hW·mWYkuEbbWYDwjmà, mNÕ·kEuaeK>cj qWkjgW·|gipjdom·cjs·cj p:YkuE;ÕcjtNhjhjer.cjâ)
piudj (15) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjar. kligW· ddHjek.njgkU p:YkMinj;ÕcjmWYmWYer.cj~

(K) }yopUguEluEmWYmH ddHjek.njgkUzkugHj hW·d,ducjeSwjdwjekL· nnYhW·eqcjkuE bbWYDwjt·gHjer.cj~
ddHjek.njgkUzkugHj atiucjpMikjS×¡zku bWYmqL,pW, |p·cjqL.Ym.nj aeK>cjar.wW·gHjelwj hW·d,ducj kM.tjlduEekL·
16
nnYhW· eqcjkuE bbWYD wjt· gHj er.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ zM. pj mN ih jaui Qu J m¡, ×W ·aeK>cjkli gW· ddH jek.nj ;Õcj p: YkMi nj ;Õcj mW Ym WY er.cj ~ atiu cj pM ikj
S×¡zku m¡,×·WaeK>cj|p·cjlH.Y nddHjek.nj;Õcj kMinj;ÕcjtNhjhjer.cj~ (aeK>cjdHjek.nj;Õcj d,×·Wer.cjâ)
piudj (16) â â (k) mNihj}tÕ·eku.·mNihj|bo v,a.yukjepcj awYsiupjt·auiQuJ gkU´ kMinj;Õcjz.ti´ B.q.

q.qN. mpetHjerHjeqHj p:Yar.wW·t· v,mWYeku.·v,mWY /iunjhW·tupjqMhj mtNhj\K.dM·cj v,qÒajkuEdHj´ m¡,×W·aeK>cjar.
qWkjqPmCÕETpjtY quJqWkjpÐnjqCikMinj bWYmqL,pW, atiucj pMikjS×¡zkuer.cj~ mNihj}tÕ·eku.·mNihj|bo v,a.yukjepcj
awY siup jt·au iQJu v,mWYeku .·v,mWY p:Yar. qPm CÕETpjtY v,qÒajgH jkuJ´ p:Y k.l mdHjp W·cjf Wkj tLqC iqmÚ.gHjkuJ´
p:Yar.mpãekL· qCikMinjv,qÒajgHjkuJ´ m¡,kligW· aeK>cjar. tupjqMhjer.cj~
(K) nkuEpMikjS×¡ mbL,/,;Õikjkjepcjcj ×Uv,tLK×¯ }tÕ·|bo/>tLwW·t·gHjehcj percjqPmCÕETpjtYwW·
m¡, siup jdtu Y dH jdtnjer.cj~
(g) qCikMinjainjT·cjwW· e;·mdHj gek.·qB.w quJmdHjgek.·qziucj ap:YliukjmNihjwW·gHjr´ zM.pjqCi
kiMnjainjT·cj m¡,×W·aeK>cj ar. kligW·mcjmWYr·cjs·cj ×UliukjmNihjwW·kuJ´ quJ×UkMinj;Õcj meScjspjgHjer.cj~
tcj eq.cj kl,â â zM.pjmNihja.yukjepcj awYsiupjt·auiQuJ m¡,×·WaeK>cj qPmCÕETpjtY eku.· pÐnjBweb.jainjT·cjer.cjâ
(zM.pjmNihjsui pjawY aeK>cjef[·dN.YainjT· cj ×·Wer.cjâ)
piudj (17) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjar. qWkjpiucj|pIpiunj\dpj nnYzku v,mWYtLDwjkuJ quJnnYmp·cj

spjm WY h.nj kuv,tNh jqA.cjt· er.cjâ
(K) }yopUguEluEmWYmH aeK>cjpiucj|pI piunj\dpjzkugHj hW·d,ducjkM.tjlduE pluJpl.jekL· nnYhW·eqcjkuE
bbW Y D wj t·g H jer.cj ~
tcj eq.cj kl,â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjpiucj|pI piunj\dpjzkuer.cj~ (aeK>cjpuicj|pIpuinj\dpj d,×·Wer.cjâ)
piudj (18) â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjqL,pW, p:Yar.percjK[pj (percjK[pjscj\Kcj)´ p:Yar.percjDwjpetHj

quJp:Yar. percjerHjeqHj B.q.´ q.qn.er.cjâ B.q.q.qn.zku mpetHjerHjeqHjgHjkuJ quJDwjpeetHjzkugHj
atiu c j pM i kj S×¡ z ku bWY m qL ,pW , m|p· cj lH .Y m .nj aeK>cj ar.wW ·ku J ´ nku Ez ku v,mW Y tL D wjku J qu J n nY m p·c j et.Y m W Ys W ·
kuv,tNh jqA.cjt·´ p:Y# .njdN.Y pUguEz kupiucjcjgHjkuJ quJp:Y#.njd N.Ygtmtj ket.wjmH.znjmNihjg mLÕicjgHj spjkuEpercj
B.q.q.qn.zku eku.· percjDwjpetHj zkut·gHjtuY atiucjpMikjS×¡zku bWYmqL,pW, tW·DwjedL.·ebÐ.njm.nj´
edàtjbkjmcjmWYm.nj´ elC.wjklaj pUzom.nj´ TicjdwjezN.jpMwjm.nj aeK>cjar.wW·t·kuJ´ mlupjaew>cj quJfAÕitjer.cj~
tcj eq.cj kl,â â zM. pjm Nih jau iQu J m¡,×W·aeK>cjpetH j erHj eqH jB.q.tu Y atiu cjpMikjS×¡zku m¡,×·WaeK>cj| p·cjlH .Y
erHjeqHjB.q.tNhj bWYqL,pW,er.cjâ (aeK>cjerHjeqHj q.qn.´ K[pjscj\KcjqL,pW, ×·Wer.cjâ)
piudj (19) â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjqL,pW, p:Yar. medpjgiucjlv.tjkuJ quJp:Yar. mhuJg, K[êSnjer.cj~

}yopercj m¡,ducjpTuYpKkj q.jluEmWYmH hW·mWYl,l,´ lv.tjzku m¡,gNpjesHjsiutjt·gHj bWYmqL,pW, medpjgiucjektjm.nj
aeK>cja r.wW · kuJ ´ p: Y #.nj dN . Y lu E m YW h W ·h u J }yop y[ÕE D nkj lu Em W Y hW ·d ,ewcj p Ì´ bhu qut quJ kqpj lv.tj zku
m¡,gNpjesHjsiutjt·gHj atiucjpMikjS×¡zku bWYmqL,pW, gL.YlCtjektjm.nj´ ducjtYgiucjqmÐJm.nj´ lel.cj]t, Dm·kjpÐitjm.nj
aeK>cjar.wW·t· kuJ mlupjaew>cj quJfAÕitjer.cj~
tcj eq.cj kl,â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cj Dm·kjpÐitjpÐÕinjT½, kqpjlv.tjzkutuY quJm¡,×·WaeK>cj kligW·pRiucj
bWY mbL, /,er.cj â
(aeK>cjqL,pW, huJg,ptuinjT½,´ aeK>cjqL,pW, kuEpRuicj&ektjpRuicjâ)

17
piudj (20) â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjqL,pW, qWkjek.·DRuJv,qÒaj quJqWkjdkjpÐnjgek.· nnYm/iuhj
}qÕihjg Hjer.cj~ }yopU guEluEmWYmH hW ·d,ducjBpÈ kerpjDrtj v·cjgW· lupjgek.·mWYmW Yer.cj~
tcj eq.cj kl,â â zM .pjm N ih j au i Qu J m¡, ×W· aeK>cj lupjgek.· gek.·m dkj pÐn j lwj nnY m /i u hj } qÕi hj er.cj ~
(aeK>cjp>lupj p:Ygek.· bWYmqL,pW,´ dkjgek.·qL,pW, eku.· ek.·DRuJqL,pW,â)
piudj (21) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ naluEzkukuJkuEdHj´ mWYkS·cj×Uv,sN, mducjRuYsHjpÐÕinjlwj nnYmqL,pW,t·gHjkuJkuEdHj

qW kjgW ·p>lupjK [Idr.cj p:Yp ercj aluE aqI kMi nj;ÕcjzkugHj m¡, ×W·a eK>cjar.er.cj~
(K) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjar. mtupjqMhj qWkjp>lupjyiukjegLcj p:Yekcjk. dtuYfEu\mem.wj
mH . znj v,;Õcj kW. nj t· g H j er.cj ~
(g) pMikjS×¡ mH.znjv,;ÕcjkW.njt·gHj m¡,dHjqziucj awuEa.$. qMicjaluEaqIer.cj~ pMikjS×¡
mH.znjv,;ÕcjkW.njt·gHj m¡,qP\p.ktj Dm·kjpÐitj ×UkuEepÌRuYm.Y m;.·\p mekL.njqP bbWYelMcjt·gHjer.cj~ p:YkuEepÌRuYm.YwW·
mH.znjv,;ÕcjkW.njt· m¡,×W·aeK>cj kuES×¡m.Y quJv,fAÕitj hW·eqcjq.jgHj m¡,×W·aeK>cjar. mtupjqMhjv,qÒajtuY
epÌRuYm.YwW·gHj m¡,ekL.njqPkuE nnYS×¡m.YpNÕkj hW·eqcjq.jgHj nnYkuES×¡m.Y mqL,pW, mtupjqMhjRHjq. roq.jwW·er.cj~
tcj eq.cj kl,â â zM . pj m N i h j a u i Q u J m¡ , ×W · a eK>cj R u Y s H j p Ð Õ i n j alu E a qI k M i n j ; Õcj z ku nku E p M i k j S ×¡ z ku e r.cj â
(aeK>cjar.p>lupj p:Ypercj;ÕcjkW.nj RuYsHjektj aluEaqI v,pkcjrcjaupjDupjzku d,gNpjsuitjâ)
piudj (22) zM.pjmNihjauiQuJ hiutj×UmdHj ek.njv,;ÕcjliukjwW·gHjr m¡,×W·aeK>cjar. kligW· percjRu·gpj gyiucjlm[ÕJer.cj~

zM .pjm Ni hj au iQ uJ rHj q.aeK>cja r. spj ku Ep ercjp iu nj \dpj ku J´ spj ku Epercjm Ni hj ku J´ spj ku EpercjeynjqN. cj ku Jt·g Hj
zkukligW· ;Õikjkjepcjcj nziucjntYm.njtYuehcj zkueqà.·gyuicjlm[ÕJ tnjtoa. nqikÉ.×W·×W·m.njtuY eqà.·qLÕcj
ptuinja. aes.njsr.Y pUguEzku bWYmklitjkel.tj m.njer.cj~ hiutjgHjr RupjrorHjq. aeK>cjar.wW·t·gHj
tNh j n m· kj \p.ktj tiu n j ;Õikj kjepcjc j m.nj ´ nalu E aqI kM i n j; Õcj z kug H j m¡ ,qP lWI ercj tL Õ cjf nj bdH jku E tu Y qu J
kMinj;Õcjliukj gmLÕicjgHjelwj m¡,BuicjRuJbcjT½lÚ.jkuE bbWYqMhjvIkuE bu J\pcj kMinj;Õcjzku eku.· \dhtjDn kMinj;Õcj
zku g H j er.cj ~
tcj eq.cj kl,~ ~ zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cj percjRumjgpj gyiucjlm[ÕJ BwmNihjer.cj~ quJm¡,×·WaeK>cj
aeK>cjar.qL ÕcjpÐÕinj aes.njsr.Y pUguEer.cj~
(aeK>cjar. ducjsquicj squcjRumjgpjâ)
piudj (23) â â (k) zM.pjmNihjaiuQuJ tNhjnkligW· kemL.njkmitjm.njkuJ´ tNhjnRuYsHjkemL.nj atiucjpMikjS×¡

zku bWY mqL, pW,m.njkuJ´ tNhjn ekL. njkemL.nj p:Y ak.Y ar. mesH jeqN. wjbbWYDwj qu JmKi uhjmi uhj d,r,gHjm .njkuJ´
quJgW·bL,/,×UkuE ddHjhW·mWY kukemL.njkmitj gyiucjlm[ÕJm.nj´ m¡,×W·aeK>cjar. kligW · percjmcjmWYr·cjs·cjer.cj~
(K) zM .pj mNi hj aui QuJ }yop ercjp: ÕE p:Õ ikj pã\K. q.jluEm WYm H hW· mWY l,l, mekL.nj/ iutjercj tLÕ cj
kemL.nj mtup jqMh jmWYg Hjmà , m¡ ,×W·a eK>cjar. kli gW·li cjcC Õhjm , mtu pjqM hjgH jer.cj~
(g) zM.pjmNihjekL.njkemL .njt·auiQuJ zkuquJqCikMinj tNhjngyiucjlm[ÕJ tnjtoa. qikÉ.×·W×·Wm.nj
m¡, ×· W aeK>cjklig W· li c jc CÕ hjm , m;Õi kj epcj Ru · gpj gH jer.cj~ ywj hW ·; Õikjepcj R u· gpj mà , m¡, ×·W aeK>cja r. kli gW ·
quJ RuJb cjaT·kja pcj percjmNi hj nnYtN hjhj q.jt·kuJ er.cj~
(G) zM.pjmNihjauiQuJ tNhjnmcjmWY dtuY\mem.wjzkum.nj m¡,×W·aeK>cjar. qWkjdkjpÐnj gek.·
qmgàqM.kemL .nj gmL Õic jku J quJqWkj p>lupj K[I dr.cj ap:Y gek.· qmgàqM .kemL. njg mL’ icj t·g Hjer.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cj ekL.njkemL.nj nkuEcCÕhjm,licj m;iÕkjepcj Rumjgpjer.cj~
quJm ¡,×·WaeK>cjp>lupj p: YqmgàqM .kemL. njer.cj ~ (aeK>cjekL. njkemL .nj´ aeK>cjlupjgek.· qM. kemL.njâ)
18
piudj (24) â â zM.pjmNihjauiQuJ aeK>cjzUto kemL.njgHjkuJ´ aKicjqL,kemL.nj e\pelM.cjgHjkuJ´ pWÕicjmWYtCYllaj
aKi cj n .;I m¡, ekL .njkemL .nj bNtja piu cj a \K. bbW Yd ,r,gH j ku J´ li cj c CÕ hj m , hW · d,du cj yaj qu JtCY m qL ,kemL .nj
bbW YelM cjt· gHjkuJ m¡,×· WaeK>cja r. kligW ·er.cj~
tcjeq.cjkl, ~ ~ zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cj e\pelM.cjzUtoer.cj~ (aeK>cjzUduJ e\pelM.cj d,×·Wer.cjâ)
piudj (25) â â (k) zM.pjmNihjaiuQuJ zkueku.·qCikMinj tNhjndM·cjTtjyukj gW·dHjtqiukjk.y[m.nj´ m¡,×·W

aeK>cjar. kligW· percjsqucjm·cjs·cj bbWYd,r,gHjer.cj~ aDipPÌwW· m¡,kligW· mpÐmjkuE sNa.h.r´ bWÕikjltkj´
quJdN.YdM·cjqCi#.njt·gHj bWYmd,r,;ÕikjepcjkuJ´ tNhjnlWIlWtj percjTtjyukj quJgW·ercjtLÕcjekL.nj/iutj kuekcjk.kisË
percj m Ni h jn .n.t· gH j m.nj´ m¡ ,kli g W· K ri tj d k bW Y m;Õikjepcj Ru ·g pjer.cj~ p: Yk.l zku ma.si up j ddH j hW · mW Yku
kemL. nj kmitjg yui cj lm[ÕJg H jkuJ ´ p: Yk.lzku mgi yY gH j ku J´ p:Y k.l awY K×¯k.y[zku mkwj pi utjlu Jl.j gH jkuJ ´
p:Yk.lzku ma.siupj ddHj|boTogjHkuJ´ p:Yk.lzku mb[ÕgHjkuJ´ quJp:Yak.Yar.tNhjhjq.j zkumedkjgyiucjlm[ÕJt·
gHjkuJ´ zkum¡,×·W aeK>cjar. kligW· aRuJbcjaT·kjapcj qWkjgyiucjlm[ÕJ zkuer.cj~
(K) miy.Y tLek.nj eku.· ek.njc C.j qM tjg mL Õic jt·gH j m¡, ×W ·aeK>cja r. klig W· mcjmW Yr ·cj s· cj
aRuJbcj mKiuhjetMcjer.cj~ ek.njcC.jqMtjt· auiQuJwW· v,mqL,kLÕcjgL·gwj ×UkuEy.Yap> hW·gW·qPlwj mCÕETpjtYt·gHjkuJ
kuEdHj ´ m¡,×W·aeK>cjar. kligW·mcjmWYr ·cjs·cj mtupjqMhjgHj er.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cj lWIlWtjgxÕY eku.· kS·cjdM·cjmNihj mRumjgpjer.cj~
(aeK>cjm·cjs·cj qCi#.nj bWYmd,r, eku.· aeK>cjwIyY d,×·Wer.cjâ)
piudj (26)â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjar. qWkjktjebÐ.njpv.er.cj~ percjpv.wW· bWYmea.nj

aiutj p:YkS·cjtnjmUl eku.· tnjqzuicjt·gHj licjcCÕhjm, hW·q¡,kuE mgW·ktjebÐ.njektjqM,qM,gHj gpjwjd,dHjer.cj~
percj p v. kS· c j tnj m U lgH j (zM . pj qM tj e k.nj c C . j qM tj t· ) qu J v,fAÕi tj v· c j g W · ktj ebÐ.nj ektj b i u n j n j m .nj
m¡, ef[· ku Elwj eqN. wj er.cj~ kW tj tY kW tj skjkuJ quJ kW tj g yi uc jlm[ÕJ tLp v.t· gH j bWY eyBu y[ v·c jm Ni hj gmLÕ ic j
gW ·ktj ebÐ.njektjm .nj gH j m¡ , \pÕe\pcj fnj b dH jku E lwj tu Y percj p v.kS· cj qL Õ cj (pv.tkÒqu E )wW · m¡ , sW· qziu c j
p: Y s r.Y ; .j d ekwj mN i h j p U g u E ehcj t u Y zM . pj v,mN Õ · s r.Y ; .j d ekwj mtu p j q M h j t· a u i Q u J m¡ , kli g W · aeK>cj a r.
bW Y m tup j qM h j m .njer.cj ~
(K) percj pv.wW · v·c j gW · kÐÕE b dH j ku E percjezN. jem.wj to tkj mN ih j pU gu E ;Õikj kj epcjc j m.nj kuJ ´
quJkuE\dhtj ezN.jpMwjkuE percjerHjeqHjyiukjdiukj p:YaeK>cjar.mNihjm.njkuJ m¡,×W·kuErnjtM· tcjpÐwjk:Õipj roq.jwW·er.cj~
percjpv.wW· m¡,kuE\dhtj bdHjkuEaT·kjapcj kupercjezN.jpMwjpÐÕ inj DwjmkLÕihjsiutj´ Dwjmeacjducj eku.·DwjmS.njkMinj
a]k.kM inj; Õcja iuQu J´ a]k.gkUa uiQu J´ a]k.gek.· B.q.q.qn.auiQ uJt· kuJ´ qu Jmku E\dhtj bdHjkuE
aT· kja pcj percj kemL . nj Ti c j d wj ezN. j p M w j percj / i u h j ll· p : Y li u kj nku E g ek.· ku lqmgà wW · myi u kjegL c j
ercj tLÕ cj dM · c jt· g Hj er.cj ~
(g) mimgmLÕicjt·gHj m¡,×W·aeK>cjar. bWYkiupjkL. tNhjnRuYsHjkuE buJ\pcjpercjpv. qWkjek.njcC.j
qM tj zku t· gW·ktj ebÐ.njektj gH jer.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cj ktjebÐ.njpv.er.cj~ pv.tnjmUlwW· m¡,dHjmqkÒÕcCÕhjm,
hW·ebÐ.nj hW·gW·er.cj~ (aeK>cjktjpv. d,×·Wer.cjâ)
piudj (27) â â (k) zM.pjmNihjauiQJu atiucjpMikjS×¡zku bWYmqL,pW, tNhjnp>lupj K[Idr.cj p:YpercjeynjqN.cj

;Õcj z ku´ gkUz ku g Hj ku J´ tN hj n klig W · squ i cj R H j q. percj eynj qN .cj qu K u m t· g H j ku J ´ tN h j nkli g W· percj
ezN.jem.wjtotkj kW tjpv.qipP· quJfuEgu$jdtuY\mem.wj e;·gHjkuJ m¡, ×W·aeK>cjar.er.cj~

19
(K) zM.pj mNih jaui QuJ zku mk|mo lW IKN· bdHj ekL .nj /iutjlwj kemL .nj spj kuEkWtjqipP· kuJkuEdH j´
kemL.njspjkuE likjptjkuJkuEdHj´ kemL.njspjkuE quKum eynjqN.cjkuJkuEdHj´ ×UkuEkemL.njw·WtajgHj }yofuEgu$jdtuY\mem.wj
e;·mWYmWYq.j nddHj Rupjwt¸ÕkuJkuEdHj nddHj sr.Yk[.j}qIkuJkuEdHj mpMwjzwjm·kjtitjkLÕcj×W·mà, tNhjnzku kligW·squicj
kufu Egu$jd tuY\mem.wjwW ·t·gHj ;Õikjkjepcjc jm.nj´ zkum¡ ,×W·aeK>cjar. kligW · mcjm WYr·cj s·cjer.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ zM . pjm N i h j au i Q u J m¡, ×W · aeK>cj p>lu pj K[I dr.cj p: Y percj eynj qN .cj pW I bW Õ i cj zku er.cj ~
(aeK>cjDm·kjptuinj eynjqN.cjzku´ p>lupjTicjdwjeynjqN.cjzku eku.· aeK>cjducjsquicj a.YkM.Yâ)
piudj (28) â â zM.pjmNihjauiQuJ tNhjnkligW· aeK>cjar. eku.· aeK>cjqL,pW, mesN.njlwj p:Ylikjlel.cj
wW· t· gH j ;Õi kj kj epcj cj m .nj´ ak.Ya r. percjm Ni h jkuJ ak.Y ar. percjlu ikjkuJ msI ercjK N· bdHj kuE roq.j wW ·
eTkj m¡,×W·er.cj~ zM.pjmNihjaiuQuJ m¡,×W·aeK>cjar. bWYmtupjqMhj tNh jnkligW· ak.Yar. mKiuhjq.jwW·t·gHjer.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ zM .pj mNi hj aui QuJ m¡,eRHj eqHj tcjm×·WpMi kj tNh jn qLÕ cj pÐÕ inj aeK>cjar. mDm·kjlwj
lMÕ hj gmLÕ icjer.cj ~
(t.l[Õicj qWkjgW·erHjeqHj aeK>cjar.t·$· d,×·Wer.cjâ)
piudj (29) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,mcjmWY wtjt.l[ÕicjkEu kukMinj;Õcj mfnjbdHjr·cjs·cjkuE percjezN.jem.wjtt

o kj
pU guEz ku ;Õi kjkj epcjcj gHjer.cj~
(K) p:Yar.zkumsquicj aeK>cjar. eku.· aeK>cjqL,pW,wW·t·gHj tNh jnhW·/kje/tj pluJpl.jd,
kuaeK>cjar. eku.· aeK>cjqL,pW, v,qA.cjt·gHj p:YkMinj;Õcj mNÕ·eqN.wjdImwjker|zImà, tNhjnTicjdwjmcjmWYkuE
percjedàtjs.ritÐ´ percj/iuhjll· eku.· percjmipj|zipjq.y[. tNhjndtuY\mem.wj alu·mH.znj ek.nj;ÕcjkW.nj
auiQuJt·m.njgHj nkuErnjtM· m|pY|pYq.jwW·t·qM,ehcj mqPtmjducjqzuicjtuY mpÎpjesN.njlwj eqN.wjeswjepN.njgmLÕicj×W·r~
SbNtj eqN.wjeswjepN.nj roq.jwW·t·gHjehcj m¡,kuEzM.pjmNihjauiQuJt· mcjmWYedàtjbkjer.cj~
(g) p:Yar.luEmWYhW·huJ mdHjar. dsuEds,kuE tcjrnjtM· eku.· eqN.wjeqN.tj gek.·kulqmgàwW·mà,
mrpjspjsk. kuaeK>cjar. eku.· aeK>cjqL,pW, mesN.njlwj p:YpiudjwW·$ajgHj hW·gW·qkjkjer.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ zM.pjmNihjauiQuJ m¡,eRHjeqHj aeK>cjar. v,tNhjgmLÕicjer.cj~
(t.l[Õicj qWkjgW·erHjeqHj aeK>cjar.v,tNhj d,×·Wer.cjâ)
piudj (30) â â }yokMinj;ÕcjluEmWYkuEdHj´ }yomNihjk:ÕipjluEmWYkuEdHj´ }yopUguEluEmWYtLkuEdHj tNhjnp>lupj K[Idr.cj p:YkuEpercj

kemL . nj m W Y m W Y e;· m dH j percj kemL . nj mplu J p l.j ku a eK>cj a r. (w>) aeK>cj qL , pW , mesN . nj lwj p: Y ku E
likjlel.cjwW·$aj mWYmWYq.jgHjkuJkuEdHj´ tNhjnekL.njqP pWmWYmWY mdHjpWmpluJpl.j kuaeK>cjar. (w>) aeK>cjqL,pW,
mesN.njlwj p:YkuE,likjlel.cjwW·$aj mWYmWYq.jgHjkuJkuEdHj mqPniQY rpjspjsk. kupiudj&w>k[& ew>h.&aDipPÌ
mesN.njlwj p:Ylikjlel.cjwW· mWYmWYgHjm.njer.cj rowW· mk·kjpÐitjektjaDipPÌ hW·gW·qkjkjer.cj~
tcj eq.cj kl,~ ~ }yopUguEluEmWYmH f·kjpÒwj tcjmesN.njlwj p:Ylikjlel.cjwW· hW·gW·er.cj~
(v,t.l[iÕcjluEmWYmH f·kjpluJ aeK>cjt·$· hW·gW·er.cjâ)
likj lel.cj tr, aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWYwW· dHjnY kYxpedq wtjedàtjbkj spjkuEqikÉ.mW YtuY
p:YDm·kjRupjro gW·suipjxpedgHj \zhtjDRuihjbepcj skjy.njxpedmWYelwj hW·p>kLÕcjr~ Sg, likjlel.cjtr,$ajgHj
alu·gL,kwjmWY ducjtYtupjlwj suitjtuYtuYr~ huitjgHjr likjlel.cjtr,$ajkuE likjkqukj aeK>cjar.mNihj
/>gkUtajwW· qWkjaeK>cjar.mNihj gW·ef.aje\bwjtotkjtuinj eku.· gW·suEdN.mcjmWYtajgHj ×U;Õcjn.n.taj qPas.·
sMtjqmÐJlwjrâ \zhtjDRuihjbepcj skjy.njlikjlel.cjtr,$aj gW·a.gHj mWYelwj hW·p>lupjkuJelwj lMÕhjmà,
suipjkLÕcjnmWYdkutj mWYdko p:Yxped aKuikjaluikj ;Õcjn.n.tajer.cj huJm.njr~
ducjqzuicjkEu likjlel.cjtr,$ajtuY likjkqukjspjkuE aeK>cjar.mNihjtajbWYmgLÕ icj TpjtuYm·kjkLÕcjr~
20
lCÕEgHj lm[ÕJlupjkLÕcjtuYtuY lCÕEgHj r,;Õcjtaj TpkjsMtjtY aeG.qPdtnjm·cj$Jr~ lCÕEgHjmà, aeG.K[êDzkjm·cj
mUae\p.·$Jr~ xpedaeK>cjar.mNihj gL,kwjtajwW· K[êDzkj T½,ptitjlwj qM,hW·eqcj v,f·kjpkwjtajgHj
v·cjgW·ektjaerwjgHjelwj BuicjekL.nj/uitj ercjtLÕcjm·cjgHj gW·v.tjektjr~ nddHj gu$jfuElkjkroauitj BuicjSwjmCÕhj
bWYmqÒ.tj\mhjgHjr p:YqN.· (1998) gHj aluEaqIgmLÕicjtajwW· SuEgbkLÕcj p:Y;Õcjer.m(Rome)` r,;ÕcjaItlI(Italy)gHjtuY
qN.· (1998)` gitug[êl.cj (17) gHj p·kjkLÕ cjRucjeqN.wjDwj amér.zwtjgL,kwj (International Criminal
Court -ICJ) aKi cj epcje pcj m .nj râ Ru cj e qN . wj D wj amér .zwtjg L , kwj $ aj w W· mdkj p tnj lwj p: Yk ul qmgà
buJR ucjeqN. wjDwj gL,kwjkuJ kuEd uhjdu$ jektjaerwj ltU aluEaqI ;Õcjt· qM,hW· eqcj pU guEv,mf·kjpkwjlwj
aeK>cjar.$aj qÒ.tjtj\mhjhjgHjelwj ektjaerwj ptuinjgbutjm.njr~ améf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj
qÒ.tj tj \mhj hj h u J g H j gsu i tj m N i h j n kuE g ek.· ` amé b dH j a ×Ðr.Y ku a lu · etN . wj d et.wj eku. · amé r .zwtj
spjkuepÌpN.njtaj qà,lwjr~ Sg, likjkqukj (Rome Statute) gHj améduhj kliel.njkLÕcjlwj p:Ylkjkro
×UTpkjsMtjtY tuYgHjr ektjaerwjm.njer.cj~ mqPlwjqmÐJ p:YqN. · (2002) gHj ;ÕcjTpkjlwjsMtjtY (60)
;Õcj g H j r p· k j R u c j e qN . wj D wj amé r .zwtj gL , kwj m .nj t u Y \K.hW · l aj g H j Dm· k j R u p j r o k emL . nj m .nj e r.cj ~
Ru cj eqN .wjDwj$ aj gHj p·kj lwjlM Õi nja Ki cj tuY kemL .njdH ja ×Ðr.Y kualu· etN .wjdet.wjtaj ` duh jkliel.nj
ltUalu·etN.wjdet.wjtaj` v,mkliel.njduhj amér.zwtj pN.njgL,kwjtajgHj sMItjektjaerwj kuEduhj
×Uku ER u c jeqN. wjD wj$ aj m.njr ~
as.·p>lupj p:Ylikjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWYgHj v·cjgW·T½,K[êsutj K[ÕitjtjpLÕitjtjgLiÕcjkuJ
eku.·elMcj kemL .nj gW·ek.pj k.Y ltU; Õcjg mLÕi cjgH j v· cjgW ·ekL .nja .gLÕ icjc jkuJ tuY qN.· (1966)` gitudIe\znj b.
(16) gHj K[êDzkjptitjkLÕcj likjkqukj aeK>cjar.mNihjezN.j/>r~ likjkqukjezN.j/>gHjwW· dHjlikjkqukj
tup js ui tja lu ·li ukj spj ku Ea eK>cj r. percjp ui n j\dpj` aeK>cja r. spjkuE percj mN ih j eku .· percjeynj qN .cj
(International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights) eku . · dH j l i k j k qu k j t u p j s u i t j
alu·luikj spjkuE aeK>cj ar.ek.nj; Õcj eku.· percj ;ÕcjkW .nj (International Covenant on Civil and
Political Rights and Potocol) tajr~ ×Uek.·DRuJezN .j kulqmgàgHj likjs·cjlel.cjtr, aeK>cjar.mN ih j
alu·luikjmWY eku.· likjkqukjezN.j aeK>cjar.mNihj ltU/>gHj p·cjpek.·tuY ek.jKos xpedaeK>cjar.mNihj
alu·luikjmWY (International Bill of Human Rights) r~
×U li kj lel.cj tr, aeK>cj a r.mN i h j alu · l u i kj m W Y li kj kqu kj ezN . j / > spj ku E a eK>cj a r.mN i h j
m·kjtitjkLÕcjlwjgHj qBoDwjdQn hW·tupjtNhj\K. spjkuEaeK>cjar.mNihj×W·dM·cj bJu\pcj/>qW.cjer.cjgHj T½,dM·cjr~
aeK>cjar.ek.nj;Õcj eku.· percj;ÕcjkW.njtajwW· qBoducjektj (tnjto) lÐêmNihjmWYmWY (Individual Rights)
er.cj~ ltUmNihjmWYmWYgHj ×UkuE;ÕcjTicjdwj /uitj ea.njm.nj tupjtonYkY lkjqnjsRuitj w>deltjbro (Liberal)
;Õcjpluitjer.cj qà,tuY ;ÕcjaeG.ef.aje\bwjm·cj eku.· ;Õcjlupjgek.· quEeyHwjeltj tuYkLÕcjlCÕEgHj hW·tupjsuitj
ekW·r~ qWkjv,;ÕcjkW.njgHj kuEaT·kjapcj percjkuEpv.` qCi#.nj` percjRumjgpjmNihj eku.· percjaRuJabcj
TtjyukjtajgHjwW· kitjvIqMhjto kulikjkqukj percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· percjeynjqN.cjtajer.cj
g,tuY ;Õcjtaj$ajgHj T·kjgl.nj likjkqukj percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· percjeynjqN.cjtajgLÕicjr~
s×UlikjkqukjezN.j/>$aj qPdtnjkLÕcj qN.· (1966)etajtuY ek.jBikjkLÕcj ;ÕcjgmLÕicj gW·TpkjsMtjtY
likjkqukj$ajr~ Sg, lajkLÕcj (10) qN.·tuYmH ;Õcjlupjgek.·kulqmgà (35) ;Õcj TpkjkLÕcjsMtjtYtuY
likjkqukjgHjelwj \zhtjKuihjkLÕcjr~ gW·lzuYlzm·cjgHj spjkuElv.tj aeK>cjar.mNihjtaj$ajtuY nkuE;Õcj
gmLÕicjtaj gW·ducjtYm.njgHj esN.njT½,dM·cjr~ kisËaeK>cjar.mNihjtajgHj spjkukisËpercj;Õcjzkuer.cj qPkLÕcjlwjqmÐJgHj
×U; Õcjg L , kwj taj gW· ek.pj k.Y m .nj d,p· kjku E ]tcj gH j w W· qWkj ; Õcj lCÕ E taj aDi k dH j a Kkj a Ku Y r ~ lv.tj
aeK>cj a r.mN i h j g H j ;Õcj T· kj g l.nj d M · c j ezN . j ku E \zhtj kJ u elwj ntY n zu i c j g H j gW · Tpkj s M tj tY li kj kqu kj
spjkuEaeK>cjar.mNihjlCÕE hW·eqcjmà, bWYmgLÕicjtajgHj dHjky[.njdM·cj$Jfuihjr~ xpm. ø v·cjro;Õcjaemrik.njgHj
likj kqukj aeK>cjar.mNihj p: YkuEkulqmgàgHj hW·TpkjlwjsMtjtY $Jr~

21
spjkEuaeK>cjar.mNihjtYu aDik likjkqukjezN.j/>$aj m·kjkLÕcjlwjgHjwW· spjkEudQn hW·tupjtNh j\K.dM·cj
spj kuE a eK>cj a r.mNi h j bJu \pcj / >qW .cj ×· W dM · cj g Hj T½ , m· c jqkjqI r~ p: Y li kjkqukj aeK>cj ar. percj ;ÕcjkW .nj
eku . · ek.nj ; Õcj g H j ;Õcj lu p j g ek.· li kj kqu kj taj d,erH j eqH j as.· a eK>cj a r.mN i h j tY u d,mcj m W Y kE u
aeK>cjar.taj$ajer.cj gjH K[êT½ ,lwjr~ p: Yli kjkqukjtu pjs uitj aeK>cja r. percjp uin j\dpj` percj mNi hj
eku . · percj e ynj qN . cj taj tmj R u i h j m N Õ · d M · c j p: Y ; Õcj z ku taj g H j /u i tj q P m .nj sk.rpj s pj tu Y tcj m p>lu p j
p:Y li kj kqu kj g mL Õi cj taj gH j v·c jg W ·totkj tu in j kL Õcj gH j d,gs.nj ekL .njer.cj qà, r~ hu itjg H jr likj kqukj
spjkuEaeK>cjar. percj;ÕcjkW.nj eku.· ek.nj;ÕcjtajwW· dHjv·cjrobuJ\pcj gW·ektjaerwj Dm·kjRupjro bWYm\phje\phjr~
aeK>cjar. percj;ÕcjkW .nj eku. · ek.nj; ÕcjtajwW · nkuE aluEaqI;Õcj percj qL,pW, ek.nj;Õcj zkumWYmW YgHj
v·cjhW·gW·pl.pjpTuY zuJkpuikjd,gHj sEudN.sW·lwjr~ likjkqukj tcjtupjsuitj aeK>cjar. percjpuinj\dpj` percjmNihj
eku.· percjeynjqN.cjtajwW· \dpjrtjtmjRuihjmUl ;ÕcjzkugHj nYkY/uitjqPm.nj Dm·kja.Rupjro rpjspjsk.a.
quikjkjqIqIr~ huitjgHjr aeK>cjar.taj$ajwW· nkEuv,;ÕcjkW.nj mNÕ·ap:Y;Õcjzkut· aeK>cjar. percjpuinj\dpj`
percjmNihj eku.· eynjqN.cjtaj v·cjgW·totkjtuinjm.nj elMcjasIaznjgmLÕicjt·gHj nkEut.l[Õicjwtj aluEaqIt·
ercj tLÕ cjD m· kj T½, lwjr â
likjkqukjtupjsuitj spjkEuaeK>cjar. ek.nj;Õcj eku.· percj;ÕcjkW.nj
(International Covenant on the Civil and Political Rights-ICCPR)
aeK>cjar. spjkEuek.nj;Õcj eku.· percj;ÕcjkW.njtajwW· gW·SuEektj Dm·kjT½,lwj p:Ylikjlel.cjtr,

aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWY qkutjpTmr~ qN.· (1966) gHj ×Ukulqmgà qPdtnjtuY likjkqukjtupjsuitj
spjkuEaeK>cjar. ek.nj;Õcj eku.· percj;ÕcjkW.nj lm[ÕJlupjkLÕcj p:YqN.· (1976)` gitum.tj (23) gHjwW· puidj
(53) puidjp>lupjrâ puidj (6) sEusuipj (27) gHj aeK>cjar. spjkEuek.nj;Õcj eku.· percj;ÕcjkW.nj puidj (6) sEusuipj
(27)gjH eq.cjT½,Dm·kjlwj atuicj bWYqM wjwW ·r~
puidj (1) puidjkL.auitj p:Ylikjkqukj tupjsuitj aeK>cjar. spjkEuek.nj;Õcj eku.· percj;ÕcjkW.nj ` eku.·
aeK>cjar. spjkEupercjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· percjeynjqN.cjgHjwW· zM.pjpjmNihj aeK>cjar. ef[·qàÕtjqW.tj
×·W r~ p:Y likjkqukjlMÕ hjgHj zM.pjp jmNih jwW· quJmp>lupj aS·cjpercj;Õcj kW.nj percj puinj\dpj` percjmN ihj eku.·
percjeynjqN.cj gW· ef.aj e\bwjtotkjtuin jtajg Hj aeK>cjef[·qà ÕtjqW .tj qL,pW ,×·Wer.cj Dm·kj T½,lwjr~
pu i d j (2) ;Õcj lu p j g ek.· li kj kqu kj taj w W · mN i h j m tnj to d M · c j ap: Y b W Õ i c j p y[ÕE d N kj t aj g H j mN i h j lu p j a ew>cj
22
mNÕ·p:YsIercjeqN.wjDwj kMinj;Õcjt· quJfauitj ak.Yar.luEmH hW·mWYkuEpã\K.mWYq.j q¡,kuEaeK>cjqucjsquicj aeK>cjar.
likjkqukj lMÕhj$ajr~ d,mcjmWYkuE aeK>cjar.taj$aj qWkjmNihjtajgHjr~
puidj (3) ;Õcjlupjgek.· likjkqukjtajwW· hMYkuEpã\K. mNihj±t· mNihj|bomWYq.j aeK>cjar. mp>lupj p:Ylikjkqukj
taj$ ajgHj ±t·|bohW·R uY aeK>cjducjsquicjtupj qMhj q¡ ,ducjkuE l[Õicjer.cj~
puidj (4) p:Yak.Yar. k.etMcjgHj nkuEaluEaqI aeK>cjar.lCÕEtajgHj puicj\K.zUeT.·gW·kuJelwj aeK>cjar.
gyui cj lm[ÕJm Ni hjm WY ` aeK>cj tu pjqMh j gtmu kj eqN.wjx ped` aeK>cjDwjp etHj qL ,pW, ` aeK>cjb L, ×U p:ÕE p: Õi kj p[Yp [.·`
aeK>cj bL, ×U qP;i kjgL ÕY` aeK>cj bL,×U ef[·T·cj s.tj qWkjgtHj` aeK>cjb L,/,titj×U percjkelcj ektjaerwj
pRUtYukLÕcj nkuExped mpÐ·aeK>cjbL,tajgHj kM.tjlduEkuJ` zUeT.·lwjkuJ ekL.njhW·gW·~
puidj (5) rnjtMaj mikjgW·pluJpl.j aeK>cjar. mp>lupj likjkqukj$ajtuY v,luEmWYelwj qucjes.Ylikjkqukj
$aj hW·gW·r~
puidj (6) zM.pjmNihj aeK>cjgyuicjlm[ÕJ×·Wr~
puidj (7) v,luEmWYmH ekL.njqP bWYmDznj]k·]k eku.· v·cjhW·gW· md,ducjsquicj percj;ÕE;iÕkj hW·tupjkEumNihj~
puidj (8) v,luEmWYmH kEuqP;ikjgLÕY eku.· nkuEqP;ikjpLkjtuY sk.ekL.njkemL.njgHj qPhW·gW·~
puidj (9) p:YzM.pjmNihjgHj aeK>cjducjsquicj aeK>cjqL,pW, eku.· aeK>cjguJkLÕJ×·Wr~ v,luEmWYmH rpjekLcj hW·mWYkuEbbWYDwj
hW·gW·â
puidj (10) v,meh.·¾bJlwj percjqL,pW,tajgHj d,×W·kEut.l[Õicj percjSkjeS.· erHjeqHjrogoer.cj~
puidj (11) v,luEmWYmH kuEgtHjhW·m.njtuY ef[·T·cjhW·gW·~
puidj (12) ap:Y;ÕcjzkugHj zM.pjpjmNihj aeK>cja.kLÕcjqL,pW, eku.· aeK>cjlupjtitj ;Õcjzku ×·Wer.cj~
puidj (13) ek.nj;ÕcjqA.cj lupjkLÕcjap:Y;Õcj nkuEbbWYDwjtajgHj nkuExpedehcj aeK>cjbkjptitj ×U;Õcj×·Wr~
puidj (14) p:Yxped amér.zwtj eku.· buJgW·sIercjeqN.wjDwj (tr.,m) gHj zM.pjpjmNihj gtmukjeqN.wjxpedgHj
mNÕ·kEupercjtupjqMhjtajer.cj~ nkuEqkjqI K[ÕitjtjpLÕitjtj duhj×·Wm·cjer.cj hW·gW·ef[·qàÕtjqW.tj$Jmà,
p:YmNihjgHj duhjhW·mWY~
puidj (15) aKicjhW·gW·qmÐJlwj nkuEamér.zwtj$J v,luEmWYelwj kelcjes.Ygbutj kemL.njkLÕcjlwjtajhW·gW·~
puidj (16) dN.YluEdHjdHj gtmukjeqN.wjxpedgHj aeK>cjnddHj mNihjmWY×·Wer.cj~
puidj (17) percjpUguE mNihjmWYmWY` qCi#.nj` kuEektjlikjtaj hW·mWYkuEeqN.wjlupjpTuYkuJ eku.· npercj hW·mWYkEubbWYDwj
qPper·gu$jqikÉ. mNihjmWYmWY hW·gW·~
puidj (18) zM.pjpjmNihj mNÕ·kuEaeK>cjDwjpetHj lv.tj´ erHjeqHj bWYmqL,pW,r~
puidj (19) zM.pjpjmNihj mNÕ·kuEaeK>cj K[pjscj\Kcj huJptitj bWYmqL,pW,r~
puidj (20) tr,w>d TpkjkL.kj v·cjek.njgkU` q.qN.taj gW·k:ÕhjemL· v,qkajgmLÕicj` percjpkJupr.pj
(lWpjpkJu)gmLÕicj` percjp:ÕEp:Õikj qPper·tajgHj d,t.dN.kM.tjlduE nkuExpedr~
puidj (21) mNÕ·kuEaeK>cj ek.·kel.· bWYm/uihjll·r~
puidj (22) zM.pjpjmNihj mNÕ·kEuaeK>cj dkjgek.·´ p>lupjqL,pW,r~
puidj (23) zM.pjmNihj±t·mNihj|bo suipjawY nkuES×¡ aeK>cjef[·dN.YainjT·cj` aKicjpãtr, v,qkajgHj aeK>cjar.
±t·|botaj mNÕ·kEuaeK>cj t.l[ÕicjgW·tupjqMhjr~
puidj (24) aeK>cjar.ek.njcC.j awYhW·suipj$JtajwW· p:Yar.mcjmWY aeK>cjar.gHj hW·pã\K.mWYq.j d,mcjmWY
aS·cjtupjqMhjr~ zM.pjpjek.njcC.j mNÕ·kEu aeK>cjdHjek.nj;Õcjr~
puidj (25) ap:YkuE;ÕcjgHj zM.pjpjek.nj;Õcj aeK>cjp>lupj #.nspjkuEv,;ÕcjkW.nj` aeK>cjkuEm.Y RuYsHjaluEaqI
eku.· aluEzku aeK>cjlupjducjRuY ×·Wr~
puidj (26) zM.pjmNihj gtmukjeqN.wjxpedgHj aeK>cjtupjqMhj×·Wr~ p:Yducjektj percjmcjmWYxpedgHj pWmpã\K.eT.·hW·gW·~
puidj (27) gkUek.nj;Õcjarcj` spjkuEpercjq.qN. eku.· aerwjB.q.´ eynjqN.cj mNihjgek.·ea.njtaj

23
mtnjtodM·cj ap:Y;ÕcjtajgHj kM.tjlduEhW·gW·~
puidj (28ø53) tajgHj Dm·kjT½,lwj t.l[ÕicjkmjmtI aeK>cjar.mNihjtajr~
suE suipj qN.· (2004)` gitueg[.nj gHj li kjkqukjtupjs uitj aeK>cjek.nj; Õcj eku.· percj;ÕcjkW.nj gHj
(148) ;Õcj qPdtnj TPkjsMtjtYtuY (8) ;ÕcjgHj TPkjsMtjtYkuipjkL. (p$.m)r~
likjkqukjtupjsuitj eScjkuEaeK>cjar. percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· eynjqN.cj

(International Covenant on the Economic, Social and Cultural Rights-ICESCR)
tcjp>lupj p:Ylikjkqukjtupjsuitj eScjkuEaeK>cjar. percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· eynjqN.cjtajwW·

Dm·kjT½,lwj likjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWY p:YqkutjdutiygHj SuEv.tjektjr~ bWYetMcj
aeK>cjar. percjsqucjm·cjs·cj` percjpv.` percjTtjyukj eku.· percjmNihjRumjgpjtaj p>lupjr~ tcjncj
taj bWYmgLÕicjgHj kL.hW·gW·suipjqN.· (1948) etajr qPsMtjlwjtuYtuYr~ aeK>cjar.taj$aj qWkjgW·totkjKuihj
tuinjgHj gek.·qM.kemL.njgL,kwj (ILO) dkjptnjlwjqN.· (1917) etaj gs.njekL.njkLÕcjd·Mcj suEkuEtCY$ajr~
li kjkqu kj$ ajg Hj K[êptitj lwj qN .· (1966) tuY qN. · (1976) gi tu g[.×ìw >rI (3)gHj lm[ÕJlupj kL Õcj r~
sui pj qN . · (2004) gi tu eg[.nj (9)gH j (149);Õcj Tpkj sM tj tY qP kL Õcj dtnj tu Y (7);Õcj g Hj Tpkjlwjs MtjtY
ku i p j kL . (p$.m)r~
p:Y li kjkqukj$ ajg H j p>lup j pu id j (31) r~ pu id j (1) (3) (5) p>lu p jm · cj p: Yli kj kqu kj tup js u itj
eScjkuEaeK>cjar. percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· eynjqN.cjkEu likjkqukjtupjsuitj spjkEuaeK>cjar.
ek.nj;Õcj eku.· percj;ÕcjkW.njtajwW· ]kpjtupjdM·cj v,qkajr~ puidj (1) p>lupjm·cj p:YlikjkqukjquJ/>gHj
aeK>cjaluE zkuef[·qàÕtjqW .tj (Self Determination) wW· Dm·kjT½,lwj dHjaeK>cjar. zM.pjmNihj er.cj~
p: YmN ihj gHj aeK>cj ar. ef[·qàÕtjqW. tj× ·WtuY p:Y aS· cjal·cj percj ;ÕcjkW .njg Hj aeK>cj ef[·qà Õtj qW.tj v·cj ro
mNÕ·kuqL,pW,gHjkuJ qWkjpercjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· eynjqN.cjtaj gW·totkjef.aje\bwjtuinjgHj aeK>cjv,taj
ef[·qà Õtj qW.tj×·W er.cj qà,lwjr~ pi udj (3) mp>lupj p: Ylikjkqukj quJ/ >gH jwW· mN ihj|bo eku. · mN ihj ±t·taj
aeK>cj d u c j s qu i c j aeK>cj a r.mN i h j t aj qu J f au i t j × · W r ~ qW k j g W · d u c j s qu i c j q.j $ aj g H j alu E a qI t aj
d,ekL . nj ercj tLÕ cj kuE er.cj Dm· kjT½, lwj r~ pu id j (5) mp>lup j p:Y li kj kqu kj qu J/ >gH jw W· ltUa eK>cj ar.
mp>lu pj dM· cj p:Y li kjkqukjtajg Hj d,sEu dN. kEu percjf· kjp kwj ;ÕE;Õikj ×U percj ercjtL Õcj´ percj pui cj\K. pW mp· kj
aDi pPÌebLtjmH .gHj K[êDm·kjT½,lwj r~ pu idj (6) su Esui pj (15)gHj p·kj eq.cj kl,lwj aeK>cja r. qP etMcj kuE
li kj kqukj g H j r ~
tcjaDik mp>lupj p:YlikjkqukjtajwW· ø
pui dj (1) likjkqukj tupjs uipj spjkE uek.nj;Õcj eku.· percj;Õcj kW.nj kuJ` likjkqukjtupjsui tj eScjspj kuE
percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· eynjqN.cjtajkuJ puidjkL.auitj p:YlikjkqukjquJ/>gHj p:YzM.pjmNihj mNÕ·kuEaeK>cj
ef[·qàÕtjqW.tjr~ p:Ylikjkqukj lMÕhj$ajgHj zM.pjmNihjwW· mNÕ·kEuaeK>cjef·[qàÕtjqW.tj bWYmqL,pW, p:Ypercjpuinj\dpj`
percjmNihj eku.· eynjqN.cj gW·totkj ef.aje\bwjtajkuJ quJmp>lupj aS·cjal·cj percj;ÕcjkW.njtajr~
pu i d j (2) ;Õcj m lu p j lwj gek.· li kj kqu kj taj w W · aeK>cj a r. mp>lu p j d M · c j p: Y li kj kqu kj taj $ aj g H j
sk.tmjRuihj mNÕ·p:Yzku auitjaes.njtajtuY v·cjgW·suipjaS·cjqLÕcj quikjkjm.njgHj d,ercjtLÕcjkuE aS·cjcjer.cj~
puidj (3) ;Õcjmlupjgek.· likjkqukjtajwW· hW·pã\K.mNihj±t·mNihj|bomWYq.j aeK>cjar. mp>lupjm·cj p:Ylikjkqukj
lMÕhj$ajgHj ±t·|bohW ·rYu aeK>cjducjs quicjtu pjqMhj d,ducjkEu l[Õicjer.cj~
24
piudj (4) nkuEaluEaqIgHj ptwj$.kuE qWkjgu$jfuEmNihjgmLÕicj p:Ygek.·mNihj mNÕ·p:YeqN.tjdImwjker|zIgHjtuY aeK>cjar.
meTkj±kikjlCÕE taj pui cj \K.m.nj r~
puidj (5) nkuEtcjrnjtMaj mikjgW·pluJpl.j aeK>cjar.taj mp>lupj p:Ylikjkqu kj$ajtuY v,luEmWYku JdHj`
gek.·lu EmWYkuJdHj` aluEaqIlEumWYku JdHj ekL.njqP hW·gW·~
puidj (6) aeK>cjar. mp>dM·cj p:Ylikjkqukjtupjsuipj eScjspjkuE aeK>cjar. percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.·
eynjqN.cjtajgHj mNihjluEmWYkuJdHj` gek.·lEumWYkuJdHj` aluEaqIlEumWYkuJdHj rnjtM·mikjgW·pluJtYu sk.likjkqukj$aj
nYtNh jh W ·g W· ~
piudj (7) hW·mWYkuE percj;ÕE;Õikj pã\K.mWYq.j zM.pjmNihj aeK>cjgL.YkemL.nj` aeK>cjtuinjtnjebÐ.nj` aeK>cjebÐ.njtaj
×·Wr~ d,kuEsuEdN.ku pWhW·mWYkuEhuitjfuE tLkemL.nj ptitjekL· ×UkemL.njkuJ` sk.kemL.nj aDm?tajgHjkJu p:YaluEaqIgHj
t.l[Õicj×·W r~ qM. kemL.nj qWkjmN ihj|bo taj tcj ducjl[i Õcj ak.Yar. p:YdN.YkemL.nj v·cjhW ·qwj×Um Nihj±t·gHj
t.l[Õicj mNÕ·kuE aluEaqIr~
puidj (8) zM.pjmNihj aeK>cjdkjptnj gek.·qM.kemL.njqmgà` aeK>cjT½,S×¡` aeK>cjp>lupjp·cjet.Yku gek.·qM.
kemL.njgL,kwj ×·Wr~
puidj (9) aeK>cjar. percjRumjgpjmNihjgHj aeK>cjducjsquicj×·Wr~ p:YaeK>cjducjsquicj aeK>cjar. percjRumjgpjmNihjgHj
lupjaew>cj aeK>cjwIyY` nkuEaeK>cjgxÕY ducjsquicj]qnjgitu` tcjducjl[Õicj aeK>cjqL,gLwjgNo` tcjducjl[Õicjlm[ÕJ`
tcj d uc jl[Õi c j mNi hj a .yu kj ezN .j b [ÕTo` tcjd u cj l[Õic j percj gW ·d W EÕ qr hW· rnj lwj mW Yq.j` tcj du cj l[Õi cj cC Õhj elY
ptitjeT.· ×UkemL.nj` tcjducjl[Õicj kMinjqCitajr~
pu id j (10) percj mcj mW YkM in jqCig Hj aluE aqI ektjt.l[Õic j d,ercjtLÕcj ekL .njkuEer.cj~ miekL. nj kemL. nj
eku.· percjmcjmWY ek.njcC.jtajgHj d,kuERuJbcjmcjmWY auitjaes.njer.cj~ d,suEdN.kEu ×UptitjprY percjpuinj\dpj
ltU ek.njcC.j r~ a.yukj ekL. njkemL.nj ek.njcC. jtaj gHj d,qPkuEpui cj\K. qmÐJer.cj~
pui d j (11) qW kjeqà .· R um j gpj tu h j qM h j aS· c ja l· cj percj m N ih j m· c js · cj g H j alu E aqI t· d,ekL. njku E er.cj ~
mdHj tcj× ·W pM ikj qWkjg W· Ru mj gpjtuh jqM hj aS· cj al·c j percj mN ih jm ·c js ·c j gW· Ku ih jm ui hj to tkj tu in j aS·c ja l· cj
percjmNihjm·cjs·cjgHj lupjaew>cj mRumjgpjku sNs` y.tjpeÈ.·` elMcjkemL.njqCi#.nj spjkEum·cjs·cjtaj quJfauitjr~
pui dj (12) percjTtj yu kj v,;ÕcjkW. nj taj qL Õcj au itj spj ku E su itj eku .· spjkuE Ru p jm Ni hj taj /ui tjqPm .nj
d,bepcjkuEer.cjgHj t.l[ÕicjaluEaqI ×·Wr~ p:YaeK>cjar.taj$aj guJkLÕJtuY ×UkuElv.tj percjTtjyukj
eku.· tcjmkitjvIkEu percjpWIpWêelwj lupjaew>cjr~
puidj (13) a.yukjawY` v,K×¯k.yey.cjy.` ek.njz.tj qM.kemL.njSuY|p·cj` ek.nj;Õcjarcj` ek.njcC.j×U
percjq.qn. lMih jmNih jmea.njtaj quJfau itj zM .pjpj mNihj aeK>cj ebÐ.njpv.×· Wr~ aS·cjpv.qwjau itj
tnj mUlgHj d,ebÐ.nj hW·d,ku E]qnj tajer.cj~
puidj (14) qWkjgW·dHjebÐ.njlikj tnjmUl hW·d,kuE ]qnjtajgHj d,l,ef[·kEu elMcjasIaznjtuY Dm·kjRupjro ercj
tL Õcj er.cj ~

25
pu idj (15) p: Ypercj eynj qN. cjgH j zM.pj mNi hj aeK>cjp >lup j qM,hW ·k p:Y percjgu $jfu Eto tkj pv.gt.pjeKtj
qipP·gHj aeK>cjducjsquicj×·Wr~ mNihjmWYmWY ltUekkjqk. pv.qipP·` likjptj` pv.quKumt·wW· spjkEuqW.cjsuitj
eku.· qW.cjRupjtajgHj d,ercjtLÕcjkEu percjmcjmWYtajer.cjâ
likjpuidj×Ugek.·gL,kwj ptuinjT½,lwjq.j$ajgHj zM.pj;Õcjlupjlwj gek.·kulqmgàtaj d,edàtjbkj

er.cj~ Sg, ywjrhW·edàtjbkjmà, nnYluE ektjaerwjgHj ef[·lwjK[ÕitjtjpLÕitjtj hW·mWYr~ percjektjaerwj
li kj kqukjkuE li kj lel.cjtr,gH j hW· tu pj v,qkajr ~ li kj lel.cjtr,gH j lup jg ek.· ku lqmgàm à,
pu idjp >lup j atuic jlikjlel.cj tr,gHj d,edàtj bkjer.cj nnYtup jlwj sui tjr~ ywjr f·kjp kwj aeK>cja r.
mNihj atuicjpuidjp>dM·cj likjkqukjgHjmà, ektjaerwj puitjtjqÒÕtjtjgW·r~ likjkqukj lCÕEtajgHj ;Õcjlupjgek.·
kulqmgàd HjkuJ elwj sW·lwj tcjey.cjy.g,tuY hW·TpkjsMtjtYelwj ×· Wr~
qM.njgmLÕicj eku.· nYkY gW·ercjtLÕcjgmLÕci j
(1) likl
j el.cjtr, aeK>cjar.mNihj alul
· ik
u mj YgW Hj eScjspjdcM· jkEu mH.znjtajquJfauith
j .* muhit
u ej r.*
(2) puidjlikjp>lupjdM·cj p:Ylk

i jlel.cjtr,kuJ` likjkqukt
j ajkuJ qufJ auitjgHj nkuEpuOmNihjmWYkJ`u qugJ ek.·
mNihjtajkuJ gW·ducjsquicjm·cj epcjcjkuJh.*
(3) ywjrgW·ducjsquicjmà, percjq.jluEtaj p>lupjkeuJ r.* buJ\pcjluE kut

E quikj kupuOmNihjtajer.*
(4) ywjrhW·gW·ducsj quicjm,à bu\J pcjq.jluE ktuEdHjzk

uJ puikk
j Eu mNihjpuOtajer.* dduk
i q
j .jluE ktudE pHj :k
Y Eu Bwm·csj ·cjtnj
totajer.*
(5) kLÕcjzuJkpuikjd,puOtajtYu buJ\pcjq.jluE puOtajsuEdN.gW·gHj K[pjek.·DRuJ qIkLIv,qkaj×·WkuJh.* ekcjK[pjqIkLI

v,qkaj×·Wh.*
26
aKnj (2)
percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj ap:YkMinj;ÕcjbM.
ap:YkEuqN.· (1962) s×UkEudpjpN.njtaj qJektjawEu ap:YkMinj;ÕcjbM.gHjtYu dpjpN.njtaj ;ÕE;ÕikjqPm.nj
au pjD upj kLÕ cj nddHj bJu \pcj n.n.q.jrâ alEua qIp N.nj (ek.jg,) naf (×i ucj c·et.j ea,K[mj,q.y.er,×Hc j<
fW·Á|fÕi,er,ek.cjsJ) taj aupjDupjkLÕ cjkMinj;ÕcjgHj sEukEuv,;ÕcjkW.njtaj K[Idr.cjekL.njqP mWYmWYhW·m.njgHj nkEuamicjdpjpN.nj
kertj D rtj kL Õ cj nkY b W Y m gL Õ i c j r â ap: Y kE u lÐê;Õcj dN . Y lM i h j m N i h j mN Õ · g L Õ i c j taj g H j qu c j es.Y s k.to T· c j p Ri u c j
(eT.kjlHm j,er,) gmLÕi cjtaj v·cjv,mH.znjtaj gW·eTcj ebLtj ´ gW·d Hjsiutjq·qy lÐêv,mWY eku.· v,mWYgHj tYu
fnjb dH jm ·c j Dwjefkjtki utj v,qÒaja iu tj râ ap: Yd N. YedqtW ÕE r, dN. YmN ih jea.nj tajg Hj alE ua qI pN .njtaj
qucjes.Yto \zhtjdpjpN.nj´ lWhjgmLÕicjtajtYu ;ÕE;ÕikjliunjDliukjlwj v,hW·epcjsiutjkEu dpjpN.njtaj qM,hW·k
qJukEuv,mH.znj Dm?t.tajgmLÕicjgHjelwj d,ducjp[Yp[.· nYn.n.q.jkJurâ dpjpN.njalEuaqItaj ;ÕE;Õikjm·cj v,mH.znj
ek.njkMinj;ÕcjgmLÕ icjgHj f·kjpkwjm·cj aeK>cjar.mNihj apuicja\K.eqN.tjeqN.wj ÇÕcjqA.cjgmLÕicjer.cj v,gL,kwjtaj
v.tjkLÕcj râ lÐêar. dpjpN.njtaj ekL.njqPm·cjtajgHj v,;ÕcjkW.nj hW·g· cjhJup ·kjpÐitjmWY q.j d,cCitjb /mj
lwjg Hj elwj dH ja .v·c jedàtjw tj mW YkJ utYu lÐêar. v,g·c jkelcjh Ju Dm·kjp Ði tj pRUdu hj dpj pN. nj taj m/kj
el.njlwjduhjgmLÕicjgHjelwj v,pÐÕinjT½,taj qJukEud,ducj kelcjdkjwYqPqN ;ÕE;Õikj mWYalnjpLnjrâ
hiutj×U gy·kjdpjpN.njtaj ;ÕE;Õikjm·cjtajgHjr v,;ÕcjkW.njtajwW· nddHj v,dHjddiukjgmLÕicj d,|p·cja.m·cj
bdiu pj h· cj\p.j mNÕ ·edqpy[ÕE gmLÕ icj tajtYu a.tj du cjektj nddHj ek.nj; ÕcjqA.cjg mL Õi cjkJu ´ nddHj mNi hj|p· cj qL .Y
dN.YwY> kemL.njgmLÕ icj d,a.ekL.njsm·cj ap:Y;ÕcjqA.cj´ ;Õcjziucjwutjduihj mpÐ·kEu ;Õcjeq·(Thailand)´ ;Õcjai×¡iy(India)´
;Õcjebnj gl.edtj(Bangladah)gmL Õicjtaj lM ihjgL ÕicjkLÕcjm ·cj zM.pjqN.·râ ap:Y kEuqN .· (2008)gHj v,dHjddiukjm NÕ·
ap:Yedqpy[ÕE (;Õcjeq·øbM.) gHj lMihjainjT·cj mWYkiu!j\pcjcj×W·er.cj ×UkEugek.·ercjtLÕ cj ekcjk.mNihj ;ÕcjqA.cjn.n.
ptitjkLÕcjlwj likjducjsIercj×W·tYu v,d,ducj|p·cjdN.YwY>kemL.nj d,a.ekL.njsm·cj ap:Y;Õcjziucjwutjduihj lMihjmNihj
/iutjpi\pek.!ikiu!j×W·râ ap:YkEulMihjgmLÕicjtajgHj ek.njgkUmnj mNÕ·ap:Y;Õcjeq·gHj (7) kiu!j\pcjcj×W·râ
alEuaqIpN.njtajwW· hW·ektjpMikjS×¡ v,;ÕcjkW.njtajmWYq.j ¤¤qWkjkMinj;ÕcjgW·totkjõõ hJug,q.jwW·tYu
f·kjpkwjkLÕcjm·cj aeK>cjar.mNihj m·kjkjgtwjwjrâ tcjqàÕtjqW.tjgmLÕicjtajgHj ekL.njqPepY>qIkLI qCitjtj\z\ztYu
ektjtcjtupjsiutj kwjpEuereyHnj (Corporation) kEukMinj;ÕcjqA.cj mT·kjm·cj gl.nj alEuaqIpN.njzkugHjtYu
ekL.njpÐitjm·cjprY qWkjzkuaiutjrâ kemL.njalEuaqItaj f·kjpkwjm·cj aeK>cjar.mNihjgmLÕicjgHj kLÕcj×UpIWbWÕicj
dpjpN.njgmLÕicjtajtYu v,;ÕcjkW.nj Dm?t.tajehcj d,ducjBYrâ spjkEu percjkemL.nj pÐitjpL·cjqMÕhjD>tjgHjkJu´
pL · c j e kL c j D >tj (ern· S J ) gmL Õ i c j k J u t aj g H j d,qu c j es.Y d pj p N . nj g L Õ i c j tY u dN . Y d pj p N . nj × W · g L Õ i c j g H j dH j d N . Y f · k j p kwj
aeK>cj a r.mN i h j g L Õ i c j r â kep>tj q y· z .t mti t j × U k M i n j ; Õcj g mL Õ i c j g H j alE u a qI p N . nj t aj qW · s m· c j k E u
;Õcj qA.cj g mL Õi c j er.cj g H j v,;Õcj kW . nj taj /i u n j tJ kJ u elwj gu $ j f u i ljg mL Õ i c j taj g H j v,;Õcj kW . nj taj hW · g W · d u c j
sqiucjqkjqkjrâ qB.wqy·z.t mtitj×UkMinj;ÕcjgmLÕicjgHj qWkjgW·qucjes.Y ptYufiuljv,;ÕcjkW.nj´ ptYufiulj
dN.Ydkjptnj ef.aje\bwj;ÕcjtajgHj hW·eqcjtYu pek.·pekwjm·cj \dpjrtj´ qWkjek.nj|bozkuaiutjrâ

27
alEuaqIpN.njtaj Dm·kjRu pjro qWkjelMcjkemL.nj ekLcjqMÕhjD>tj´ ekLcjD>tjgmLÕicjtajgHjhW·gt.pj
percjf·kjpkwjaeK>cjar.mNihjelwj m·kjtitjkLÕcjkJurâ s×Uef[·a sIaznj elMcjkemL.njgmLÕicjgHjtYu alEuaqItaj
d,ef[· kLÕ cj d pj p N. nj a]k.edq v,;Õcj kW. njtaj gL Õ ic j kE u lM i hj dpj râ qW kjd pjp N .njg mLÕ i cj gW · m· c jtnj toa .kJ u
dN.YtiqL.tjt· qWkjgW·ekL.njSkj pL·cjqMÕhjD>tjgmLÕ icjgHjelwj v,;ÕcjkW.njtaj d,pY>kEudN.YtYu qWkj]qnjcCÕhjelYgmLÕ icj
d,ducjeS.·elcjlwj tikLaj´ w>bC´ qCi#.njdN.YwY>tajgHj cCÕhj]qnjbNtjvivelwj v,;ÕcjkW.njtaj hW·kelcjgW·râ
dN.Yv,;ÕcjkW.njgmLÕicjtaj gW·tEukLajw>gmLÕicjgHj dpjpN.njtaj qJektja×uicjaTkjtYu sk.eT.· qWkjekcjk.
dpjpN.njtajgHjrâ qWkjgW·qiucjKN· dN.YwY>dpjpN.njtajgHj v,;ÕcjkW.njtaj d,BiucjqiucjkEukJutYu ezW.·mqWkjek.njpN.nj
taj gW·squcjRumjgpjgHjelwj v,;ÕcjkW.njtajpLnj d,fnjznjkEurâ dpjpN.njalEuaqIwW· ×UkEubhEuet· hW·kEuncjezW.·m
qWkjek.njpN.njtajmà, dpjpN.njmNÕ ·p:Yedqr,taj bkjk·kjm·cj qCÕe]q.· ×Uv,kW.njtajpLnjrâ v,kW.njmNÕ·ap:Yedq
a]k.a.yukj (13 kEu 60) qN.·gmLÕicjgHjelwj d,a.kEum·cj\zhtjkemL.nj nnYaDm?gmLÕicjtuY ×Ugy,siupjtCYpLÕitj
v·cj;ikjpLkjkJu d,efkjm·cj amicjpN.njtajgjHrâ atiucjmWYd|mipj pL·cjqMÕhjD>tj met.YSkj$.lwjgHj v,;ÕcjkW.njtaj
d,a.kE um·cj \zhtjkemL.njkJ u´ qWkjpL·c jqMÕhjD.tj gmLÕicjtaj gW·gJukLÕ JgHj v,;Õcj kW.njtajpL nj d,mcjkE ukcjrâ
v,mH .znj ek.nj kW. nj r , mNÕ · ]kpjkEu pL · cj qMÕ hj D >tj gmL Õi cj taj d,duc j p[Yp [.· m ·c j kE u dpj p N. njtaj mW Y e×H ·m W Ye×H · tY u
percj d,ducjgsiutjlm[ÕJ hW·mWYkE u bbWYDwjtajelwj dHjkLÕcj m·cj gLÕi cjkEualnjrâ atiuc jqmgà qM. kemL.njg L,kwj
k·kjlwj s rcjg Hj etH j ek.nj; Õcj bM . ds.·kiu !j \pcjc jtajg Hj d,a.kE um · cj \zhtj kemL .nj ap: Yd pjp N. nj mpÐ· kE u
f·kjg L·cjkWIskj´ f·kjgL ·cjkWIpMtj ´ kemL.nj dkjkMiÕnj ;.j´ kemL .njeScjkE u ekLcjqMÕ hjD>tj eku.· ek.nj pwjt.
dpjpN.njtajaiutjrâ pY>×U d,ducjp[Yp[.·bJu$·tYu mNihj|boek.nj;ÕcjarcjgmLÕicjtaj d,ducjqPek.njqmÚ.elwj ×W·kLÕcjrâ
dpjpN.njalEuaqItajwW· ekL.njqPm·cj percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj BpÈm·cj percjgJukLÕJgL,kwj eku.·
f·kj m·cjeqN .wj ;ÕcjqA.cjn .n.er.cjgHj v,gL,kwjtaj tJkL ÕcjtYu /iunjhJ upãpY> lÐêalEu aqIpN.njtajkJu elwj
e;·taj qPm ·cjv·c jhW·mi cjrâ
ap:Y;ÕcjmnjpOugHj }ko×UkEu (1995) qN.·tYu tmjdpjpN.njbM.bWYmgLÕicj ef[·kLÕcjdN.Y qiucjKN·ptiunj dpjv,tajaiutjtYu
percj ;ÕE; Õi kj v,;Õcj kW .nj pW mf·kjp kwj aeK>cja r.mN ih jg mL Õi cj elwj gLÕ ic jti un jm ·c j sE ukEu lM Õhjer.cj â epN. wj kE u
d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicjgHjmà, edqpWiÕcj;ÕcjerwjgHjwW· d,ducjBYdpjpN.njgLÕicjaiutjrâ al·uek.njgkUmnj
mNÕ·ap:Yedq tWÕEr,mnj´ tWÕEr,kercj´ edq;.jbugmLÕicjtaj hW·ea.njkEulMihj d,ducjsk.´ d,a.kEu\zhtjkemL.nj
×W·kLÕcjm·cj eKtjaSkjkjrâ pWm/·kjgL·cj´ qiucjKN·dpjpN.nj´ qiucjKN·kM.cjdpjpN.nj´ bkjak·kjaeK>nj´ bkje]q.·edcj
gLÕicjkEulMihjn´ mcjguJkLÕJ gL·cj;.njkWIpMtj´ pL·cjqMÕhjD>tj mpÐ·kemL.nj d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar. pWekcjk.
n.n.q.jtajgHj v,;ÕcjkW .njmnjtaj d,ducjkLÕcj gLÕi cjcjkEua lnjrâ
¤qWkjgW·ekL.njqP ef.aje\bwjv,;ÕcjkW.njõ eku.· ¤qWkjgW·mcjmWY gJukLÕJ;ÕcjkW.nj ×UBYqpunjõgHj dpjpN.njtaj
kv.cjhJu]t,m·cjw>dtYu ef[·kLÕcjm·cj tmjdpjgmLÕicjrâ zM.pjdN.YtmjdpjpN.nj alEuaqItajsiupja.gHj percjf·kjpkwj
aeK>cj ar.mNihjelwj m·kjtitjkLÕ cjrâ v,;Õcj kW.njmnjtaj d,ducjeS.·elcj /uitjtikLajw>bCzku qM,hW·k
qJukEud,ducjsk. d,a.kEu\dhtjkemL.nj nnYaDm? eku.· d,kEuak·kjaeK>njelwj ×W·kLÕcjrâ aKicjkL.et·
ap: Y edq;Õcjm nj gH j dpjp N .nj bL , /, ek.nj g kUm nj ×W· m ·c j tY u hW ·d ,du c j BY d pj p N. njb M . ekW · ekW ·r â lM Õ hj a p: Y edq
;ÕcjmnjgmLÕicjtajgHj dpjpN.njbL,/,ek.njgkUmnj \p·cjpSuYtitja. tmjdpjgmLÕicjtYu dpjpN.njbM.taj ;ÕikjlupjkLÕcjgHjr
zM.pjpjr·cja.gHj dpjpN.njbM.tajqM, aupjDlJua. a]k.v,;ÕcjkW.njtajrâ s×UgHjtYu dpjpN.njbM.taj ;ÕE;Õikjp[Yp[.·´
sk.\dhtjkemL.njaDm? eku.· ek.jpwjt. lÐêv,;ÕcjkW.njtajgHj dHjkLÕcjaS·cjDm?t.mWYehcj sW·kLÕcjsiutj
lÐêv,;ÕcjkW.njtajrâ kemL.njhW·mWYkEu bbWYDwjgmL Õicjtajelwj ekL.njqPkLÕcj m·kjkjgtwjgtwja iutjrâ
pWmd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj bJubJutaj$ajgHj v,;ÕcjkW.nj ap:YpWiÕcj;Õcjerwjtaj d,ducjkLÕcjm·cj
lMÕhj$aj qM,hW·eqcj s×UdpjpN.nj alEuaqIbM.taj sMtjqmÐJektj pWÕicj;ÕcjerwjgHj nddHj ti;.jlmË·kj (amY
er.cjnyje\m) mYWgHjtYu v,;ÕcjkW.njbWYmgLÕicj d,ducjek.jpwjt. titjmukjpN.nj ker.·dpjpN.njbM.tajgHjrâ lÐêa
r.dpjpN.nj ekL.njqPm·cjgHj v,;ÕcjkW.njtaj vielwjhW·g·cjdsEuds,tYu d,kM.tjp>cj´ d,gsiucjk:Õipj eku.· qJukEu
d,du c j p ti tj m · c j | pY ×U kE u d pj p N . nj b M . taj a i u tj r â tcj ki s Ë ezN . j d,du c j f · kj p kwj m · c j g H j w W · percj s k. d,a.
kuE\dhtjkemL.nj nnYaDm?´ qWkjgW·qiucjKN· dpjpN.njg,tYu bkj]qnj ak·kjaeK>nj´ percjf·kjpkwj aeK>cjar.
28
spjkEulicjgHj mNihj|bomnjbWYmgLÕicj d,ducjplJupl.j qPek.njqmÚ.kEu ek.njdpjpN.nj´ percjgsiutjlm[ÕJ v,;ÕcjkW.nj
hW·mWYkEuduhjgmLÕicj´ ek.jrpj$. v,;ÕcjkW.njtaj hW·mWYkEuhiutjpRUtYu kelajeT.·pRuicj´ gsiutjeT.·lm[ÕJgmLÕicjtajgHj
gW· m ic j ektjm · cj mW Ye×H· m WY e×H · râ pY >×U g Hj pL n j pWm d,du cj kM. tjldEu aeK>cja .kL Õ cj bL , bL / ,/,gmL Õi cj ´ aKic j ma.tro
d,ducjT½,tN,k.tj ddHjek.nj;Õcj (×iucjc·q.,sJssjerktj\p.,) gmLÕ icj´ aKicjtEue]q.·kLajw> d,kEucCÕhj ak·kjaeK>nj
qJukEucCÕhje]q.·edcj gLÕicjkEulMihjgmLÕicj´ aKicjekL.njqP tCYek.njgkUmnj d,ducjkM.tjbed·>gmLÕicj´ percjkM.tjbed·>
lupjpTYu B.tnjebÐ.nj ek.njgkUmnj´ kEuaRuJabcjqpunj g,q.j$ajtYu /ucjtkjp[Yp[.· v,;ÕcjkW.njtajelwj
×W ·kLÕ cj m· cj râ
ek.njgkUmnj d,ducjeS.·elcj bWYmgLiÕcjgHjwW· percjqJtikLaj mdHjtYu tikLajw>bC ek.njgkUmnj mpiucjlwj
mNÕ ·kEucCÕhjm,]qnj \pek.tikiu!j bWYmgLÕ icjtajgHj siupja.qMwjtY dpjpN.njtajtYu kemL.njpercjpiunj\dpj´ percjsqucjtaj
w>tjg>tjkLÕcjrâ pWm|p·cjpSYudN.YwY> eku.· d,a.ekL.njs p:Y;ÕcjqA.cjtajelwj ×W·kLÕcjrâ tikLajdpjpN.njbM.
qJ l wj t aj v· c j g W · k elcj g W · p L n j g,q.j w W · t Y u ×U k E u e b.j Ç Õcj m nj t M i /i u n j a .ptu i n j T ½ , kE u k: Õ i p j q ÒÕi p j
alE u a qI p N . nj t aj k J u e lwj mu a k.Y a r.elwj hW · e tM c j k L Õ cj r â qJ e ktj t i k L a j v,taj q M , hW · k
v,mN Õ · a p: Y kW . nj g mL Õ i c j taj elwj qJ u k E u d,du c j ek.j s k. d,a.kE u \dhtj k emL . nj tY u bN tj c C Õ hj m ,;.j D tj
\dhtj kemL . nj vi v (hW ·eqcj ) d,du c j s k.kE u dpj p N . njtaj qM , qM , tajg H j elwj ×W · kL Õcj r â hi u tj f E ug H j etH j
v,mN Õ · a p: Y edqtaj percj s qu c j m · c j s · c j qW kj qC i k M i n j w>tj g >tj kL Õ cj t Y u ti t j a .ekL . nj s ;Õcj q A.cj g H j r
lMihjek.njgkUmnj mNÕ·ap:Yedqtaj ea.njesHjkLÕcjm·cjqiukjkjrâ pY>×UgHj ek.njgkUbM. ×Uedq;ÕcjbM.qÒÕtjlÐê
(av.edq) gmLÕicjtaj egL.YesHjkLÕcjlP.j edq;ÕcjmnjgHjtYu percjf·kjpkwj spjkuElicj´ spjkEukLtjgL·kj \dpjrtj
v,;ÕcjkW.njm nj´ percjBpÈ lm[ÕJv,;ÕcjkW.njmnjtajelwj m·kjkLÕ cjrâ
hJuqer.pjmà, ek.njgkUmnj mNÕ·dM·cjqMwjtY alEuaqIpN.njbM. (hW·lupjkEu bbWYDwjsMtjqmJÐ percj;ÕcjkW.nj)
gHj tupjv·cjsiupjm·cjnrkj BwmNihjg[ÕicjcjtYu d,pMwjpLÕpjm·cja.RuJkEu Dwjefkjtkiutjtaj zM.pjtCYrâ qkjqI d,ducjgi
eS.·elcj lwjgmLÕicj mpÐ·kEu d,duc jqJti kLaj´ hW·kelcjg W·cC Õhjm,elY´ dN.YtikLaj gHj dpjpN. njtaj qiu cjdpj mà,
v,;ÕcjkW.njtajpLnj d,a.kEu\zhtjkemL.nj d,ducjsk.v·cj;ikj´ percjezW.·m dpjpN.njgHjelwj v,;ÕcjkW.njtajpLnj
ehcj d,fnj z nj k E u ´ ekL . nj p ercj p i u n j \ dpj elwj d,kE u a k· k j a eK>nj ´ v,|bo m nj t aj e lwj d,du c j p lJ u p l.j ´
pW , d,du c j g si u tj lm[ÕJ hW · m W Y kE u bbW Y D wj elwj × W · ´ percj Ti c j d wj li kj p tj ´ eynj qN . cj m nj elwj d,du c j kM . tj l dE u ´
lm[ÕJ e tN . wj d et.wj ek.nj g kU e lwj d,du c j B pÈ pW a i u t j q J u n .n.q.j t aj g H j zu J k pi u k j m · c j k E u ddu i k j
ek.njgkUmnjtajtYu aKicjek.njgkUmnjtaj d,ducjgiDez.tj mukjmtjd,e;.tjm·cjgHj qCikMinjainjT·cj k:ÕipjqÒÕipj
bJudpjpN.njbM.taj a.kLÕcjm·cja]k.edqmnj

29
alEuaqIpN.njeku.· ek.njdpjpN.njtajehcj gW·ducjsqiucj quikjqLicjm·cjaiutjrâ alEuaqIhJumà,gHj qWkjgW·ekL.nj
/iutj ekcjk.v,;ÕcjkW.njtajehcj ywjdHjmà, lÐêalEuaqIpN.nj aupjDupj;ÕE;Õikjm·cjt· qWkjgW·btiukj qRuihjeT.·gHj
d,lWI/·cjpÐÕinj siutjD>tj dsEuds, alEuaqIpN.njtajer.cjâ alEuaqIpN.njgHj dHjalEuaqI kEufiuljgek.·mNihjhW·eqcj
tJkLÕcjtYu qWkjtWÕEr,;Õcjmnj gW·ef.aje\bwjtotkj mNÕ·kEuaeK>cjar. bL,/,ek.njgkUgHj d,sEuds,a. ker.·ek.njgkU
ek.nj;ÕcjarcjgmLÕicj eku.· ;ÕcjqA.cjgL,kwjtajaiutjviâ buJ\pcj aluEaqIpN.njtaj f·kjpkwjlwj aeK>cj
ar.mNihjgHj atuicjbWYqMwj$aj lCtjgLÕikjgL.Y ptuinjT½,$.r~
ef[·sW·dpjpN.nj eku.· percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicj

v,;ÕcjkW.njmnjt· d,ducjeS.·elcj eScjspjkEuw>bC qM,hW·k qJukEud,ducjsk. \zhtjkemL.njaDm? eku.·
d,kE ua k· kj aeK>nj râ tY up Ln j p: Yedq;Õcjm nj aKi cj kL .et· dN .Y dpjp N. nj bL, /, ek.nj gkUm nj ef[· lwjqzu ic jg jH
ywjr |p·cjpSYua. dN.YtNhjhjmà, tmjdpjpN.njbM.t· qWkjeqà.·ef[·tmjdpj p:YdN.YgjHrâ hiutj×U tmjdpjpN.njbL,/,
ek.njgkU |p·cjpSY utmjdpj gjH qWkjeqà.· sEudN.gJukLÕJ v,;Õcj kW.njhW ·mWYtYu tmjdpjpN.njb M.t· ;ÕE;Õikj p[Yp[.· sk.
\dhtjkemL.njaDm? eku.· ek.jpwjt. lÐêv,;ÕcjkW.njer.cj q.j$· kemL.njhW·mWYkEu bbWYDwjgjH ekL.njkLÕcj
m·kjkjgtwjgtwjrâ kemL.njtmjdpjpN.njbM.t· Dznj]kmj]kekL.njdM·cjgHj v,;ÕcjkW.njtnjtodM·cj p:YedqpWÕicj;Õcjerwjt·
d,du c j a Ki c j l M Õ hj qM , hW · eqcj s×U a Ki c j tmj d pj p N . nj b M . t· sM tj qmÐJ pW Õ i c j ; Õcj erwj ddj H ti ; .j lmË · kj tY u g j H
d,du c j ek.j p wj t.ku tmjd pj p N .nj nnYa Dm? r â lÐêkemL . njv,t· ekL . nj g jH v,ÇÕcj kW . nj t· hW· g · c j dsE u d s,tY u
d,ducjgsiucjdM·cjk:Õ ipjlMÕinjrâ SgjHqM,hW·k qWkjv,t·eqà.·gW· ak·kjaeK>nj lÐêv,;ÕcjkW.nj ekL.njd·Mcj percjkUq.nj
qW·r.njgjH ef[·lwjkcjsMIsMtj p:YedqgjH bWYmgLÕicjrâ
(k) lCtjpRU percjsk.kemL.njaDm?

tmjdpjlMihj (299) qWkjeqà.·qiucjdpjpN.njgjH sk.\zhtjv,;ÕcjkW.nj aDm?râ p:YqN.· (2001)´ gitug[êl.cjgjH
v,;ÕcjkW.nj kW.njh·g·>´ kW.njklaj´ kW.njdËitjtiucj eku.· kW.njm.nja·cj (Mun Aung) t· d,ducjsk.
\zhtj kemL.nj p:YpercjqiucjKN· dpjpN.njrâ percjqiu cjKN· kS·cjpTmgjH tN·Su×W· pMikjqJuf aiutjgjH v,;ÕcjkW .njt·
d,kutjTbiucjtYu d,eq.cjkEurâ tN·SumNÕ·bWYmgLÕicjgjH dHjtN·qtj´ tN·T/iutj eku.· tN·qtjSu qtjdunjtNhjhjt·râ
ek.njpN .njb M.t· sk.v,;Õcj kW.nj /j HpljH pek.·sW· lwj qtjSu qtjd unj mWYdN .YtYu nkE uv,t· a.qW·p: Yf[.tYu
]qnj gW ·t·g jH v,t·kEu v,t· pãprajektjr â k.lkutjb bi ucj tN ·S ug jH /iu nj rkutjb bi uc j sE us ui pj Ru ih jkNkjkJu elwj
hiutj×U hW·qucjes.Y sk.kep>tjtYu v,;ÕcjkW.njt· djHddiukj bWYmel.njrâ tYupLnj qWkjtieqà.·vIgjH d,bwjkJurâ
v,;Õcj k W . nj t · d,/· kj kti u c j x mcj tY u qJ u d ,dpj d N , râ p: Y p ercj q i u c j K N · d pj p N . nj g j H v,;Õcj k W . nj q M , d,du c j s k.
\zhtjkemL.nj aDm?hW·eqcj qtjtirs¦.njelwj d,ducjsk. aDm?râ qWkjeqà.·qiucjdpjpN.njgHj sicj×UkW.njm.nja·cj/
> d,t·cjDzkj Sudkutj×U|giÕpj sEusiupj dN.YkerkjSurâ
tLskjSu eku.· tLgetkjzEu ×UkW.njh·g·>´ kW.njklaj´ kW.njdËitjtiucj´ kW.njm.nja·cjt· hW·g·WekL.njk
emL.njzku d,ducjsk.dM·cjkEu tmjdpjpN.njbM.t·râ kL.tLgetkjzEut· qWkjeqà.·gW·SugetjHgjH d,kerkjSudkutj(Suh
e/>mj)tYu tLskjSuezN.jezN.j qWkjeqà.·djH Sudkutj(Suhe/>mj)gjH d,kutjrâ
p:Ygitug[êl.cj eku.· awjg>tjgjH v,;ÕcjkW.nj (50)tL mp>lupjqJutLsicj eku.· tLskjSut· d,ducjsk.\zhtj
kemL. nj Rui hjh jtY Crâ p: Yg itu eqpjetnjb . eku. · a·kj twj b.gjH gli ucj pti un j percjsk. \zhtjkemL. nj
v,;ÕcjkW.nj ×U(50) sEusiupj (100)râ aË.bIqkwjt· hiutj×U d,ekL.njdM·cjkemL.nj qiucjKN·dpjpN.nj hW·gW·cCÕhjkemL.njtYu
percj squcjbWÕikjlÐkj p:Ya injT·cj e]kpj\gtjkL Õcjrâ
p:YedqerwjqLÕcjk[. hiutj×U tmjdpjpN.njbM.t· qiucjKN·dpjpN.njtYu /iunjrv,;ÕcjkW.njt· d,ducjsk. hW·bbWYDwj
atuicjDm·kjT½,lwj lÐêgjHkJuelwj lCtjlwjpercjkemL.njv,t· K[ÕitjtjpLÕitjtjtYu qWkjv,;ÕcjkW.nj tnjto
dM·cj edqlCÕEt· eku.· ;ÕcjqA.cjt· eqà.·tJgjH hiutj×U mNihjk:Õikjpj eqà.·K[êlikjducjsIercj hW·mWYkJu´ tmjdpjpN.njbM.t·
qiucjKN·dpjpN.nj \p.\p.ktjtj hW·mWYkJurâ
30
Sg, S/i utjqJektj kL aj w>bC v,;Õcj kW .njt·tYu nkE uepÒ.·epÒwj lwj kep>tj ×W ·p M ikj p: Yp ercj qi uc jK N· tY u
kemL.njv,t·gj H v,t·pNÕkjlwjr â kep>tj×W ·pMikjgjH kEuamicjku v,;ÕcjkW. njt· ektjn cjp:Y tmjdpjrâ xpm.
v·cjrotmjdpj (61)t· qWkjeqà.·kelcjpeÈwj eqNhjk½cjk[. g[p>nje}t·gjH kEuamicjv,;ÕcjkW.njt· eqà.·ektjncj
Sudunj×W·pMikjrâ hiutj×UamicjgjHtYu zM.pjkW.njqCi mNÕ· (200) lP.jlÐê ]kpjdM·cjkEu eqNh jk½cjk[. d,kEutmjdpjpN.njbM.t·
dunj (1000) tNÕcj´ qLkNi (10000) tN, eku.· SuzmLicj(500)tNÕcjrâ kep>tjv,t· ×W·piMkjgjH kL.gitua·kjtwjb.
hW·aiutjmà, d,kEum.njer.cj q.j$· kEulwjamicjku v,ezN.jkW.njt·râ
(K) lCtjpRU qWkjeqà.·qiucjdpjpN.njg,tYu bkj]qnjak·kj

S/iutja.tjmikjlwjgjH hW·RumjgpjtYu tmjdpj (61) t· qWkjeqà.·r.njSugtEu eku.· Su×W·piMkj eqà.·qiucjdpjpN.njgjH
k·kjektjdM·cj]qnj lÐêv,;ÕcjkW.njt·pLnjrâ qWkj]qnj×W·pMikj eqà.·qiucjdpjpN.njgjH tmjdpj (61) ektjt.l[ÕicjtYu
sk.v,ezN.j kW.nj kW.nj mNÕ· ekN .tj/ IerwjgmL Õic j eku.· p:Yp WÕi cj;ÕcjerwjqLÕcj k[.gmLÕi cj kEuk·kj]qnj mWY gitu mà, ×U
(3000) sEusiupj (20000) râ
tYupLnj ek.njpN.nj×Utmjdpj (61) t· qPm.njlÐêv,;ÕcjkW.njt·tuY (hW·eqcj) s×UaKicj tmjdpjpN.njbM.t·
sMtjqmÐJ pWÕicj;Õcjerwj ddjHti;.jlmË·kjtYugjH d,ducjek.jpwjt.ku tmjdpjpN.nj nnYaDm?râ
lÐêkemL.njv,t·ekL.njgjH v,ÇÕcjkW.njt· hW·g·cjdsEuds,tYu d,ducjgsiucjdM·cjk:ÕipjlMÕinjrâ SgjHqM,hW·k qWkjv,t·eqà.·gW·
ak·kjaeK>nj lÐêv,;ÕcjkW.nj ekL.njd·Mcj percjkUq.njqW·r.njgjH ef[·lwjkcjsMIsMtj p:YedqgjH bWYmgLÕicjrâ
tcjncjDm·kjT½,lwj qMwjgjHgmLÕicjwW· tmjdpjpN.njbM.t· kliel.njlwjduhj lÐêv,;ÕcjkW.njt·tYu k·kjektj
dM·cj ak·kjaeK>nj n.n.râ aKicjtmjdpjpN.njv,t· d,titjtromà, qWkjgW·yiukjkep>tj|ziÕcjcjgjH ek.jv,;ÕcjkW.njt·
nddjH ek.njpwjt.râ v,t·ef[·lwj kcjsMIsMtj mWYd|mipjgL·cj/I eku.· gL·cjdEubWYmgLÕicjtYu k·kjektjdM·cjak·kj lÐê
qM.bNikj´ mNihja.tro´ qM.bC eku.· qM.tmC.t· hW·zUdJurâ
xpm. ø tmjdpj (61) t· ef[·lwjkcjsMIsMtj p:YkW.njB. m×W·ziucj/IerwjtYu zM.pjgLÕcj ttja.ttjkLÕcjgjH
bed· >tYu k·kjektjd ·M cj ak·kj lÐêmNih ja .tro p>kLÕ cj p: Yg LÕ cj râ qWkjkep>tj p>kL Õcj p: Yg LÕ cj gj H Su mW Yt.njm à,
(2000) edÒwj´ e]q.·mWYnmà, (200) edÒwj´ qtjmWYRuikjmà, (500) edÒwj eku.· f·cjmWYf·cjmà, (50) edÒwj q.j$·
n.Ya·c jeKnjk:ÕikjpjtYu k·kjektjdM·cj p:YkcjsMI sMtjrâ
v·cj robJu$· kJu p: YkW.njz Itwj m×W·pY:p >cj/IerwjgjH tmjdpj (61) t· ef[·kcjsMIsM tjtYu k·kjektj dM·cja k·kj
lÐêtmC.t·râ ak·kjgLÕcjgjH tnjtokEugLÕcjtYu mWYf:Õikjmà, ×U (500)edÒwj sEusiupj (2000)edÒwj k·kjektjdM·cjrâ
ywjrkEuak·kj hW·m.njmà, kp>kLÕcjp:YgLÕcj (hW·eqcjmà,) ekLcjqWkjqucjes.Yp:YgLÕcjgjH qPsN,ak·kjtYu ektjeT.·dM·cjrâ
percjhW·b bWYDwjbJu$· d,duc jgLÕicjkEualnjmà , Bwv,;ÕcjkW.njt· y.k:ÕipjhW·m.nj kÐÕEdjHkLÕcjtYu kep>tjzku
puicj|pIqJufaiutjgjH hiutj×UtmjdpjpN.njbM.t· qJektjeT.·tYu Bwv,;ÕcjkW.njt· duikjw>tjkLÕcjrâ
(g) lCtjpRU percjf·kjpkwj eScjspjkEulicj

eScjspjkEu percjpkJupr.pj(lWpjpkJu) licjlÐêmNihj|bogjH a]k.ek.njpN.njbM.t· sW·siutjv·cjro spucjqucj;.jtYu
atiucjpMikjsiutj ekL.njqPdM·cjrâ tmjdpjpN.njbM.t· zM.pjef[·qziucj dN.YedqhW·RuY nkEunYaDm? plJupl.jek.njqmÚ.
lÐêmNi hj|bot· râ p:Y qN.· (2001) gj H tmjd pjlMihj (587) qJektjkLaj w>bC p: Yedq pW Õic jÇÕcjerwjqMwjk[.
ef[·qziucj p:Ya]k. kW.njRutjt·cjkEu kW.njkunjdunjtYu mNihj|bomNÕ· p:YedqgjH d,ducjpkJupr.pjgLÕicjtiunjrâ
p:YqN.· (2002)´ gitug[êl.cj (8) gjH ek.njpN.njbM. ×UtmjdpjlMihj (587) pitL rpjeT.·qMtj|boa.yukj
(18) qN.· b¡.YkW.njkunjdunj pWÕicj;ÕcjerwjqMwjk[.tYu plJupl.jek.njqmÚ. nkEugek.·râ dN.YpRU$·dHj kwkjtro
a]k.gL·cj kW.njRutjt·cjkEu kW.njkunjdunjtYu qMtj|bogjH sEukEuwiutjqti d,ducjqPek.njqmÚ.râ yMÕqMtj|bod,ducj
qPek.njqmÚ.gHj rnjtM·kEu qikÉ.mNihj\bowW·tYu hW·Dm·kjT½,râ
bJukÐÕEdjHgjHwW· v,\bogHj eku.· qÒajrY/>tL (mNihj}t·ÕmWY´ mNihj|bomWY) a.ewcjkW.nj kunjdunjtYu aKicjqwjtYC (4)
n.;I k.lkelcjso siupjB.jtrogjH SEugbek.njpN.njbM. pitLtYu ak.Yar. ek.njpN.njbM.t·gjH qPa×Ðr.yj
m.njg,tYu kelcjgt, gL·cjkLÕcjgjHpLnjrâ Sg, ek.njpN.njt· bkjkLÕcjlkjkrov,t·tYu DzkjepL.pj$.v,\bogHj

31
p:YkLajT/iutjrâ /iunjr qÒ·rYmNihj}t·ÕgjH gË.njbed·>sEudN.kJuelwj hiutj×Uek.njpN.njbM.t· BpÈpnjkEulWhjgjH efkjtYu
|gipj a.lP.j kW. njR utj t·c j a.tj aRu Jbcj v,;ÕcjkW.njt· râ
aKicjv,;ÕcjkW.njt· siupjkLajT/iutjgjH hW·SuEek.njpN.njbM. pitLtYu SEud,qMtj\bogHj wiutjdM·cjqti tikjlC.dM·cj
×UkEud,lwjwpj b¡.YtN·T/iutjgjHtYu yiukjf[o$.kW.njrâ
pRU$·gjH /iutjrv,;ÕcjkW.nj eku.· v,ezN.jkW.njt·tJdM·cj K[ÕitjtjpLÕitjtjkJuelwj hW·g·cjpÐiÕnjT½,kEu v,t.l[Õicj
pN.njt·râ ywjrv,;ÕcjkW.njt· pÐiÕnjT½,kEuv,t.l[ÕicjpN.njmà, sN,d,kEuduhjd$jku ek.njpN.njgHj kelcjkEuduhjd$jku
v,;ÕcjkW.njt·râ hiutj×Uq.Dkq.j$· ×W·dM·cjbWYmgLÕicjtYu v,;ÕcjkW.njt· hW·g·cja.pÐiÕnjgbutjrâ hiutjgjHtYu mimqMtj\bogHj
qJu kEu v,;Õcj kW . nj t· eku .· v,ezN . jkW. njt· d,m· c jeT.· qC i tj tjr â ek.njp N .nj plJu ek.nj qmÚ. pi tL gj H wW ·
mWYtLgjH dHjaË.gxÕY ×UtmjdpjtYu eqjH/>tLgjH dHjek.njpN.nj Dm?t.er.cjgjH qÒajrYmNihj}t·ÕgjH hJurâ
tmjdpjpN.njbM. ef[·tmjdpj p:Y;ÕcjkW.njgLÕicjtuinjmà, mNihj|bomN·Õp:Y;ÕcjkW.njt· d,ducjpkJupr.pjgLÕicjtYu aeK>cjeqà.·
es.YgbutjelwjhW·mWY d,m·cjeT.·qCitjtjrâ gbutjd,ducjkM.tjeT.· p:Y;ÕcjkW.nj RuihjlMihjhW·m.njtYu k:Õ ipjqÒÕipjtmjdpj
t·elwj ek.njpN.njzku /iunjr plJupl.jek.njqmÚ. ;.·dM·cjkJuelwj qPpNv·cjrohW·tJrâ hiutjgjHtYu mNihj|bo
d,ducjpkJupr.pjt· Bwv,t· pÌ×Ud,eS.·elcjgjH eqà.·ducjsqiucj nYkYbbWYDwjgHj aeK>cjar. hW·mYWrâ
(G) lCtjpRU percjgsiutjgm[Õicj

tmjdpjpN.njbM.t· aeG.ektjdM·cjgJukLÕJ p:YgL·cjkWIskj´ gL·cjkWIpMtj mNÕ·a]k. pWÕicj;ÕcjerwjkEu pWÕicj;Õcj\zpjbukJu´
pL·cjekLcjqMÕhjD>tj k.njp·kjøm[.cjkel (k·ep>kjø|mÕicjkel,) kJugjH aKicjbÐ·mà, egtjkcj mWYd|mipjgL·cjezN.j
p: YkW.njtYu qW kj eqà .· sE udN . gek.· rpjlW hj tNh jh jg jH ekL.njqPd M·c j sMI sM tj lMÕ in jrâ aKi cjv,t· egtjd M·c jkcj
pY:kW.njgjH plJuek.njqmÚ. eku.· gsiutjgyiucjv,;ÕcjkW.nj q.j$· ekL.njqPdM·cjlMÕinjrâ p:Ygitug[êl.cj (21) gjH
ek.njpN.njbM.t· ekL.njqPlwj percjgsiutjgyiucj eku.· plJupl.jek.njqmÚ. p:YkW.njkliucjb¡wjrâ p:Yp!ipkÉgjH
ek.njpN .nj×U tmjd pj (62) plJup l.jeT.· ek.njqmÚ. lÐêqM tj|boa.yu kj (16) qN.·tYu pnjgsi utjeT.·
qMtj|bogHj eku.· qJueb.jainjT·cj pnjtLrâ
bJukÐÕEdjHp!ipkÉgjH ek.njpN.nj×Utmjdpj (62) ef[·dM·cjqziucj p:Y;Õcj\zpjbupnjtL aeG.ektjdM·cjt.l[Õicj percjgJukLÕJ
qWkjmWYd|mipj gL·cjkWIskj \zpjbu ø erwj eku.· pL·cjekLcjqMÕhjD>tjgjH aKicj×Ugy, (4) n.;I siupja.kW.njkliucjb¡wjrâ
kW.njkliucjb¡wjwW· mNÕ·eqC.Y×UkEu pWÕicj;Õcj\zpjbu (9) kIlEumIt. lP.jdiuhjagNYrâ ek.njpN.njbM.t· siupjkW.njbkjhW·gt.pj
tpj lu pj a .qC i v,aup j k.kW .nj n.Y ek.njed·r â aKi cj g j H v,au p jk.kW. nj ti kj qL ic j dM · c jtY u ek.nj s ov,
miai\z. (a.yukj 16øqN.·) eku.· kW,B.×UB.tnjel¡.wj mN·Õ]kpjdM·cjkEukW.njmWYekwj qWkjeqà.·pl·cjpi@p>tjgjH
;Õnj d M· c jp u c jr â
ek.njpN.njbM.pnjtL (p:YgjH ticjn.cj gNnj ID 176399 elwjp>lupj) t· tuinjlÐêqCitYu plJupl.jeT.·
ek.nj qmÚ. lÐêmi a i \z.râ aeG.ek.nj p N . nj b M . t· plJ u p l.j d M · c j g j H n.Y e k.nj ed· lku i tj c C Õ hj ti u n j tY u
|gip j esjH lP . j qM w j qCi si up j g tmukj qC ig j H kv.cj kerY a.tj a RuJ a bcj qC i pW I p W ê t· r â hi u tj ×U kv.cj kerYtY u
ek.njpN.njbM.mWYtL pnjkEulWhjtYu K[Õitja. p:Yp>cj]tcj lupjkLajrâ
hiutj×U ek.njpN.njbM.mWYtL pnjgsiutjeT.· n.Yek.njed·gjH ek.njpN.njeqjHpitLgjH hW·epcjsiutjtYu kelcjpnj
v,qÒaj nkEulWhjrâ hiutj×U rm[.cjlWhj\bÕtYu v,mtikjqLicjdM·cj lÐêqCit· lkiutjcCÕhj aeG.kv.cjkerY
ek.jdM·cjaRuJabcj qCipWIpWiêgjH ek.njpN.njbM.t· pnjgsiutjeT.· qJumNihjpnjtL eku.· miai\z.râ
hiutj×U djHp!ipkÉtYu mNi hjd,ducjpnjgsiutjgmLÕicj
(1) n.Yek.njed· (a.yukj 66øqN.· v,aupjk. kW.njkliucjb¡wj)
(2) miek.njbI (a.yukj 60øqN.· qmÚ.n.Yek.njed·)
(3) miai\z. (a.yukj 16øqN.· ek.njson.Yek.njed·)
(4) m.·eK[tjkiuwj (a.yukj 20øqN.· ek.njson.Yek.njed·)
(5) n.Yw>njtI (a.yukj 42øqN.· ek.njkemL.njbC n.Yek.njed·)
aeG.p!ipkÉ kÐÕEdjHdM·cjgjH ek.njpN.njpnjtL hiutj×Ukelcjpnjv,qÒajtYu ticjn.cj×Utmjdpj (62) d,wpjbWYmgLÕ icj
32
tYu ed· >esj Hp:Y forâ tCY tM,gjH v,t.l[Õic jpN. nj ×Utmj dpj (62) ef[·dM· cjqziucj p:Y ;Õcj \zpj but· siu pjkL ÕcjtYu sMIsM tj
dN. Y kÐÕEd j Hp !ip kÉg j H ek.nj pN . nj v,t· pnjg siu tjeT.· v,;Õcj kW . nj g jH du h jd $j× W ·; .· sM tjer.cj gj H SE ug bnmtjr â
Sg, pRUddj H ek.njpN.nj v,t· el.nj/kjlwj amé;.·; .· v·c jhW·gW ·m·kjg jH kEu amicj kuv,;ÕcjkW.nj]t,pRuicj
ek.njpN.njbM. eku.· qpunjt· djHepÌbtiukjtYu v,;ÕcjkW.nj K[Õitja.râ
tmj dpjlMi hj (62)wW· ef[·d M· cj qziu c j p: Y; Õcj\zpjb u m×W· eqC. Y× UkEu ;Õcj mtjm lJ u (40) tiu cj lP. jqLÕ cj k[.râ
t.l[Õicj tmjdpjgjHwW· qWkjpercjgJukLÕJedq eku.· pL·cjekLcjqMÕhjD>tj (k.njb·kjøm[.cjkel) râ
v· cj ro pW Õic j; Õcj\zpj bu kJ u v,;ÕcjkW. nj m×W· p: YpW Õi cj ;Õcjerwj eku.· pWÕ ic j;Õcj ;.jb ut· T·kjp cjd M· cj gek.·r pj lW hj
eku. · qpu nj t·er.cjg jH ek.njpN .njb M.t· gL. Yd uhj lÐêv,;Õcj kW. nj tYu gsiu tj eT.·d M· cjr â hi utj×U gsiu tj nkEu
kLhjektj (bumj)tYu v,;ÕcjkW.njd,wpj bWYmgLÕicj eku.· lCÕEgjHK[Õitja.râ
p:YqN.· (2002) gitu nwjewnjb. (6) gjH ek.njpN.njbM. ×Utmjdpjp·cjek.· (tmjdpjlMihjø273´ tmjdpjlMihjø282
eku.· tmjdpjlMihjø267) t· aKicjqwjtCY (5) n.;IgjH hW·kEuqmÐJmWYq.j pnjepL.pj(bumj) p:YkW.njeK>z.´ pWÕicj;ÕcjerwjqLÕcj
k[.râ /iunjrv,;ÕcjkW.njt· hW·K[ÕitjkJuelwj ek.njkW.njpitL d,kewkj (bumj) tYu d,a.wpj bWYmqÒ.tj\mhjrâ
dpjpN.njbM. eku.· kemL.njpiunj\dpj p:YedqgmLÕicj

s×UaKicjalEuaqIpN.nj gW·awEup:Yr,;ÕcjbM.tYu qWkjeqà.·qLÕcjptiunj percj]qnjga·utmjdpjgjH zM.pjpjv,t.l[Õicj
tmjdpjt· d,p>lupj p:YkemL. njpercjpiunj\dpjer.cjgjH alEuaqIpN .njt· ef[·lwjpwjl|zIrâ qWkjeqà.·Dm·kjRupjro
pwjl|zIgjH ×Ur,diuhjagNY kEuamicjku tmjdpjv,t· qWkjeqà.·qLÕcjptiunj percj]qnjga·urâ atuicjamicj ef[·ncjgjH
tmjdpjef[·d M· cjqzui cj p:Y edq;Õcjmnjt· edàtjbkjtY u bkjkLÕcjak·kjaeK>nj lÐêv,;ÕcjkW.njt· n.n.q.j râ
tYupLnj pÎIpÎpjkEu kemL.njptitjSu´ kemL.njpl·cjbsiupj´ kemL.njgL.Yk eku.· gek.·qM.percjpiunj\dpj mN·ÕedqgjHtYu
bkj kL Õ cj a k·kj r â v,t.l[Õic j p: Y tmj d pj lCÕ E t· p·c j et.Y kE u gek.· qM . percj p i u nj \dpj tYu tmj dpj lC Õ E t· g j H
qW kjeqà.· ekL. njp ercj p·c jet.Y p:YkemL. nj ptitjSu´ kerkjS ugjH p· cjet.YkEu v,t.l[Õi cj# .n |giÕ pjSu râ
hiutj×UekL.njkLÕcj percjp·cjet.YtYu tmjdpjpN.njbM.t· aupjDlJugW· percjpiunj\dpj lÐêgek.· qM.percjpiunj\dpjt·râ
gek.·percjpiunj\dpjlCÕEgjH gW·p·cjekL.nj percjpiunj\dpjkEu dpjpN.njt· S×¡×W·dM·cjkJuelwj p:Ypercjpiunj\dpjgjH lupjpTYudM·cj
percjn.n.q.jgjH ducjhW·m.nj´ percjp·cjekL.nj percjpiunj\dpj kudpjpN.njgjH siutjhW·mipjelwj d,SkjekL.njdM·cjrâ
tuYpLnj p:YdpjpN.njgjH ¤T·kjpcj]qnjga·udpjpN.njõ q.jwW· lÐêa.tjmikjdM·cjgjH hW·g·cjky[.njtYu atiucjpMikje;·t·a.tjgjH
d,kEud·Mcjrâ leS.wj ¤lupjpTYukemL.njpiunj\dpjgmLÕicjõ g,tYu tcjlwjduhj qM.percjpiunj\dpjt·gjH qM.percjpiunj\dpjt·
ducjhW ·m.njtYu percjpiunj\dpjv,t· kM.tj ekL·râ
(1) d,kuEak·kje]q.· qWkjdpjaluEaqI tLawuEpN.nj

qM.bCmNÕ·;Õcjmnjt·wW· d,kuEak·kj eku.· qWkjezW.·m ek.njpN.nj p:YqN.· (2007ø2008) qWkjaluEaqI
pN.njbM.t·râ atiucjrYkW.njmWYtL hJugHjmà, v,t.l[Õicj×UkEu pWiÕcj;Õcjk[.j\mhj´ pWiÕcj;Õcjp·cjt·gHj mWYpWiÕcj;Õcjmà, aluEaqIpN.nj
t· ektje]q.· (6)Èkjnrâ pY:kEupWÕicj;Õcjp·cjkEu k[.j\mhjgHjw·W aluEaqIt· r.njdM·cje]q.·fiuhjrâ gitug[.njnw>rI
(6) cC Õhjm ,alEu aqI r.nj e]q.gHj wW · e]q.·mW Yn mà , (3300) dekwj /i un jr v,t.l[Õi cj t· g,lwjkL. elwj
(2800) dekwjehcj aluE aqI t· ku Er â Sg, cC Õhj m,e]q.· eztjtj gH j mWY n (6200) dekwj mdH j er.cj
rYkW.njmWYtL g,râ atiucjrYkW.njgHj hJumà, e]q.·titjea.njkuJelwj d,kuEdpjpN.njbM.pLnjrâ p:Yar.aluEaqIpN.njt·
ektje]q.·gHj p:YkuErYbCt· qM,hW·k p:Yku EtLskjbutjqCÕt·elwj d,kEud M·cjrâ skjqCÕezN.jezN.j mW Ymmà, (300)n`
skjqCÕe;.tjtjmà, (150)n d,kuEdM·cj pN.njbM.râ
aluEaqIpN.njbM.t· qWkjezW.·m ek.njpN.nje;·tajgHj e;·taj Dm·kjm·cjRupjro qWkjgW·r.nje]q.· ×UkEuqM.bC
eku.· tLskjqCÕt· nkuEcCÕhjm,ea.njnjrâ atiucjv,;ÕcjkW.nj muhj;ÕcjmWYtLhJumà, v,t.l[Õicj pWÕicj;Õhjmuhj;Õcjtaj
ek.jek.·DRuJkEutLskjqCÕ rYqW·r.njqCÕtaj qWkje;·taj gW·r.nje]q.·râ atiucjv,t.l[Õicjt· hJugHjmà, pWiÕcj;ÕcjmWYetHj
e;·t·r.nje]q.· (3) Èkjner.cjâ atiucjv,t.l[Õicjt· SkjhJugHj ywjr /iutje;·tajektjgHj hW·g·Wmà, e;·t·kM.tj
skjbutjqCÕ´ kM.tjektj$. ektjncjqCÕrâ SgjHqM,hW·k lMihje]q.· aluEaqIt· ektjgHjelwj d,pl·cjkEue;·

33
sEusiupj;ÕcjmtjmlJuer.cjâ Sg, rYqW·r.nj
e]q.·t·hJugHj e]q.·v,t· ektj$.gHj
aluEaqIt· hW·ektjmà, v,t·dHjaKkj
aKuYe$.cj atiucjgHjr v,t·pl·cj$.
kEuhW·m.njrâ ywjK>r kuEv,t· Kritj
pl·cjetHj v,t· pl·cjkuEer.cjâ qWkjgW·
r.nje]q.·bJu$·gHj aluEaqIt· lel.cj
]t,lwj p:YkuEgitunwjewmjb. (22) qN.·
(2007) et·râ dN.YaluEaqI r.nje]q.·
al·u;ÕcjbM.mWYgHj /iutj (79) dN.Y mdHjtuY
p: Y k E u ; Õcj m nj g H j (3) dN . Y ´ pW i Õ cj ; Õcj p · c j ´
pW iÕcj ;Õcj mtjm lJu eku .· pWiÕ cj;Õcjmu hj;Õcj dduikjv,tEue}q.·w>bC qMwjtYaupjDupjtLawEutY$
C aj
t·râ p:YkuEpWÕicj;Õcjmuhj;ÕcjgHj timWY¿ketHj
(2)n d,q·WkEuv,t.l[Õicj pWiÕcj;Õcjt·râ /iunjrcCÕhjmC,gHj mWYn (5000) dekwj dHjdM·cjkL.elwj aluEaqIpN.njt·
r.nje]q.·mWYn (2000) dekwjrâ p:Yar. r.nje]q.·gHj aluEaqIpN.njbM.t· papjlwjt.l[ÕicjkuE rykt·râ
hiutj×U e}q·.titjea.njtYu rYqM.bCtaj hW·mikjqW·kEu alEuaqIpN.njbM.taj cCÕhje}q.·ea.njea.njrâ
(2) dpjpN.njbM.t· p[Yp[.·dM·cj rYkW.njeK>z. nYkYn.n.

v,;ÕcjkW.njgmLÕicj bWYetMcj tLkLajt·wW· pWmd,ducjp[Yp[.·ku dpjpN.njbM. mef[·dM·cjqZÕicj pWiÕcj;ÕcjeK>z.t· pWmp[Yp[.·gHjwW·
nnYn.n.q.j ktuEdHjdM·cjrâ tLkLajT/iutj´ tLkLajqtj eku.· qM.bCt·w·W pWmv,t·g·Wa.kLaj´ a.|giÕpjgW·gHj
d,kuEqtj kudpj pN.njb M.t· ×UkuEqtjmWY kL·m suEkuE mqunjkL·m d,kuEer.cj v,kW.nj ×UkW. njtMitotkjm WYtL g,râ
qtj ;Õkjkj mWYmmà, (12) dekwj cCÕ hj×·W dM·cjr â atiu cjrYkW.njgH j Skjh JugHj etHj aË.qwjm WYtL hiutj× Ur·cjs kuE
rYdpjqpunjmnjt·tuY d,ducjrpjTicjlwjkuE dpjpN.njbM.tajrâ ker.·v,tajgHjwW· tLkLaj dN.Yv,taj r·cjsgHjelwj
d,ducjrpjkEu pN.njbM.tajrâ lMÕhj\phjhj$· tLkLaj eku.· aË.qwjwW· pN.njbM.t· rpjTicjlwj pY:kEu;Õcjerwjer.cj
rYkW.njg,râ p:YkuEgitug[.nj nw>rI (6) gHj pN.njbM.taj a.gLÕikjgL.YsMIsMtjgHj hiutj×USuEd,sNs ker.·rYkW.njt·tuY
rYkW.njtMitotkj eku.· rYkW.njw>kWo /iutj (50) tLt· d,ducjrpjTicjlwjrâ apY:d,ducjrpjlwjgHj rYkW.njmqunjtL
d,ducj/ucjtkj´ d,ducjhliukj;.jkEu dpjpN.njbM.tajtYu d,ducjp[Yp[.·gLÕicjaiutjrâ pWmektj$. sNsp:YkuEkLajzkugHj
leS.wj p N . nj b M . t· kE u l wj a eK>cj k J u e lwj leS.wj m à , dpj p N . nj b M . t· hW · k u E a eK>cj k u E rY k W . nj t · r â
rY k W . nj m cj k cj m W Y t L w W · aKi c j v ,et· a.dM · c j k W . nj q .y[.gj H pN . nj b M . taj kL Õ cj s M I s M t j g H j hW · S E u v ,et·
pY:kEut.YmcjkcjgHjtuY d,ducj/ucjtkjp[Yp[.·kuE pN.njbM.t·râ v,;ÕcjkW.njeK>z.t· wW· d,ducjrpjTicjlwj p:YkuEdpjpN.njbM.
qJukuEd,ducjkM.tj pWma.|giÕpj kudpjpN.njbM.pWiÕcj (15) tCY }ko×UkuEpN.njbM. eku.· dpjqpunjmnjt· dHjepÌbtiukj
p:YgitudIe\znjb. p:YpTmqtÐh tuYkLÕcjet·gHjrâ
t·d pj p N. nj b M. ef[· qzi uc j pY: kE u ;Õcj eK>z.tMi Drtj ektjeaH . j qW kjg W· s ·c j; i Õtj qWkjp ercjp i un j\dpj dpj pN .nj
e;·tajer.cjâ pnjqC ietHj eaH. jmW Yga·u (mWYg a· uetHj zmLic jp njh tj qL Õcj pnj htj Dwiu kj pnj htj ) t·d pjp N. nj
Klr (31) wW· sk.lwj rYkW.njmNÕ·pWÕicj;Õcj$· (18) kW.njgHjer.cjâ eaH.jt·gHj d,gau·sW·lwj p:YkEubdÌgL·cjezN.j
pY:kEu edqgHjtYu v,kW.njlCÕ EtajgHjelwj aeG.gL.Y dM·cj eaH. jt·tuY dpj pN.njt·elwj bkjf:Õikjm·cj eaH. jt·r~
dpj p N . nj$ aj sk.kE u lwj a mi c j tu Y tu Y kL Õ cj et· g H j mu elwj h W ·ku E lwj c C Õ hj m , ku v,kW . nj t· r ~ SgHj qM , hW · k
lesH j q Òi Õ pj t· d pj p N . nj qÒi Õ pj b u i lj k[wj e\zy[elwj epN . tj lwj k u E r Y kW . nj edqpnj kW . nj qW kj g W · g L . Y ku E eaH . j
qWkjdN.YekL.nj;iÕtjv,t·r~ qWkjRucj ekL.nj;iÕtjv,et·gHj v,et·qJektjlwj tiw> ×UkuEqM.bCmnjmWY mWY¿kB.jtuY
qiucjlwjdN.YekL.nj;Õitjtajrâ qWkjek.njlicjv,t· gW·squcjgHjelwj mWYqCietHj v,t·bkjlwj qCÕ/>kÈtjer.cjâ
v·cjrot·dpj$·kuJ p:YkuE;Õcjerwjelwj dpjpN.njbM.taj ekL.njqW·sd·Mcj;ÕitjtuY sk.dM·cjrYkW.njt· nnYaDm?er.cjâ
qWkjqÒÕipjbuiljk[wje\zy[ gW·ekL.njgt,s percjpiunj\dpjtYu ek.njkW.njgmLÕicj d,ekL.nj;ÕitjqWkje;·tajrâ
34
qÒÕipjbiuljk[wje\zy[wW· kLÕcj×UkEutmjdpj (31) ef[·d·McjqZÕicj;ÕcjtMieK>z. p:YedqerwjqLÕcjk[.râ ek.njkW.njt·wW·
d,ekL.njm ·cj ;Õitj s×U kuE gitu dI e\znj b. qN .· (2007) tY ukL Õcjet·r â d,geshjd ·M cjeK[.Y dN .YqWkjg W·s Y; ÕitjtYu
qWkjgW·s·cj;ÕitjgHj e;·fnjlwj pnjqCietHj eaH.jmWYgau· mWYgau·e;·gHj zmLicje;· (6)ep´ an.·e;· (6)ep´ qLÕcje;· (6)
eprõõ q.jwW· rYkW.njmYWtL hJurâ ek.njkW.njd,ekL.nj;Õitjw W· kW.njy·cjerwj´ kW.njScjgU´ kW.njtM itotkj´
kW.njt.YeK>mjt·râ tidN.YgW·ekL.njgHjelwj qJektjlwj ×UkEutLti ek.njkW.njgHjer.cjâ kW.nj (18) kW.nj
d,ducjsk.aDm? mp·Ð kuE cC,aupj´ /·kjti´ kutjSutajrâ }ko×UkuEtmjdpj (31) ef[·m·cj qziucj p:Y;Õcj eK>z.tYu
ek.njkW.njt· d,ducjsk. aDm?n.n.q.jrâ p[Yp[.·gsiutjgyuicjt·elwj \p.ktjkLÕcj gtmtj ek.nj;ÕcjkW.njt·râ
nkE u percj ef.aj e\bwj qWkj g· W ekL. njK a.cj qC i mW Yd |mi pj g L· c j; .nj mlu pj d pj gH j dpjp N .nj ef[·qziu cj ;ÕcjeK>z.
Klr (31) qJtibCkLajqWwj v,;ÕcjkW.njeK>z.râ atiucjv,kW.nj ×U;ÕcjeK>z.mWYtLhuJgHj pN.njt· ek.jek.·DRuJ
kuE v,ezN .j kW .njt·tuY kLa j eku. · w>bC ×· Wd M· cj mW Yd |mip jg L· cj ;.nj a.tmjd pj />lP .j gH j dpjp N. nj t· r.njektj
nkEuzmLicj mWYtuicj (1)kiu!jB.j dekwjrâ gL·cjma.tmjdpjwW· ×·WdM·cj/>tNÕcjrâ atiucjpN.njtaj ek.·DRuJlwj el.njkLÕcj
/>qtÐhet· mà, timqJlwjgHj pN.njtajekL. njqP Ka.cjqCituY kelcj qW·skuE v,;ÕcjkW. njtaj mWYKa.cj
pikiu!jdekwjer.cj g,râ pN.njtaj ek.D·RuJef[·amicj r.njqJtikLajtuY s×UsMtjtCY em (27) qN.· (2007) gHj
v,;Õcj k W . nj t aj hW · g W · a eK>cj a.kLaj v ,taj r â dpj p N.nj t aj hW · k u E a eK>cj tLkL a j t aj
a.kLajv,tajkuJelwj cCÕhjkLajgHj mWYdekwjelwj v,taj hW·gW·lwj$Jrâ p:YpWÕicj;ÕcjeK>z.wW· mWYtYCmà, ek.njkW.nj
/iutjmqunjesH.jtL mpÐ· qiucjddnj eku.· kemL.njn.n. atiucjdpjpN.nj msk.gHj d,a.ekL.njdM·cj RuihjhjtCYrâ
(3) hiutj×Ud,ducj;ÕE;iÕkj p[Yp[.·gLiÕcjel.njtuY ek.njkW.nj\m·cje;.tj \p·cjlupjkW.njh·g·>

ek.njkW. nj \m·c je;.tj hiu tj ×U d,du cj p[Yp [.· /u cj tkjg Li Õcjel.nj tu Y ek.njkW. nj t· |gi pj do \p·c ja .kW. nj h· g· >
pW iÕ cj ;Õcj erwj qL Õcjk[. qWkj gW ·p ÌBY d,du cj p[Yp [.·r â kW. nj |m·c je;.tj wW · qC i× W· /iu tj (40) mtuY ek.nj kW .njtaj
|p·cja.m·cj kW.njh·g·> spÐ·×U gitudIe\znjb.tuYkLÕcj qN.·(2006)râ atiucjek.njkW.njt·huJmà, kW.njwW· dHjm·cjkW.njr,
muhjgLoqMêges·tuY d,ducjp[Yp[.·/ucjtkj gLiÕcj×UkW.njezN.jzN.jt·er.cjâ v,taj petHjektj ywjr \p·cja.kW.njh·g·>mà,
d,ducj/ucjtkj ea.njesHjer.cj ek.njkW.nj\m·cje;.tjt· huJrâ ¤¤lÕMhjek.njkW.nj|m·cje;.tj bWYmgLiÕcj \p·cjsiupjm·cj
kW.njh·g·>aiutjrâ ainjT·cjlCÕE dHjm·cjaKkjaKuY hiutj×U r.njkLajqCihW·m.njõõ rowW· ek.njkW.njh·g·> mWYtLhuJrâ
atiucj ek.njkW.nj\m·cje;.tjt·huJmà, tmjdpjedq mpÐ· Klr (106) eku.· Kmr (343) t· ptuinjduhjkuE
ek.njkW.njt· SkjeS.·kEuaRuJ abcjkE u dpjr pjlWhj mnj mdjHdpj mK[Idr.cjm·c j p:YedqgHjtuY v,t· d,du cjp[Yp [.·
n.n.q.jr â v,t.l[Õi c jtmj d pj eku . · pN . njt· dH j kL Õcj q·qy bkj h W ·g t.pj ek.nj kW. nj t· d,du c j rpj ´
d,ducj/ucjtkj eku.· qJukEud,ducjkM.tjlduE aeK>cja.kLajrâ pWiÕcj;ÕcjerwjqLÕcjk[.wW· dHjedq d,ducjf·kjpkwj
aeK>cjar.mNihjgLiÕcjaiutj p:YtWÕEr,;ÕcjmnjtuY quJkuEek.jKosm·cj edqtilmË·kj ]ko×Ueb.j;ÕcjmnjtMikEu aluEaqIpN.njt·
tupjsiutj ed·>lwjpnjepH.j pWiÕcj (11) qN.·râ
(4) dpjpN.njbM. sk.v,;ÕcjkW.njmnj nnYaDm?

gitum.tj (2) gHj dpjpN.njbM. Klr (31) ef[·lwjdpj p:YkajlàÕtjtaj sk.v,;ÕcjkW.njt· ekL.nj;.nj
nkEuamicjpN.nj e$.cjõõgHj qMtjmnj ×UkW.njk·làÕtj eqNhjel¡.wjmWYtL hJulwjrâ ¤¤p:YkW.njkajlàÕtj eqNhjel¡.wj
eku.· eqNhjlÐêgHj kWIliunjD>tj×·Wd·Mcj (20) f;Õikj\pcjtYu aDik qucjes.YdM·cj gL·cjeqNhjel¡.wj a.eqNhjlÐê$·râ
gL ·cj$ ajpL njelwj dHjdM ·cjg ·Lcj rYkW .njeqNhj el¡. wjt· a.B.lk[.j B.eqN hj/> mdj HtYu zM. pjqN .·d>yik.B.
eqNhj />taj k:iÕkjpjkeqajkMwj v,;ÕcjkW.njt·tYu peÈwjdM·cjtWEÕõõ gHj d>yk.B. eqNhj/>mWYtL hJutolwjrâ
;.nj kW . nj al· u k · l à Õ tj g H j v,;Õcj k W . nj t · ´ d>yk.taj ekL . nj t o d · M c j ´ peÈwj p eÈtj d · M c j zM . pj qN . · r â
;.nj kW. njeqN hj qMw j g Hj gek.·qM .kemL. njt· ektjl[iÕ cj peÈwj p eÈtj kL Õ cj d M· c j tY u ;.njkW .nj eqN h jel¡ .wj
eqNhjlÐê \pcjek.njSnjt·gHj d>yk.B.t· eku.· v,;ÕcjkW.njt·ehcj ekL.njkLÕcjlwjer.cjâ alnj$aj
mudHjpN.njtaj gW·pTYuer.gHj gek.·q.mgàIkW.nj eqNh jel¡.wjt· hW·epcjsiutjrâ dpjpN.nj Klr (31) eku.·
dpjlWhjezN.jt·gHj qJlwjtikLaj kajlàÕtj (36) ¿kkJu´ gLÕcjkcjelwj ektjdM·cjzM.pjtCY mWYtCYmWYmrâ gLÕcjmC.siupjbkj

35
ek.njpN.njt· esHjektjsdM·cj kezN.jezN.j
v· c j r o \dpj v,t· r â dpj p N . nj k aj là Õ tj
lMÕhjpLnjgHj sk.lwj \zhtjv,;ÕcjkW.nj
zM . pj q N . · k J u ´ ekL . nj q L . tj k ½ c j k [.
qWkjdpjpN.njelwj v,;ÕcjkW.njt· pLnjrâ
qWkjezW.·m pN.njgHj zM.pjqN.· v,kUbiNkjt·
eku.· qM.kemL.njmC.t· d,kEud·McjqJu]qnj´
qJuker.cjâ ×UkEudpjpN.njbM.t· siupjkLÕcj
kaj l à Õ tj g H j qW k j v ,;Õcj k W . nj t ·
gW·dHjgJukLÕJ hW·eqcjtYu dHjdM·cja×Ðr.Y lMiÕnj
k.lrâ v,gek.· m nj kW . nj k aj
làÕtjt·kJu v,;ÕcjkW.njt·kJu hW·mWYpMikj
dpj p N. njb M . ef[· lwj d pj kaj là Õ tj kJu ´
sk.dM · c j v,;Õcj k W . nj nnaY a Dm? g H j
v,k:Õ i kj k:Õ i p j gek.· m nj n .n. alu ·
kW . nj k aj l à Õ tj t aj h· W e pcj s i u t j g j H
hu J t o lwj kE u bL . Y qM i c j b M . n.Y ti u c j k [wj
×UkEuqN.· (2006) tYukLÕcjet·râ
ek.njkW.njedq erwjqLÕcjk[.mWYtL d,ducj/ucjtkjkEu dpjpN.njbM.
(5) qiucjqCitMi d,kuEak·kj hW·mWYkEubbWYDwj

p:YkuEqN.· (2007)$· mNihjqiucjqCitMimà, ×UkuE#.n ak·kjaeK>njtaj bkjsMIsMtj]qnjbu ]qnjbs·kjtYu k·kjektj
dM·cj]qnjqCigLiÕcjtiunj ×UkuEqN.·tuYkLÕcjet· (10) Ser.cjâ qCituYbkjhW·gt.pj v,t.l[Õicj ak·kjaeK>njtaj
sMIsMtj]qnjqiucjqCigHj gW·ncj×UluE mukemL.njekL.nj ]qnjaiutjmUsi ywjr]qnjquicjqiC ekL.njgW·ncj ×U;ÕcjmC,mà, v,taj
qP]qnjbË·kj hW·lupjkuEeqN.wjtuY ektjak·kj lMihj]qnjqiucjlwjqiC aiutjlwjkwkjrâ #.nak·kjaeK>njtaj
sMIsMtjm· kja.]qnjgHj gW·ncj×U;ÕcjmC,tYu qu icjlwjqCigHj lMih j]qnjaiutja. (100) kiu!jmà, v,taj ektjak·kj
pLnjer.cj qà,râ p:YkuEgitum.jkuE fwjrgiunj qCimNihjsiupj kLÕ cj×UkEu;Õcjeq·elwjgLÕicj miNhjqiucjqCitMielwjgLiÕcjtuY v,t.l[Õicj
ak·kjaeK>njtaj bkje]kwjsMIsMtjdM·cj lupjmWYkW.nj titjmWYkW.nj qW kjgW·bkjak·kja eK>njqCirâ pY: kEukW.nj
ddnjeK[tj ]kpjkEu;Õcj\zpjbugHj tLqCimWYtLgHj qCiv,×W·mukj (10)htj´ zmLicj (31)htjgHj d,kuEak·kj mqunjkiu!jrâ
qiCKiuhj qiucjlwjkuEtiukj />TpjKiuhjhjmà, d,ak·kjgLiÕcjtYu v,t.l[Õicjtaj gW·k·kj]qnjgHj v,taj /tjkuEepr~
Sg, mWYepmUsi v,tajhW·lo /tjtuYmH v,tajqàÕtjqW.tj cCÕhjm,e;· dtu·gliucjgHj gliucj$·r~ p:YkuE;ÕcjtMilMÕicj
v,mWYtL qiucjlwjqCitMigHj v,t.l[Õicj ak·kjaeK>njtaj kLÕcjsIMsMtjtuY ]qnj$·gHj g·Wncj×UlEuer.â mukemL.njekL.nj
qiu cj lwj qC ig H jer. q.j$ · qM. nj qMÕ kj r â ¤¤]qnj$ ·g H j aY qW· f[.tu Y gW · ncjlwjr â f[.aY gH j qW· K N· kW .cj kewkj
hW · p etH j etH j n.$· tY a Y KM Õ kj lwj K N · Åki n j a i u tj r õõq.j w W · tL qC i g H j hu J ku E v,l[Õi c j ak· kj a eK>nj taj g H j r â
qN .· tu YkLÕ cj et· qC ip :Y ;Õcj\zpjbu mW Ym mukjqCi (10)htj ´ zmLi cj (35)htjg jH d,kEu ak·kj (4) lkjB .j râ
¤¤qWkjpercjKiuhjetHj kL.hW·gW·qiucjqCigHj a.lopUs p:Y#.nkL.´ k.lgjH qCizkuhe;.tjhJuektjg·W´ SugHjelwj
zkuhJu Super·per·gW·´ cCÕhjm,gHjelwj zkuhuJyHajef[·gW·õõ q.jwW· tLqCimWYtL huJrâ
(6) bL.YqMicj ×Uenp[Itwj lupjqJektj \dpjrtjv,;ÕcjkW.nj

bL.YqMicjkuEpN.nj ×UkuEenp[Itwj p·cjet.YkuEpN.nj ×Udpjdiuhjr,agNYtuY lupjqJbÐÕikj pL·cj/,ektj$. Twj]qnj\dpjrtj
36
v,;Õcj kW .njtaj p: YepÌqBcjTpu O kW .nj acjeKwj bÐ· gi tu m.tj (8) gH j Dznjel.nj tu Y mNi hj gmLÕ icj Ku tj ku EyMÕ
dmL esHj kL Õcj ×U enp[Itwjer.cj qà, dM ·c ja iu tjr â atiu cj rY SE uv.tj nmtjtaj hJ ug Hj mà , pN . nj ky[Õic jtNc jkL /i utj
(30) tL |gipj lupj mWY d|mi pjg ·Lcj wiuc jewcjgH j pÐÕin jm·c jlWh j Tpkjk·tuY T;.·pÐpjlwjpL· cjlWhj lpãmNihj gmL Õicj mNÕ· râ
pN.njtajkv.cjhJu ¤¤mNihjqMwja.yukj (18)qN.·gHjetHjtitj eqMhj×UgHj gzajpËêlwjtYfaiutj qLYÕqL.jtajgHj
faumjsutjp:YqkwjgHjõõ kv.cjhuJTtjtj k.tjtjtuY bkjgL·kjsMIsMtjektjTwj´ ]qnjp:YzkumNihjtajrâ kWIliunjD>tj
T· kj b ed>· lwj mW Y d \mi p j g L · c j g H jelwj /u i tj × · W hW · R Y um lm ×· W h W · m W Y rpj qJ ektj $ .ai u tj tY u qu J kE uK rkj qmÐJ lwj
p: Y; Õtj kWI li u n jD >tj nku E tÕNc j / u n jr â hi utj g W · lu p j r pjqJ kW Ili u n j D>tj Twj ]qnj qL Y qL . jq.j w W ·taj g H j hi u tjf u E q.jlE u
pN.njtajhW·ptitjtYu edcjwiucjewcjtaj eTcjektjrpjwiucjewcjrâ v,mp>lupj p:Yaew>cjpN.njtaj aeG.qJrpjdM·cj
v,mWYtL huJlogHjmà, /iutjv,SEugHj kWIliunjD.tjpN.njtaj f;Õikj$.qM,gHj (27) f:Õikj´ f:Õikjlwj p:YkWIskjelwj
×·Wm·cj$J Ky[ektj hW·yaj×U (40) f:Õikj` TwjgHj rYeqL.tjpNÕkjgW·elwj×·W rYpNÕkj hW·gt.pj k·kjsinjzukjkaj´
pN.njtaj eqL.tjektjgtmukjv,×·Wrâ lYHÕlH.j pN.njtaj|pÕikjsutj (2)Ruikj´ hW·yaj×U (500) kiu!jer.cj
v,mWYtLgHj qà,râ lCÕEgHj d,a.quJzukj quJk·kjsinj pN.njtaj eqL.tjektjfaiutjtuY lRiuhja.elwj×·W kWIliunjD>tj
T·kjlwjqÒYgL·cjgHjelwjektj´ s×UzbLÕqWtj p:YTiucjpeÈ.·elwjhW·eqHj gL·kjektj$. faiutjer.cj~ qÒajrYv,
p>ker.·v, mWYtLgHj huJlopLnjrâ qBcjepÌTpuO kW.njacjeKwjgHjwW· lMihj qCiqPTpuOKmI gLÕicj×UqN.· tuYtuYkLÕcjtuY
lMihjqCiqN.·$· qPTpuOKmI (36)qCirâ aeK>cjp>emtj qWkjepÌz.tjkJu` gItkJu eku.· wiucjewcjtajkJugHj gW·lwjaeK>cj
×U kuE dpj r,agNY pW iÕ cj; Õcj dpj pN. nj meScjs pjg HjtuYer.cj k[.jezN.j aË. gZa jB. ku ExkÒ-kW. njt· ekL. njqPqBcj
bW Ym aiu hj tMÕ ihj si utj râ rpjqJkW Ili un jD>tj pL ·c j/,Twj ]qnj p: YqBcj kW. nj acj eKwjg HjtuY tC YtM, aeG.pN.njtaj
kelcjsosiupj ;Õcjmuhj;ÕcjgHj buicjrpjqJkWIliunjD>tj pN.njtajgW·$. kWIliunjD>tj pif:ÕikjkWIskj f:Õikjkep>tjpLnjer.cj
v,SuEgb nmtjmWYtL huJloT½,râ k.l aeG.ma.rpjqJ p:YqBcjkW.njacjeKwjgHj siupjtwjkEu p>cjgL·cjkW.njlH.
dN.YeScjsqucj mNÕ·yMÕ ¤qMêa\m.YõgjH pN.njtaj rpjqJektj$. (6) f:Õikj v,mv.tjlwj rYkW.njy.njd·cjmWYtL
huJrâ ×UkEupN.njtaj rpjqJektj kWIluinjD>tj pL·cj/,Twj]qnj p:YkW.njacjeKwj` p:YkW.njlH.` p:Y;Õcjmuhj;ÕcjgHjtuY
kWI li un j D>tj ku J ´ mN ih j a.kL Õcj ku J lC Õ lC n j ea.nj esHj tuY qM. qW ·ekLc j D >tj taj elwj lC Õ dM · cj ku Jr â hu i tj × Up Ru ic j
rpjqJkWIliunjD>tjkuJ` pL·cj/,ektj Twj]qnjv,gmLÕicjkuJ Dznjk.tjel.njtuY v,mWYkuEmWY SuEv.tjv,qÒaj qM.njpRiucj
pRUdmL ×Uenp[ItwjtuY alu·;ÕcjmnjmWY ek.jkuEyMÕ ¤dmLenp[Itwj dmLenp[Itwjõõer.cjâ
(7) bkj]qnjqJti ×Uv,;ÕcjkW.nj qWkjef.aje\bwj;Õcj

aluEaqIpN.njbM. Drtjk·kjektj]qnj´ qJektjtiv,;ÕcjkW.nj kajbinj mNÕ·tEWÕr,kercj qWkjgW·qPpercj
ef.aje\bwj; Õcj eku.· gek.·pãtitj ×U ekanjyU mdHjgek.· gxÕpj qÒÕi pjbi uljTi cjmi ucj (biu ljmç, K[êpjTin jem.cj)
ektjlwj percj Dwj/ iu hj llmj kua lEu aqIp N. nj bM .taj râ asI aznj percjef.aj e\bwj; Õcj qW kj gek.·
gxÕpjqÒÕipj biuljTic jmiu cj g,tYu v,t.l[Õicj alEu aqJtaj quicj KN·kEuqi CkL· m p: YkW. njnbU` pÕiWc j;Õcjkaj }kikjrâ
¤¤qWkjg W· qiu cj qC i gH j mW YkW .njetH j (10)kiu ! j bkjektj v,ezN. j kW .njr â p:Y ku Ep W iÕ cj ;Õcjkaj }kikj gH jetH j (5)kW .nj
d,kuE (50)kiu!jõõ q.jwW· rYkW.njv,md,kEulwj]qnj mWYtLg,râ ap:YkEud,kEu]qnjgHj kW.njkajbinj´ kW.njkajp·kj
eku.· kW.njkajpliucjtaj p>lupjkJurâ atiucjrYkW.nj hJugHjwW· v,ezN.j aS·cjlÐêet·ehcj kEuamicj qWkjg·W
k·kjektj}qnjgjH râ ]qnjw·W qWkjgW·kuEKritjdk qiucjKN·qCi#.njrâ v,t.l[Õicj aluEaqIbM .t·wW· ektj]qnj
×Uv,;Õcj kW .nj qM, h· W k qu Jku E qJ ektjti v,,;Õcj kW. nj qW kj asI aznj percjef.aje\bwj ; Õcjr â spj ku E
qJektjti gH jtuY v,;Õcj kW. nj t· si utjh W ·m ip j lÐêki sË g Hj râ Sg, /i utj mU si ¿k alEu aqI bM .t· qJektjti
qWkjasIaznj gHj v,t·hW·tJ K[ÕitjtjpLiÕtjtjrâ
(8) aluEaqI bkjDrtjm·cj]qnj qWkjgL·cjkWIskj

alEuaqIpN.njbM. Skjbkjm·cj]qnj ×UkuEv,;ÕcjkW.nj nnYaDm? qWkjgW·pelwjgL·cj p:YkuEr,tNcjqI pWiÕcj;Õcjpl·kj
(pel.kj£miÁ nyj ) râ spÐ· ×U tmj gi tueg[.nj qN. · (2007)$ajg Hj xkÒ#kW .nj al·u mW Yedq pW iÕ cj; Õcjpl·kjg Hj

37
gL·cj;.njlt
Ju Yu qWkjgW·kelcjpeÈwjgHj bkjk·kj]qnjv,;ÕcjkW.njtajpLnjer.cj
sbkjkLÕcjm·cj]qnj zM.pjpjkW.nj zM.pjpjqCi (5) Èkjdekwj qWkjgW·ekL.njpelwjgL·cjrâ kW.njpY:pÕiWcj;Õcjpl·kjgHjmà,
mYWkW.nj qCi×·Wa]k. (100)m kuE (300) mrâ spjkjEu d,ku]Eqnj mWYqiC (5) Èkj$ajtYu ek.njkW.njpÕWicj;Õcjpl·kjmYWtL
qP d tnj lTo ½ , lwj r â ati u c j v,Skj h u J m à , rY qC i w >tj tj ku E h W · m .nj taj g H j d,a.ekL . nj kemL . nj a Dm? tu Y
ywjhW·ekL. njmà, d,ducjqJkLajqCirâ qCiv,elwj ywjh W·kuE]qnj ywjhW·a. ekL.njkemL.njaDm?mà , d,ducjqJ
kLa jqCier.cjgjH d,duc jBpÈlwjkJurâ pÌ×UkuE ;ÕcjtMienp[ItwjtuY asIaznj ekL.nj gL·cj aluEaqIpN.nj bWYetMcj
p:YtWÕEr,edq ek.nj;Õcjarcjt·mà, aluEaqI ef[·kLÕcjasIaznj ekL.njkLÕcjgL·cj lajkLÕcjm·cj lMihjkuEesH.jqN.·
râ /iunjgHjkuJelwj ak.Yar. gL·cj;.nj p:Y;ÕcjkW.njt·gHj hW·|p·cjqL.Ya.$Jrâ ×UsasIaznj aluEaqI ekL.njgL·cj
ktuEdHjkLÕcjgHj v,;ÕcjkW.njt· d,kEukLÕcjm·cj]qnj qWkjg·WekL.njg·Lcj zM.pjpjqN.·râ pY:ar.ekL.njg·Lcj eKtjlÕMhjgjH
;ÕcjtNhjhjtaj ekL.njm·cjgL·cjkEu kIWskjgt.pjeKtj swjgL·cjknjkertjkuJelwj ;ÕcjbM.gHj aluEaqIekL.njgL·cj
nku E\zhtjmNih j v,;ÕcjkW.njt·râ
bJuekL.njg·Lcj pY:tWÕEr,;Õcjmnj kMinj;ÕcjbM.gjH k.tjtr.taj ;ÕnjlwjkEueswjtuY k.lswjgL·cjgHj swjkuEhz.
v·cjroswj;.jpÒot·kuJrâ /iun jr bkjm·cj]qnj ×UkuEv,;ÕcjkW.njtajkJuelwj hiutj×UekL .njlwjgL·cj nkEu\zhtjmNihj
v,;ÕcjkW.njtajtYu gL·cjt·wW· luJm·cj]kpjzM.pjpjqN.·tuY d,kelcjpelwjm·cj mWYe×H·mWYe×H·râ suEkuEtCY$· ywjrr·cja.
gL·cjkWIskjezN.j (h.jew) p:YtWÕEr,t·mà, gL·cjkWIskjwW· ekL.njlwj]kIbWYmel.n´j lJul.jKl·kjDnkjm·cj alu·g·LcjmWYrâ
/iunjdjHlÐê;ÕcjezN.jkJuelwj gL·cjkWIskjezN.j hW·eqcjmà, gL·cjtajw·W dHjm·cjgL·cjti ;.Y;.Y$Jrâ
(9) kW.njmnj d,ducj\p·cjpSuY ek.njkW.njmnj d,ducjgsiutjp[Yp[.·

tmjdpjpN.njbM. qMwjtY skK (19) ef[d·Mcjqziucj pY:erwjqLÕcjk[. ef[·amicj kEu\p·cjeT.·kW.nj\m·cj mWYnYmWYbuJtuY
gsu itjeT.· ek.njkW .njmY WtL´ /ucj tkjeT.· ek.njkW .nj (60) tL\pcj cj´ tpjd$j]qnj elwj ×W·râ sMtj tCY
(27) gitueg[.nj qN.· (2007) gHj dHjepY>btiukj kuEqpun jmnj k:iÕpjn.Yebnj dN.YmC,kW.nj\m·cjtYu ek.njpN.njbM.
K[ÕitjpitL d,a.wpj pitLrâ ]ko×U ker.cjpN.njbM.t· rpjrYkW.nj\m·cj (50) tL\pcjtuY TicjsW·lwj p:YkW.njh·g·>
p:YkuEdN.Y skjSkjesL.·huJaerwj (SkjqWyjer,Ru·,)râ ¤¤/ucjtkjp[Yp[.·eT.· ek.njkW.njsHjtL\pcjcj suEkuEmukjmtjluJrâ
ek.njkW.njt· ducjektjl[Õicj kuEeT.·]qnj miNhjmWY /uitj/>ÈkjpiÈkjtuY dpjpN.njbM.t· bl,ncjkuE ek.njkW.njt·râ
pRUe;·t· ektjelwj]qnj lPlokEuv,tNhjvigjH hJuBlwj rYkW.njkJurõõ q.jwW· rYkW.njh·g>·mWYtL huJrâ dpjpN.njt·
kelcjsoa. kW.nj\m·cjtuY zM.pjmNihje;·t·mSuEgHj bkjrpj/ucjtkj tpjd$j]qnjrâ mNihjlCÕE d,kuE]qnj pikiu!jpnjkiu!j
elwj×W·râ p:YgHjmà, v,mNÕ·a.yukj (38)qN.·mWYtL aeG.ekL.njm·cjbC p:Yw>gjHelwj d,ducjrpja.tYu d,ducjtpjd$j]qnjkuJrâ
38
hiutj×UkuEpN.njbM.t· ]k.njdM·cjp:YkuEkW.njtuY k[.jezN.jkW.nj\m·cj hW·g·cjm·cj p:YB.v,râ sMtjtCY (30) gitueg[.njgHj
v,\p·c jti tj a. ×U kW .nj râ gitu g[êl.cj mW YkuE/ >gHj ek.njkW .njt·elwj efkj pN .njbM .tuY \p·c jSu Ya .kW.njh ·g ·>
eku.· kW.njb¡Y>b¡Y>gHjrâ mNihjm\p·cjtitj×UkW.njgHj kep>tj×UqCi muelwjektj$. hW·gW·er.cj rowW· ker.cjpN.njbM.t·
ptitjlwj amicjrâ sMtjtCY (2) gHj ek.njkW.njeqMhjdM·cj TpHjtL a.tikjp:YB.lk[.jtuY ×UkuE dpjpN.njbM.t·
squ c jb /UD lU tuY /u c jtkjv, (7) tL g Hj r â SwW · qM ,hW ·k qJ u kE u tkj qRu ih jeT.· kep>tj B.n.n. mpÐ· ku E
×uc jGrI ´ dU eku. · pC .njt· râ /ucjtkjek.njkW. nj eku.· kep>tjB.tYuY dpjp N.njb M.taj s· cjeT.·qCi />
mer.cj rYkW.nj\m·cjt· huJrâ lMÕhjek.njkW.njt· mWYelwjh·Wg·cjm·cj p:YkW.njtuY a.m·cjdM·cj p:YkW.njh·g>·auitjrâ
/iunjgHjelwj huitj×UliMhjmiNhjgLiÕcjkJu dHjaKicjkqJukJutYu dN.Ymm·cjt·gHj e]kpj\gtjm·cjer.cj q.jwW· rYkW.njh·g·>mWYtL
loT½, râ tu Y pL nj n.Ym wj hi utj ×U qW ·d ,kL ikjkuE rY qpu nj mnj tu Y p:Y ku Es M tj tC Y (26) gitu eg[.njg Hj d,du cj r pj ku E
dpjpN. njt· râ dpjp N.nj t· /ucj tkjlwjkuE twj/· kjtU eku.· Tb,tkj n.n.q.jtuY p:YkuEg[êl.cj (3) gHj
d,du c j g si u tj ekL · a]k. kW . njS cj g Uku E kW . nj tM i to tkj r â qW kjg W · tJ ddH j; .· mu h u i tj gW ·\p· cj eT.·kW . njtu Y
×UkEu#.njpRuicjbL,/,mnj qM.njqWhjkEu dpjpN.njr,agNY (aerHÁet.cjtuic,j ssj#.nK[êpj) v,mek.pjk.Ylwj percjpN.nj
alu·edqr,mnjgHjtuY ¤¤kisË$ aj hW·tJ hW·gW·ef[·lwjamicjõõ q.jwW· v,t.l[ÕicjpN.njmWYtL huJrâ kW.nj\m·cjwW·
×W·dM· cjedqerwjqLÕcjk[. p:YpWiÕcj;ÕcjtMieK>z.tuY qCi×W·/iutjkL·m\pcjrâ a.×UkW.njh·g·>m,à d,a./uitjmWYtuicjrâ hiutj×UkEu
×·¾Wzihjd M·cj p:YkuE ¾gipj duEt·tuY rY qpunjm njt· kLÕcjb dbdY>d·Mcjr â S/i utjkW. nj\m· cj$· qM,hW· k mNih jezN. jkW.nj mh.
a.yukj (47) gHjelwj ker.cjpN.njbM.t· T½,huitj SkjeS.·kuE rYqpunjt·g,tuY rpjTicjlwjrâ kW.nj×W·edq
erwjqLÕcjk[.t·wW· d,ducjqPlwjmzZ[hj s×UqN.· (2004)et·râ hiutj×UdpjpN.njbM. TpkjpN.njtYu d,ducjplJukLÕcj
kW.nj/>kW.njtuY ek.njkW.njt· mpÐ· d,ducjqPek.njqmÚ. eku.· d,ducjgsiutj p[Yp[.·t·×W·râ
(10) qM.|bobCmWY hiutj×UalEuaqIt· qJektjeT.·w>bCv,tYu ScjgsiutjekL· zkuzkupY:;.jkM.

v,mtnjtodM·cj pWÕicj;Õcje]qcj (qnjl[cj)´ kW.njbuEK[Õkj (biuljK[Õpj) mNÕ·yMÕ miq.njy[IwW· djHv,mpiucj|pItiw>bC
bWYmgLÕicjgLcjtYu eScjspjkEu piMkjkisË rYqM.bCt· aiuQJut·gjH k:Õikjpja.gtpLtro Biucjeq.cjkl,kLÕcj qM,hW·k
qWkjrYqM.bCt· eqà.·kEuper]qnjkEu alEuaqIpN.njt·gjHelwj djHv,mektjkEut.l[Õicj´ mducjkEul[ÕicjmWYrâ el.nj
/kj kLÕ cj /iu tjm Y WqtÐhet· b¡. Y w>bCm i q.njy[Ig j H rYqM .bC m YW hi u tj × UkE us · cj qA,zC, eT.· eK[.Y t·g j HtY u d,du cj r pj ´
d,ducjektjduhjkEu alEuaqIt·gjH kJuelwj nkEutcjducjl[ÕicjtYu kelcjbL,sokLÕcjrâ /iunjgjHelwj w>bC miq.njy[I
md,ducjs·cjlwj nkEupMtjt·gjH hiutj×U]kpjdM·cjkEu RucjskjekLcje;njtYu nkEupercjgJukLÕ J RucjskjpMtjekLcje;njer.cj
T½,hiutjq.jgjHtYu tibCmiq.njy[IkJu qJukEutibCv,gmLÕicjt·gjH qJektjeT.· qJufaiutje$.cj q.jwW· ek.jhJug,kEu
miq.njy[ItYu \K.hW·laj pY:sMtjtCY (6ø3ø2007) gjH hiutj×UkEumiq.njy[I siutjluJa. bWYmel.njtYu ScjgsiutjekL·
zkuzku pY:;.jkM. qWkjRucjskjsk. ekLcje;njgjHrâ eScjspjkEukisËgjHtYu miq.njy[ImWY hiutj×UgWicjefkj d,ducjqJeT.·
qJukEutibCv,tNhj meqjHeqMhjt·gjHkJutYu ducjgizkuzku qL.YeT.·lm[ÕJ mdjHer.cjgjH rYqM.bC meqjHdM·cjt· hJueTcjKy[
ektj q.jgjHkJurâ dM.×UkEu eTcjg,ektj q.j$·tYu v,t·ea.njtosiutj qWkjmiq.njy[I bWYmel.njkJurâ
;Õcj b M . dN . Y # .nj edq bW Y m gL Õ i c j t· w W · percj qi u c j K N · d pj p N . nj ´ percj qi u c j K N · kÐÕE b dj H ; Õcj tM i eku . · percj qi u c j K N ·
edqRucjkWtjskj t· T½,hiutjfEu n.n.q.jtYu qJgiucjektjeT.·dM·cj tibCkLajqWwj v,;ÕcjkW.njt· bWYmgLÕicjgLcjkJurâ
hiutj×U qJektjdM·cj bJugjHtYu rYqM.bClCÕEt· kelcjkligW·]qnj sN,d,ducjqJeT.· kLajzkuvivkJuelwj mNihjlCÕEt·gjH
S/iu tj d,duc jqJ eT.· ti bCz ku qM ,hW ·k qJ ukEud ,du cj sk. mpÐ· pWmrtje}q.· qW kja lE uaqIpN .njt· pWm
ekL.njkemL.nj qWkje;·t·gjH d,ekL.njqPkLÕcjrâ Sg,gjH bJumiq.njy[I qL.Ylm[ÕJkEu zkuzkutYu dsEuds,kLÕcjgjH
v,mWYmH hW·SEuektjgjH qM.bC×UkEu ;Õcje]qcj (qnjl[cj)t· hJulo$.râ
(11) hiutj×U sk.kemL.njaDm?tuY v,;ÕcjkW.njgmLÕicj d,|gipjtitj;Õcjeq·

s×Uel¡.wjqN.·(2006) gjH gek.·ed·>pnj epH.j kunaf eÆ.·dpj (758)´ gek.·d uqÒÕipj biuljezN.j (miucj,scj<)
k:Õikjpj kEudpjpN.njnaft· p·cjet.YtuY pWmsk.kemL.njaDm?kEu v,;ÕcjkW.njgmLÕicj´ pWmk·kj]qnjt· mWYtCYtuYmWYtCY
per·gLiÕcjkLÕcjtYu v,;ÕcjkW.nj ×Uel¡.wjtWÕEr,;Õcjeq·(q{mj,)taj |gipjtitjkLÕcjdM·cj ;Õcjeq·er.cjgHj qMtj|bo v,mek.jncj

39
mi m/> ×U tWÕ Er,;Õcjeq·gj H hJu râ duqÒÕi pjb iuljezN.j (duøbiuljmH ê,}kJ, ) miuc j,scj< eku. · ek.njgek.· lCÕ E ×UeÆ.·d pj
(tpj m h.) (758) (SSA-5) ed· >lwj p njepH . j ku n aft· w W · pY : ekN . tj qN . · (2006) gj H zU a .pnj a .gj H
dpjp N. nj naft·elwj T½, hi utj kE u v,;Õcj kW. nj edqm.cjl.cj (miu cj ,li uc j)gmLÕ ic j percj gJ ukLÕJ tY u t.dN .lwj
aeK>cjekL.njgUbC mC,kW.njgjH v,;ÕcjkW.njgmLÕicj SEugbdM·cj aKkjaKYuer.cj hJurâ tYupLnj ×UkEudpjpN.njedqt·
sk.v,;ÕcjkW.njtaj tEutN·et.cj (]kkjSUpcj)gmLÕicj´ qa,zC,eK[.YkLajeqNwj´ /jHqtjet.cjgmLÕ icj´ qWkjgW·giucjedpj
qtjet.cjku qtjSu´ eKNwjekwj titj×UkLajgmLÕicjgjH kEuqiucjKN· hcj (75 ep´ 15 epzmLicj)râ mpÐ· sk.dM·cj
kemL.njaDm?$· ×W·er.cjgjH v,hJ urâ p:YkEuqN.· (2006)´ gitu g[êl.cjgjH qMtj|bom·c jdM·c j pY:kW.njw >njB· cjRuElunj
(wmj <eB.cjR ui,l·u)´ pWÕic j;Õcjek.njhicj (kWnjhi nj,) mW YtLwW· qJu/>mi m a.yukj (60) />tLgjH huitj×U ducjhW· m.nj
d,a.ekL.njdM·cjkEu dpjpN.nj/>tCYmWYw>gjH qWkjgW·peq.cj\pQn. bucjgNogjHelwj mWYtCYkEumWYtCY KkjKYukLÕcjtYu ek.jncjmim/
> ;Õcjeq·er.cj qMtj|bogjHhJurâ
edqqLÕcjk[.tWÕEr,eq· (q{mj,\pvjet.cjpiucj,) mpÐ· n.njq.mj` mwjnY` elnjeK` m.cjp>nj (nmj<smj´ miu,nY´
lcj,eK´ miucj,pnj) gmLÕicjt·elwj s×UqN.· (2006) asgjH pWmd,tEutN·et.cjgmLÕicj´ d,tEue}q.· qWkjdpjpN.njnaf
tYupLnj d,mcjkcjpMtj´ kcjgJukLÕJ´ d,kEu]qnj qWkjcCÕhjpwjt. v,bkjker.cjpN.nj pipnjtYCmWYw>t·gjHtYu qWkjgW·gL.Ys
qWkjbucjgNo ainjT·cjzku aKicjhW·mWYtYu v,;ÕcjkW.njedqt· d,SEudM·cj BYdduikjer.cjgjH v,hJurâ gL·cjqWkjg·Wlupj;Õcjeq·
×UtWÕEr,eq·taj (q{mj,\pvj)gjH dHjek.njhicj` m.cje\pcj` k[.cjtunj` t.K[Ilikj` (kWnj,hinj,´ miucj,\pcj,´ k[Õicj,tu·´
t.K[J li tj ) ×U m .cj l· c j (mi u c j ,el.cj ,) ø q.nj ek.ajlU (SnjtW n j Á lU )´ t.eqW . tj fu n j (t.SW tj fu n j )
et·kJu´ n.njq.mj` mwjnY` elcjeK` m.cjp>nj` m.cjtunj` (nmjÁsnj´ mui,nY´ lcj,eK´ miucj,pnj´ miucj,t·u) ×Um.cjh.nj
ø m.cjfu nj (mi ucj ,hnj ømu icj ,fu nj) et·râ Kritj kWI skj gW· a.siup jpy[ÕE gjH d,kEu nkui! jdekwjr â ×Upy[ÕE mWY kS· cj
dN.YzkumikjgW·a. mpÐ·z{cjm.Y´ ;Õcj/·cjk·kjet·mà, d,kEuKritjkWIskj a]k. (7000) Æ.tjkEu (15000)Æ.tjrâ
(1) percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtaj s×UaKicjluE ktuEdHjkLÕcjer.*
(2) puJ\pcjluE f·kjpkwjdM·cj aeK>cjar.mNihjer.*
(3) mNihjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtaj buJ\pcjq.jluE SkjktuEdHja.er.*
(4) mUhuitjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj kUK[pjpÌpãdM·cjkuJh.*
(5) ywjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmà, nYkYq.jluE suEdN.gW·er.cjgHj kUK[pjdM·cjkh

uJ .* ywjkUK[pjlwj×·WtuY
buJ\pcjluE suEdN.a.er.cjgHj qIkLIkuEqkajrYtaj ×·Wm·cjkJh
u .*
40
aKnj (3)
percjv,;ÕcjkW.njtaj d,ducjeS.·elcjlwjgmLÕicj
percjqJtikLaj
hiutjaDik gW·qJtikLajw>bCgjH s×UqN.· (1998) et·tuY tmjdpjpN.njbM.t· l,kLÕcjmukjpN.nj pY:edq;Õcjmnj

gLÕicjtuinjkLÕcj mdjHrâ s×UqN.· (1998)tYu hiutj×Uek.njpN.njbM. djHtuinj/>StuY qWkjek.njpN.njv,t· ×W·pMikjezW.·m
Ru ·Ru ·gpjpj gjH ×U kEu alE uaqI pN. njt· T·kj pcj hW· m.njkJ u´ qui cjkEutmjd pjt· hW·m .njr â s×UqN.· hW· laj kLÕ cjet·tYu
alE u aqIp N .nj t· d,SE u gbkE u percj aKkj a KY u t· $· r â p:Y qN. · (1997)gj H al·u ;Õcjm W Y e]q.· titj ea.nj tY u
alEuaqIpN.njt· gW·e]q.·edcjlÐê v,;ÕcjkW.njt· ea.njesjHrâ qM.kUq.nje]q.·t·elwj lÐêe]q.·titjea.njgjH
TicjeT.·cCÕhjm,e]q.·tuY cCÕhje]q.·qLÕcjtiunj bWYmeTkj }kÕikjrâ hiutjgjHtYu qCÕqWkjek.njpN.njt· ×W·pMikjRu·Ru·gpjgpjgjH
alEuaqIpN.njt· r.njkEuhW·m.njrâ tuYpLnj qWkjqÒÕipj #.npN.njr,duihjagNY eku.· qÒÕipj#.npN.nj eScjspjkEuedq
ef[· d M · c j qzi u c j p: Y ; Õcj m tj m lJ u t· elwj T· k j p cj kE u ezW . · m Ru m j m j g pj g pj hW · m .nj r â qÒÕi p j # .npN . nj r,du i h j a gN Y
(aeRH²et.cjtuicj, ssj#.nK[Õpj)wW· aupjDupjek.pjk.Ylwj tmjdpjmNÕ·kEu tWÕEr,;Õcjmnj eku.· tWÕEr,;Õcjkercjtajrâ
alE u a qI p N . nj t· T· kj p cj kE u ezW . · m qW kj ek.nj p N . nj t aj ×· W p M i kj g j H h W · m .nj tY u tmj d pj m N Õ · p : Y edqtaj
qW kjg W·squcj gjH v,taj d,gL.Y ektjtj tYu qWkjeqà.· tnj to p:Ytmjd pjg jHelwj d,qiuc jektjtjrâ hiu tjg jHtYu
qJkL Õcjw>bC hW·mW YkEu bbWYkEuDwjtYu qiucjtmj dpj pY: tikLaj qJlwjg jHrâ ti kLaj v,;ÕcjkW .njmnjtaj mNÕ ·edq
tWÕEr,;Õcjkercj eku.· r,tncjqIelwj d,ducjqJ v·cjrobJu$·kJurâ
p: YqN. · (1998)gj H tikLa jm×·W p:YtWÕE r,;Õcjm nj´ tWÕ Er,;Õcjkercj eku. · r,tncjqI /i utj (8000) ¿kgjH
tmjdpjpN.nj eScjspjkEuedqgjH qJektjeT.·tYu kLajtEulwj cCÕhjm, m×·W]qnjbm. (100) \pek.!ikiu!jgjHelwj
plJupl.j qJektjeT.·râ hiutjgjHr qM.bC d,ducjqJ tikLajw> bCpY:edqtajgjH suipja.Bw kemL.njhW·mWY
qM,hW·k aKicjqiucjdpjpN.njelwj d,ekL.njkEu hW·gW·cCÕhjm,râ
p:Y kemL . nj qJ tikL aj w >bC aDm? lÐêv,;ÕcjkW .nj eku. · qM . bC taj g jH tL a wEu nykpW Õ ic j ;Õcj eku. ·
tmjdpjmNÕ·edq taj p>lupjktuicjktiucjkMhjhjtYu qWkjezW.·m ek.njpN.njtajgjH tEue}q.·kJu´ qWkjeqà.·qiucj
tmjdpjtMi p:YtiqJlwjgjHkJu q.j$· v,tajsIznjlwjrâ Sg, qWkjeqà.·tEue}q.· eku.· qiucjtmjdpjgjH nziucjntY
v,tajhW·ekL.njtYu kelcjsk. v,md,ducjqJlwj tikLajtaj nnYaDm?pLnjrâ v,md,ducjqJ tikLajtaj
qJ u d ,du c j qJ kL a j hW · g W · c C Õ hj m ,´ qJ u d ,qi u c j tmj d pj p N . nj qW kj ek.nj p N . nj t aj gW · tnj t o t Y u tu p j t o v · c j r o
;ikj ek.njp N.njbM .tajrâ tmjdpj pN.njb M. ef[· dM·cjqziucj edqtaj gjH Dwj K[pjscj\Kcj lÐêv,;ÕcjkW.njtajhW ·mWY
ekL.njqWkjpercjpiunj\dpj zkuqM,tYu mYWd|mipj Bwv,;ÕcjkW.nj duhjdnjhW·mWYtaj gieqÒwjbWYmel.njtYu lÐêkemL.nj

41
gjHelwj wiutjekL·hW·m.njrâ alEuaqIpN.nj nyk k¦·cjlÐêtaj qWkjeqà.·ed>·ekL· percjkemL.njaDm?gjH /iunj
r kEuamicjku tmjdpjmNÕ·edqgjHkJuelwj ¤¤v,;ÕcjkW.nj djHddiukjmH zkudjHtqiukjõõ sW·siutjq.j$·tYu hW·edàtjbkjamicj
Skj ekL .nja .dM ·c jr â
tmjdpjlCÕE eku.· v,t.l[Õicjedqtaj pÌ×UkEuqJtiw>bCgjH kLajqtjSu´ qtjdunj´ kLajT/iutj (rwjp>)´
dN.Yti;Õnj/Eu gW· eku.· tiqL,qL,tajelwj qJektjdM·cj hW·mWYkEu bbW YDwjrâ tilCÕEtajgjH ducjyMÕqWkjasIaznj
percjef.aje\bwj eku.· percj|p·cjpSYum·cjs·cj alEuaqItYu qJektjdM·cjrâ elMcjkemL.nj$·wW· tLawEupN.njedqtaj
qWkjeqà.·ekL.njgL·cj´ qiucjqCiek.njpN.nj´ qiucjRucjpercjpiunj\dpj eku.· RucjtNhjhjtajtYu qJektjdM·cj tikLajrâ
tmj dpjp N .njb L. Y qM ic j eku .· tLa wEu pN .nj tWÕ Er ,taj bkj ak·kjlÐêqM. bC taj h·W mW Y kE u bbY WD wj tY u qM .bC
kEuak·kj hW·m.njtaj d,ducjqJw>bCrâ
bWYsMtjmà, tiqL,hW·gW·tEu$J (tiv,;ÕcjkW.njpiucj|pIhW·eqcj) ×·WdM·cjpY:pWÕicj;Õcjerwj bWYmgLÕ icjrâ ywjr tmjdpjpN.njbm.taj
qJektjtikLajtaj$·mà, percjgyiucjlm[ÕJ v,;ÕcjkW.njtaj KkjKYua. hW·eqcjrâ Sg, tmjdpjpN.njbM.taj
kv.cj kerY dM · cj gj H qW kjg Ju kL ÕJ v,;Õcj kW .nj mNÕ ·edqgj H tY u d,qJ ti kLa jv,;Õcj kW .nj qi uc j dpjp N. nj r â Ç.·; .· gj H
qWkjezW.·m tmjdpjv,tajtYu qJektjdM·cj tikLajrâ r·cjkEuq.DkgmLÕicjmà, p:YqN.· (1999 ø2000)gjH ×Utmjdpj
(343) qWkjgW·qiucjbduipjpN.nj (ssjtnj,l[.,) (9) bdiupjg,tYu qJektjkLajT/iutj eku.· kLajqtjv,;ÕcjkW.nj
taj tEulwjbWYmgLÕ icjrâ tikLajqJlwj qJufaiutjgjH qu cjes.YqWkjqiucjdpjpN.nj vivDwjtYu tikLajeqjHtajgjH
qucjes.Y qWkjpercjpiunj\dpj gu$jfEuv,tajrâ T/iutj eku.· qtjmN·ÕdM·cj p:YkLajtajgjH /jHpljHtYu qW·dM·cjp:Yf[.
v·c jro\dpjv,taj piu cj|pIlwj râ
pY:qN.· (1997) percjqJtikLaj hW·bbWYDwj p:YkEur,;Õcjmnj sktEudjHtiunjtYu a]k.qN.· (1998 ø2002) gjH
aqicjqk.tj \mhjtiunj bWYmel.njtYu sEukEusiupjqN.· (2003) SkjqJektjdM·cjrâ p:YqN.· (1998) mWYqN.·DwjgjH
tmjdpjpN.njbM.taj qJektjtikLaj (3000) ¿k\pcjcj nkEuhW·bbWYDwjrâ tikLajqJlwj bWYmgLÕicjgjH w>bCtEulwj
tN· e}q.· tYutYu eku.· kLajtE ulwjtN· T/iutj (rwjp >)tYu tYu mdjHtYu mN ·ÕyMÕ edq pWÕic j;Õcj k[.j\mhj´ pWÕic j;Õcj\zpj bu´
pWÕicj ;Õcjerwj (tW ÕEr,;Õcjmnj) eku.· pWÕic j;Õcjkaj}kikj´ pWÕicj;Õcjf.acj (tWÕE r,;Õcjkercj) râ tmjdpjpN .njtaj
qJ ti k L a j pY : edqgj H qW kj e qà . · qi u c j d pj p N . nj qM , hW · eqcj qW kj eqà . · g W · ezW . · m tmj d pj tY u qJ ektj d M · c j r â
ti k L a j l C Õ E t aj g j H sk.qW k j p ercj p i u n j \ dpj tL a wE u p N . nj eScj s pj k E u e dqgj H kE u v ,l[Õi c j b L . Y q M i c j t aj r â
tikLajqJektjlwj ×UpWÕicj;Õcj\zpjbutajgjH nddjH qWkjasIaznj percjef.aje\bwj alEuaqItYu tLawEupN.nj
mNÕ·edqgjH qJektjdM·cjrâ
p: Y q N . · (1999) ti k L a j q J l wj p: Y p W Õ i c j ; Õcj erwj g j H sk.nddj H percj e f.aj e\bwj tmj d pj p N . nj t M i t· r â
lM ih jtmj dpjp N. nj bM .gLÕ ic jti un j p:Y edq;Õcjm nj K: cj mà, v,;ÕcjkW. nj mnjt· d,eS.· elcj ti kL aj K: cj râ hiu tj gj Hr
pY:qN.· (1999) aKicjk.l gliucjptiunj tmjdpjtMi p:YpWÕicj;ÕcjerwjgjH d,ducjqJ tikLajw>bC (1000) ¿k\pcjrâ
p:YqN.· (1999) gitum.tjgjH tmjdpj (61) eku.· tmjdpj (299)t· qWkjeqà.·qiucjtmjdpjtMi p:YedqerwjqLÕcjk[.gjH
qJ ektj tikL a j v,;Õcj kW . nj t· /i u tj (300) ¿krâ ti kL a j d ,du c j qJ t· g jH ti qL , qL ,´ ti aRi u c jh W · eqcj ´
tikLajv,;ÕcjkW.njt· ducjddiukjtYu tEulwjkLajT/uitj´ kLajqicjGEu eku.· kLajqtjSuqtjdunj tNhjhjt·râ
tikL a jd ,du c j qJ g mL Õ ic j g jH mdj Hti kL a j v,;ÕcjkW . nj h ·g · > eku. · kW . nj d Ëi tj ti u cj (ki u ,mi u cj ) t· râ mWY a Ki c j Dwj
p:YkW.nj]kpjm·cjkEu kW.njdËitjtiucjgjH d,ducjqJtiw>bC (200) ¿k\pcjtYu p:YkW.njRutjt·cjelwj d,ducjqJtiw>bC /iutj
(800) ¿krâ
ti w>bC mNÕ ·p:Y edq erwj qLÕcjk[.gmLÕ icj gjH mNÕ· dM·c jmYW d|mi pjgL ·cjkWIskj mtjmlJuøTwÌtY u ti w>bC (70) k: Õipj kL·g jH
mdjHtiw>bC v,;ÕcjkW.njmnjt· piucj|pIrâ nkEupercjtEutN·T/iutj´ tN·dUernj´ tN·qtj´ tN·pNo eku.· tN·ezN.jmCÕihjhjtYu
percjsqucjeb.jainjT·cj e\p|p·cjkLÕcjrâ tYupLnj a.yukjv,;ÕcjkW.njt· ekL.njkLÕcjlwj p:YtikLajt·$·gjH lajl
(80) qN.·\pcjkLÕcjtYu mdjHrâ
p:YqN.· (1999) tLawEupN.nj mNÕ·p:YedqgjH qWkjelMcjasIaznj percjef.aje\bwj twjetwj (Total) eku.·
yUnwjg> (Unocal) tuY tikLaj kep>tjv,;ÕcjkW.njt· piucj|pIlwjgjH qJektjeT.· hW·mWYkEu bbWYDwjrâ tuYpLnj
×UpL·cjekLcjqMÕhjD>tj twjetwj eku.· yUnwjg> qWkjeqà.·]t,pMtj pY:pWÕicj;ÕcjerwjgjH plJupl.j qJektjeT.·
42
kep>tjv,;ÕcjkW.njt·piucj|pI mNÕ·cCÕhjm, (10) \pek.!ikiu!jrâ edq]kpjdM·cjkEu elMcjasIaznj pL·cjekLcjqMÕhjD>tjt·gjH
gW· aeK>cj ducjs qiucjvivtYu edqeqjHdM·c jt·gj H hiutj×UkEu tmjdpjpN.njbM.t· ektjkLÕcjd N.Y qW kjgJukLÕJ elMcj
asIa znjgjH tYu d,ducj;ÕE;Õikj kutmj dpjpN. njbM.t·râ
p:YqN.· (1998ø1999) gjH tmjdpjpN.njbM.t· qJektjtikLajw>bC v,;ÕcjkW.nj eku.· qM.bCt· (1000)
¿k\pcjtYu p:YqN.· (2000) gjH qWkjeqà.·]t, ti;.jpN.nj (ssjnyje\m)tYu qJektj×UkEuv,;ÕcjkW.njt· (100)
¿k\pcjpLnjrâ v,;ÕcjkW.nj eku.· qM.bC v,mpiucj|pI tikLajt· d,elcja.cCÕhjm, (8) \pek.!ikiu!jrâ
tuYpLn j qCiv,;Õcj kW.njt· (20) m\pcj mNÕ ·dM·cjdN.YDel.Ylwj pL·c jekLcjqMÕhj D>tjg,tYu ×Ur,tncjqI /iunjr
|p·cj$. p:YtWÕEr, ;ÕcjkercjkJuelwj cCÕhjm,v,;ÕcjkW.njt· d,elcja.gjH muhW·kelcjelYkEurâ
p:YqN.· (2001) gjH hiutj×U alEuaqIpN.njbM.t· gliucjptiunjtmjdpj p:YedqgjHtYu v,;ÕcjkW.njt· d,eS.·
elcj a.tikL aj (2000) ¿krâ tcjr njtM · qJti kL aj g jH qW kjeqà. · kelcj p eÈwjp tiu nj eqN hj k½c j k[.
g[p>nje}t· mNÕ·p:YpWÕicj;Õcjerwj eku.· qWkjeqà.·gliucjptiunj tmjdpjpN.njrâ aKicjk.l pN.njgL,ti dutiy g[p>njt·
sk.kLÕcjlwj eqNhjk½cjk[.e}t·gjH nkEutmjdpjpN.njbM.t· kelcjpeÈwjtYu qWkjeqà.·ef[·dpjk[.tMi (eltpj)
m.njrâ qWkjgJukLÕJ dpjk[.tMigjH tmjdpjpN.njbM.t· ef[·kLÕcjdpjtuikj (]kvj,tpj) eku.· dpjlWhjezN.j (ae\m.kjtpj)
p:YpWIpWêedqgjHtYu v,;ÕcjkW.nj mNÕ ·edqgjH d,ducjqJtikLaj pLnjrâ tYupLnj aeK>cjgW·/jHpljH qtjSuqtjdunj tEulwjp:YkLajgjH
dpjpN.njbM.t· hW·tupjsiutjrâ v,t.l[Õicj ek.njpN.njlCÕEt· /uinjr qJektjtikLaj v,;ÕcjkW.njt· hW·bbWYDwjkJuelwj
qWkjeqà.·sEudN.duhjt·gjH hJu$. atiucjbWYqMwj$·râ ¤]t,lwjdpjk[. (eltpj)´ dpjtuikj (]kvj,tpj)´ dpjlWhjezN.j
(ae\m.kjtpj) p:Yedq$·gjH qWkjeqà.·sEudN.qN gek.·pLnjgt, kercjkEu dpjpN.njbL,/,kercj ×W·m·cjp:Yedq$·râõ
Sg, S×¡v,t· mikjgW·djH;.·;.·gjH tmjdpjeb.j;ÕcjmnjtMi mNÕ·dM·cjp:YedqgjH ywjrkelcjpLnjgt,kEu v,t·pLnjmà,
qWkjeqà.· kelcjbtiukjgjH v,t·sIznjlwjrâ S×¡ mikjgW·pl·cj$. gek.·t·$· lP.jedqpy[ÕEeq·øbM.elwj
p>lu pj kJ ur â
p: YedqpW Õi cj; Õcj erwj dN. YtN hjh jelwj d,duc jqJ tikLaj ku tmjdpjpN .nj bM. qMwj (1000) ¿krâ tmjd pj
(587) eku.· tmjdpj (588) t· qJektjeT.· tikLaj p:Yedq kW.njtM·ekNcj´ kW.njkunjdunj´ kW.njsogl.´
kW.njtMi eku.· kW.nj;Õcjfinj (1000) ¿k\pcjrâ tmjdpjlMihj (61)elwj qJektjeT.· tikLajv,;ÕcjkW.njt·
tEulwjqtjSuqtjdunj (153)¿k tuY cCÕhjm,tikLaj d,ducjqJqJufaiutj /iunjr×W·dM·cj (81) \pek.!ikui!jdekwjkJuelwj
tLkLajt· mWYdekwjelwj hW·gW·râ
alEuaqIpN.njbM.t· qJektjdM·cj tikLajgjH SkjkÐÕEdjHdM·cj sEukEuaKicjqN.· (2002) tYu p:YqN.·gjHqM, tikLaj
(100) ¿k\pcj tmjdpjpN.njbM.t· qJektjeT.·râ SkjtuY qJektjdM·cj suEkuEaKicjlMÕhjr~ ×Uv,;ÕcjkW.nj
×uc jTuc j eku .· zJ uq.Y mNÕ· pWÕic j;Õcjerwj elwj tmjd pj (586) t· ektjeT.·tikL aj (500) ¿krâ tYup Lnj
tikLaj ×UkW.njtMi eku.· kW.nj;Õcjfinj /iutj (300) ¿kgjH eÆ.·dpj (19) qJektjtYu tikLajeqjHdM·cj (200)
¿kgjH tmjdpjtNhjhjt· qJektjeT.·râ
eqN .wjxpedtikLaj
qziucjeqN.wjxped ptiunjT½,lwj qWkjbL,/,r,;ÕcjbM. p:YqN.· (1948) gjH sK[êDzkjlwj p:YqN.· (1947) tYu
p: Y g j H e Scj s pj k E u aeK>cj a r. percj p i u n j \ dpj v,;Õcj k W . nj t · g mL Õ i c j v· c j h W · d ,du c j f · k j p kwj g j H K[êDzkj lwj
p:Y qziu cj eqN. wj xped piu dj (23) râ ati uc jK [êDzkj lwj p: Yp iu dj (23) gj Hm à, \dpjr tj v,;Õcj kW .njt· pi uc j|pI gj H
v,lEumWYmH aeK>cjqJektj naDm?hW·mWYtYu lÐêqM.w>bCtaj mpiucj|pIlwj tibCt·gjHelwj qM.bMikjkUq.nje]q.·s´
gek.·kumP$I p·cjet.Ygu$jfEutupjpj eku.· gek.·qM.bNikjp·cjet.YlEumWY tkjprYhW·gW· sEudN.lwjrâ
p:YqN .· (1953) lkjTkjalEu aqI (alEua qIdImwjker\zI eKtjp >lIm.nj) xê×uk:Õikjp jgjH tikLa jw>bC
mNÕ·p:Yr,;ÕcjbM.faiutj d,ducjekL.njqP nddjH r,;Õcjpiucj (×iucjc·piucj) qMwjtYeqN.wjxpedtiw>bCrâ atiucjeqN.wjxpedgjHmà,
alEuaqIt· qJektjtikLajw>bC v,;ÕcjkW.njt·tYu kelcjpãprajkEuqM.bC ekL.njdM·cjw>bC qN.·bWYmlajlt·râ
tYupLnj nkEuqM.bCt· hW·f·kjpkwjxped aeK>cjar. bL,ak·kjaeK>nj K[êDzkjlwj eqN.wjxpedpiudj (2) gjHmà,

43
w>bC ekL . nj d M ·c j g j H aKi c j lE u elwj eS.· elcj h W · eqcjr â tY u p Ln j alE u aqI t· eqà .· tu p j s i utj ¤aeK>cj a r.
bL , ak·kja eK>njõ gjH qM.bCt· d,×W·kEuaes.njsr.Y atiucjtcjncj Dm·kjT½,lwj p:Yxped piudj (6) gjHrâ
p:YqN.· (1962ø1988) lkjTkjalEuaqI eb.jqEueyHwjeÈtj (\mnjm.<SiurHyjlsjlmj,sxjp>tJ) sgjH qM.bCt·
hW·f·kjpkwj eqN.wjxpedtimà, aKicjlEuelwj alEuaqIt· qJtiw>bC hW·gW·râ Sg, hiutj×UqM.bCt· d,ptiunj
lwjsrcj w>bCzku p:YalEuaqItuY atiucjv,t·ebàtjgjH d,ducjdM·cjrâ
muhiutjhJuetjH dpjpN.njbM. mNÕ·qMwjtY qÒÕipjpN.njenewnj p:YqN.· (1962) gjH pÌ×UqJawEur,;Õcj qM,hW·k ducjqziucjkEu
qEueyHwjeÈtjtYu p:YqN.· (1974) gjH qJuDzkjeqN.wjtMimWYtYu qPdtnjKuicjcjkLÕikjkjrâ eqN.wjqzuicjtMi v,t·DzkjlwjgjH
hi utj× Ut,pÌeT.· eqN. wj qzuic j eScj spj kE u aeK>cja r. percjp iu nj\dpj K[êDzkj lwj p:Y qN .· (1947) tYu
qM.bCbWYmgLÕicj d,eS.·elcj w>bCrâ hiutjgjHr atiucjeqN.wjxpedqzuicj Dzkjlwjp:YqN.· (1974) et·mà, alEuaqIt·
awEupiucj|pItikLaj eku.· qy·z.tp:Y;Õcj ×W·;ÕikjkjepcjcjgjH qWkjgW·ky[.njDw>tj hW·mWYrâ
r·cjkEuq.Dkmà, hiutj×UeqN.wjxpedqzuicj (1974) tYu tN·SutN·dunj zkud,siutjgjH qM.bCt· aeK>cjtEu
p:YkLajzkuhW·gW·´ tN·SutN·dunj tLawEutWÕEr,t· kEuaeK>cjtuEgjHehcj d,tEutYu qJud,kEuak·kjaeK>nj zM.pjpjqN.·râ
Sg, lÐêkemL . nj tL a wE u t· ekL . nj g j H pti u n j d u h j ´ pãpÌ´ ptu i n j g bu tj hW · g · c j qP tY u ati u c j v ,t· ekL . nj g H j
d,T·kjdM·cjgl.njrâ SgjHqM,hW·k lÐêkemL.nj qM.bCt·ekL.njgjH hW·kitjvIkEu ls·Wsiutjv,t·mà, aeK>cjqJw>bC
p: Y v,t· ×W · ; Õi kj kjepcj c j tY u aKi c j k.l (1962ø1988) gj Hm à , qW kj qM . bC t· aeK>cj ekL . nj b C ehcj ×W · tY u
aeK>cjp iucj|pIw>bC hW·mWYrâ
p:YlkjTkj nwt eku.· nykmà, qziucjeqN.wjxped kitjvIkEueswjepN.njgjH gL.Yw>tj×UkEukNicj mNÕ ·p:Ygau·K[·kj$Jrâ
aKicjk.l mWYd|mipj BwqM.bCt·mà, percjgJukLÕ JhW·mWY kÐÕEdjHkLÕ cjrâ p:YaKicjgjHmà, percjBpÈqM.bCt· nkEueqN.wjxpedtMi
eku.· ddjHm×W·kEueswjepN.njgjH hW·f·kjpkwjeT.·mà, alEuaqIpN.njt· qJw>bCqM.bCt·ekL.njlwj qN.·bWYml·lm.njtYu
qM.bCt· efkjlkuitjaiutjrâ qM.bCt·/iunjr eS.·elcjw>bCkJuelwj qWkjeqà.·ptuinjgbutj kitjvIkEueqN.wjxpedgjH
hW·g·cjsutjp:Yk:hjrâ atiucjeqN.wjxped tiw>bC (1953) gjHelwj sEudN.kEuhW·m.njrâ alEuaqIpN.njbM.t· qJektjdM·cj
w>bC v,;ÕcjkW.njmnjt· hW·mYWkEu bbWYDwjgjH f·kjpkwjdM·cj percjÇÕcjkW.nj´ percjpiunj\dpj eku.· percjmNihjrâ
qM.bCt· qWkjeqà.·gW·cCÕhjelYw>bC d,ducjqJlwj hW·mWYkEu bbWYDwjgjH hiutj×UhW·gW·aeK>cj ptuinjgbutj p:YtmjdpjpN.njtYu
ptiunjT½,zercjv,t.l[Õicjtmjdpj ducjqziucjedqgjHrâ qM.bCt· ptiunjT½,lwjgmLÕicjgHj sN,tikLajeS.·elcja.gjH
qW kj eqà . · elY kE u ti kL a j tN hj h j eku . · qW kj c C Õ hj elY qtj S u qtj d u n j tE u lwj p Y : kL a j gj H qW kj eqà. · kE u
atuicjcCÕhjf[.râ eScjspjkEukisË$·tYu qWkjeqà.·a.tjmikjcCÕhjelY zercjtLawEupN.njgjH qM.bCt· a.tjlwj
aRuJabcj eb.j;ÕcjmnjtMirâ hiutj×Ua.tjmikjlwj aS·cjaS·cjtYu tLawEu m×W·p:Yedqt· hW·g·cjektj duhjd$j
lÐêqM.bCt·râ muhiutjhJuetjH eb.j;ÕcjmnjtMi eku.· alEuaqIpN.njbM.t· tupjlwjsiutj percjDwj/iuhjllmjrâ
44
aKicjkL.et·mà, tLkLajt· ptiunjT½,bJu$·mà, d,ducjtpjd$j bYWmqÒ.tj\mhjrâ

hi utj ×Ua .tjm ikj gLÕ icj tYu v,lCÕE t· gW· cCÕ hjelY×U tLa wEu mN Õ·edqgj Hvi vtY u v,lC ÕEgj H gW·a eK>cj /jHp ljH eKN wj
tEulwj p:YkLajrâ Sg, r·cjkEutLkLajtaj a.tjmikjlwj aS·cjaS·cjgjH tLawEu mNÕ·edqt· f;ÕikjbepcjkEu
vi v|zÕi cj q.Dwj r â
percja.tjmikj qM.bCt· aS·cjaS·cj
(1) kL. hW ·g W· qJ w>bC gH j w>bC qM .bCt· ekL. nj lwjtYu tY ug jH v·c jh W· gW ·qJektj eku. · sN, gj H v· cj eqà. ·qJektj
tiqL,tiaRiucjgHj /iunjrK[êlikjtYu ptiunjT½,kEu tmjdpjgmLÕicjkJuelwj tmjdpjgmLÕicj eku.· qÒÕipj#.n r,duihjagNY
hW·ektjaerwj (duhj)tYu t,pÌeT.·râ
(2) tmjdpjpN.njbM.t· qJektjw>bCtYu qWkjcCÕhjm, tN·SutN·dunj tEulwjp:YkLajgjH qWkjeqà.·elYkEu atiucjcCÕhjm,
aKicj k.l (k.ltnjf iu, )gH j /iun ja.tjmi kjlwjkJuelwj d,duc jt,pÌeT.· kJu râ
(3) qWkjeqà.·kEuaeK>cjku v,;ÕcjkW.njt· /jHpljHqtjSuqtjdunj tEulwjpY:kLaj eku.· kW.tjT/iutjp:YkLajgHj
/iunjr a.tjmi kjv,t.l[Õicj qÒÕipj#.njp N.nj r,diuhjagNYkJuelwj d,ducjt,pÌrâ
lkjkroaiutj hiutj×UtmjdpjpN.njbM.t· qJektjtikLaj p:YpWÕicj;Õcjerwj bWYmgLÕicjtYu v,;ÕcjkW.njgmLÕicj eku.·

eb.j;ÕcjmnjtMit· p·cjet.YtYu eScjspjkEueqà.·gW·cCÕhjelY bNtj/iutjeTkj}kÕikjgjH ekL.njqPercjqIkLItYu a.tjmikjlwj
r,duihjagNYrâ hiutj×Ua.tjmikj gLÕ icjkEualnjtYu eScjspjkEukisË$· qWkjeqà.·ekL.njpercjqIkLI kuv,;ÕcjkW.njt·gjH
v,t·tupjsiutjrâ hiutjgjHtYu qÒÕipjb[êh.pN.nj lMihj (3) eku.· tmjdpjlMihj (343) t· ek.jBikjv,;ÕcjkW.nj
d,ducjqJtikLaj eku.· v,ezN.jkW.njtYu ekL.njqPepÌek.·DRuJrâ epÌek.·DRuJwW· ekL.njqPp:YqN.· (2001) gitug[.×ìw>rI
(30) p:YB.lk[.j kW.njkunjdunjtYu qÒiÕpjbuiljelnjxê (lcj,xJ,) eku.· qkuipjb[êh.pN.njlMihj (3) qÒiÕpjbuiljezN.j
K[ÕiwjeT.nja·cj (builjmHê,]kJ, K[iÕTWnj,ea.cj) t· tiunjsiupjrâ
ef[d· pjpN.nj p:Yedq;ÕcjmnjbWYmgLÕicjgjH qWkjeqà.·sEudN.gJukLÕJ p:Yedq eku.· qJektjdM·cjtikLajgjH qWkej qà.·qiucjtmjdpj
eqà.·gW·gJukLÕJrâ kisËqJtikLajgHj /iunjrhW·d,kEucCÕhjelYkJuelwj hiutj×Uv,;ÕcjkW.njt· a.tjmikjlwjgLÕ icjkEualnjtYu
×UqÒÕ ipj#.njpN.nj r,duihjagNY qWkjeqà.·eq.cjkl, pRUqJtikLaj kuv,;ÕcjkW.njt· K[ÕitjtjpLÕitjtjgjH kEut.l[ÕicjkEu
v,tYu lMÕhjd,eq.cjT½,dM·cjer.cjgjH K[ÕiwjeT.nja·cjhJurâ tYupLnj v,;ÕcjkW.njt· a.tjmikjlwj qWkjcCÕhjelYgjH
/iunjr f;ÕikjbepcjkEu hW·m.njkJuelwj aeK>cjekL.njp:YkLaj sEukEupWÕicj (3)qN.·×W·er.cjgjH v,et·SkjhJurâ
qW kj v,;ÕcjkW. nj t· zM .pjp j/j Hp lj H qtj Su qtjd unj tEu lwjp: YkLa j sui pj dM ·c jqekmjtY ek.nj pN .nj bM .t·g jH
d,ektj li kj T· kj g l.nj ×U v,ezN . j kW . nj tY u qW kj eqà .· g W · li kj T· kj g l.nj \phj h j g j H hiu h j × U d ,kE u p rcj tY
kuv,ezN.jkW.njtYu d,ducjsquicj suitjhW·mipjrâ tYupLnj ywjr bumjbtiuhjp:YkLajkJu´ gL.YSEud,lWhj pNÕkjlw jp:YkLajkJumà,
kM. tj eT.· aeK>cj /j Hp lj H qM ,hW· k qJ up ti un jd uh j ku v,;Õcj kW .njt·r â hi utjg jH tY u v,;Õcj kW .njt· aKic j/ jH p
ljHdM·cjgjH gWicjefkj tmjdpjpN.njbM.t· pNÕkjsW·lWhj p:YkLajkJu´ gWicjefkjliunjd,bumj tpjlwjkJurâ hiutj×Ud,gWicjefkjdM·cj
huitjkÐÕEdjH zM.pjpjaKi cjtYu qWkjeqà.·ed·>zUeT.· ×UkemL.njekL.njdM· cjgjH ef[·qàÕtjqW.tjrâ
K[ÕiwjeT.nja·cj ekL.njqPepÌek.·DRuJ kuv,;ÕcjkW.njt·gjHtYu elnjxê×UkEutmjdpj (343) elwj TpjekL.njqP
epÌek.·DRuJ hW·bbYWDwj kuv,;ÕcjkW.njt· p:YB.lk[.j kW.njRutjt·cjrâ v,hJu$. kuv,;ÕcjkW.njt· p:YepÌek.·DRuJgjH
p:YkLajtmjdpjpN.njqJlwjgjH hiutj×UkEu aeK>cjtEueKNwj pWÕicj (3) qN.·tYu nkEuv,;ÕcjkW.njt· kmjkuqEuKiuhjbWYmel.njrâ
v,TpjhJupLnjgjH ¤¤pOuqJektjdM·cjtikLaj ×Uv,;ÕcjkW.njt·gjH qWkj]qnjga·u percjK[Idr.cj tmjdpjrõõâ
aKicj/ jHpljH eKNwj p:YkLaj mNÕ ·p:Y tmjd pjt· mà, eKNw j/jH plj Hlwj (25^) gjH d,kEu tmj dpjp N.nj tYu epcj pWÕi cj (3)
qN.·mà, tikLajqJufaiutjgjH tmjdpjpN.nj qJektjer.cjgjH kEulwjqtikuE v,;ÕcjkW.njt·râ eKNwj eku.· T/iutj
p:YkLajqJlwj ×Uv,;ÕcjkW.njt·gjH qWkjek.njpN.nj (700) eku.· eb.jainjT·cjv,t· Ru·gpjer.cjgjH v,t·hJurâ
lÐêv,hJu$.gjH ek.njkW.nj eku.· qM.bCgmLÕicjt· siutjD.tjesjH bWYmel.njtYu p:YtikLaj dpjpN.njbM.t· qJlwjgjH
muh W·ekL.nj rgjH ef[· eT.·qàÕtj qW.tjrâ

45
tmjdpjlMihj (299) qWkjeqà.·l,mukjpN.nj p:YedqerwjqLÕcjk[.gjH ×UtmjdpjKlr lMihj (61) qJektjw>bC

×UqM.bCt·tYugjH kEucCÕhjelYku qM.bCt·vivtYu cCÕhjelYgjH qWkjtikLajqJlwjhW·eqcj qWkjeKNwjtEulwjp:YkLajrâ
v,t·kEucCÕhjelY qWkjtN·T/iutj mWYtN· (hW·eqcj) tN·qtjmWYtN·mà, (7) dekwjDwjtYu ea.nj×UkEucCÕhjmC, bWYmgLÕicjrâ
tnjtokEua.yukj eku.· lMihjtN·tYu mWY¿kmà, /iunjrcCÕhjm, (k.ltnjfiu,) mNÕ·×U (200000) dekwj sEukEusiupj
(500000) dekwjkJuelwj tmjdpjpN.njbM.t· kEutL\dpjt·gjH ×U (2000) dekwj sEukEusiupj (3000) dekwjDwjrâ
tLkLajt· gW·cCÕhjelY qWkjkLaj d,ducjqJtYubkjhW·gt.pj aeK>cj/jHpljH hW·mWYtYu eKNwj/iutj×W·p:YkLajgHj ek.njpN.njt·
/jHpljHtYu nkEuqW·p:Yf[. bepcjkLÕcj ]qnjga·u tmjdpjrâ
qJtitYu hiutjbdjHkEu ddjHmk[ eh.·|bÕJeS.·elcj

ddiukjv,mdjH tLtikLajgmLÕicj
p:YqN.· (1998 ø2002) gjH r·cjkEulMihj¿k v,;ÕcjkW.njt· d,ducjqJhW·bbYWDwjmà, tikLaj (7000) ¿k\pcjcj
eku.· cCÕhjm,tN·SutN·du nj gLÕic jkEu\pek.!ikui!j v,;ÕcjkW.njt· eS.·elcjrâ hiu tjgjHtYu v,;ÕcjkW .nj bWYmgLÕicj
si upja .Bw kemL.njhW ·mW Yaiu tjr â hi utj ×U alEu aqI pN. njt· qJ ektjeT.· tikLa j bJu$ ·tYu v,;ÕcjkW. nj
bWYmgLÕicj d,SEugbkuE kpjpercjpiunj\dpjrâ
r·cjkEuxpm.mà, qM.tEukLajT/iutjmWYtLmà, s×Uef[·tN·T/iutjgjH d,sutjwÌD>tj´ d,peq.cjar.pj´ d,ekL.njgL·cjpMtjtYu
mWY¿kmà, Kritjaiutj /iutj (20000)dekwjtYu sEukEusiupjtN·T/iutj kW.tjgW·pWÕicj (7)qN.· (hW·eqcj) (8) qN.·mà,
]qnjaiutjgluicjlEugjH qkjhJuhW·mWYrâ tN·qtj eku.· tN·dUernj eqà.·siupja.yukj /jHpljHgW·gjH d,sk.\zhtj]qnj
\zhtjkemL.nj bWYmgLÕicjrâ qM.bC eku.·qM.tEukLaj lECÕt·faiutjelwj aKicjp:YpercjtEulWI hW·zUyJugjH tmjdpjpN.njbM.t·
DwjbË.r$. scj\KcjhW·mWY rnjkEumikjeqà.·gW· \dpjrtjv,tNhjtYu eKNwjv,tNh jtEulwj nkEu;.jpÈkj×UekNcj siupjeÆ.·ziucjgjH
qJ ektjeT.· râ percj kemL. nj tmj dpjpN .nj bM .t· r· cj kEu percj piu nj\dpj zkuqM, gjH zaiu njz rto bWYm el.nj râ
percjtmj d pj p N. nj b M. t· ekL .nj dM ·c j gj H qM .bC d,du cj eS.·elcj eku. · v,md,du cj ;ÕE; Õikj t· ehcj tJm .nj tY u
tmjdpjpN.njbM.t· ppNv·cjro hW·tJrâ tLkLaj eku.· qM.bClCÕEt· hiutj×Uw>bC eS.·elcjtYu qWkjeqà.· tnjtoa.
Bwan.gtjgjH siutjD>tjesjHtYu hiutj×Ud,ducjsqiucj v·cjrodmLÕ DlJulwjkJutYu bJulEumH siutjhW·mipj\mhjrâ aeG.
d,duc js qiu cj d M· cj kE u percj eS.·elcj ti kL a j hW ·tY u$ Jg jH percjtmjd pj p N. nj bM . t· f·kj pkwj aeK>cj a r.mN ih j
eku.· bkjak·kjaeK>nj hW·mWYkEu bbWYDwjelwj SkjtYu d,ducjsqiucjpLnjrâ
qWkjeqà.·bL,titj ×Umd,ducj;ÕE;Õikj hW·mWYkEubbWYDwj eku.· percjsqucj bWÕikjlÐkj p:Yeb.jainjT·cjgjH v,;Õcj
kW.nj bWYmgLÕicjt· eT.·qCi#.nj tYu |gipjdotitj ;Õcjeq·aiutjrâ v,m|gipjdotitj ;Õcjeq·hW· m.njt·gjH d,djHdM·cj
ddiukjkEu BwkemL.nj hW·mWY
p: Y e dqzku r â lM i h j m N i h j
kemL.njhW·mWY gLÕicjtuinj p:Yedq
zkumà, huitjddHj percjmNihj
mpÐ·kEu percjaRJuabcj hW·mWY
eku . · percj s i u tj D >tj e sj H t·
gLÕ icjtuinjkLÕcjrâ huitjddHj ezN.j
aiutjgjH hiutj×UkemL.nj hW·mWY
tYu kÐÕEdjHamé r.zwtjrâ
tcjncj Dm·kjT½ ,lwj bWY
qMwjgmLÕicjwW· dN.Yedq d,ducjqJ
tikLa jg mLÕ ic j cC Õ hj m,k.l
(k.lep>kj e s[,) gmL Õ i c j
dpj p N . nj (eR<H et.cjt iu c j , ssj# .nK[Õpj) qJektj kL a j T/ui tj eku.· kisË eScjspjkEu qJti
qW kjg W·e kL . njg L ·c j (elà. wja n.cj ø an.nj q.nj) kLajtYu tmjdpjpN.njt· qWkj
46
eqà.· kEucCÕhjelY ;Õikjkj epcjcjgHj t.l[Õicj ×W·râ

hiutj×UtmjdpjpN.nj (299) l,mukjpN.nj p:Yedq erwjqLÕcjk[.tYu kLajw>bC eb.jainjT·cj (17) ainjT·cj
eku.· kLajeKNwjmNÕ·cCÕhjm,Ky[ (KnjÁmHnj,tnjfiu,) (20) \pek.!ikiu!j eS.·elcjrâ tN·Sup:YkLajgmLÕicjwW· tN·qtj´
tN·T/iutj eku.· tN·]kÕkjqicjGEu (qJhiurjqrkj)t· tEulwjrâ kLajtEutN·bNtj (2000) lupj mdjHkLaj mezN.jaiutjgjH
eTkjkEucCÕhjm,k.l (k.lep>kjes[,) mà, (1) dQm (5) \pek.!ikui!j ×W·râ Sg, atiucjDm·kjT½,lwj
gt et· mà , mW Yt·N mà , nkEu cC Õhjm , (7) dekwjehcj tmjd pj pN .njb M. t· Tpi utjeT.·c CÕ hj râ v,;ÕcjkW. nj t·
nkEucCÕhjm, S/uitj$·gjH r.njkLajtMi eku.· b.jpeq.cj ar.pjaupj tiqL,´ tiaRuicj qWkjeqà.· kelcjtEupLnjgjH
licjqM.kemL.nj hW·Rumjgpjrâ v,;ÕcjkW.njlCÕEt· qJud,ducjsk. rtje}q.· p:YtmjdpjpN.njrâ
tmjdpjlMihj (343) eku.· b[êh.pN.nj lMihj(3) t· hiutj×UqJektj tikLajv,;ÕcjkW.nj kW.njkunjdunj
eku.· kW.njRutjt·cjt· piucj|pI (800) ¿ktYu v,mdjHtLkLaj d,ducjqJ eb.jainjT·cj (85) ainjT·cjt· siupja.Bw
kemL.njhW·mWY´ tikLajhW·mWYaiutjrâ tN·SutEulwj p:YkLajgmLÕicjwW· tN·dUernj´ tN·qtj´ tN·T/iutj eku.· tN·pRuikj
(erH.kjpcj) t· mdjHrâ mNihjtEuT/iutjt· T/iutj (10) ¿k mNÕ·cCÕhjm,Ky[ (KnjÁmHnj,tnjfiu,) (2) \pek.!ikui!j
eS.·elcjtYu qW kj mN ih jtEu tN· qtjt· kL aj qtj mNÕ ·c CÕ hj m , (1) dQm (5) \pek.!i ki u !j eS.·elcjr â
et.jr·cjkEu kW.nj/>kW.nj$· eS.·elcjmà, cCÕhjm,kLaj /iutj (98) \pek.!ikiu!jrâ
tcjqmÐJ â â aKicjqJtikLajgjH cCÕhjm,qL.Y]qnj hW·lupjkEueqN.wj (350) dekwjmà, (1) dwjl. mdjHrâ
v,meS.·elcj tikLajtEulwj¿k bWYmgLÕicjmWYtLgjH ¤kLajtmjdpjpN.njt· qJektjeT.·gjHetjH T/iutjkJu´ qtjkJu´

dUernjkJu titjm.njm·cj tM.gliucj$J nkEuaYKy[ektjtYu d,hJuetjH kLajT/iutjgjH mWYtYC;.jT/iutj (10000)p·cj
pÐi tj m .njtY u qtj gj H mWY qN . · (1) dQm (5) \pek.!i kiu !j ti tj m .njr â dUernj etj H aKi cj e;· ti tj m à, ×U
(120000) sEusiupj (180000) /jHm.njrâ hiutjgjHr tmjdpjalEuaqIpN.njt· qJektjeT.· quJfauitjtYu qWkjqM.bC
tLkLajt· eS.·elcjezN.jezN.jmWYrõ q.j$· v,hJurâ
tL kL a j T/i u tj t· mW Y qN . · m à , gW · a eK>cj kW . tj T/i u tj (3) gi tu hW · eqcj (4) gi tu tY u qtj eku . ·
qtjSutNhjhjt·gjH mWYqN.·mà, mWYalnjehcj gW·aeK>cj /jHpljHrâ
Sg, lkjTkjalEuaqIpN.njlMÕhj$· tLkLajt· hW·gW·aeK>cj /jHpljHeKNwj p:YkLajzkutYu alEuaqIt·
×W·pMikj tikLajv,;ÕcjkW.njt· piucj|pImà, aKicjhW·RuY qJektjm.njrâ tLkLajbWYmgLÕicjt· tikLajgW·lwj a.YkM.Y
×UlkjTkjmien.j ap>en.jgjH v·cjro hW·eScjspjkEuzku aeK>cjpiucj|pI hW·mWYtYu d,ek[.wjbEur·cj ×UeqC.YeqC.Yrâ
tYu pLnj p:Y edqpW Õicj ;Õcjerwj lP.j bM·kj gjH hiutj ×Utmjdpj (586) (587) eku.· (588) t· qJektjeT.·
tikLaj v,;ÕcjkW.njpiucj|pI (1134) ¿ktYu v,mpiucj|pI tikLajeb.jainjT·cj (77) ainjT·cjt· eS.·elcja.
cCÕhjm, (170) dQm (2) \pek.!ikui!jrâ lMihja.yukj ekL.njlwjtikLajgjH ×U (3) qN.· sEusiupj (40)
qN.·tYu eb.jainjT·cj (77) ainjT·cj mNÕ·a.yukj (18) qN.· lP.jlÐê mNihjezN.j (305) tL\pcj eku.· a.yukj
(18) qN.·lP.jqMwj ek.njcC.j (392) tLt· DliukjBw p:YtikLaj$·tYu tnjtokLÕcjrâ SgjHqM,hW·k qM.kemL.nj
tnjto d M· c j nkE u eb.j a in j T· cj p:Y kL a jt· $ · gj H hi u tj ×U ti kL a j tL kL a jz ku d,du cj qJ tY u sui p j a .ak.Ya r.
v·cjroges·KepÌlJu ]qcjlEueqà.·b¡b¡.YgjH hW·tJektjrâ lMihjqM.kemL.nj siupja.Bw kemL.njhW·mWY qM.kemL.nj
ekL .njdM ·cjp :YkLa j al· umWY mWYqN .·gjH (100) tL \pcjtYu qM.kemL.njekL.njdM·c j zM. pjr.qIgjH /iutj (200) tLrâ
qMtj a.yukj (10) qN.·\pcj ekL.njkLajmW YDwj (hW·ekL. njkemL. njtNhjh j) eku .· ek.njcC.j/i utj (1000)
tLt· hiutj×UdjHmNihj kemL.njhW·mWYtYu d,gL.YkemL.njtMi qWkjeqà.·gW·squcja. eku.· dN.Ytnjtorâ
v·cjroddjH bJulÐê$·kJu p:YkW.njkajléicj mNÕ·krpj;ÕcjerwjgjH eb.jainjT·cj (8) ainjT·cj piucj|pIlwj tikLaj
(31) ¿kgjH hiutj×UeÆ.·dpj ek.pjk.YpN.nj sMtj (19) t· qJektjhW·mWYkEu bbWYDwjtYu eS.·elcjcCÕhjm, (4)
dQm (25) \pek.!ikiu!jrâ a.yukjkLajtEulwjgjH mNÕ·×U (30) qN.· sEusiupj (40) qN.·râ
v,;ÕcjkW.njtnjtodM·cj p:YpWÕicj;ÕcjerwjgmLÕicjwW· sW·aDikkEu percjtEue}q.·´ T/iutj´ qtjeku.·eKNwjtNhjhjtYu
nkEupl·cjbsiupj #.njedqtNhjhj (p:Yr,;ÕcjbM.)ehcj gW·kLÕcj]qnjlupjrâ Sg, hiutj×Utmjdpj pN.njbM.t· k·kjektj

47
ak·kjaeK>nj lÐêmNihjt· hW·mWYkEu bbWYDwjtYu v,mducjddiukj ekL.njlwjqM.bC eku.· tLkLajt· prYhW·mWYtYu

lÐêak· kjaeK>nj v,t·k·kjgjH d,kEudM ·cj bWYm gt.pjaKi cjtY u /i unjr w>bC ×W· kJuelwj d,du cjdM ·cjB Y ekL.wj b[ÕE râ
hiutj×UtmjdpjpN.njbM.t· qJektjtikLaj hW·mWYkEu bbWYDwjtYu qM.bCt·d,gL.Y qWkjeqà.·gW·tikLajtMirâ qM.bCt·
qWkjeqà.·gL.YkemL.njtNhjhjgjH kemL.njbCzku ekL.njkLÕcjlwj mWYBwgjH eT.·tYu eqà.·gL.YkemL.njtMi kemL.njzku
hW·ekcjekL.nj mWYelHjgjH djHaKkjaKYu bWYmel.njrâ qM.bClCÕEt· /iunjrmikjgW· gL.YekL.njkemL.njtMikJuelwj hiutj×U
p:Y r,;Õcj bM. lMihjmN ihjkemL.nj hW·mW YgLÕic jkJu alEuaqIef[· lwj percjkemL.nj qWkjv,;Õcj kW.njt· hW· mWYkJu tYu
qWkjeqà.·gL.Y kemL.njtMigjH tupjtov·cjro gL·cjekL· lÐê;.njkJurâ
qM .bCt· eqà .·g L. Yw>bC tMi pL nj gHj h·W
el.YqW.râ muhiutjhJuetjH w>bC mNÕ·]kpj
dM · c j k E u k W . nj g H j v,tN h j p i u c j | pI l wj t Y u
gL.Yw>bCqWkjeqà.·gW·pLnjgjH w>tjg>tjdM·cjrâ
qW kj e qà . · g L . Y w >bC eqC . Y × U k E u k W . nj g j H
qW k j q M . bC t · percj g J u k L Õ J hW · m W Y r â
hiutje;·gjH p:YedqpWÕicj ;Õcjerwj dN.YlCÕEgjH
huitj×U gek.·rpjlWhjt· lupjtitjdM·cj
lM Õ i n j t Y u d,du c j p tu i n j d u h j ku tmj d pj
pN.njbM.t· nddjH ¤mNihjkEu\zhtj T·kj
gl.nj gek.·rpjlWhjõ râ hiutjgjHr
lkÒroai utj qM.bCt· dtUliucj Bw
m.njgjH |gipjdotitj py[ÕE eq·øbM. tYu
pÌ×UekL.njkemL.nj nddjH qM.kemL.nj hiutjd ,duc jqJ tikL a jtYu d,SEug bkEu ddiukjd N . Yw Y>lJu
hW·lupjkEueqN.wjtYu eqà.·RuYsjH gL·cjtNhjhj
hW ·mWY râ
qJtitYu pWmkÐÕEdjHper·per·
v,;ÕcjkW.njmnj (90) k:Õ ipjkL·t·wW· tikLajw>bC ×UlkjTkj mien.jap>en.jzku g[ÕicjkLÕcjlm[ÕJgjH suipjlkjTkjzku
SkjekL.njqP percjgyiucjlm[ÕJpLnjtYu qWkjeqà.·gL.YkemL.njtNhjhj gW·g[Õicja. lm[ÕJan.gtjgjH hW·el.YqW.râ
alEua qIpN.njbM .t· hiutj ×UqJektj tikLajw>bC ×UqM.bC eku.· tLkLajt·tYu percjeS.· elcj p:YedqgjH
atiucjbWYqMwj$· mdjHrâ
(1) qJtitYu hW·bdjHkEukemL.nj
tmjdpjpN.njbM.t· qJektjw>bC kLajT/iutj´ kLajqtjSuqtjdunjgjH tLkLajd,ducjqJqM, eS.·elcjhW·eqcj
BwqM.kemL .nj ekL. njd M·cj p: YkLa jt·elwj dN. YwÌlJutYu kemL .njh W·m YWai utjr â nkEub WYeyBuy[mà, tL kLaj t·
qWkjepÒ.·epÒwj ;.jT/iutjtitj×UkLajgjH d,licjsW·lwj qM.kemL .njpitLlMÕinjrâ Sg, tnjtokEukLajzku ezN.je;.tjtYu
d,licj qM. kemL .nj râ pÌ×U epÒ.·epÒwj ;.j T/iu tjg jH qWkj eqà. ·cC ,t,ar.pj|KÕ· tuinj dM· cjp: YkL ajt· tYu d,licj sW·lwj
qM.kemL.njpLnjrâ qWkjeqà.·/jHpljHqtjSu qtjdunj eku.· ptitjeKN.jqtjgjHelwj d,licjsW·lwj qM.kemL.njtYu
eku.· qM.kemL.nj ekL.njaKicjepcjcjrâ qWkjeqà.·cC,t, b.jtN·eK[.Yp:YkLaj qtjSuqtjdunjgjH qM.kemL.njhW·mWYtYu
d,li c j sW · lwj r â
lP.jw>bCpLnjelwj tLw>bCt· s×UaKicjef[·m sEukEusiupj aKicjrtje]q.·´ pLÕinje]q.· d,licjqM.kemL.nj aKicjepcjcjrâ
qM . kemL . nj tY C $ · g j H p: Y a Ki c j x tu kqJ u eku . · xtu kvcj qW kj eqà . · r tj e]q.· li c j s W · lwj r â hi u t j g j H t Y u
tikLajqM.bCgmLÕicj d,ducjqJtYubkjhW·gt.pj BwqM.bCeku.· qM.kemL.nj s½ÕYes½.jdM·cjkEuw>bCt· qWkjeqà.·pD.njsgjH
K[·kjmYWtN Õcjelwj hW·eqjHkJu râ ak.Yar. kemL.njh W·mWY kÐÕEdjHdM·cj p:Yr,;ÕcjbM.gjH p: Yeb.jainjT·cj mWYa injT·cjmà,
zM.pjpjmNihj kemL.njhW·mWYrâ r·cjkEueb.jainjT·cj mWYainjT·cjmà, mNihjk:ÕikjpjainjT·cjehcj qWkjeqà.·gW·]qnjlupjgjH
48
d,ekL.njkemL.njtYu aKicjkemL.nj hW·mWYmà, atiucjmWYainjT·cj ]qnjhW·mWYtYu d,ducjBYekL.wjb[ÕErâ

s×UqN.· (1988) sEusiupj (2002) gHj p:Yedqmnj hiutj×UalEuaqIpN.nj qJektj tikLajw>bCgmLÕ icjtYu eb.jainjT·cj
(1000) ainjT·cj\pcj piucj|pIlwjw>bC eku.· kLajqtjSuqtjdunj d,ducjeS.·elcjtYu eb.jainjT·cj qM.kemL.nj
ekL.njdM·cj p:YkLaj (2500) ainjT·cj\pcj siupja.Bw kemL.njhW·mWYaiutjrâ
(2) BwaS·cjal·cjmNihj lJul.jkLÕcj

atiucjDm·kjT½,lwjlÐêgjHmà, hiutj×U tmjdpjpN.njbM.t· qJektjtikLaj w>bC hW·mWYkEu bbWYDwjtYu v,mqPdM·cj
percjgyiucj lm[ÕJkEu tikLaj mpÐ· qM.bC´ qM.xd[.nj eku.· qM.kemL.njt· /iunjr gW·kLÕ cj]qnjlupj nkEukemL.njt·$·
qN.·bWYml·lkJuelwj lMÕhjqWkjeqà.·gW·]qnjlupjgjH hiutj×U siupja.Bw hW·g·cjsMIstYu percjpv.´ percjTtjyukj´
sNsqucjeku.· bWÕikjlÐkj ky[Õicjky[wj qWkjek.njz.tjv,t·gjH kliukjkmEuaiutjrâ v,md,ducjqJ tikLajtYu
percjp iunj\dpjesjH ×UkW.njR utjt·cj´ pWÕicj;ÕcjerwjqLÕcjk[.mWYtLgjH eq.cjT½,lwj atiucjbWYqM wj$·râ
¤el.nj kL Õ cj m W Y a Ki c j e t· g H j ek.nj z .tj a Y qJ u p i tL Dwi c j g to h W · m W Y sW · kL Õ cj B .m.nj r â Sgj H h W · qM , kpu h j
ek.njbL.YaYgjHetjH sW·B.tnjqLÕcj p:Y;ÕcjerwjtYu KritjB.´ Kritjg[êeyHnj´ Kritjm·cjqJufaiutj aYT·kjpcjm.njrâ
Sg, pN .njb M.t· qJektjeT.· kLaj aYtY ugjH etjH qWkjeqà .·sW ·B.kEue;·gjH lPh Ju$J r´ d,×ukjpÐi tj ×UB.tYu
nkEuqM .kemL.nj tYC ekL. njkemL.nj p: Y;Õcjerwjrâ qWkj percjsqucj eb.j ainj T·cj eqà .·Ru mjgpjgjH nkE usiu tjgi gi
d,kE ue;·ekL. njd M ·c j râõ
hiutj×U percjeS.·elcj tikLajtYu huitjpRUkÐÕ EdjH percjainjT·cjgjH eb.jainjT·cjbWYmgLÕ icj d,ducjsqiucjdM·cjfiuhj$Jrâ
huitjpercjpv.qM, kÐÕEdjHdM·cjhW·eqcj´ huitjeScjspjkEu percjTtjyukjelwj kÐÕEdjHrâ p:Yr,;ÕcjbM. /iunjrRucjgxÕY´
RucjkEugxÕY alEuaqI ×W·dM·cjkJuelwj dduikjpercjTtjyukj kÐÕEdjHdM·cj$Jfiuhjrâ muhiutjhJuetjH v,;ÕcjkW.njt·
ddjHr ducjlWIlWtj p:YRucjgxÕY ×UeScjmC, cCÕhjm,k:cjcjrâ
p:Y;ÕcjezN.j /iunjrRucjgxÕY pugàlik gLÕicjdM·cjkJuelwj cCÕhjm,lWIyY qLÕcjbWYmel.njrâ hiutjgjHtYu eb.jainjT·cj
d,ducjqJtikLajt· percjTtjyukj ey.cjy.kLÕcjmà, hiutj×Ua.lWIyY p:YRucjgxÕY hW·m.njtYu d,eS.·elcja.
lm[ÕJgjH RuihjlMihjhW·m.njrâ huitjpRU percjpv.´ percjTtjyukj eku.· percjmNihjgmLÕicjgjH hiutj×U alEuaqIpN.nj
v,dHjddiukj dN.YwY>lJu mNÕ·ap:Y bdiupjh·cj\p.jgmLÕicj

49
qJektjti kLaj hW·m WYkEu bbW YDwjtYu kÐÕEdj Hrâ percjp iunj \dpjeS.·elcjtY u Bwv,;Õcj kW.nj dtU liucj dM·c jgjHelwj
lJu l.jkLÕcjquikj kjgjH qWkj eqà. ·ky[.njDw>tj hW·mW Yrâ
(3) ×UdjHmNihj |p·cjpSYugjH |p·cjqL.Ya. mNihjdjHdduikj

tLkLaj eku.· qM.bCt· d,ducjqJw>bC´ kLajT/iutj´ kLajxd[.njtNhjhjtYugjH an.gtj qWkjeqà.·ekL.njkemL .nj
tEu lWIhW· mWYtYu eqà.· ekL.nj kemL.nj percjgyiuc jlm[ÕJ tNhjh jgjH qWkjv,t· hW·el.YqW. râ eb.jainjT·cjlCÕ Et·
qWkjeqà .· Skjgyiucj lm[ÕJgjH /iu njr|p·cj SuYa . dN .Yti qL, qWkj eqà. ·tEu lWIkJuelwj qWkjeqà.· gW· tiqL ,mYW dN.Y gjH
hW·el.YqW.râ muhiutjer. hJuetjH tikLajm×W· p:Yedq;Õcjmnj qJufaiutjgjH v,edqt· piucj|pIlwjtYutYu mdjHrâ
hiutj×U aKkjaKYugLÕicjtYu eb.jainjT·cjeS.·elcj tikLajt· gL.YdN.YtMi hW·m.njrâ dN.YgJukLÕJ×W·gjH /iunjrtiqL,
mNÕ·kJuelwj hiutj×U eqC.Y×UkEukW.njtYu d,efkj qN´ dmL eku.· gek.·rpjlWhjgmLÕ icjtYu qWkjeqà.·gL.Y tiqL,p:YedqgjH
hW ·g ·cj gL .Yr â tYu pLn j eb.ja inj T·c j |p· cj SYu a. dN .YtNh jhj t· hW ·g W·tikLaj tMi tY u siu pja .Bw qM.kemL.njtCY
ekL.njkemL.njkLaj p:YedqgjHrâ bWYmyutjgjH eb.jainjT·cjlCÕEt· \p·cjSYua. dN.YtNhjhjtYu pÌ×UtikLajqL, hW·mWYgjH
nddjH qM.kemL.nj tYCelwj hW·gW·ekL.nj kemL.njtYu d,Tpj|p·cj SYua. dN.YtNhjhjpLnj râ Sg, dN.Y|p·cjSuYtMigjH
hiuhj×UdjHdM·cj ti;.j lmË·kjtYu d,ducjf·kjpkwj
aeK>cj a r.mNi h j ku t mj d pj p N . nj b M . t·
hW ·qkjq.râ Sgj H qM, hW· eqcj p:YedqgjH
hiutj×UdjHdM·cj mNihjk licjmukjtYu d,ducjptuinjduhj
kutmjdpjpN.nj t· nddjH qpunjrâ
eb.ja inj T· cj eS.·elcjw >bC t· hi utj ×U
djHaKkjaKYu n.n.q.jtYu qWkjeqà.·ef[·qzuicj
tnjtomWYdN.YDwjgjH qPhW·m.nj d,|p·cjSYu mWYdN.Yrâ
lkÒro hi utjeb.j ain jT· cjlCÕE t· cC,t,r.pj
ti d E u t i ku n j p: Y e dqqM w j t Y eb.j ; Õcj m nj t M i
au pjDu pjtY u gË .njekL.njtEu e}q.·gU râ Sg,
mNihj|p·cjSYukLÕcjgmLÕicjgjH huitj×UdjHmNihj kLÕcj×Uedq ak.Yar.dN. Ym·c js ·cj ek.njg kUm njs iup j; Õcjeq·
tibl,tYu qWkjeqà.·ekL.njqW·gU lÐêkunjdEugjH
hiutj×U percjSEugbea.njtYu djHaKkjaKuYrâ hiutjgjHtYu p: YedqqMwjtY eb.j;ÕcjmnjtMi aupjDupjgjH /uinj rgJukLÕJ×W·
;ÕikjkjepcjcjkJuelwj p:YpercjtEue}q.· gUgjH percjSEug bea.njkJu´ kep>tj kiriy.×W·pM ikj eqà.·ekL.nje}q.·gU
eku.· me}q.·ea.njkJutYu Bwv,t· e]kpj\gtjbWYmel.njrâ
atuicjkm?tI h·cj\p.jdduikj eku.· percjef.aje\bwj v,;Õcjmnj Dm·kjT½,lwjmà, ek.njgkUmnjt· eqà.·siupja.
BwkS·cj ak.Yar. hW·siupjgjH hiutj×Ua]k.tmjdpjpN.njbM. eku.· gek.·rpjlWhjt· djHepÌbtiukj qM,hW·eqcj
percj tmj d pj p N . nj b M . t· f· k j p kwj aeK>cj a r.mN i h j eku . · d,du c j q J w >bC tY u dj H a .mN i h j kemL . nj h W · m W Y r â
mNihj|p·cjSYukLÕcjgmLÕicjgjH d,ducjsqiucjkEu percjekL.wjb[ÕE eku.· percjw>tjg>tj qÒ.tjtj\mhjhjrâ km?tIh·cj\p.jdduikj
eku.· percjef.aje\bwj v,;Õcjmnjt· T·kjpcjkEuezW.·msqucj qWkjv,ddiukj |p·cjSYukLÕcjt· ×W·pMikjrâ v,dduikj
|p·cjSYukLÕcjwW· kLÕcj×UpWÕicj;Õcjerwj gLÕicjaiutjer.cjgjH v,t·hJurâ
p:YqN.· (1995) eb.j;ÕcjmnjtMi eku.· alEuaqIpN.njbM.t· tupjsiutj percjDwj/iuhjll·tYu bdiupjv,ddiukjmnj
d,ducjkM.tjtYugjH v,ddiukjmNÕ·p:Yedq eb.jv,;ÕcjkW.njmnjt· aupjDupjqM,hW·k v,ddiukj mNÕ·p:Ypy[ÕE eq·bM.t·elwj
qW kj eqà.· gW · ]qnjlupj gj H gL. YkemL .njp :Y; Õcjeq· nddjH qM. kemL. nj hW ·lupj kE ueqN. wj râ p: YedqerwjqL Õcjk[.
eku.· pWÕicj;Õcj;.jbugjH /iunjr tmjdpjpN.njbM.t· tupjlwjsiutj percjDwj/iuhjll·kJuelwj T·kjpcjdM·cj eb.jmnjpãtitjg,tYu
ekL.njqP;ÕE;Õikj lÐêv,ÇÕcjkW.njt· v·cjromNihj hW·eqcjrâ
hiutjgjHr v,;ÕcjkW.nj tnjtodM·cj p:YedqqMwjk[. pWÕicj;Õcjerwjt·gjH d,ducj;ÕE;Õikj kutmjdpjpN.njbM. hW·mWYkEu
50
bbWYDwj´ d,ducjqJw>bCtYu siupja.Bw eqà.·b¡b¡ÌhW·mWY d,|gipjdotitj lP.jpy[ÕEeq·bM.r âSg, hiutj×U ektjlwj

Dwj/iuhjll·gjH d,SEugbkEu ak.Yar. qiucjlwjbdiupj v,dduikjmnj hW·mWYtYu v,dduikjt· siutjD>tjesjH bWYmel.njrâ
(4) BwqM.kemL.nj p:Y;Õcjeq·

tLkLaj eku.· qM.bCt· hiutj×UeS.·elcjw>bC p:YedqzkutYu qWkjeqà.·gW·kemL.njtMigjH |gipjdotitj ;Õcjeq·tYu
lM i hj v,ddi u kj ekL . njd M · c j kemL . nj nddj H qM . kemL . nj hW · lu p j kE u eqN . wjg j H Ru i hj lM i h j hW · m .nj r â hi u tj g jH tY u
qM . kemL . nj m ×· W p: Y R u c j kemL . nj k´ Ru c j s kj eku . · p: Y kemL . nj qi u c j K N · ;Õcj eq· t· g j H qW kj eqà . · g W · ]qnj lu p j tY u
lupjekL.njkemL.nj ek.njkemL.njgkUmnj p>lupjbWY mgLÕicjrâ qWkjeqà.·gW·kemL.nj p:YRucjeq·mWYmWYgjH hW·el.YqW.râ
miQh.Y ekL.njdM·cjkemL.nj p:Y;Õcjeq· nddjH qM.kemL .nj hW·lupjkEueqN.wj bWYmlajl (hW·eqcjmà,) kel.mq×W·mH
gW · kemL. nj m .nj r â hi utj e;· g j H ×U kel.mqzku Skj kE u eq#I tY u gW ·kemL . nj m .nj râ Sg, cC Õ hj m ,kemL . nj
ea.njto bW Ym el.njr â
v,mekL.njdM·cjkemL.nj p:Y;Õcjeq· nddjH qM.kemL.nj hW·lupjkEueqN.wjmWYtL hJumà, ¤aKicjaYm·cj p:YkW.njet·
pÌ×UkemL.njT/iutj ap>aYtYu mukemL .njelwj hW·mWYp:YaYrâ Sg, lkjkro$· kLajT/iutj ap>pOugjH tmjdpjpN.njbM.t·
qJektjeT.·râ aYelwj hW·g·cjgt,mukj lP.jkLajrâ muhiutjhJuetjH aeG.qJkLajgjH /iunjre;·t· qL,lwj
aeK>cj a.kLajkJuelwj lkjkro$· djHa.p:YkLaj mWYmWYq.jmà, e;·t·ptuinjduhj hiutj×UpOurâ hiutjgjHr aYelwj
hW·g·cja.râ kelcjqCIgLipjr·cjetjH mikjgW·piucj|pI\dpjrtjv,tNhjtYu ekL.njpriy.YgjH v.tjdM·cjeq.cjcjrâ aYelwj
lMÕhjatiucjzku SEuv.tjrelwj ektjaSkjkEu ed·amUaYtYu |gipjtitjkLÕcj ;Õcjeq·hgjHrâõ
qM.kemL.njbWYmgLÕicj ekL.njgW·]qnj nkEukemL.nj hW·lupjkEueqN.wjtYu qWkjeb.jainjT·cj m×W·p:Yr,;ÕcjbM. eqà.·Skj
g[Õic j a .lm[ÕJ g j H d,pl· cj kE u d M· c j r â Sg, hi utj × U a lE u a qI eq· ef[·lwj m U w >d qM . kemL . nj lu p j kLÕ cj ; Õcj eq·
hW·lupjkEueqN.wj ×UkEu;Õcjziucjwutjdiuhjt·gjH rpjgW·mà, kelcjpl·cjf[o ;ÕcjzkutYu qM.kemL.nj|p·cjSYugmLÕicj qWkjeqà.·
gW·kemL.nj p:YRucjkemL.njk eku.· kemL.njqiucjKN·gjH d,SEugbkEu aKkjaKuYrâ
/iutjalEuaqIeq·t· ef[·lwjmUw>dkJuelwj qM.kemL.nj |p·cjSYugmLÕicjt· hiutj×Um·cj p:Y;Õcjzku w>tjg>tjkJu´
d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjkJu´ d,|p·cjpSYudN.YwÌkJu eku.· d,ducjqJ kLajw>bCkJutYu nYkYn.n.q.j kLtjlupj
;Õcjeq· r â
(5) ak.Yar. percjgJukLÕJ per·kLÕcj

p:Y edqmW Y mW Y zM. pjek.nj pN .nj bM . gL Õi cj kuE lMi hj lu p jef[· qzi uc j mà , a×Ðr.yj qWkj v,;Õcj kW .nj tnjtod M ·c j
p:YedqgjH gLÕ icjtiunjlMÕinjrâ tYupLnj ker.cjpN.njbM.t· ef[·tmjdpjpN.nj p:YkW.njmà, v,;ÕcjkW.njt· eqà.·ekL.njkemL.njgjH
percjg Ju kL ÕJ hW·m WY râ r·c jkEuq.Dkmà, mWY d|mip jg L· cj v,;ÕcjkW .njt· a.w>bC eku. · kL aj gj H ek.nj pN .njb M. t·
ef[· lwj kcj sM IsM tj ×W ·bW Ym gLÕ icj tY u ywjr a.d,dN. Y ]kpj kE uv,t·m à, d,du cj/ ucj tkjp[Yp[.· pL ·c jektj\dpjrtj eku .·
qPek.njqmÚ. q.j$· d,ducj;ÕE;Õikjrâ tYupLnj zM.pjek.njpN.njbM.t· egtjkcjp:YkLajw>bC mNÕ·p:Yedq ti;.jlmË·kjmà,
qWkjeqà.·gW· tcjncjpRuicj eScjspjkEuqpunj K[Idr.cjdM·cj p:YedqgjHtYu qM.njqM.bC eku.· tLkLajt· nnYaDm?râ
lÐêv,t· qM.njqMÕkjgjH ywjrqM.bC eku.· tLkLajt· ¤hW·tJpuhjõ hJumà, d,ducjptuinjduhj nddjH mNihjT·kjpcjqpunj
qJu d,du cj;ÕE;Õi kj bWYmqÒ.tj \mhj râ
kL .tmj dpjp N.njbM. t· hW·g W·ef[·qziuc j p: YedqpWÕ icj; Õcjerwj gjH /iu njrtLkLa jt· a.kLajm NÕ· mWYd |mip j gL·cj kWIs kj
mtjm lJ uerwj lÐÕnjkEu lÐÕnjkJu elwj mu a×Ðr.yj hW ·S Eu gbrâ Sg, s×U qN. · (2002) ]ko ×U tmjd pj pN .njb M. t·
ef[·qziucj p:YpWIpWÕicj;ÕcjerwjtYugjH qM.bCtLkLajlEumWY hW·g·cja.kLajrâ muhiutjhJuetjH p:YqN.· (2002) gHj tmjdpjpN.njbM.
ef[·dM·cjqziucj p:YpWÕicj;Õcjerwjt· qWkjeqà.·gliucjptiunj percjgJukLÕJg,tYu zM.pjpjqM.bCt· a.kLajmà, d,ektjsMtjtY
kW. j tro ×U qÒÕip jtmjd pj (hW · eqcjm à ,) v,ezN . jkW. njt· pÐitj lwj râ tL kLa j t· hW · ektj likj T· kjg l.nj
a.kLa jmà, tmjd pjpN.njb M.t· tcjd uhjqpunjtYu d,duc j/ucjtkjp [Yp[.· bW YmqÒ.tj\mhjrâ
s×UaKicjgjHtYu tmjdpjpN.njbM. mN·Õp:YedqgjH percjkEuamicj hW·mWYkEubbWYDwj lÐêqM.bC eku.· tLkLajt· qÒ.tj\mhj

51
kLÕcjtYu p:YqN.· (2002) lkjkrogjH qM.bC eku.· tLkLajt· aeK>cjtnjto ekL.njkemL.nj p:YkLajaKicjepcjcj
hW·mWYrâ ×Ugy, (6) n.;I suEsiupjqwjtYC (6) n.;I aeK>cjekL.njkemL.nj p:YkLaj×W·râ ezW.·msNs qWkj×Ugy,mWYbà>pjehcj
aeK>cj ektj$ .×W ·tYu gL iÕ cja .mà, d,du cjtpj d$jrâ hiutjg jH tYu s×U aKi cj tmjd pj pN. nj bM. t· ef[· qziuc jtnj to
p: YedqzkutYugj H gJukL ÕJpercj piun j\dpjkJu ´ kemL. njpercj gyiu cjlm[ÕJ qwj esjH a. bWYm el.njer.cjgj H qM.bC eku .·
tLkLajt· krIker.tjdM·c jrâ
qM.njgmLÕicj eku.· nYkY gW·ercjtLÕcjgmLÕicj
(1) mN i h jd ,du cj qJ kLa j qW wj g U w >bC g H j bu J lu Ektu E dH j a .er.* sui tj D >tj v,taj bu J lu E ktuE d H j kLÕ cj
v.tj ektj e r.*
(2) mNihjd,ducjqJ kLajqWwjgUw>bCtaj eqà.·kelcjgW· \dpjzkugHj K[pjqIkLIv,qkaj ×·WkuJh.*

K[pjqIkL Iv,qkajtuY nYkY q.jlu E Skjlupja.epÌbtuikj SuEv.tjmic jm·cj h.*
(3) BwkMinjqCi mNihjd,ducjqJ kLajqWwjgUw>bCtaj buJluEktuEdHja.er.* percjpv.kuJ` percjsqucjkuJ`

percjTtjyukjkuJ buJ \pcjq.jlu E zu Jkpu ikjd ,a.er.*
(4) muhuitj d,ducjqJektjgHj lCtjgLÕikjgL.YdM·cjkuJh.*

52
aKnj (4)
eqN.wjxpedqzuicj spjkEupercjpkcjrcj eku.· percjaeK>cjar.mNihj;ÕcjbM.

aeK>cjar.mNihj kueqN.wjxpedqzuicjwW· Skjspjd·Mcjv,qÒajtYu djHar.kisËezN.j qWkjv,mtnjtodM·cj
ap: YkM in j ;Õcj taj r â p: Y kM i nj ;Õcjm W Yw W· qzi uc jeqN. wjx ped duc j l[Õic jqW kj a eK>cj ar. v,;Õcj kW. nj g mL Õ ic j hW· m WY mà ,
percj kÐo kÐ.nj R u q· c j ap: Y kM i n j ; Õcj hW · vi c j w tj r â pN . nj g L , kwj alnj d u ti y tY u d j H a .tY u percj / i u h j ll·
gW·tnjtoa.m.njkJu´ p!ipkÉgmLÕ icj gW·pLÕitjekL· (qCitj\za.) a.m.njkJugjH alEuaqI kMinj;Õcjn.n.t· gs.njercjtLÕcj
kLÕ cjaiutjrâ sW·kLÕcjcCÕhjm,´ qPkLÕcjgRu lÐêaeK>cjar. ek.njv,;ÕcjkW.njt·râ v,lEumWYmH nkEueqN.wjxpedhW·eqcj
qPm.nj;ÕE;Õikj´ pl.pjpTYu´ kEua×Ðr.yj kuaeK>cjar.v,mWYmWY (mpÐ· aeK>cjgyiucjlm[ÕJ´ aeK>cjbL,/,) v·cjekL.njqP
hW ·gW· m.njgjH gL .YkL Õcj nYkY K[pjscj\KcjkL Õcj auitjrâ alEua qI ap:Y kMin j;ÕcjmW YwW · pW mekL.nj qP percjf· kjpkwj
aeK>cjar. lÐêek.nj;ÕcjmWY v·cjhW·gW·m.njgjHelwj d,mcjmWYepÐ.·/tjkEu as.·aeK>cjar.mNihj gL,kwjgmLÕicjer.cjgjHelwj
rm[.cja.tjmikjgmLÕicj m·kjtitjkLÕcj al·ugL,timWYrâ kemL.njercjtLÕ cjekL.njqP zM.pjpjkMinj;ÕcjwW· d,qMhjt,kitjvI´
d,b¡b¡.Y kEuaeK>cjar. mNihjgmLÕicjer.cjgHj tcjlv.tj m·kjtitjkLÕcj mWYq.jkJurâ aKicjlMÕhjwW· kMinj;Õcjal·ugL,ti
bWYmgLÕicj (]kpjqJufaiutj) ducjkLÕcjtY´ qPkLÕcjgRu´ kEukLÕcj\zhtjku aeK>cjar.mNihjtajrâ
kMinj;ÕcjpOu (bM.) wW· p:YkEuqN.· (1885) gjH d,ducjaupjDupjkLÕcj qMwjtYpedqr.zj agálikjt· alu·mWY;Õcjrâ
v,;ÕcjkW.nj al·ukMinj;Õcjt· d,ducjeS.·elcjkLÕcj aeK>cjar. n.n.q.jrâ v,;ÕcjkW.njgmLÕicj eku.· k:ÕipjqÒÕipj
S.njgkU´ S.nj;ÕcjgmLÕicjt· d,ducjeS.·elcjdM·cj aeK>cjar.´ d,ducjeS.·elcjdM·cj kMinj;Õcjt·gjH eacjducjhW·m.njtYu
gL.YkLÕcjepN.j´ lupjkLÕcjepÌbtiukjkEu eqN.tjpedqr.zjqLYti agálikjt·râ ap:YkEuqN.· (1948) gitug[.njnw>rI
(4) gHj atiucjk:ÕipjqÒÕipjS.nj;Õcj´ k:ÕipjqÒÕipjS.njgkU eku.· v,;ÕcjkW.njgmLÕicj rnjtM·lwj kMinj;Õcjm;ÕikjepcjkEu
aeK>cjbL,/,gjH kligW· ×UeqN.tjpedqr.zjqLYtit·râ kMinj;ÕcjpOu (bM.) wW· kligW·bL,/,tYu gek.·v,aupjDupj;Õcjt·
rpjspjsk. eqN.wjxpedqzuicj (1947) tYu aupjDupjpkcjrcjkLÕcj;Õcjrâ p:YkEu eqN.wjxpedqzuicj (1947) gjH
tcjducjl[Õicj aeK>cjar.v,;ÕcjkW.nj´ ek.nj;ÕcjgmLÕicj ×W·dM·cj/iutjeTkj}kÕikjkJurâ p:YkEueqN.wjxpedqzuicj (1947)´
eÆ.·piudj (16) gjHw·W nkEueqN.wjxped hW·eqcjmà, RupjqJeT.· aeK>cjbL,/,ek.nj;Õcj mNihjlEumWYmH hW·gW·râ pWmd,ducj
qJkep>tj´ pWmd,ducjlupjap:YqCi hW·gW·er.cjgHjelwj K[êSnjDm·kjT½,lwj epcjcjrâ tcjDm·kjT½,$·wW· nkEuv,mWYmWY
hW·f·kjpkwj eqN.wjxpedmà, hW·d,djHDwicj´ hW·d,efkjmWYq.jer.cjgjH ducjlwjl[Õicjrâ Sg, tcjducjl[Õicj lÐêaeK>cjar.
v,;ÕcjkW.nj´ ek.nj;ÕcjgmLÕicj ×W·dM·cjq.j$·kJuelwj alEuaqIaupjDupj;Õcjt· hW·edàtjbkjmWYq.jtYu /iutjpMikjS×¡zku
mikjgW·Dm·kjRupjrogjHehcj ekL.njqPdM·cjlMÕinjrâ alEuaqIaupjDupj;Õcjt· f·kjpkwjdM·cj eqN.wjxped´ f·kjpkwjdM·cj
aeK>cjar. ek.nj;Õcj eku.· v,;ÕcjkW.njt· aSkjSkjrâ eqN.wjxpedqzuicj (1947) wW· aeK>cjar.
ek.nj;Õcj eku.· v,;ÕcjkW.njgmLÕicjt·gjH /iutjK[êsW·lwj pY:likjaupjeqN.wjrâ v,;ÕcjkW.nj eku.· ek.nj;ÕcjgmLÕicjt·
hW ·g W·d uc jsqiu cj aeK>cjar.epcj cj râ

53
eqN.wjxpedqzuicj (1947) gjH rpjspjsk.kLÕcj /iutjsjHqN.·\pcjtYu p:YkEuqN.· (1962)´ gitum.tj (2) gjH
gek.·qÒÕipj pN.nj enewnjt· k:ÕikjpjtYu qJeT.· awEu kM inj;Õcjrâ qPeT.· alE uaqIau pjDupj; Õcjrâ aKicjgj HwW·
aqicj]qz. eqN.wjxpedqzuicj (1947) gjH ;Õinjl[eh.·\za.tYu alEuaqIaupjDupj;Õcjt· TpjK[êDzkjptiunj
eqN. wjx pedqzui cj (1974) mW Yp Lnj râ eqN. wj xpedqzu icj (1974) gjH nkEueb.jm WY eku.· v,sN,gek.·eb.jm WY
aupjDlJubWYmgLiÕcjtYu K[êDzkj dkjptnjlwjrâ qziucjeqN.wjxped (1947) gjH aeK>cjar.ek.nj;Õcj´ v,;ÕcjkW.njgmLÕicj
×W·dM·cj /iutjeTkj}kÕikjkJuelwj p:YeqN.wjxpedqzuicj (1974) gjHwW· pWmmcjmWY aeK>cjar. ek.njv,;ÕcjkW.njgmLÕ icjt·gHj
ea.njtobW Ym el.nj kJ ur â p:Y eqN.wjx pedqzui cj (1974) eÆ.· piu dj (167) gj HwW · qW kjeqà .· sEu dN . BYa ×Ðr.yj
percjgJukLÕJkMinj;Õcj eku.· awEua.$. kMinj;ÕcjgjHwW· aeK>cjbL,/, ek.nj;ÕcjgmLÕicjkEu aeK>cjar.gW·eTkjgmLÕicj
(rpiucjKWcj< aKWcj<aer,m[.,) t·gjH bJu×W·pMikj piucj\K.bNtjb½tj ekL.njqPeqN.wjxped m.njer.cjgjH K[êSnjDm·kjT½,lwjrâ
eqN . wj x ped sE u d N . BY a ×Ðr.yj ×U v,plJ u p l.j kM i n j ; Õcj (1975) gj H elwj Tpj K [êSnj Dm· k j T½ , lwj p L n j r â
eqN.wjxpedt·$·wW· djHeqN.wjxpedmcjmWY aeK>cjar. v,;ÕcjkW.njgmLÕicj hW·eqcjtYu bWYetMcj kelcjkM.tjlduEdM·cj
aeK>cj bL, /,´ aeK>cj ar.ek.nj;Õcj´ v,;Õcj kW.njgmLÕi cjt· râ
p: Y kE u qN . · (2008) gj H alE u a qI au p j Du p j ; Õcj lM Õ hj (alE u a qI tL a wE up N . nj n af) t· ekL . nj qP
epÌducjS×¡m.Ypet.·tYu qP$.dtnjkEu qzuicjeqN.wjxped sK[êDzkjlwj p:YqN.· (1993) et·râ p:YkEuK[êDzkj
qzuicj eqN .wjx ped qPd tnj lwj qN. · (2008) gj H aKicj laj a. pWÕi cj (14) qN. ·râ p:Y kEu K[êDzkj eqN. wj
(2008) gj H alE u a qI tL a wE u p N . nj t · hW · | zÕi h j n kj k E u aeK>cj a r.v,;Õcj k W . nj ´ ek.nj ; Õcj g mL Õ i c j r â
ptwj $ .dM · c j g L · c j t ro qW k j a .yu k j alE u a qI p N . nj gW · t nj t o a . ;.j z mL i c j er.cj r â eScj s pj kE u K [êDzkj
eqN .wjx pedqzu ic jtYu alEu aqI (naf) t· pti tj kLÕ cj lwj sM tj xped (xpedamH tj ) (5&96) pLn jr â
ycjxpedgjHwW· djHeqN.wjxpedef[·T·cj kuv,K[êDzkjeqN.wjgmLÕ icj ×U (5) qN.· sEukEusiupj (20) qN.·m.njrâ percjkUK[pjpãpÌ
eku .· percj qL .Y g t,lv.tj eScj s pj kE u eqN . wj xpedqzui cj t· v· c jh W· g W· ekL. nj qPm .nj gH j alE u aqIt·
t.dN.lwj nkEueqN.wjxpedrâ p:YkEueqN.wjxpedgjHelwj eScjspjkEu tcjducjl[Õicj qWkjaeK>cjar. v,;Õcj
kW .nj gmLÕi cjt· hW· mWY qM ,hW ·k aeK>cjar. v,;Õcj kW .nj gmL Õi cj gW· eTkj´ ekL. njqPeTkj ´ p>lu pj qIkLIeTkj´
K[Id r.cjeTkj t·g jH kelcj t.dN. lwj nkEu eqN.wjxpedpLn jer.cjâ
aKicjlMÕhjwW· hiutj×U qziucjeqN.wjxped ducjl[ÕicjkuaeK>cjar. v,;ÕcjkW.njgmLÕicj eku.· ek.nj;ÕcjgmLÕicj
hW·mWYkJu´ alEuaqI ducjl[ÕicjkueqN.wjxped hW·mWYkJu´ alEuaqIedàtjbkj qziucjeqN.wjxped hW·mWYkJutYu v,;ÕcjkW.nj
ap:YkMinj;ÕcjpOu (bM.) gmLÕicjt· d,ducjf·kjpkwjdM·cj aeK>cjar. n.n.q.jrâ alEuaqItLawEukMinj;ÕcjbM.wW· /iunj
r f·kjpkwjdM·cj aeK>cjar.kJuelwj leS.wjmà, ptitjdM·cjeqN.wjxped mcjmWYaeK>cjar. v,;ÕcjkW.njt·$Jrâ
p: Y kE u a lE ua qI pti tj lwjeqN . wj (1&99) gj H m à, alE ua qI t· wW · pW m sk.kemL. nj a Dm? lÐêv,;Õcj kW . nj
hW· m Y WkE u cC Õ hj m ,gj H ekL .nj qPh W ·g W · er.cj g H j t.dN . lwj r â Sg, eqN . wj$ · gj H /i u tj K [êsW · lwj p: Y li kja u p jehcjr â
atiu cj f· kj pkwj dM ·c j pktig jH ehcj Skj f· kja .dM· cj elM cj cj râ percjf ·kjp kwj aeK>cja r.gmLÕ ic j (mpÐ·kEu
percjBpÈ hW·mYWkEubbWYDwj´ percjgsiutj gyiucjhW·mWYkEubbWYDwj´ percjqJ\dpj hW·mWYkEubbWYDwj´ percjrpjmNihj hW·mWYkEubbWYDwj)
t·g j H ktE u dj Hd M ·c j lM Õi n jk.lgj HtY u ap: YkM in j ;Õcjp O u(bM. ) wW · hiu tj × U eqN . wj x pedqzu ic j du cj l[Õic j aeK>cj ar.
v,;Õcj kW . nj t· Ku i c j c j kL Õ i kj kj hW · m W Y tY u kemL . nj f · k j p kwj aeK>cj a r.mN i h j t· g j H dj H a .kemL . nj Dm? t.
qWkjalEuaqIt·mWYrâ ywjreqN.wjxpedgjH KiucjkLÕikjdM·cjrmà, alEuaqIt· ekL.nj qPkliel.njdM·cj duhjt·gjH
Rucj eqN.wjD wjt· hW· bl,lwjm WYq.j mcjektjd M·cj t.l[Õicjer.cjâ
p:YkEuqN.· (2008) gjH alEuaqI aupjDupj;ÕcjlMÕhj (alEuaqItLawEupN.njnaf) taj

ekL.njqP epÌducjS×¡m.Ypet.·tYu qP$.dtnjkEu eqN.wjxpedqzuicj sK[êDzkjlwj
p:YqN.· (1993) et·râ
54
lCtjpercj eqN.wjxpedqzuicj pkcjrcj;Õcj

p:YlkjTkj alEuaqIp>lIm.nj dImwjker|zI (hW·eqcj) pY:k.l sk.qucjes.YdM·cj eqN.wjxpedqzuicjqN.·
(1947) gjH qWkjd,ducjrpj d,ducjTicj hW·mWYkEubbWYDwjt· v·cjhW·mWYgjH sEudN.kEulwj nkEueqN.wjxpedqzuicjrâ
eÆ.·piudj(25)´ p:YeqN.wjxpedqzuicj qN.·(1947) gjH Dm·kjT½,lwjkEu aeK>cjptiunjT½, (el{.kjT.,ryUKWcj<)
(s.Kºnjet.jm [.,) ×W·râ p:YaKicj(erH²et.jqWcj, s.Kºnjet.jaminjÁ) wW· hiutjfEuhW·KiucjkLÕikjmWYq.j pWmrpjK[ÕkjTicjdwj
v,mWY hW ·m W YkEu b bY W Dwjg j H v,d,duc j rpjTi cj lwj gj H pl· cj $ .kE u Ru c jeqN . wj Dwj tY u v,mrpj K[Õkj gj Hw W · muh iu tjg ·W r pj gj H
aKicjqWkjgW· ptiunjT½,Rucj mdjHrâ pWmrpjK[Õkj hW·kitjvIkEu eqN.wjxpeder.cj gW·SEuektjmà, qWkjgW·bl,kEu
DwÌgjH gjH RucjeqN.wjDwjt· d,pÐitjkEua micjrâ
eÆ.·piudj(16)´ pY:eqN.wjxpedqzuicjqN.· (1947) gjHwW· nkEueqN.wjxped hW·eqcjmà, pWmRupjqJ aeK>cjbL,/,
ek.nj;ÕcjkW.njt· hW·gW·râ pWmlupjp:YqCizku´ pWmqJ\dpjrtjzku hW·gW·er.cjgjH K[êDm·kjT½,lwj×W·râ tcjDm·kjT½,$·wW·
nkEu}yov,mWY mWY hW ·f· kjp kwj eqN .wj xpedmà , pWmdj HDwicj s·c jtU hW ·mWY er.cjg jH duc jlwj l[Õicj râ }yo tLa wEulEuh W·h Ju
pWmlupjsiupj p:YqCizkugjH aeK>cjar. t.dN.gW·râ aeK>cjt.dN. pWmqJkep>tj zkupiucj|pIt· hW·mWYkEubbYWDwj×W·râ
zM.pjeqN.wjxpedqzuicj×W·tuY aeK>cjar. pWmsEudN.bJu$·×W·er.cjgjH hJukiunjgsiutj hW·gW·râ tnjtodM·cjkEu qzuicjeqN.wj
xpedgjH$Jrâ eqN.wjxpedqzuicjwW· nkEuS×¡v,gmLÕicj K[êDzkjlwj eqN.wjxpedgjHh. (hW·eqcjmà,) nkEuS×¡mNihj
mWYgek.·Dwj qWkjgW·sEudN. gu$jfEumNihjmWYgek.·gjH K[êDzkjlwj eqN.wjxpedqzuicjh.gjH d,kelcjqCIgLipjrâ
eb.jmWY eku .· nkEuv,sN, gek.· eb.j mWY aupjD lJutYu eqN.wj xpedqzui cj K[êDzkjlwj qN.· (1974) gjH
pW msEu dN . rpj Ti cj hW· mWY kE ub bY WD wj (hW· eqcj ) aeK>cjp ti un jT½ , (s.Kºnjlä .ami nj Á) t· Dm· kj T½ ,lwj hW ·m YW râ
hiutjgjHr ptiunjT½,lwj (s.Kºnjet.jaminjÁ) tYu gL·cj;.nj gW·lWIwtj qWkjzku gilwjgmLÕicjt·gjH nkEueqN.wjxpedqzuicj$·
pWmkEusEudN. hW·mWYrâ Sg, pY:qN.· (1974) gjH sLtjTwjv,;ÕcjkW.njt· Dm·kjT½,xped mcjmYWaeK>cjar. ek.nj;ÕcjgmLÕicj
nkEusMtjxped (2) tYu aeK>cjqàÕtjqW.tj pWmcjmWYaeK>cjar.gjH hW·papjkuRucjeqN.wjDwj (tr.,Ru·,K[Õpj) tYu
kEuaeK>cj kuk·cj|zIkMinjÇÕcj (×iucjc·et.jek.cjsJ) ercjtLÕcjrâ eÆ.·piudj (167) pY:eqN.wjxpedqzuicjqN.· (1974)
gjHwW· qWkjgW·sEudN. BYa×Ðr.yj percjgJukLÕJkMinj;Õcjku awEua.$.kMinj;Õcjm.njgjH aeK>cjar.puicj|pIgmLÕ icjku aeK>cjbL,
/,ek.nj;ÕcjgmLÕicjt·gjH bJu×W·pMikjpuicj\K.bNtjb½tj qPxpedm.njer.cj Dm·kjT½,lwjrâ hiutjgjHr pY:qN.· (1975) gjH
Dm· k j T ½ , kL Õ cj x ped sE u d N . BY a ×Ðr.yj v,plJ u p l.j k M i n j ; Õcj r â nkE u a eK>cj q à Õ tj q W . tj xpedgj H e lwj
hW· kE ulwj Ru cj eqN. wj Dwj (tr.,R·u ,) tY u kE ulwj v,au pj Du pj piu cj |pIa wE ut· râ nkE uD wj ;.·m à, aeK>cjqàÕ tj qW .tj
eScjspjkEuxpedwW· d,×W·kEuRucjeqN.wjDwjehcj djHeTkjrâ papjkEutLawEu percj;ÕcjkW.njgmLÕicj hW·eTkjer.cjgjH
v,;ÕcjkW .njgmLÕicj hW·tJhW·eqcj´ tJdM ·cjqJufauitjrâ hiutjgjHr K[êDzkjeqN.wjxped hW·mWYkEu aeK>cj Dm·kjT½,
pMi kjS ×¡ bL , bL ,/,/,mà, qkEu s iu pj a . ak.Ya r. per·p er· r â nkE ueqN. wj x ped (1975) gH jtY u v,dsE u ds,
alE ua qI qEu eyH wj eltjb M . bW Y mgLÕ i cj g jH hW ·p ti u nj R uc jeqN. wjD wj mY Wq.jtY u d,duc jTi cj lwj qN .· k.lbW Y ml·r â
pW m rpjTi c j hW · m W YkE u b bY W D wj w W· p: Y kE u B wmN i h j elM c j tY C g j H qkE u dj H a . tcj g i Dez.tj (nsj n .mé ) per· p er· m W Y r â
eqN. wj xpedqzu i cj qN .· (1974) gj Hw W · dj H eqN . wjx pedmcj mW Y kEu a eK>cj ekL . nj kua wE u ek.njg ek.· eku . ·
eb.jquEeyHwjeltjt· gLiÕcj×UkEu pWmmcjmWY Bwv,;ÕcjkW.njt· mdjHrâ
eqN. wjx pedqzui cj wW· ywj r djH eqN .wjx ped mcjm WY aeK>cja r. v,;ÕcjkW. njg mL Õic jm à, Bwv,;ÕcjkW. njt·w W·
Dm· kjRup jro bWYm/i uhj}qÕihj qMwjeqN.wj xpedqzuicj gjHm.njrâ eqN. wjxpedqzui cjwW· rnjtM·lwj qWkj mNihj mWYgek.·
awEua.$. gW·tnj]knjrmà, Bwv,;ÕcjkW.njt·gjH d,aupjekL·nigJukEu nDwjDwicjs·cjtUgmLÕicjehcj mdjHrâ hiutjgjHr
eqN .wjx pedqzuic jwW· qWkj gW·d jH eqN.wj xped mcj mWYaeK>cj ar. v,;ÕcjkW. njgj H aeK>cj v,;ÕcjkW. njt· p>lupj
pY: elMcjkemL.nj K[êDzkjeqN .wjxpedgjH kisËezN.jbY Wmel.njrâ
pY:kEuK[êDzkj eqN.wjxpedqzuicjqN.· (1947) gjH ekL.njqPepÌRuYm.Y (tiucj,\pÕ\pvj\pÕlätjet.j) tuY K[êDzkj
eqN.wjxped nkEuv,sN,v,;ÕcjkW.nj RYusjHlwjgmLÕicjt· mdjHrâ pY:kEuqBcjqIkLI K[êDzkjeqN.wjxpedqzuicj (tiucj,\pÕ
\pvj\pÕlätjet.j ) gjH k:Õi pjqÒÕipjek.nj;ÕcjarcjgmLiÕcj´ k:ÕipjqÒÕipjeb.jpercj;ÕcjkW.njt· ar.kis ËqWkjgW·K[êsutj
p:YeqN.wjxpedgjH qIkLIbWYmzipjgLipjtYumH K[êDzkjkLÕcj eqN.wjxpedqzuicj mdjHrâ p:YkEuK[êDzkj eqN.wjxpedqzuicj

55
qN . · (1974) gj H nkE u v ,sN , RY u s j H eb.j m Slt· au p j D lJ u t Y u e hcj K[êDzkj kL Õ cj eqN . wj x pedqzu i c j g j H r â

qziucjeqN.wjxped ae|p.·gjH peq.cjT½,ku v,;ÕcjkW.njt· pialnjtYu ektjlwjkqpjv.$j ×Uv,;ÕcjkW.nj
gmLÕicjer.cj hJudM·cjkJuelwj dHj/iutj bJu\pcjehcjrâ
alEuaqIpN.nj (naf)wW· qBcjqIkLIek.njgkUgjH kelcjekL.njqP pY:gituem (18)´ qN.·(2003) dN.Ybduipj|zY
/>tN· (ev.cj ×H s jp cj ) tY u eqC. Y \K.×U; ÕcjlàÕ cj bY Wm el.njr â qBcjqIkLI ek.nj gkU (naf) gj H wW · dH ja Skj× U
qBcjqIkLI ed·>lwjpY:qN.· (1996) et·râ qBcjqIkLIgjHwW· ×Uset·r ekL.njqPt.dN.lwj aeK>cjv,;ÕcjkW.njt·
p>lupjeScjspjrâ huJmWYq.jpLnjmà, dN.Yv,sN,v,;ÕcjkW.njgmLÕicjgjH Tpkjsutjv,sN, RYusjHgmLÕicjtYu sptnjkLÕcjrâ tYupLnj
nkEuqziucjmU dImwjker|zIelwj dsEuds,dM·cjpLnjrâ pY:kEuqBcjqIkLIgjH aeK>cjqIkLI bYWmbL,/, hW·gW·râ SkjtYuekL.njqPa.
qBcj q I kL I b hE u pti u n j l M i h j v ,sN , (1088) tL k J u elwj v,sN , v,;Õcj k W . nj RY u s j H l wj g mL Õ i c j hW · p >lu p j r â
qziucjmUv,;ÕcjkW.nj h·WducjtY (104) tcjgjH v·cjrov,;ÕcjkW.nj ducjtYmUgjHtYu ekL.njqPm·cjelMcjcjrâ ekL.njqP
qBcjqIkLI gW·/iutj (50) tYCtYu pY:gitug[êl.cj (19) gjH ed·>eT.·mWYK[ÕinjK$râ /iunjgjHelwj percjkelcjpRiucj
eScjspjkEutcjqIkLI ek.·DRuJgmLÕicjgjH mYWq.jelwj ekL .njqPhW·gW·râ kM.tjt.dN.lwjpRuicja iutjrâ nYkYekL.nj
eswj epN .njxped qBcjqIkLIek.njg kU gjH atiu cj e}t· mdj HtY u aeK>cjhJ ug ,qI kL I bWY mbL ,/, hW·m YW er.cj gjH elwj
gW·m icjm·cj rm[.cjr â qPt.dN. kuv,;ÕcjkW. njt· p>lupjtYu eqN.wjx pedqzui cj alEu aqI (naf) K[êlwjgjH
awEua.$.kMinj;ÕcjwW· d,kLÕcj×UkEu dpjpN.njrâ Bwv,;ÕcjkW.njt· qJufaiutjgjH alEuaqIpN.njt· fnjznjkEuer.cj
q.jwW· eqN.wjxpedqzuic jgjH ptwj$.lwj k:Õipjrâ
eqN.wjxpedqzuicj alEuaqIpN.nj K[êDzkjlwjgjHwW· tNhj\K.dM·cjkEu eqN.wjxpedqzuicj kMinj;ÕcjqLÕcjk[.a.frik
(et.cja.frik) K[êDzkjlwj qN.· (1993 kEu 1996) eku.· eqN.wjxpedqzuicjkMinj;Õcjeq· K[êDzkjlwj
qN.· (1997) et· v·cjrotikEuak,râ p:YkEuK[êDzkj eqN.wjxpedqzuicj kMinj;Õcjeq·kEu kMinj;ÕcjqLÕcjk[.a.frikgjH
v,;ÕcjkW.njt·p>lu pj ]kpjtM ·kL·er.cj hJus m.njr â percjkL ,m, (pWcj <lcj, mé) ×W·râ zM.pjqIkLIK[êDzkjlwjt· gjH
kEuqmÐJkuv,;ÕcjkW.njt· nkEutIbWI´ likjpRuicj´ erdIyiuwj bWYmqLYl,râ ektjkqpjv.$jrâ nkEuv,;ÕcjkW.njt·
p>lupj eScjspjgjHtY u K[êDzkjKN· bdjHlwj eqN. wjxpedqzuicj mcjmWYaeK>cjar. v,;ÕcjkW.njt·er.cj mdjHrâ
percjK[êDzkjeqN.wjxpedkEu pWv,;ÕcjkW.njtajp>lupj (ae\KK·xpeder,SWY|Kcj,×HcjÁ \pvjqUÁp>wcjmé)

RH jq.BwmNi hj
BwmNihjhJumà,wW· aeK>cjar. a.kLÕcj´ K[Idr.cj´ micjv.tj´ hJug,K[êSnjgmLÕicj×W·mH gW·;ÕikjepcjkEu RHjq.BwmNihjr´
totkjr´ aDipP>yjBw×W·râ zM.pjek.nj;ÕcjkW.njt· qWkjgW·ducjsqiucj aeK>cjar.t·$·gmLÕicjm.njgHj nkEueqN.wj
xpedqzui cj eScjs pj kE u; Õcjt· d,sEu dN .mcj mW YkEu râ kEu percj mcjm WY sE ud N. nkE ueqN .wjxpedqzui cj mH p:Y BwmN ih jt·g jH
eqC.Y\K.kEuBw efkjlkuitj´ djHDwicjrâ
mNihjmWYmWYwW· hiutjfEuhW·mWY d,ducjrpj´ d,ducjTicjdwjlwjmà, v,mWYkJu qJumWYal·uainjT·cjt· nkEusiutjD>tj djHdduikjzuJkpuikj
qM,hW·k eScjkEuBwRupjv,t·elwj djHddiukj bWYmel.njkJurâ v,k:ÕikjpjainjT·cjmWY d,ducjTicjlwj bWYmlajl
kEuqN. ·k.lmà, percjpiunj\dpja injT·cjv, lJul.ja.qM,hW·eqcj bWYetMcj Bwan.gtj ek.njz.tj v,elwj
zuJkpuikja.râ hiutjgjHr hiutjfEuhW·mWY pWmTicjdwjt· v·cjhW·gW·djHgjH d,sEudN.mcjmWY nkEueqN.wjxpedqzuicjrâ
p: YqM wjtY alE uaqItL awE upN .nj psËÕ pPn j$· wW· nkEuv,;Õcj kW. njg mLÕ icj pW mdj HD wic j mpÐ· a×Ðr.yj aKi cjh W·R uY
d,du c j rpj K [Õkj m.nj eku .· aKi c j hW · R u Y d,du c j qJ d M ·c j \dpj rtj t·lM Õ in j g jH qkjqI q.Dk bW Y m gL Õ i cj ×W· kL Õcj lwj r ´
×W·kLÕcjdM·cjfiuhj$J mdjHrâ nkEuv,;ÕcjkW.njgmLÕicj qWkjhW·gW·hJu dsEuds,d,kEu tcjercjtLÕcj tLawEu ebLtjtjgmLÕicj´
pWmercjtLÕcj hW·d,kEueqN.wjgmLÕicjku tcj;Õinjl[ alEuaqIpN.njgmLÕicjgjH d,sW·qti bWYetMcjrâ (pWmektj aerwj
BwmN
BwmN ihih
jhjh
Jumà,JumwWà,· wWaeK>cj
· aeK>cj aa r.r.a.kL
a.kLÕÕcjcj´´ K[IK[Iddr.cj
r.cj´´ mimiccjvjv.tj.tj´´ hJ
hJugug,K[êSnj
,K[êSnjggmLmLÕÕicicj×j×W·mW·mH H
gWgW·;·;Õik
Õikjejepcj
pcjkkEu RHEu RHjqjq.BwmN
.BwmNihihjrjr´ ´totottkjkjrrâ ´
56
kEuwnjezN.jdutiy percjkUq.nj qÒÕipjbuiljezN. j ez.jTWnj,gj H) dHjqkjqI q.Dk bWYmkL,f:,mWYrâ v,;ÕcjkW.nj

gmLÕicjwW· pWhW·mWYkEu percjbL,/,kEu percjmipj|zipjtYu nkEuDwjDwicj s·cjtUgmLÕicjelwj d,Skjm·cjtro BwmNihjaiutjrâ
ddjHgmLÕicj$·wW· hiutj×U eqN.wjxpedqzuicjmcjmWYkEu Bwv,;ÕcjkW.nj zM.pjpjtCYt· hW·mWYer.cj mdHjrâ
(K) aeK>cjar.mNihj kueqN.wjxpedqzuicj dkjpÐnj;Õcj

epN.wjkuEtcjD m·kjT½, likjlel.cjtr, aeK>cjar.mNi hj alu·luikj eku. · xped aeK>cjar.mNihj
;ÕcjtN h j \K.gmL Õ i c j t· tcj D m· kj T½ , gek.· m N i h j kM i n j ; Õcj b M . du cj tY m .nj gmL Õ i c j Dm· kj T½ , p: Y eqN .wj x pedqzu i c j
dkjpÐnj;Õcjm.njmH tcjKy[ aeK>cjar.mNih jgmLÕicjgHj |p·cjqL.YnddHj xped ek.njgkUgmLÕicjtuY mcjmWYr·cjs·cj ntYm.njer.cj~
pÌ×U$·p Lnj percjS kjspj aeK>cja r.mNi hj eku.· eqN.wjxpedqzui cj dkjpÐnj;ÕcjgHj kisËezN.j bWYm el.njr~
aeK>cjar.mNihjwW· mpÐ·kMinj ;Õcj´ gkUmNihj´ edqhW·pã\K.tuY zM.pjmNihj eTkjkuEgW· ducjsquicj aeK>cja r.gmLÕicj
r~ pWiÕcj (40) qN.·\pcj nkuEv,;ÕcjkW.nj ttjekL.·kLÕcj wcjpN.njap:YkMinj;ÕcjgHjmà, d,ducj;ÕE;Õikjp[Yp[.·´ d,ducjDzkjpwjt.´
zM.pjhW·esHjsuitj kutLawuEt·mà, d,ducjrpj
pLÕ pjK[Õkj´ bWYmesHjeqN.tj sIercjgbutj
kueScjspjkuE RucjeqN.wjDwj
v,;ÕcjkW.nj hW·eqcjtuY bWYmel.YqW.
d,du cj ef[· duh j d $j g butj ´ dN . Ya r.pj
zkum·cj´ kW.njzkum·cjt·gHj d,ducjSuY|p·cj
nkuEamicjgHj ddHjper·gmLÕicjp>lupj pWmguJkLÕJ
kMinjqCihW·mWY´ TpjtuY v·cjhW·gW·SuEa.pLnjgHj
epN.wjkuE aeK>cjar.mNihjgmLÕicj p:YkuE
eqN . wj x pedqzu i cj dkj pÐnj; Õcjw W · a
eK>cjar. ek.nj;Õcj zku gW·ducjsquicj
gmLÕicjgHj Dm·kjT½,tuY qWkjgW·suEdN. mcjmWY
r·cjs·cjgHj ×·WpMikjr~
p: Y ku E li kj l el.cj tr, aeK>cj likjaupj eqN.wjxpedqzuicj dkjptnj;Õcj
ar.mN ihj alu ·li kjmW Y puid j (4) gHj
kM.tjt.dN.lwj eScjspjkuE sk. kemL.nj aDm?kuJelwj aluEaqIpN.nj (naf) wW· sk.kemL.nj aDm?
kuv,;ÕcjkW.nj q.Dk ×·WbWYmgLÕicjr~ pÌ×UgHjpLnj p:YkuElikjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj puidj (20) gHj v,luEmWYmH
ku Elup jg ek.· anic ja Tkj hW· gW ·er.cj Dm·kjT½, lwjku Jelwj aluEa qI pN .njw W· dkjp tnjg ek.· (]k· ²fW· ²)
eku.· gek.·tNh jqA.cjgmLÕicjtuY kuE\zhtjnYn.n.q.j kuqMtjkW,B.gmLÕ icj´ v,;ÕcjkW.njgmLÕ icj qWkjgW·lupjgek.·gHjr~
nkuE km? tI wW· tcjD m· kjT½, mp>lupj p:Ylikjlel.cjtr, aeK>cja r.mNi hjg L, kwj t· qu Jf aui tj hW· eqcj
Dm·kjT½, p:YeqN.wjxpedqzuicj dkjpÐnj;Õcj p:YkMinj;Õcjzku dHjm.njer.cj et.jSlwjr~ ducjqzuicjkuE ltUak.Yar.
ti;.jkMinj;ÕcjbM.´ eynjqN.cj´ aKuikjkN.tmL.´ lkjqnjgkU v,mWYmWYt· v·cjgW·ducjsquicj gLÕicjtuinjgHj ×·WpMikjkuE
aeK>cj a r.mN i h j g mL Õ i c j g H j r p: Y kM i n j ; Õcj b M . wW · qW kj g W · r pj s pj s k. xpedek.nj g kU ntY m .nj g H j d,K[êDm· kj T½ ,
p: YeqN.wj xpedqzuic j dkjptnj; Õcj r~
(g) aeK>cjar.qzuicjgmLÕicj
mek.jKos aeK>ca j r.qzuicjgmLÕicj (Bill of Rights) gHj ;ÕcjhW·mWYkEu likjqPdtnj eScjspjkuE aeK>cjar.gmLÕicjwW·
ek.nj;ÕcjmWYmWY qzuicjaeK>cjar. eTkjkuEgW·gmLÕicj Dm·kjsutjkLÕcj p:YkuEeqN.wjxpedqzuicj dkjptnj;ÕcjgHj dHjkLÕ cjbuJ\pcj
aKuikjaluikjmWYr~ aeK>cjar.q.jluEt· d,K[êsutj p:YqzuicjeqN.wjxped dkjptnj;Õcj an.gtjkMinj;ÕcjzkugHj
ek.nj;Õcj quJ fauitj d,K[pj bW Ym¾zi hjn kj r~

57
mek.jK oseKtj ¤au pjDluJalui kjõ (Globalization) eScj spjkuE buJ\pcjSkjesL.·ercjtLÕcj alu·luikjwW·
tCY$· buJmNihjek[.wjSuEgL,ti buJ\pcjhW·Kuihj×·WgHj mNihjqCIgLipj lP.jKuihjgmLÕicjelwj ×·Wr~ tcjncjqCIgLipj lP.jKuihjgmLÕicjwW·
lv.tjaeK>cjar.mNihj \p,z,kLÕcj alu·luikjmWYgHj dHjtcjaDikmWYer.cj tLpv.gmLÕicj T·kjT½,lwj×·Wr~ bWYqzuicjmà,
ltU tcjK u i cj kL Õi kj Dm·kj T½, lwj aeK>cja r.mN i h j alu · lui kj (30)tcj gH j su E ku E tCY $ · alu· g L ,ti v,mW Ym H
hW · g · c j ky[.nj D w>tj $ J r ~ eScj s pj ku E aeK>cj a r. v,;Õcj kW . nj g mL Õ i c j gW · eTkj g H j tu Y li kj lel.cj tr,
aeK>cjar.mNihj alu·luikjwW· aKicjaK>tCY$· dHjkLÕcjtcjgW·qPas.· alu·gL,timWYrâ /uinjgHjelwj tcjDm·kjT½,
p:Y likjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj alu· liukj mp>lup jquJf auitjt·gHj Dm·kjT½,lwj p:YeqN.wjx pedqzu icj
dkjpÐnj;Õcjzku dHjhW·m.njr~ muhuitjmà, aKicjlikjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj alu·luikj dHjqPas.·gmLÕicj
gW ·d Hja .ntY d,gs.nj a.qui kj kj gHj dHj; .· kuJ elwj |p·c jlH .Y eT.· bW Ym\phjgH j ntY elwj hW ·esHj ´ dHj elwj dH jh W·
m.njr~ tcjqPas.· quJfauitjgHj estn.bWYm¾zihjnkj gW·dHjntY mikjgW·ercjtLÕcjbWYm\phj atuicj tcjDm·kjT½,
mp>lupj p:Ylikjlel.cjtr, aeK>cjar.miNhjgmLÕicj mikjgW·sutjDm·kjT½, p:YeqN.wjxpedqzuicj dkjptnj;Õcjmà,
aKkj aKuY gmL Õi cj ´ tcj apui cj a\K.gmL Õi cj´ hiu tj pRU gmLÕ ic j m·kjkLÕ cjm .njr ~ tcj pÐiÕ nj T½, lwj li kjlel.cjtr,
aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWYgHj Kuihjm·cjkJuelwj aDiktcjlÐêgHj gW·K[pjhMYpMikjrâ tcjgW·K[pjntYgHj ;Õcjzkuzku
mdHjrâ qB.wti;.j|giÕpj´ eynjqN.cjaKuikjkN. edàtjek.njgkUtaj quJfaiutj sW·aDik K[pjtuY aeK>cjar.zku
mikjg W· gmLi Õcjg Hj nkuE B.q.zku bu Jd ,siu tj pÐiÕ nj T½ ,sutjm .njr â tcj |ziÕ hj nkj eku. · RH jq. li kj lel.cj tr,
aeK>cjar.mN ihj alu·luikjmW YtajwW · qPxepkÉ . el.Yel.Y er.cj mNi hjp ãpÌ hu Jsrâ buJg Hjelwj hW ·dH jeTkj
q.jwW· nkuEkm?tIzku esHjlwjsuitj×W·râ
mNihjmWYmWYwW· p:Yp·cjm·cj gek.·mWYmWYgHj sk.aeK>cjar. quJfaiutjt· bWYmbLL,/,m.njer.cjgHj dHjhW·m.njrâ /iutjapiucja\K.
ehcj d,edàtjbkj sk.m.njrâ dN.Y$·gHj kisËq.jluEmWY bNtjpuicj\K./uitjluE eTkjkuEd,puicj\K.gHj dHjkLÕcjhuitjpRU
ntYrâ sk.bNtjpuicj\K.gHj hW·mWYhW·gW·tuY bNtjpuicj\K. ezN.jel.nja.pLnjelwj qzuicjaeK>cjar.bL,/, ek.nj;ÕcjmWYmWY
ekL·auitjtuY BwmNihj /uinjr g[Õicjtom·cjkuJelwj RHjq.hW·mWY tupjv·cjro mNihjK[Õitjtjrâ
hiutjgHjr apuicja\K.gHj ducjtYkuJelwj bNtjapuicja\K.t· /uitjfea.njm.njgHj fea.njef[·er.cj ducjguicjektj
qBoDwj gHjtuY tLpv. aeK>cj ar.mNih j ;Õcjg L,kwjn.n.taj du cjektjlwjtY râ ducjqZiÕcjqBoDwj likjl
el.cjtr, aeK>cjar.mNihj alu·liukjmWY piudj (29)´ puidjderkj (2) gHj Dm·kjT½,lwj atuicjqMwj$·râ
¤¤p:Yar.zkumsquicj aeK>cjar. eku.· aeK>cjqL,pW,wW·t·gHj tNhjnhW·/kje/tjpluJpl.jd, kuaeK>cjar.
eku.· aeK>cjqL,pW,v,qA.cjt·gHj p:YkMinj;Õcj mNÕ·eqN.wjdImwjker|zImà, tNhjnTicjdwjmcjmWYkuE percjedàtjs.ritÐ´
percj/iuhjll· eku.· percjmipj|zipjq.y[. tNhjndtuY\mem.wj alu·mH.znj ek.nj;ÕcjkW.nj auiQuJt·m.njgHj
nku E r nj tM · m\pY \pY q.j w W · t· ehcj mqP tmj du c j qzu i c j tuY mpÎ p j esN . nj lwj eqN . wjeswj epN . nj gmL Õ i c j × W · r ~ SbN tj
eqN.wjeswjepN. nj roq.jw W·t·gHjehcj m¡,kuE zM.pjmNih jauiQuJt· mcjmWYedàtjbkjer.cj~õõ
aDipPÌe;·gHj apuicja\K.wW· ducjtYkuJelwj K[êT½,lwjp:YeqN.wjgHj ddHjpWmpuicj\K.er.cj T½,huitjtuY p:Y;ÕcjgHj mWYmWYnY
mN i h j g W · k L Õ cj l wj awu E a .$.taj ati u c j p M i k j s u i t j v,taj pu i c j \K.ektj hW · g W · er.cj â d,T½ , q.Dkmà ,
ati u c j l i k j l el.cj gek.· a eK>cj a r.mN i h j alu · l i u k j m W Y pi u d j (19) gH j zM . pj m N i h j w W · bL , bL , /,/,
aeK>cjp·kjhuJm.njer.cj Dm·kjT½,lwjkuJrâ atiucjDm·kjT½,lwjgHj sutjp:YeqN.wjqzuicj dkjptnjkMinj;Õcjmà, suipja.ddHj
aeK>cjbL,/, hMYkEuapuicja\K.er.cjâ bL,bL,/,/, aeK>cjp·kjhuJm.njgHj apuicja\K.hMY kuEeTkjhW·eTkjgHj tnjtokuE
ak.Yar. v,;ÕcjkW.nj p:Y;ÕcjgHjrâ elMcjkemL.nj aeK>cjawEu papjlwjkuE aluEaqI´ awEukMinj;ÕcjtNhjhjt·
gW·K [Idr.cj egtjm.njgHj du cjqzuic jkEu lÐêak.Yar. tcjncj t·tYu d,K[pjer.cjâ
nku E q.Dk tcj p eÈwj p eÈtj (1) eqN . wj qzu i c j d kj p tnj kM i n j ; Õcj a emri k .nj w W · ati u c j b W Y qM w j $ ·
Dm· kj T½ , lwj × W ·r â
“Congress shall make no law .........
abridging freedom of expression”
¤¤ek.njgrkjwW· aeK>cjDm·kjT½,xped pWmpuicj\K. aeK>cjhJug,bL,/, q.jlEuelwjhW·mWYõõ
aeK>cjp·kjhuJbL,/, p:Y;Õcjaemrik.njet·m.njwW· puicj\K.lwj hW·mWYer.cj p:YeqN.wjxpedqzuicj dkjptnjkMinj;ÕcjgHj
58
ducjektjlwj tcjducjl[Õicjrâ atiucjDm·kjT½,lwjgHjr ;Õcjaemrik.njet· bWYmvIkuEeqN.wj qàÕtjqW.tjsIercj
Ru cj eqN. wj Dwj ×W · kuJ r â zM . pjek.nj ; Õcj a emri k.nj v,mW Y ku v,mW Y zuJ kpui kj d, qzi u c ja eK>cj b L ,/, mW Y m WY q.jm à ,
nkuE a pui c j a\K.hM Y aeK>cj p · kj h u J hW · gW · r â mN ih j d ,du c jf · kjp kwjlwj aeK>cj a r.gH j aeK>cj p tu i n jg bu tj × W ·tu Y
mNihjf·kjpkwjgHj suEmWYa.yukj d,elYkuE]qnj hW·e\pm.nj d,ducjef[·amicj×W·râ zM.pjek.nj;Õcjaemrik.njwW· mWYlpãgHj
eqN.wjqzuicj dkjptnjkMinj;Õcj aeK>cjhuJg, bL,bL,/,/, sk.gW·kuJelwj mWYlpãpLnj qmÐJzkukuEzku´ nkuEqtizku
qzi ucjaeK>cjbL ,/,v,tNhj eku.· gu$jqi kÉ.v,tNhj v·cjhW ·gW· zJukpu ikjd,gHj d,ewcjp Ìer.cj â atu icjtcj ncj
eqN.wjxpedqzuicj kMinj;Õcjaemrik.nj Dm·kjT½,lwjgHj K[êsutj p:YeqN.wjxpedqzuicj kMinj;ÕcjpOu eTkjhW·eTkjgHj
eScjs pjdM·cjkEu eqN.tj sIercjgbutj bJu; Õcjaemrik.nj bL,/,m·cjgHj ak.Yar. eqN.tjsI ercjgbutj kMinj;ÕcjpOu
×W·&hW·mWYrâ lMÕhjp:Y;ÕcjbM. rpjspjsk.m·cj eqN.tjsIercjgbutjgHj nkuEv,;ÕcjkW.njtaj DwjpetHj hW·mWYgHj gW·SuEektjrâ
p:Y;ÕcjbM. aeK>cjp·kjhuJpÐÕinjT½, bL,bL,/,/,gHj percjpuicj\K. md,K[pjt· gLÕicjkLÕcjrâ atiucjq.DkgHjr kMinj;ÕcjbM.
×Us gW·aeK>cjbL,/,gHj p:YkEueKtj rpjspjsIercjgbutj bL,/,×W·/uitjeTkj]kiÕkjgHjelwj gs.njtYu puicj\K.eT.· aeK>cj
hJug,bL,/,er.cjgjH gW·SEuektj p:YeqN.wjxpedqzuicj dkjptnj;Õcj (1947) atuicjbWYqMwj$·râ
eqN.wjxpedqzuicj dkjptnjkMinj;Õcj (1947) p:Ypiudj (17) wW·

hW·dsEuds,kuE eqN.wjDwjkuEdHj´ nkuEvicjwtjpip[. (|cimjwpjpi\p.,er,) kuEdHj´ ek.nj;Õcjt·wW· sk.aeK>cjar.
atu ic j qM wj $· m .njr â
(k)â DrjpetHjzku´ lv.tjzku aeK>cjp·kjhuJpÐÕinjT½, bL,bL,/,/,m.njâ

Sg, apuicja\K.gHj ducjtYkuJelwj p:YeKtjwW· pWmpuicj\K.t· e;·hW·siupjtro hW·K[ÕitjpLÕitjgHj mNihjT·kjT½,kLÕcj×W·râ
nkuEq.Dkmà, hW·dsuEds,kEueqN.wjDwjmà, mdHjrâ lkj}ko qWkjgW·TpjDm·kjT½, eqN.wjDwjwW· tcjncjluE p>lupjgHj
huJhW·m.njrâ ak.Yar. eqN.wjxped apuicja\K. aeK>cjar. hJug,bL,/, m·kjtitjkLÕcjm.njgHj v·cjroeqN.wjxped
dkj ptnj;Õcj kEu lwjgL· cj×W· er.cjg Hj percjqCI gLipjp ãpÌ ×W ·kLÕcj râ aKicjeqN .wjxpedqzui cj dkj ptnj;Õcj (1974)
m·kj kLÕ cj p: YkM i nj ; Õcj b M. gHj percj pu i cj \K. aeK>cjh J ug ,bL, /,m.njt· hW · K[i Õ tj p Li Õ tj gL iÕ cjkL Õ cj er.cj gH j gW · SE u ektj
atui cj bW YqMw jw W· râ
eqN.wjxpedqzuicj dkjptnjkMinj;Õcj (1974) qN.· puidj (157) wW·

v,;ÕcjkW.njtaj hW·dsuEds, kupercjgu$jfuE piunj\dpj;ÕcjkW.nj´ hW·suEds,ku percjpiunj\dpj quiwjeyHwjeÈtjmà,
gW·aeK>cjhuJ bL,bL,/,/,´ K[êSnjbL,bL,/,/,´ pÐÕinjT½, bL,bL,/,/, ×W·râ
apiucja\K.wW· ¤¤hW·dsuEds,kuE gu$jfuEpercjpiunj\dpj v,;ÕcjkW.nj eku.· gu$jfuEpercjpiunj\dpj qiuwjeyHwjeÈtjõõ
q.jwW· dHjkLÕcjrâ gu$jfuEpercjpiunj\dpj v,;ÕcjkW.nj eku.· gu$jfuEpercjpiunj\dpj qiuwjeyHwjeÈtjtajgHj muer.gHj
gW·p·kjaDipPÌ hW·el.Yrâ ntYwW· v,tLawuE mSltaj hW·d,siutjmà, buJhW·d,siutjgHj tcjduhjdsuEds,kuE gu$jfuEpercjpiunj\dpj
qiuwjeyHwjeÈtjer.cj g,tuY d,ducjektjkLÕcj aerwjgHj q.Dke;·×W·kLÕcj tM.gluicjrâ
hiutjgHjr aeK>cjar.gmLÕicjgHj qucjes.YkuE bNtjapuicja\K.er.cj ducjektjlwjtY m.njkuJelwj aeK>cjp·kj
hu Jb L, bL ,/,/, eku. · qzi uc ja eK>cjb L, /, v,;Õcj kW .njtaj qzi uc jv· cj gW ·ea.nj fea.njef[· $ajg Hj tcj ncjluE
buJluEpÐÕinjT½,lwjgHj kisË$aj v,;ÕcjkW.nj;ÕcjbM. quJfaiutj sW·siutj|zÕihjhjnkjkjtuY d,K[pjkLÕcjrâ v,;ÕcjkW.njtaj
aeK>cjar. /iutjgW·eTkjgHj atiucjqziucj$aj lupjb¡K[pjgNnjtuY v·cjgW·K[êT½,sutj p:YqziucjeqN.wj dkjptnjkMinj;Õcjrâ
v,;Õcj kW . nj z ku z ku qzi u c j a eK>cj a r. /i u tj g W · eTkj g H j d,du c j eh.· |bJ Õ tu Y gu $ j qi kÉ . mN i h jh M Y ×W · kL Õ cj tY u r â
p:Ylikjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWYgHj aeK>cjar.quJfaiutj S/iutjdHj eqN.wjqzuicjdkjptnj
eqN.wjxpedqzuicj dkjptnj;Õcj (1974) m·kjkLÕcjtYu p:YkMinj;ÕcjbM.gHj percjpuicj\K.

aeK>cjhJug,bL,/,m.njt· hW·K[iÕtjpLiÕtj gLiÕcjkLÕcjrâ

59
kMinj;ÕcjmWYtcjDwjehcj bWYm\phj ducjsqiucjhW·m .njkuJelwj eqN.wjqzuicjdkj ptnjkMinj;Õcj wW· p:Ylikjlel.cjtr,
aeK>cja r.mN ih j alu· lu ikjm W Y qP lwja s.·g mL Õi cj $aj si u pj mW Ym WY aKic j nkuE v,;Õcj kW. nj taj qW kj gW ·d uc js qu ic j
;iÕkjkjepcj cjm.njg Hj v·c jgW·ef[·sW·lwj qziucj eq.cjeq.cjkL,kL, d,×W ·er.cj gHj esH jlwjsiu tjrâ
hiutjgHjr nkuEek.nj v,;ÕcjkW .nj ;ÕcjzkugmLi Õcj b¡b dÌ eScjs pjkuE likjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj
alu·luikjmWYkuJdHj´ k·kj×ukjqCIgLipj ×UddHjKnjlCtjgmLiÕ cj BwzkuttjpãkLÕcj ntYgmLiÕcjkuJdHj´ ducjqzuicjku mpt·tNhj\K.m·cj
buJ\pcjti;.j eynjqN.cjaKuikjkN.´ edàtjsRuihjgkUmNihj (lUm[Õi,sRuikj) kuJdHj kelcjlCtjK[pjgNnj qL.Ygt,lv.tj
v,qÒa jtuY qWkjgW·gW·pMikj S×¡ bWYmtupjqMhjgHj ek.·kel.·v,qÒa jeTkjer.cjâ pMikjS×¡gmLÕicjgHj nddHj aeK>cjar.
v,;ÕcjkW.nj ×W·pMikjgmLÕicj qWkjgW·p·kjT½, bWYmK[ÕitjpLÕitjgHj d,sutjlwj p:YqziucjeqN.wj dkjptnjkMinj;ÕcjeTkjer.cjâ
eqN .wjxpedtikLaj
eqN.wjxpedqzuicj ptiunjT½,lwj qWkjbL,/,r,;ÕcjbM. p:YqN.· (1948) gjH sK[êDzkjlwj p:YqN.· (1947)tYu
p: Y gj H eScj spj kE u aeK>cj ar. percj p i u n j \dpj v,;Õcj kW .nj t· g mLÕ i c j v· c j h W · d,du c j f ·kj p kwj gj H K[êDzkj lwj p: Y
epY > du c j S ×¡ m .Y p et.· eqN . wj x pedqzu i c j dkj p Ðnj ; Õcj (2008)
eqN .wjx pedqzu ic j pi ud j (23) gHj râ atiu cj K[êDzkjlwj p:Y pi ud j (23) gjH m à, \dpjr tj v,;Õcj kW .njt· pi uc j|pI gj H
v,lEu mW Y mH aeK>cj qJ ektj naDm?h W· m WY tY u lÐêqM .w>bC taj mpi uc j|pI lwj tib Ct· gj Helwj qM. kU q.nje}q.· ´
gek.·kumP$I p·cjet.Ygu$jfEutupjpj eku.· gek.·qM.bNikjp·cjet.YlEumWY tkjprYhW·gW· sEudN.lwjrâ
p:YqN .· (1953) lkjTkjalEu aqI (alEua qIdImwjker\zI eKtjp >lIm.nj) xê×uk:Õikjp jgjH tikLa jw>bC
mNÕ·p:Yr,;ÕcjbM.faiutj d,ducjekL.njqP nddjH r,;Õcjpiucj (×iucjc·piucj) qMwjtYeqN.wjxpedtiw>bCrâ atiucjeqN.wjxpedgjHmà,
alEuaqIt· qJektjtikLajw>bC v,;ÕcjkW.njt·tYu kelcjpãpraj kEuqM.bC ekL.njdM·cjw>bC qN.·bWYmlajlt·râ
tYupLnj nkEuqM.bCt· hW·f·kjpkwjxped aeK>cjar. bL,ak·kjaeK>nj K[êDzkjlwj p:YeqN.wjxped piudj (2)
gjH mà , w>bCekL .nj dM ·c jg j H Slaj m H eS.· elcjh W· eqcjr â tY up L nj alE u aqIt· eqà .· tu pj s iu tj ¤aeK>cj a r.
bL , ak·kja eK>njõ gjH qM.bCt· d,×W·kEu aes.njsr.Y atiucjtcjncj Dm·kjT½,lwj p:YeqN.wjxped piudj (6)
gjHrâ p:YqN.· (1962ø1988) lkjTkjalEuaqI eb.jqEueyHwjeÈtj (\mnjm.<SiurHyjlsjlmj,sxjp>tJ) gjH qM.bCt·
hW·f·kjpkwj eqN.wjxpedtimà, aKicjlEuelwj alEuaqIt· qJtiw>bC hW·gW·râ Sg, hiutj×UqM.bCt· d,ptiunjlwj
srcjw>bCzku p:YalEuaqItuY atiucjv,t·begtjgjH d,ducjdM·cjrâ
60
muhiutjhJuetjH dpjpN.njbM. mNÕ·qMwjtY qÒÕipjpN.njenewnj p:YqN.· (1962) gjH pÌ×UqJawEu r,;ÕcjqM,hW·k ducjqziucjkEu
qEu eyHw j eÈtj tYu p:Y qN. · (1974) gjH qJu D zkjeqN. wj tM i mW YtYu qP dtnjK ui cj c jkLÕ ikj kj râ qziu cj eqN .wj tM iv,t·
Dzkjlwjg j H hi u tj × U t,pÌeT.· qzi uc j eqN. wj eScjs pjkE u aeK>cj ar. percjp iu n j\dpj K[êDzkj lwj p: YqN. ·
(1947) tYu qM.bCbWYmgLÕicj d,eS.·elcjw>bCrâ hiutjgjHr atiucjeqN.wjxpedqzuicj Dzkjlwj p:YqN.· (1974)
et·mà, alEuaqIt· awEupiucj|pItikLaj eku.· qy·z.tp:Y;Õcj ×W·;ÕikjkjepcjcjgjH qWkjgW·ky[.njDw>tj hW·mWYrâ
r·cjkEuq.Dkmà, hiutj×UeqN.wjxpedqzuicj (1974) tYu tN·SutN·dunj zkud,siutjgjH qM.bCt· aeK>cjtEup:YkLajzku
hW ·gW· ´ tN ·Su tN·d unj tLa wEutWÕE r,t· kE uaeK>cjtuEg jHehcj d,tE utYu qJ ud,kEua k·kj aeK>nj zM.pjpj qN.· râ Sg,
lÐêkemL.nj tLawEut·ekL.njgjH ptiunjduhj´ pãpÌ´ hW·g·cjqPtYu atiucjv,t·ekL.njgHj d,T·kjdM·cjgl.njrâ SgjHqM,hW·k
lÐêkemL.nj qM.bCt·ekL.njgjH hW·kitjvIkEu ls·Wsiutjv,t·mà, aeK>cjqJw>bC p:Yv,t· ×W·;ÕikjkjepcjcjtYu aKicjk.l
(1962ø1988) gjHmà, qWkjqM.bCt· aeK>cjekL.njbCehcj×W·tYu aeK>cjpiucj|pIw>bC hW·mWYrâ
p:YlkjTkj nwt eku.· nykmà, eqN.wjxpedqzuicj kitjvIkEueswjepN.njgjH gL.Yw>tj×UkEukNicj mNÕ ·p:Ygau·K[·kj$Jrâ
aKicjk.l mWYd|mipj BwqM.bCt·mà, percjgJukLÕJhW·mWY kÐÕEdjHkLÕcjrâ p:YaKicjgjHmà, percjBpÈ qM.bCt· nkEueqN.wjxpedtMi
eku.· ddjHm×W·kEueswjepN.njgjH hW·f·kjpkwjeT.·mà, alEuaqIpN.njt· qJw>bCqM.bCt·ekL.njlwj qN.·bWYml·lm.njtYu
qM.bCt· efkjlkuitjaiutjrâ qM.bCt· /iunjreS.·elcj w>bCkJuelwj qWkjeqà.·ptuinjgbutj kitjvIkEueqN.wjxpedgjH
hW·g·cjsutj p:Yk:hjrâ atiucjeqN.wjxpedtiw>bC (1953) gjHelwj sEudN.kEuhW·m.njrâ alEuaqIpN.njbM.t· qJektjdM·cj
w>bC v,;ÕcjkW.njmnjt· hW·mYWkEubbWYDwjgjH f·kjpkwjdM·cj percjÇÕcjkW.nj´ percjpiunj\dpj eku.· percjmNihjrâ
qM.bCt· qWkjeqà.·gW·cCÕhjelYw>bC d,ducjqJlwj hW·mWYkEubbWYDwjgjH hiutj×U hW·gW·aeK>cj ptuinjgbutj p:YtmjdpjpN.njtYu
ptiunjT½, zercjv, t.l[Õicjtmjdpj ducjqziucjedqgjHrâ qM.bCt· ptiunjT½,lwjgmLÕicjgHj sN,tikLaj eS.·elcja.gjH
qW kj eqà . · elY kE u ti kL a j tN hj h j eku . · qW kj c C Õ hj elY qtj S u qtj d u n j tE u lwj p Y : kL a j gj H qW kj eqà. · kE u
atu i c j c C Õ hj f [.râ eScj s pj k E u ki s Ë $ · t Y u qW k j e qà . · a .tj m i kj c C Õ hj elY zercj t L a wE u p N . nj g j H qM . bC t ·
a.tjlwjaRuJabcj eb.j;ÕcjmnjtMirâ hiutj×U a.tjmikjlwj aS·cjaS·cjtYu tLawEumNÕ· p:Yedqt· hW·g·cjektjduhj
lÐêqM.bCt·râ muhiutjhJuetjH eb.j;ÕcjmnjtMi eku.· alEuaqIpN.njbM.t· tupjlwjsiutj percjDwj/iuhjllmjrâ
aKicjkL.et·mà, tLkLajt· ptiunjT½, bJu$·mà, d,ducjtpjd$j bYWmqÒ.tj\mhjrâ
hiutj×U a.tjmikjgLÕicjtYu v,lCÕEt· gW·cCÕhjelY ×UtLawEu mNÕ·edqgjH vivtYu v,lCÕEgjH gW·aeK>cj/jHpljHeKNwj
tEulwj p:YkLajrâ Sg, r·cjkEutLkLajtaj a.tjmikjlwj aS·cjcjgjH tLawEumNÕ·edqgjH f;ÕikjbepcjkEu viv
|zÕi cj q.Dwjr â
qM.njgmLÕicj eku.· nYkY gW·ercjtLÕcjgmLÕicj
(1) eqN.wjxpedqzuicj dkjptnjkMinj;ÕcjgHj SkjspjdM·cjkEu aeK>cjar.mNihjtaj ×·WdM·cjh.* eqN.wjxpedgHj

d,mcjmWY aeK>cjar.mNihjh.´ dsuEds, aeK>cjar.mNihjh.* muhuitjer.*
(2) eqN.wjxpedqzuicj dkjptnjkMin j;ÕcjgHj mUd,bdHjkuEgu$jfuE qWkjv,;ÕcjkW.njtajer.*
(3) aeG.K[êDzkjku eqN.wjxpedqzuicj dkjptnjkMinj;ÕcjbM.gHj k@v,;ÕcjkW.njtaj buJluEp>lupjkuJer.*

eqN.wjxped qN.· (1947` 1974` 2008) tajgHj v,;ÕcjkW.njtaj /uihjluEkLÕihjektjlwj×·Wer.*
eqN.wj xpedqzuicj dkjptnjkMi nj;ÕcjgHj eScjspjdM·c jkuE v,;ÕcjkW.njtajku Jh.* muhiu tjer.*
(4) eqN.wjxpedqzuicj dkjptnjkMinj;ÕcjgHj dHjdM·c jxpedf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmà, buJluEgW·qPer.*

61
aKnj (5)
nYkYsuEdN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicj
(k) aS·cjkMinj;Õcj
pWmmcjek[.wjbEu qPsMtjqmÐJ eku.· K[Idr.cjpercjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicj
S/iutjmcjek[.wjbEudM·cj alEuaqIt· f·kjpkwjdM·cj aeK>cjar.mNihjt·gjH hW·Rumjgpj$Jrâ bJulEu e;·f·kjpkwjdM·cjer.â

eqN.tjb/tj gliucjlEuer.gjH pOud,mcjek[.wjbEudM·cjrâ d,qPlwjsMtjqmÐJrâ tYupLnj aeG.pOu pl·cjbsuipjdM·cj pRiucjkEu
v,mektjpRUm.njkEu gek.·mNÕ ·kEu aes.njsr.Y mezN.jtajgjHmà, v·cjek.njv,;ÕcjkW.nj eqà.·tJdM·cjgjH pOuq¡,SwjmCÕhj
kEuqtikEuv,t·râ mWYaKic jDwj nYkYgL·c j;.njs EudN. eku.· percjd,ducjf· kjpkwjd M·cj aeK>cjar.t·gjH v·cjeqà.·
siupjket.wj ek.njv,;ÕcjkW.njt·m.njgjH pOud,lel.cj]t,kEu v,t·râ gek.·mcjek[.wjbEu qPsMtjqmÐJ eku.·
K[Idr.cjdM·cjt·gjH pY:kEugL,ti$· ×W·tM.gliucjkJurâ gek.·×W·dM·cj bWYmgLÕicjwW· ×W·dM·cjqMwjtY alEuaqIhW·eqcj djHgek.·
hW ·eScjspj kEu alE uaqI (NGO- non-governmental organization) t· mdjHr â pY :kE ugek.·m \p.ktj
m·kjgtwjdM· cjfai utjt· ywj r d,T½,gek.·lCÕEt·gjH mà,
1â gek.·qL,duhjgL,kwj (Amnesty International)
2â gek.·r·cjs·cj ak.Yar. aeK>cjar.mNihj (Human Rights Watch)
3â gek.·gL,kwjmsEudN. ×UpWmp:ÕEp:Õikjp[Yp[.· (OMCT- World Oranisation Against Torture)
4â frId>mjeh.kj(qj) (Freedom House)
5â gek.·gL,kwj mDm·kjT½,bWYmqL,pW, v,mWYeku.·v,mWY (International Freedom of Expression Exchange)
6â gek.·gL,kwj mbÐÕikjptitj ×UeqN.tjwj;ikjpLkj (Anti- Slavery Internaional)
7â kwjmeyHnj aeK>cjar.mNihja.yH (AGRC- Asian Human Rights Commision)
8â gek.·aeK>cjar.mNihja.r.pj (AOHR- Arab Organization for Human Rights)
9â gek.·gL,kwj lupjepÌbtiukj aeK>cjar.mNihj (Rights International) t· mdjHrâ
pWmf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjt·wW· qMicj;ÕcjtLawEut·kJu qJukEu;ÕcjmNÕ·kEuB.q. q.qn.]k·cjmCiÕhjt· (Xpm.
mpÐ· ;ÕcjaIr.nj´ \zwjdIa.erbIy[.t· qJufaiutj ×W·dM·cjqM,hW·k pY:kEu;ÕcjdImwjker|zIt·elwj ×W·dM·cjkJurâ aKicjlMÕhj
pY:kEugL,ti$· ;Õcjp·cj (90) ;Õcj\pcjcjt·wW· pY:kEu;Õcje;·t·kEue;·t· e;·t·dkjptnjlwj gek.·aeK>cjar.mNihjt·tuYaiutj
dM ·cjr â pY:kEu;Õcje;·t·gjH pW mf· kjpkwja eK>cj ar.mNihj ×W ·kJ uhW· mWY kJu gjH mcj ek[.wjb EuqPsMtjqmÐJtYu qWkj gW· mcjm WY
aeK>cjar.mN ihjt·kJu ´ qJukE uqLÕcjp tiunj aeK>cjar.mNihjt· gjH v,t·K[Idr.cjdM·cj kJurâ ycjgek.·t·wW· ywjhW·
kitjvIkEu tcjqziucj kulqmgà (1993 Paris Principles) kJulwj lMihjaes.njsr.Y e;·t· ekL.njm.njt·gjH
totkjkLÕcjdM·cjrâ ywjr d,kEuxpm.mà, gek.· (HURIDOCS) pY:kEu;ÕcjeqWtjq.l.njmà, bJulEugW·mcjek[.wjbEu
pW m f· kj p kwj d M · c j aeK>cj a r.mN i h j kJ u qJ u kE u b J u lE u eqà . · qP s M t j qmÐJ t · g j H nkE u n Y k Y bJ u \ pcj esH j esj H v· c j eqà . ·
ekL.njkLÕcjelpjgjH ]t,pÐitjdM·cjkEu qLYqLYl,l,gjHelwj gW·SEuektjrâ
62
gek.·gL,kwj msEudN>×UpWmp:ÕEp:Õikjp[Yp[.·
The World Organization Against Torture (Organization Mondiale Contre La Torture, OMCT)
(OMCT) wW· pY:kEugL,ti$· djHgek.· (NGO) ezN.jaiutjmWYtuY mWYal·ugL,kwj$· eanjg[Iaiuwj bNtj/iutj (300)
gek.·t· SkjesL.·p>lupjlwjrâ tcjptwjk:Õipj gek.·gmLÕ icjt·gjH v·cjeqà.·bÐÕ ikjpÐitjRuihjkNkj ×UpWmp:ÕEp:Õikjp[Yp[.·m.njgjH
v·cjpOueqà.·kEu\zhtjm.njkEu gek.·meScjspjkEu aeK>cjar.mNihjt· mdjHrâ v,tLawEut· rpjTicjdwjlwj pWhW·mWYkEu
qBoDwj t·´ /uc jtkjp[Yp[.·dM ·cjt´· kEud M·c jdu hjdnj gLÕic jcj kEuS ´ hW·mW YkE ueqN.wj xpedt· t·c jrpj mNi hjqL.YkEu]qnjtYu
gsiutjekL·eT.·t·gjH qM,hW·k pWmpkJupr.pjdM·cj bJu\pcjn.n.q.jt·gjH ×UkEugek.· (OMCT) t· btiukjplJudM·cjaiutjrâ
ywjr d,ducj/ucjtkj p[Yp[.·×W·dM·cjmà, p:YkEukisËkEupRiucj kEusEudN.t·gjH ywjrpMikjezN.j ×W·kLÕcjmà, kemL.njekcjk.
aeK>cjar.mNihj kulqmgàt·gjH gek.· (OMCT) t· v·cjeqà.·qucjes.Ym.njgjH asIaznjv,t· ×W·dM·cjtYutYurâ
pY:kEuasIznj$·gjHr ×UkEu gek.· (OMCT) t· hiutjptiunjlikjducjsIercj kEukwjmtI kulqmgàt· tNh j\K.m.njdM·cjtYu
v,meScjspjkEu kwjmtIt·wW· p·cjet.YekL.njkemL.njm.njdM·cjkEu gek.· (NGO) ×W·dM·cjpY:;Õcj djHdM·cjaméar.et·râ
tYupLnj v,lEumWYhW·hJu gek.·lEumWYhW·hJu ywjmikjgW·btiukjplJu pWm/ucjtkj p[Yp[.·dM·cjt·gjHmà, v·cjeqà.·tiunjsiupjqIkLIm.njkEu
epÌqIkLI ;ÕcjgL,kwjgjHelwj v,t· ekL.njbdjHkEurâ tuYpLnj eScjspjkEu p:ÕEp:Õikjp[Yp[.·t·gjH percjkemL.njedqkEu
;ÕcjgL,kwjt· bJulEu×W·dM·cjt·gjHelwj v,t·pr,ptitjdM·cj pRiucjkJurâ v·cjgW·kEu percjsEudN.kEuek.njcC.j eku.· mNihj\bot·
hW·gW·d,p:ÕEp:Õikj p[Yp[.·m.njgjH p:YkEukemL.njekcjk. aeK>cjar.mNihj kulqmgàt· eqà.·p>lupjm.nj (OMCT)
t· ekL.njbdjHkEudM·cjrâ
Special Rapporteur (r.ptjet.YetMcj) v,mK[êqmÐJ sMIsMtjgLÕikjgL.YetMcj
OHCHR
Special Procedures Branch
Special Special Expert Working

Rapporteur Representative Group
qMwj RucjqMic jezN.j kulqmgà kwjmeyH nj aeK>cjar.mNi hj (OHCHR- Office of the United Nations
High Commisioner for Human Rights) wW· #.np·cj ×W·dM·cj (4) #.nrâ pY: kEu#.n (4) #.ngjH Tpjpãlwj#.n
(Procedures Branch) #.npL n jr â pY : k Eu #.npã$·g jH mN i h j v,sN ,etM cj t· gmL Õ ic j (Special Representative) kJ u ´
mN ih j m siu n j qÒÕJ (Expert) gmL Õ i cj kJ u´ (Working Group) mek.j K o s gek.· kS· cj qzi u cj kE u v,mK[êsM tj qmÐJ
lC tj g L Õ i kjg L . Y etM c j (Special Rapporteur) t· m×· W d M · c j r â r.ptj et.Y etM c j (Special Rapporteur) wW ·
gW·lwjaeK>cjekL.nj qWkjeqà.· lCtjgLÕikjgL.Y pWmf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjt·tYu nYkYgW·peq.cjm.njgHj d,kEukqpj
ptiunjT½, pY:kEuek.·DRJu ekcjk.n.n. kulqmgàet·râ
v,mK[êqmÐJ sMIsMtjgLÕikjgL.YetMcjgjH qÒÕipjv,mercjtLÕcjfEu ekcjk.n.n. kulqmgà K>njkNkjlwj bYWtuikjruikj
(tpjpj)râ pUgEugjH d,djHmNihj mNÕ ·kEusiutjD>tj yEulàêtpjt,tYu d,×W·kEuaes.njsr.Y msiunjqÒÕJt·râ ]qnjgitugjH hW·gW·ducjsqiucj
RHjq.râ Sg, qWkjpercjjpUgEug,tYu ×UkEugek.· (OHCHR) t· T·kjpcj×W·râ aKicjyiukjegLcjt.l[Õicj ×W·(3)qN.·
tYu bYW}koTpj (3)qN.·mWYw> m.njpLnjrâ pY:kEuqN.· (2006)´ gitueg[.njgjHmà, qWkjeqà.·gliucjptiunj a.yukjqN.·
(Rapporteur) mWYqN.·pLnjgjH gek.·qÒ·ptYufEueÆ.·mNihj aeK>cjar.mNihj kulqmgàt· ef[·lwjtcjtupjsiutj qPlwj
sMtjqmÐJtYudM·c jrâ t.l[iÕ cja.yukjm WYw>mà, qW kjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj mWY ;Õcjehcj d,ektjt.l[Õicjrâ
v,K[êqmÐJ gLÕikjgL.YsMIsMtjwW· qWkjeqà.·sMIsMtj tcjd,ducjes.Yspj ×UpWmf·kjpkwj aeK>cjar.gjH d,a.;Õcjv,
mektjlwj t.l[ÕicjgjHrâ /iunjgjHelwj ;Õcjma.siupjgjH ek.jBikjmH gW·a.siupj gLÕikjgL.YsMIsMtjm.njrâ sMIsMtjtcjd,ducj

63
es.Yspj pWmf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj ;.·hW·;.·gjHtYu ywjr;.·sMtjmà, bYWm\phj d,K[êpl·cjbsuipj$.kEu likjgl.nj
ducjgu$j kualEuaqI mf·kjpkwjdM·cj aeK>cjar.mNihjt· bWYm\phje\phjkJurâ pY:kEulikjducjsIercj (r.ptjet.Y)
qWkjgW·ptiunjT½,kEu wiucjek.·DRJuqIkLI ekcjk.n.n.gjHmà, nkEutcjef[·qàÕtjqW.tj qÚcjqIkLI gek.·alEuaqIt·
f·kj pkwjdM·c j aeK>cjar.mNih jt·gjH ×UkEuv,mK[êqmÐJ gLÕikjg L.YsMIsM tjt· ef[·lwjtcj qàÕtjqW. tjrâ
pY:kEual·ugL,ti$· lMÕhjyiukjegLcjdM·cjt.l[Õicj (r.ptjet.Y) lMihjmNihj×W·dM·cj (13) tLtYu qWkj;ÕcjbM.gjHmà,
v,mdjH prwjeftjq. bIevwjRiuwj (Paulo Sergio Pinheiro) mNÕ·yMÕrâ bJut.l[Õicjv,gjH kL.et·ekcjyiukjegLcjdM·cj
v,t.l[Õicj qWkj;ÕcjbM.gjH mNÕ·yMÕ prwjeftjq. (Yozo Yokota) Japan (1992-1996) kEu v,msIercjeqN.wj
(v,ezN.j gbutj) Rajsoomer Lallah (Mauritius) (1996-2000)t· mdjHrâ ywjd,hJumWYlP. jpLnjmà, pY:kEu;Õcj bM.$·
pWm f·kj pkwj aeK>cj ar.mN i hj t· el.nj k.Y ]k· ]kkL Õcj dM ·c j gj H d,du c jef[· qàÕ tj qW. tj ek[.wj b Eu qPd M· c js M tj qmÐJ
qN.· (1992) et· sEukEusiupj aKicjtCY$·kJurâ epN.wjkEuv,mlupjgek.· kulqmgà (192) ;Õcjt· eScjspjkEu
aeK>cjar.mNihjmà, ;ÕcjbM.wW· bJugu$jqikÉ.;Õcj qwjesjHdM·cj pY:kEua]k. (13) ;Õcj$· RunjtitjbL,dM·cj hW·m.nj$JgjH
eTkjd,gWkEu percjkisË ek.njgkUekW·ekW·râ muhiutj gW·RunjtitjhW·m.njgjH ywjr pOur·cjek[.wja.mà, aDiktLduhjgHj
djHdM·cjalEuaqI f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjt·er.cj mdHjrâ
qW kj;Õcjb M.wW· v,mdjH r.ptjet.YetMc jlMÕ hj prwj eftjq.bIevwjR iuwj mekL.njlwj lkjkroai utjg jH
×UkEuqN.· (2007)´ gitueffwjw>rI (16)gjH djH tYClel.cj]t,pRiuc j aeK>cjar.mNihj pYC;ÕcjbM.râ ×UqN .·(2003)´
gituemet· mNihjd,ducjrpjTicjlwj k:ÕipjqÒÕipjgek.· percjek.njgkU dImwjker|zI mNÕ·yMÕ dutiyxkÒ# xêetnjxê
(xJ,tcj xJ, ) gjH ×U kEu sMtjtY C (14&7&2007)et· alEua qIp N. njb M.t· Tpj glu icj pti unj a.yu kjqN.· qC is.tj
mW Y qN . · p L n j mdj H r â qW kj g W · bl,kE u xJ , tcj x J , eku . · dwj a · c j q .nj q u k[I t · kJ u qJ u k E u v,mdu c j k ro e T.· s ,
qJ uf ai u tj t· gj H elwj v,t· bti u kj fea.wjd M · cj r â ki s Ë qWkj g W ·b l, qM . ekL . nj percj; Õcj kW . nj t· g j H kemL. nj
qÒÕip jb iu lj pN .njb M. ezN .j t· ekL .njd M· cj percjek.nj gkUg mL Õi cj t· v· cj eqà. ·t·c jtY bnj kajv,qÒ· pL nj kEu percj
kemL.nj|p·cjqL.Y eqN.tjwjdImwjker|zIt· qWkjeqà.·e\p|p·cjkLÕcjgjH hW·mWYhW·gW· pMikjezN.jdM·cj ekW·ekW·gjHelwj bIevwjRiuwj
hJu g ,kL Õ cj lwjr â
pWmptuinjgl.nj (tuicjtnj,mém[.,) nkEupUgEugmLiÕcj (Individual Complaints)

]yomNihjlEumWYhW·hJu ywjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mà, ptuinjgl.njm.nj (tuicjtnj,) dM·cjrâ ar.$·gjH nkEu
tcjtup jsuitj aeK>cjar.mNihj ;Õcjn.n. mdHjrâ percj f·kjpkwjt· $·gjH aKicj el.njkLÕcj ×Uatikjet· kEudjH
aKicjpsËÕpPnj$·kEudjH´ an.gtjet· d,SEugbkLÕcj pWper·per·kEudjH´ lupjdM·cjaew>cjar. qJufaiutjrâ pY:kEulikj
ptu i n j g l.nj (tu i c j tnj , s.)t· g j H d,du c j f · k j p kwj aeK>cj a r.mN i h j r nkE u v ,K[êqmÐJ gL Õ i k j g L . Y s M I s M t j t ·
eqà .·ef[·qàÕtjqW.tjm.nj gHj nkEutcjncjt· v·c jeqà. ·p>lup jm.nj gjH pMikjezN.jd M·cjr â ea.njaiu tjd,×W·dM· cjgjH mà,
1â yMÕ´ a.yukj´ tcjncjwcjpUgEu v,d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicjâ
2â yMÕ´ a.yukj´ tcjncjwcjpUgEu v,mkliel.nj ×UpWmf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicjâ
3â mNihjBiucjRJubcj ptuinjgl.nj (hW·eqcj) gek.·mWYmWYmà, ar.meScjkEu tcjqkjqIv,t·gmLÕicj (v,gjH BiucjRuJbcj
ptuinjgl.njt·gjH sW·kEutcjpNÕkj mdjHrâ)
4â sMtjtYC eku.· dN.Yd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjâ
5â pWmDm·kjT½ , bYWtr, bJu\pcjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjâ
6â qkjqI mNihjSEunmtj K[ÕitjtjpLÕitjtjt· mdjHrâ
pWmd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjt·gjH /iutjm.njkEum.nj ywjrptiunjT½,kEu ;Õikjkjepcjcj K[ÕitjtjpLÕitjtjm.njmà,
Ki u h j g L i Õ cj K : c j r â ywj d ,kE u x pm.mà , mN i h j d ,du c j f · kj p kwj d M · c j aeK>cj a r.mN i h j t· dN . Y d ,du c j Ti c j d wj lwj kL . et· ´
lMÕhjd,ducjTicjdwjlwj dN.YlEufiuhj$Jer.t·gjH ywjr percjTtjyukjzku ekcjper·lwjmà, ptiunjT½, likjsMtjgXÕYt·´
aKicjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgjH v,lEuSEunmtj T½,kEuqkjqIm.njt·´ hiutj×UkEu f·kjpkwjlwj aeK>cj
ar.mNihjtYu kLÕcjkEucCÕhjelY (cCÕhjmd,ducjgilwj)t· mdjHrâ
64
tcjm×W·pMikjt· ;Õikjepcjaiutjmà, tiukjlikj´ wHitj (Fax)´ aIem´ ar.me\p|p·cjkEu zkumWYmWYt· pl·cjbsiupjm.njdM·cjrâ

gkUbJu\pcj d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgjH pY:lÐêTiucjlik´j qWkjwHitjkEuaIemgjH Dm·kjT½,lwjkEu dN.YpRUpr.gjHrâ
ti u k j l i k j
OHCHR-UNOG,
8-14 Avenue de la Paix, 1211 Geneva 10,
Switzerland
Fax - +41 22 917 90 06; Email - urgent-action@ohchr.org
percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicjt·gjH ptuinjT½,(tuicjtnj,\Kcj,)kEu nelMcjgkU
qWkjgW·Dm·kjRupjro eScjspjkEu aeK>cjar.mNihj percjkemL.nj kulqmgàt·gjH nkEutcjtupjsiutj ;Õcjn.n.t·

tmjeÆ.·#.np·cj (Treaty Bodies) ×W· (7) #.nrâ p:YkEu (7) #.nt· lMÕhjDm·kjT½,$.kEu (4) #.n$·gjH
nkEuelMcj gkU ptui njT½,m.njd M·cj râ
1â tcjtupjsiutj;Õcjn.n. percjmeScjspjkEu aeK>cjar.ek.nj;ÕcjkW.nj eku.· aeK>cjK[Idr.cj percj;ÕcjkW.nj
(ICCPR- the International Covenant on Civil Political Rights)
2â tcj tupjs iutj; Õcjn .n. dsEuds, pWm p:ÕEp :Õikjp[Yp [.·
(CAT- the Convention against Torture)
3â tcjtupjsiutj;Õcjn.n. percjt,pÌ pWmeTcjeq.Y SkjeS.·pã\K. kS·cjmzgkU mhW·tupjqMhjkEuzku
(ICERD- the International Convention on the Dlimination of Racial Discrimination)
4â tcjtu pj siu tj; Õcjn.n. percj t,pÌmN ihj |bot· d,du cjS kjeS.· pã\K.kS· cj nkEun YkY n.n.q.j
(CEDAW- the Convention on the Dlimination of All Forms of Discrimination against Women)
alEuaqI;Õcjt·wW· qWkjek.nj;Õcje;·t· gW·KiuhjsgjH pY:kEutmj#.nt· nddjH gek.·;ÕcjmWY;Õcj p>lupjkLÕcjtYu aeK>cjar.
eku.· aeK>cjbL,/, ek.nj;Õcje;·t·gjH atiucjmtupjlwjsiutjet· hW·djHm·cjhW·gW· d,t.dN. d,qLÕcjptiunjkEurâ eqHjeqMhjdM·cj
(3) #.nt·gjH #.npercjeynjqN.cj kEupercjmNihj´ #.naeK>cjar. ek.njcC.j eku.· aeK>cjar. mNihjSuY|p·cjdN.Yt·
mdjHrâ ;ÕcjbM.wW· ×UkEu (19&4&1948)et· lupjkLÕcjaew>cj gek.·kulqmgàkJuelwj qJukEu#.n (7) #.nt·
nddjH aew>cjgek.·mWY hW·gW·TpkjsMtjtY$JgjH eTkjkEu d,amjqwj KiuhjekW·ekW·râ Dm·kjT½, kLÕcjlwj tcjtupjsiutj
;Õcjn .n. (7)q.j t· g jH v,tL awE u ; Õcjb M . t· f· kj p kwjd M · c j aeK>cj a r.mN i h j g jH v.tj eTcj lE u d M· c j kJ uelwj
zercjmeScjspjkEu tmjeÆ.·#.nt·gjH hJuptuinjT½, bWYtpjpj(tiukjRiukj) hW·gW·$Jrâ
ek.nj;ÕcjbM.t· d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmà, d,ducjf·kjpkwj nYlEudjHdjH qWkjgW·ptuinjT½,gjH d,ektjaSkj
dN.YDm· kjT½,lwj tYutYuet·râ
sMIsMtjtcjd,ducj es.Yspj pWmf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj ;.·hW·;.·gjHtYu ywjr;.·sMtjmà,

bYWm\phj d,K[êpl·cjbsuipj$.kEu likjgl.njducjgu$j kualEuaqI mf·kjpkwjdM·cj
aeK>cjar.mNihjt· bWYm\phje\phjkJurâ

65
eScjspjkEu aeK>cjar.mNihjtYu v,myiukjegLcjkLÕcjlwj t.l[ÕicjezN.jkulqmgàgmLiÕcj
yM Õ aS· c j t .l[Õi c j #.n ek.nj ; Õcj
1 Ban Ki-moon Secretary -General UN South Korea

2 Ms.Louise Arbour High Commisioner OHCHR Canada
3 Ms.Kyung-wha Kang Deputy High Commisioner OHCHR South Korea
4 Dame Rosalyn Higgins President ICJ United
Kingdon
5 Awn Shawkat Al- Vice-President ICJ Jordan
Khasawneh
6 Ms.Sheikha Haya President of the 61st session of the UNGA Bahrain
Kashed Al Khalifa United Nations General Assembly
7 Ms.Rosario G. Manalo Chairperson (Asia&Pacific region) CEDAW Philippines
8 Paulo Sergio Pinheiro Special Rapporteur (for Burma) UNHRC Brazil
9 Mr.Andreas Chairman CAT Cyprus
10 Ms. Felice Gaer Rapporteur CAT USA
bJu\pcj tcjncj×W·pMikj pY:kEulikjptuinjT½, (tuicj]k.,s.)

tcjtupjsiutj;Õcjn.n. eScjspjkEuaeK>cjar. ek.nj;ÕcjkW.njeku.· aeK>cjK[Idr.cj percj;ÕcjkW.njgmLÕicj
tcjtupjsiutj;Õcjn.n. percjdsEuds, ×UpWmp:EÕp:Õikjp[Yp[.·´
tcjtupjsiutj;Õcjn.n. percjt,pÌ pWmeTcjeq.YSkjeS.· pã\K.kS·cj mzgkU
hW·tupjqMhjkEuzku´
lMÕhjDm·kjT½,lwj tcjtupjsiutj ;Õcjn.n.t·gjH S/iutj;Õcjmtupjsiutj lupjlwjgek.· Tpkjlwj sMtjtY
t·gjHehcj lupjaew>cjrâ ywjrdjH;Õcj hW·lupjlwjgek.·mà, d,ptiunjT½,kEu zercjv,mgLÕikjgL.Y K[êqmÐJ (Special
Rapporteur) et· tpjtpj(tiukjRiukj)râ
gkU bJu\pcj d,du cjf· kjpkwj aeK>cjar.mNih jt·g jH Dm·kj T½,kEuvi â øøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøø
sMtjtY C øøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøø
qÒÕtj(1) tcjncjwcjpUgEu mNihjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjt·gmLÕicj

yMÕ øøøøøøøøøøøøøøøø
ek.nj;Õcj øøøøøøøøøøøøøøøø
qkÒr.zj øøøøøøøøøøøøøøøø
dN.YdjHmNihj øøøøøøøøøøøøøøøø
dN.YektjaSkj øøøøøøøøøøøøøøøø
66
pWmptiunjT½, likjptuinjgl.nj(tuicj]k.,s.)
×UkEuzkupUgEugjH øøøøøøøøøøøøøøøø
×UkEuv,sN, mWY kS·cj øøøøøøøøøøøøøøøø
ywjrdjHdM·cj ×UkEuv,sN,mà, tcjncjwcjpUgEu v,sN,t·gjH K[êbepcjsutjviâ

yMÕ øøøøøøøøøøøøøøøø
yMÕkiupjkL. øøøøøøøøøøøøøøøø
ek.nj;Õcj øøøøøøøøøøøøøøøø
qkÒr.zj øøøøøøøøøøøøøøøø
dN.YdjHmNihj øøøøøøøøøøøøøøøø
dN.YektjaSkj øøøøøøøøøøøøøøøø
likjDm·kjT½, tcjptuinjgl.nj$·wW· ×UkEumNihjpUgEugjH tupjsuitjkEuaeK>cjehcj øøøøøøøøøøøøøøøø
(hW·eqcj)ywjrhW·gW·aeK>cj ×UkEupUgEugjHmà, bJulEueScjspjdM·cjkEu mNihjpUgEugjH eq.cjkl,kEuviâøøøøøøøøøøøø
øøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøø
hiutjgW·Dm·kjT½, tcjncjptuinjT½, nkEuv,sN,gjH eq.cjkl,kEu bWYtr,viâ øøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøø
qÒÕtj(2) yMÕ;ÕcjpWmf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjkEu mf·kjpkwjeT.·apiudj pY:kEutcjtupjlwjsiutj

eScjspjkEu tcjtup jsiutj;Õcj n.n. aeK>cjar. ek.nj;Õcj kW.nj eku .· aeK>cjK [Idr.cj percj; ÕcjkW .nj
(hW·eqcj) tcjtupjsiutj;Õcjn.n. percjt,pÌ pWmeTcjeq.Y SkjeS.·pã\K.kS·cj mzgkU hW·tupjqMhjkEu
zku (hW·eqcj) percjt,pÌ mNihj|bot· d,ducjSkjeS.· pã\K.kS·cj nkEunYkYn.n.q.jwW· ywjdjHdM·cj gek.·;Õcj
p>lupjTpkjkLÕ cjlwj sMtjtYgjHm à, Dm·kjT½ ,kEu yMÕ;ÕcjgjHviâ øøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøø
likjpi udjm f·kjp kwj pY:kE utcjtupjlwjsiutj øøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøø
qÒÕtj (3) ppÐ · ×U kE u (Ruc j e qN . wj´ tcj m ef[· tNh j h jt· tYu ) qW kj aeK>cj q kjq . (mppÐ· c C Õhj e lY ) t·g j H
pY:kEu;Õcjak.Yar. SkjekL.nja.hW·m.nj´ kemL.nj;Õcjn.n.t· SkjekL.nja. ×W·hW·mWYâ
hiutj×UkEud,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtYu apY:;ÕcjwW· qWkjeqà.·gW·cCÕhjelYt·gjH nkEumNihjpUgEugjH (hW·eqcj)
mNihjv,sN,t· bJuptiunjT½, ø d,ducjf·kjpkwjtYu RucjeqN.wj (hW·eqcj) qJukEuv,tNhjhjt· eq.cjkl,kEudM·cjgjH
bJulEuSkjekL.nj´ bJulEua.tjmikj´ aKicjaK>bJulE ukEu´ bJulEugW·qWhjt·gjH Dm·kj T½,kEubWYtr,viâ
tcjgrcj pÐJ gjH ywjr l·la. bW Ymel.njmà ,´ aeK>cjqkjq. (mpÐ·c CÕhjelY)t· gW· hW· gW ·pL njg jH hW ·K[Õitjp LÕi tj
(hW·eqcj) nkEumNihj pUgEuektjgW·hW·m.nj eku.· hiutj×UkEu tcjtNhjhjt· ×W·dM·cjtuY hiutj×UkEu d,ducjf·kjpkwj
aeK>cjar.mNihjtYu hW·e\psiutj djHdM·cj$Jmà, muhiutjhW·e\psuitjgjH eq.cjkl,kEubYWtr,viâ
qWkjgW·gLÕikjgL.Y hiutjfEut·gjH nkEubNtjb½tj ;Õcjn.n.t· ekL.njbdjHkEu´ eq.cjkl,kEu (xpm.øthe Inter-
American Commission on Human Rights Court of Human Rights, or the African Commission on Human and
Peoples’ Rights t· ptiunjT½,lwj ×W·d·McjkJuh.)
ywjptiunjT½,lwjbJugjHmà, asIaznjbJulEu ekL.njkLÕ cjlwjtYu (hW·eqcj) ekL.njdM·cj´ bJulEua.tjmikj´ aKicjaK>lEukEu
bJulEugW·qWhjt·gjH Dm·kjT½,kEu bWYtr,viâ

67
qÒÕtj(4) tcjncj bJud,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicj

f·kjpkwjaeK>cjar.mNihjr gW·hJum.njgjH tcjhiutjfEu eku.· ak.Yar. v·cjgW·K[pjbË.scj\Kcj qàÕtjqW.tj
m.njt· qJufaiutj gW·p>lupjgjH atiucjmdjHkLÕcjlwjt·ehcj Dm·kjT½,kEu bWYtr,viâ
sM tj tY v,mK[êli kj
(dN.YqL,lwj bYWlÐêet·gjH K[êbepcjsutj zM.pjdN.Yviâ ywjdN.YhW·Rumjgpjmà, qLYpÐitjdN.YqL,t· m.njdM·cjrâ)
qÒÕtj(5) pWsMIsMtj qWkjgW·qPsMtjqmÐJ (tN,S.Ypl·cjbËiÕpj ker.·likjptuinjT½, ø likjtmjhW·eqcj)
likjelH.Y(läYs.) v,sN, (hiutjfEu hW·gW·likjelH.Y)

tcjqàÕtjqW.tj RucjeqN.wjpY:;Õcj lÐêtcjma.tjmikj (ywjrkEubsiupj qJukEulikjtN,S.Y mef[·lwj eqN.wjgbutj
;ÕcjmWY mWYg jHm.njmà , Ki uhjg LÕic jr)
likjptuinjT½, kutcjqàÕtjqW.tj p:YkMinj;Õcjn.n. sMIsMtjgLÕikjgL.Y eku.· tcjpeq.cjgmLiÕcj
øøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøø
Dm·kjT½,lwj tcjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj pY:kEuqÒÕtj(4)t· ;.·\pm·cjmà, muroqkjqI q.DklEumWY
hW· hJ u ptiu nj T½ ,kEu n cj vi â øøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøø
}yo tcjp ti un jT½ ,gmL Õi cj t· g jH ywj et.Y pek.· pti un jT½ ,ncj hW ·m WY d,kelcjektj ×UkEu mN ,pLn jm à , (hW· eqcj )
×UkEugek.· mercjtLÕcjfEu mdjHv,mkLÕihjkL, B.q.gmLÕicjt· hW·eqcjmà, gW·kelcjK[pjbË. pãpÌlikj mptuinjlwj
gbutjmN,gjH aKicjl· lm.njer.cj djHgW·râ
øøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøøø
(1) d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmà, nYkYbuJ\pcjq.jluE puOekL.njqPgeW· r.*
(2) kpHjtcjncj percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmà, mud,ektjer.*
(3) gW·suEdN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjm.nj mupRUpr. d,pek.·pekwjlwjer.*
(4) d,kuESuE kumNihjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmWYmWYmà, nYkYluE puOd,ekL.njqPer.*
(5) gW·a.SuEmNihj d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjm.nj mupRuicjqzuicj d,pek.·pekwjlwjer.* muhuitjer.*
(6) tcjncjpercjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtaj pek.·pekwjlwjtuYtuYgHj buJluE gW·SkjekL.njqPa.er.*

dN.YluE d,pl·cjbsuipjer.* muhuitjer.*
68
gek.·qM.kemL.njgL,kwj
nYkYeqN.tjeqN.wj qWkjgW·ptuinjgbutj spjkEupWmfaiutjekL· percj;ÕE;Õikjsk. nnYaDm?gmLÕicj
pUgEum WYmWY ywjd,ducj;ÕE;Õikj sk. nnYaDm? mà, qWkjgW·p tuinjgbutjg Hj aeK>cjqL pW,×W·râ spj kEu kisËaeK>cjar.
ptuinj gbutjgH jwW· gek.·a iucj eawj aui wj (gek.·qM .kemL.nj gL, kwj) eku .· alEu aqI; Õcj bM. (tnj tod M·cj lMÕhj)
taj TpkjlwjsMtjtY tupjlwjsiutj ×W·m·cjtYutYuer.cjâ zM.pjv,ek.njkMinj;ÕcjbM. eku.· v,qPdtodM·cj ap:Y;ÕcjkMinjbM.
mlu p j b bW Y D wj taj qJ u f ai u t j aeK>cj p tu i n j g bu tj × W · r â hi u tj × U ptu i n j g bu tj bJ u r .q.j $ aj tu Y lÐêar.pU g E u
ptuinjgbutj tajgHj v,mNÕ·awEua.$.lEumWYmH kelcjpLnj; ÕE;Õikj qPm.njkEuduh j dkjwYhW·gW·er.cj q.jwW· gek.·
aiucjeawjauiwjtaj petHjef[·siutjtYu ×UkEuv,×W·l[Õicj asIaznjSkjesL.· pvIpvpj gek.·aiucjeawjauiwj$aj
mWYkS·cj kEuaRuJabcj ekL.njqPkEu pWbbWYDwj eku.· (hW·eqcj) v·cjgW·gW·aeK>cjar. pWmqkjq. (cCÕhjelY)
gmLÕicjtajm.njgHj ×UkEugek.·aiucjeawjauiwjtaj Dzkjlwj sIznjgmLÕicjtaj mdHjrâ
pWsk. nnYaDm?hJumà,gHj q.jlEuer.â

pWsk. nnYaDm?hJumà,gHj ycjpUgEumWYmWY siutjtupjqMhjekL.njqPbkj S×¡hMYmWYq.jkJu´ nkEuS×¡siutjzku hW·p>tYu
pMikjmikjgW·t,pY>m·cjfiuhj (hW·eqcj) ywjK>r hW·lupjekL.njqPbkjmà, d,kEuduhjd$j mWYmWYq.jer.cj q.jwW· BpÈ;ÕE;Õikj
tYu sk.kEuekL.njkemL.njmà, qWkjv,d,ducjgHj md,ek.jKos sk.nnYaDm?er.cj p·kjaDipP>yjgW·râ sk.nnYaDm?
mà,gHj v,pUgEumNÕ·awEu aS·cjp:Yar.pjpWIpWê bdÌzkukuJ´ ×UkEudpjpN.njmWYmWYkJu´ ×UkEuqW.cjpugàlik eq#ImWYmWYtL&gmLÕicjkJu
mpÐ·v,gmLÕi cjtajehcj kliel.nj sk.mN ihj taj elpjr â tYup Lnj ×U kEu dpj pek.·\zhtjpN .nj taj tYu ek.j
pLÕpjek.njcC.j a.yukjhW·epcj (18) qN.·taj kEuyiukjegLcj ekcjk.pN.njkJu´ v,a.yukjepcjtYutajelwj
siu tj yu i kj egLc j ekcjk.pN .nj hW· p>mW Y q.j rpj ektj kE uqPek.njp N. nj anic ja Tkj hJu m à, elwj ek.j Ko s
pWsk. nnYaDm?kJuer.cjâ ap:YkEueqN.tjeqN.wj xpedkMinj;ÕcjbM. mtnjtodM·cjlMÕhjgHjelwj pWmek.jsk.kEuekL.nj
nnYaDm? eku.· ek.jpLÕpjek.njcC.j (a.yukjhW·epcj)taj kEuyiukjegLcj ekcjk.pN.njhJugHj ekL.njqPhW·gW·tYu
t.dN. ewcjpY >lwj epcjepcjer.cjâ
bJulEugW·ptuin jgbutjm.njer.â
qWkjmN,mà, nYkYeqN.tjeqN.wj qWkjgW·ptuinjgbutjhJugHj ×W·gLÕicjegLcjn.n.q.jrâ nddHjmN,mWY ywjK>r ak.Yar.
Kiuhjm·cjmà, kuipjkL.ptuinjlwjkEu ×UkEuv,ezN.jar.pj´ pWÕicj;Õcj´ KRuicj hW·eqcj v,mNÕ·l[ÕicjspjkEu edqgmLÕicjtaj
nddHj kS·cjpm.$gW·râ q.jgHjhW·eqcj dpjpN.njpek.·\zhtjpN.nj m]kpjkEuedqmN,tajgHj a.gLÕikjgL.Y qM.nj
qMÕkjgW·râ /iunjgHjelwj ycjnYkYbJu$ajgHj hW·kEukLÕcj ak.Yar.Kiuhjmà, (ak.Yar. lP.jzku d,efkjm·cjmà,)
ektjaSkjkEu v,×W·l[Õicj asIaznjSkjesL.· pvIpvpj gek.·aiucjeawjauiwjtajtYu ptuinjgbutj pWsk.
nnYa Dm?taj gW·er.cjâ nddHjbJu \pcj xpm.mWY mWY ø ywjpUg Eu mNÕ ·awEum WYmWYtL hW·eqcj v,mNÕ·kS·cj qJ ufaiutjtaj
lupjm·cjaew>cjsrcj qWkjmN, gW·ptuinjgbutjer.cjhJumà, hW·eqcj mN,ptuinjlwj gbutjtajtYu lÐêv,mNÕ·t.l[Õicjtaj
qàÕtjlwjgbutjgHj mN,hW·epcjsiu tj;cj$Jmà, ektjaSkjkEu v,×W·l[Õicj asIaznjSkjesL.· pvIpvpj gek.·
aiucjeawjauiwj nkEuwHitj (Fax)´ nkEufucj´ nkEuaIem´ ×UkEutiukjpL·cjlikj mWYkS·cjkJu hW·eqcj nkEualuEzkuzkumN,
kLÕcjptuinjbsiupj tcjncjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj pWmsk. nnYaDm?tajgW·râ
ywjS×¡×W·mà, nkEulikjtN, K[ê\pcjbsiupjgW·tYu ×UkuEmitjqh.Ye\p.YzW. mN,petHjgW·taj mWYkS·cjtYu ektjaRuJ
abcj kEu pl·c jb su ip jR uc j v,×W ·l[Õic j asIa znjS kj esL. · pvIp vpj gek.·a iu cj eawj au iw jg Hj sIz nj gW ·m ·c jer.cj â
#.njdM·cj qWkj gW·ptuinj spjkEuewcjgbutjg Hj ×W·m·cjlP.jtN,likj lkÒroet·gHjer.cjâ
p:YekL.njqPptuinjgbutjgHj percjgJukLÕJqWkjmN, ef[·suitjgW·h.â

kemL .nj pO u ekL .nj qP $ . kis Ë spj kE u ptu in j gbu tj g Hj hi u tj p RU n .n.q.j gmL Õi c j /iu n jp O ud ,SE u gb m.njm · cj kJu elwj
ap: Y kE u tN , li kj tu p j s i u tj v,qÒaj aSkj et.Y lkÒro ×U kE u a i u c j eawj a u i w j $ aj g H j pW m kelcj kE u d u h j d $j
kelcj; ÕE; Õi kj dkj wY kEu v,ptu i n jg butj kJ u ´ pUg E um Skjs pjkE u v,ptui n jg bu tj taj kJu ´ mpÐ· v,d,duc j sk.lwj

69
gmLÕicjtaj hW·gW·râ hW·eqcj ywjkelcjqP ;ÕE;ÕikjdkjwYpLnjmà, v·cjgW·sEudN.kEum.njgHj ap:YkEulikj$aj ducjlwjl[Õicjrâ

v,×W·l[Õicj asIaznjSkjesL.· pvIpvpj gek.·aiucjeawjauiwjtajelwj qWkjv,d,ducjsk.lwj nnYaDm?taj´
v,ptuinjgbutjtaj´ v,mSkjspjkEu v,ptuinjgbutjtaj v·cjhW·gW· d,ducjkelcjplnj dkjwY×UkEu v,tLawEu
a.$.taj mWYalnjpLnjgHj tcjncjgbutjgmLÕicjgHj v,×W·l[Õicj asIaznjSkjesL.· pvIpvpj gek.· aiucjeawjauiwjtaj
d,qCIgLipjsMIsMtjkEu hiutjpRUgmLÕicjtajtYu SEugbkEumNihj lP.jv,ptuinjgbutjtaj nnYdmLÕkjgW·râ
v,lEumWY ekL.njqPptuinjgbutjm.njkJuer.â
1â v,d,ducjsk.lwj nnYaDm?gmLÕicj
2â mqkel.ek.ed·´ gek.·ker.· v,d,ducjsk.lwj nnYaDm?gmLÕicj
3â pU gEumSkjs pjm·cjkE u v,d,du cjsk.lwj taj nnYn .n.q.jgmLÕicj
v,ptuinj gbutj gHjwW · d,djHv, mpdtodM·c j ap: Y;Õcj bM.$aj bWY mey[làêmWY er.cj q.j wW· tcjeswjepN. nj$aj mWY
d,bkjkE u r â
pWmptuinjgbutj bJur.$ajgHj qWkjmN, gJukLÕJ×W·m·cjh.â

(1) aKicjptuinjm·cjgbutjgHj zkuzku v,gHjer.gHj d,Dm·kjT½,kEu pRUtcjncjzku eq.Yeq.Ye|b.Ye|b.YgmLÕicjtajgHjrâ
/iunjgHjelwj ywjzku×W·pMikj mikjgW·kEupNÕkjlwjtcjncj pRUwcjzkumà, a.tjemtÐ. hJulokEu v,×W·l[Õicj asIaznj
SkjesL.· pvIpvpj gek.·aiucjeawjauiwjgHjtYu ×UkEuv,taj d,pNÕkjsW·lwj tcjncjpRUwcjzkugHjer.cjâ qWkjgW·dHj
percjs MIs Mtj tcj ncj d,ducjs k. nnY aDm? mWY gHj mà, v,d,du cjsk.gH j v,gHj er.´ v,sk.zku gHj v,gHjer. q.jw W·
tcjn cj ;Õi kj kj epcjepcj d,loT½ ,kEu râ
(2) tcjDm·kjhJuptitjgmLÕicj eku.· likjtN,qkjqI dHjaT·kjapcjgmLÕicj ×W·m·cjer.cjhJumà, v,×W·l[Õicj asIa

znjSkjesL.· pvIpvpj gek.·aiucjeawjauiwjgHj qCIgLipja. K[ÕitjtjpLÕitjtjtYu pWeTkjkEu d,pNÕkjsW·lwjgmLÕicjkJu
eku.· tcjd,dHjDwicjtaj v·cjgW·auitja.gHj kL.hW·gW· ptuinjgbutj$JgHj eq.cjT½,a.kEuer.cjâ
eqN.tjeqN.wjkemL.nj d,ekL.njqPgmLÕicjtajwW· bJulEugW·SkjercjtLÕcja.er.â

aKicjgW·ducjektjtY tcjncjqWkjgW·ptuinjgbutjgmLÕicjgHjbkj v,×W·l[Õicj asIaznjSkjesL.· pvIpvpj gek.·
aiucjeawjauiwjgHj qCIgLipja. tcjncjgmLÕicjtajgHjtYu kL.hW·gW·qCIgLipj tYuk:cj$JgHjelwj v·cjmN, gW·kLÕihjektj tcjncj
eq.Y eq.Y e|b.Ye|b.Y g mL Õ i c j taj g H j eq.cj T½ , sE u kE u kL Õ i h j K L c j a . elM c jkemL . nj taj g H j r â dH j m .nj m à, v,×W · l[Õi c j
asIaznjSkjesL.· pvIpvpj gek.·aiucjeawjauiwjtaj v·cjgW·SEugbkEu v,d,ducjsk.lwj nnYaDm?tajgHjelwj
SkjercjtLÕcja.er.cjâ (hW·eqcj) ywj×W·pMikjkLÕcjmà, dN.YdHjlwjgbutj hiutjpRUgmLÕicjtajgHj ×UkEugek.· v,×W·l[Õicj
asIaznjSkjesL.· pvIpvpj gek.·aiucjeawjauiwjtaj esHjkLÕcjtYu SkjgLÕikjgL.Y lCtja.er.cjâ
v,×W·l[Õicj asIaznjSkjesL.· percjpvIpvpj gek.·aiucjeawjauiwjgHj qCIgLipjektj tcjncjgmLÕicjtajgHjtYu
nkEulv.tj kqpjv,kuJ´ atiucjbuJv,v.tjgHjkJu qJukEutcjncj ptuinjlwjgbutjgmLÕicj aiutjqJutajgHj pÐÕinjT½,kEu
gek.·ekL.njkemL .nj faiutjekL· d,ducjsk. nnYaDm?gmLÕicj (alupjqm.,wnj}kJ,#.n´ dutiywnj}kJ,k xkÒ#a\fsj
eS.cjrWkjeq. aDm?Kiucj,espep[.kjer, lupjcnj,afWY²) gHjer.cjâ gek.·gHjwW· qCIgLipjtcjncjtaj K[ÕitjtjpLÕitjtjtYu
qW kj v,d,du cj sk.lwjtaj v·c jgW ·esHj bbW YD wj qW kjg W·kelcjg W· aeK>cja r.gmLÕ ic jkJ u eku .· qW kjg W· kEu duh jkEu
v,;ÕE;Õikj sk.lwjtajgHjkJu kemL.njmeTkjkEu qWkjgW·ercjtLÕcja.tajgHj T·kjgl.njkEu tcjncjtajgmLÕicjtYu
qWkjgek.· qCIgLipjsMIsMtjtaj qWkjgW·TpjqCIgLipja. kisËgmLÕicjtajgHj ×UkEugek.·gHj TpjesN.njT½,$.pLnjer.cjâ
qWkjkemL.nj ercjtLÕcjm·cjtajkJu´ pWqàÕtjqW.tjkEuduhjgmLÕicjtajgHj eTkj}kÕikjm·cjkEu pWm/kjel.njlwj
duhjtajkJu eku.· pWmqàÕtjqW.tj$. eqN.wjduhjdnjtajgHj v,gmLÕicjtaj v·cjgW·e\psiutjv,qÒajgHj ×UkEuv,×W·l[Õicj
asIaznjSkjesL.· percjpvIpvpj gek.·aiucjeawjauiwjtaj ektjm·cjaSkjkEu gek.·alEuaqIlMÕinjer.cjâ
70
ywjrkemL.njmN, ptuinjlwjgbutjtaj dHjdtnjer.cjmà, muqWhjfEumWYmWY gW·sMIsm.njer.â

nkYeqN.tjptuinjgbutj$ajwW· rnjkEuv·cjgW·faiutjekL· pWsk.nnYaDm?eku.· pWqucjes.Yek.njcC.j ap:Yar.
ekcjk.pN.njtajgHjer.cjâ rnjkEupercjf aiutjekL· pWsk.aDm? eku. · pN.njek.njcC.jtajgHjtY u eqN.tjnYkY
Dm·kjT½,lwjgmLÕicjtaj ercjtLÕcja·cjzN,m.njer.cj petHjektjkJurâ pWmN,ptuinjlwjgbutj´ qJukEuk·kjlwj tcjncj
gbutjgmLÕicjtaj dHj;.·m·cjer.cjhJumà, percjv·cjgW·esHjeqN.tj bbWYDwj mpÐ· pWmkelcjgW·elYgmLÕicj´ pWmgW·kelcjducjgu$j´
lv.tjqWkjg W· edàtja . lkÒroet· v· cj hW ·g W· Tpj kelcjs k. ekL .njqP; ÕE ;Õikj lÐêv,tNh jg mL Õi cj tajkJu
(hW·eqcj) qWkjv,sk.;ÕE;Õikjlwj v,gmLÕicjtaj v·cjgW·ducjektjduhj bWYmeTkj}kÕikj kliel.njlwjtajkJu
mpÐ·gmLÕicjtaj v,×W·l[Õicj asIaznjSkjesL.· percjpvIpvpj gek.·aiucjeawjauiwjtaj ekL.njqPkEugW·er.cjâ
qWkjgW·ekL.njqP ptuinjgbutjgHj d,ektjaSkjkEu v,gHjer.â

naS·cjp$.mmWY ptuinj lwjkEu aS·c jv,ezN .jkW. nj´ v,mNÕ·a S·cj a.$.mW YmWYtajgHj eTkj}kÕikjer.cj
ywjesHjsiutjmà, bWYkiupjkL. ekL.njqPlwj bJugHjgW·er.cjâ percjek.jsk. kEuqPek.njpN.njeku.· percjsk.ek.njcC.j
ap:Yar. ekcjk.pN .nj tajg Hj nkEu mN, a.gLÕi kjg L.YqM.njqMÕ kj ap:Y kuE dpj pN.nj (tpjq.,sueS.cj, er,sKnj ,´
ssjae\KK·el<k[cj<er,ek[.cj, mpÐ·gmLÕicj) m]kpjkEu edqmN,tajgHjtYu pÐÕi njlwjgW·râ
ywjr tcjkEukqpjlÐêet· hW·eTkj}kÕikjkEu kemL.njK[Idr.cjmN, (hW·eqcj) qWkjmN,gW·ekL.njgHj |zÕicjm·cjsiutjer.cj
ywjeTcjektjmà,kJu eku.· pWmN,ptuinjlwjtaj v,ezN.jedqgmLÕicj qàÕtjef[·lwjeqN.wjgmLÕicjtaj ywjmN,hW·e\p
siutjmà, tcjncjgmLÕicj´ likjaT·kjdtnjgmLÕicj´ likjtN,sMtjqmÐJgmLÕicjtajgHj (tcjncjeTkjkuE d,pÐÕinjT½,)taj
qJufaiu tj pL·cjbsiu pjdN.Y #.njdM ·cjqMwj$ajgW ·er.cjâ
Skj q W y j v H i × H Õ i c j , er, ar.RH i ø

a\pvj\pvjSi ucjr . alu pjqm.,er,r.afWY² (aiu cjaljyja iu)
aKnj,amHtj 1212ø1220´ 12 Tpj
kunjqvj}kJ,m[.,hiutyj´ amHtj (223)´ SU,el,Bur.,lmj, rnjkunj|mÕi² â
funj, (01)242393´ (01) 242811â fkjsj (01) 242594
aJ,emlj ø marshall@ilo.org / yangon@ilo.org
(K) aS·cjKRuicj` pWÕicj;Õcj` edqkW.nj
aeK>cjar.mNihjh Jumà,gHj eScjspjdM·cjkEu alu·v,mtnjtodM·cj p:YgL,ti$· qJufauitjrâ zM.pjv,zM.pjaYwW· aeK>cjpuicj\pI

aeK>cjar. zkuzkugmLiÕcj d,×W·er.cjâ aeK>cjar.zkupuicj\pIgHj ]yov,lEumWYmH pL·cjbÐiÕkjektj$.´ RupjqJektj$.
hW·gW·râ aeK>cjar.zkuzku v·cjgW·m·kjgtwj´ v·cjhW·gW· d,ducjf·kjpkwjgHj nkEuzkuzkuelwj d,mcjmWYektjkJuer.cjâ
huitjgHjr qWkjgW·mcjmWYa. aeK>cjar.mNihj´ aeK>cjar. zkuzkuhJugHj bWYkuipjkL. d,lCtj´ d,kLiÕhjlwjaDipP>yj
aeK>cjar.tajgHjkJuer.cjâ aeK>cjar.pOu q.jlEu×W·´ ×W·bJulEuer.gHj pOutajv,gmLiÕcj (v,;ÕcjkW.njgmLiÕcj) v·cjgW·
kL iÕhj ektj m.nj gHj gek.·K[Idr.cjm ·cj aeK>cjar.mN ihjkJu´ gek.·alEuaqIhW· eqcj (NGO) kJu´ gek.·
alEu aqI tajgH j d,ekL .njqP kE u percjkEu pv. aeK>cj ar.mN ih j kuv,gmLi Õcj (v,;ÕcjkW.njg mL iÕcj) tajg Hj
nYn.n.q.j (mpÐ· likjaupjkEupv.´ likjg[.enwj´ Rupjb[·kj´ Rupjb.nj´ lewcjz.tj´ dWkj´ tnjebÐ.njgmLiÕcjtaj)
ekL. njqPDm·kj Ru pjrom.njrâ
v,;ÕcjkW.njgmLiÕcjtajwW· kLiÕhjKLcjektj aDipP>yjaeK>cjar.mNihj´ aeK>cjar.zkutYumH aeK>cjar.zku
gW·ducjsquicjtaj bJulEu d,ducjf·kjpkwjdM·cjer.gHj tJkL,kLÕcjm.njrâ aeK>cjar. v,;ÕcjkW.njgmLiÕcj d,ducjf·kjpkwjlwj
tajgHj gLiÕkjgL.Ypek.·pekwjtcjncj bWYm;iÕkjepcjtYu d,guicjedpj sMtjqmÐJlwj K[iÕ tjK[iÕtjpLiÕtjpLiÕtjer.cjâ aeK>cjar.

71
q.jlEu d,ducjf·kjpkwj´ v,gHjf·kjpkwj´ ×U#.nlEu´ kS·cjt.l[iÕcj ×W·bJulEu´ huitjq.jlEutYu f·kjpkwj´ mpt·n.n.q.j

K[êsMtjqmÐJlwj ;iÕkj;iÕkjepcjepcjtYumà, K[pjDRuJqIkLIkEu pUgEuv,mNÕ·]qz. p:YkW.nj´ (hW·eqcj) k:iÕpjqkuipjKMIqcj´
(hW·eqcj) v,kLi ÕhjKLcj´ v,K[Idr.cjm ·cj kisËaeK>cjar.mNi hjtajm.njr â v,k:iÕkj k:iÕpj (hW ·eqcj) v,sEudN.
percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLiÕcjtaj ptuinjT½,ku v,mNÕ·kEuawEuqàÕtjqW.tj p:YkW.njtajgHjrâ ×UgHjmWYkS·cj
hW·e\p\p·cjmà, v,k:iÕkjk:iÕpjtajSkjtYu ptuinjT½,$.kEu rucjpWiÕcj;Õcj meScjspjtajgHjer.cjâ
v,;ÕcjkW.njgmLiÕcjwW· percjd,ducj f·kjpkwjgmLiÕcjtaj v·cjhW·gW·hYekL· qCitj\za.gHjelwj d,guitjgË.njpÐitj\zhtj
Dm·kjT½,a.lMiÕnjrâ a]k.ek.njv,;ÕcjkW.njgmLiÕcjtaj ekL.njqPkEuepÌqIkLI qL.Ygt,lv.tj spjkEupercj
d,du cj f ·kj pkwj aeK>cja r.gmLi Õ cj taj g Hj m .nj mà , su ip j tro g Li Õ cj tYu dH j gu n jf E um .nj r â ek.njv,;Õcj kW . nj g mL i Õcj taj
d,ducjf·kjpkwjdM·cj aeK>cjar. kuv,f·kjpkwj (alEuaqI)taj v·cjgW·ea.nja.m.njgHj nkEuzkuv,;ÕcjkW.nj
taj e lwj d,lu p j e pÌbtu i k j dsE u d s,a. percj f · k j p kwj d M · c j aeK>cj a r.mN i h j nY n .n.q.j k J u e r.cj â
p:Y kE ulu pj epÌbtu i kj gH j v,;ÕcjkW .njg mL iÕ cjtaj v· cj gW ·d Hj m WY gek.· ´ mW Yker.·´ mWY r m[.cjg H j ki sË ezN .j bWY m el.njr â
\zhtjgek.·v,;ÕcjkW.njtaj ezN.jem.wjtotkjm·cjmà, aqicjaluinj alEuaqIf·kjpkwj aeK>cjar.taj
elwj ;iÕnjl[esHja.m.njrâ ywjr gek.·v,;ÕcjkW.njgmLiÕcjtaj hW·kLiÕhjKLcj´ suitjhW·lupjskEu aeK>cjar.tajmà,
v,mf· kjpkwj aeK>cjar.gmLiÕcjtaj gW·aeK>cj f·kjpkwjgLiÕcjK :cjrâ
kemL. njs Eud N. percj f·kjpkwj aeK>cj ar.mNi hjh Jum à,gHj eScjs pjd M·c jkE u v,mW YDwj´ mWY gek.· Dwj ´ mWYg kUD wj
hW·eqcjrâ eScjspjdM·cjkEu v,;ÕcjkW.nj alu·mWYkMinj;ÕcjgmLiÕcjtYu t.l[iÕcjqWkjgW·mcjmWY aeK>cjar.gHj ×W·dM·cjlÐêpN,
alu·qJuv,fauitjrâ v,mWYkuv,mWY d,RJubcj´ d,mcjmWYa. aeK>cjar.v,qÒajer.cjâ percjf·kjpkwj ktEudHjm·cj
p:YpWIpWêzkugHj d,kpHj pek.·pekwjtcjncj bWYmzipjgLipj K[iÕtjpLiÕtjrâ huitjgHjr tcjncjv,;ÕcjkW.nj d,ducjf·kjpkwj
gmLiÕcjgHj ×UkEu v,;ÕcjkW.nj mkLiÕhjKLcjsIkL, (hW·eqcj) ×UkEuv,K[Idr.cj qW.cjaeK>cjar.mNihj (hW·eqcj) ×UkEu
gek.·m K[Id r.cj m· c j qW .cj aeK>cj ar.mNi h jg mLi Õ cj taj pek.·p ekwj sM tjqmÐJ ektj tcj ncj bW Y m;i Õkj epcj tY u
K[êtr,pÐitj nkEulikjtN,´ likjpRi ucj´ likjg[.enwj´ likjduc jsIercjgmLiÕcjtYu pl·cjbsu ipjku gek.·kulqmgà´
gek.·alEuaqI gL,kwjgmLiÕcj´ gek.·aeK>cjar.mNihjgmLiÕcjtajrâ ywjr gek.·gL,kwjtaj$ajgmLiÕcj tJkL,kLÕcj
ak.Yar. aeK>cjar.mNihjmà, dHjaT·kjapcj qWkjgW·f;iÕnjef[· aqicjf·kjpkwj´ qWkjgW·bed>·eT.· percjf·kjpkwj
×Uv,mf·kjpkwj (alE uaqIf ·kjpkwj)dM ·cj aeK>cja r.mNi hjtaj mWYn YmWYb Jum.njrâ
(1) gek.·qM.kemL.njgL,kwjgHj mukemL.njekL.njdM·cj qWkjek.nj;ÕcjbM.er.*
(2) percjsk. kemL.njaDm?gHj buJlguE ek.·qM.kemL.njgL,kwj p·kjlwjaDipPÌer.*
(3) ywjr d,ducjsk. kemL.njaDm?mà, buJlguE W·a.ptuinjkuE gek.·qM.kemL.njgL,kwjer.* buJluE gW·ektj

aSkj kugek.·qM.kemL.njgL,kwjer.*
(4) gW·ptuinjkuEgek.· qM.kemL.njgL,kwjm.nj mupRuicjqzuicj d,pek.·pekwjlwjer.* muhuitjer.*

72
aKnj (6)
aluEzku nYkYgW·suEdN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj

d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmà, muekL.njer.
zM. pj mN ih jm tnjto g[Õic jd M· cj lm[ÕJ p: Yel.k$· qJu faiu tj tajg jH d,×W ·kEu aeK>cj ar.mN ih j ;Õikjkjepcjc jr â
»$·gjH djHeKtjk.l al·ugL,timWY ×W·pMikja.tjmikjdM·cjrâ pN.njgL,tiezN.jmWY v·cjhW·gW·kÐÕEdjHkLÕcjpLnjgjH aKicj(60)
qN. ·\pcj t.dN. m.njkLÕ cjr â SkjtY u v· cj h W· gW ·kÐÕE dj Ha .pL nj gj H elwj t.dN .ektjm .nj er.cj gj H eTcjektjr â
qN.·a]k.$·pLnjelwj (D>tja×um[ê) v·cjhW·gW· \p,z,a.m.njgjH TicjdwjkLÕcjdM·cjv,qÒaj ek.·ek.·kel.·kel.·râ
pY :kEu btiu kjplJu percj lWpj pkJ u (pkJup r.pj ) gj Helwj kM inj ;Õcj bWYm gLÕi cj (]kpj kMin j;Õcjfaiutj )t· p>lu pjp· cjet.Y
nkEu\zhtj mdjHrâ
lkjkropN.njgL,ti alnjdutiytYugjH gW·kLÕcjpercja·cjzN, bWYmgLÕicjkJuelwj percjhW·a·cjzN,tajelwj eqjH
dM ·c jbW Ym gL Õic j$ Jrâ eq.cjd M· cjh ui tjp RU m·kj tM itM itajg jH elwj hW ·tY ud jH$ Jf iu hjr â aKi cj $· wW· nkEu mN ihj pY: gL, ti t·
hW·a·cjzN, sEusiupjekN.tj bWYmkL,f:,mWYgjH dHjhuitjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjrâ qtjtNhjqA.cjgmLiÕcj (mpÐ·ø
|gÕihjq.,) taj kLÕcjqPm.nj ;ÕE;Õikjm·cj hW·eqcjrâ p:YgL,tiezN.j$· v,mtnjtom·cjs·cjdM·cj pY:kMinj;ÕcjmWYsW·gjH alEu
aqItaj kelcj qP m.nj ;ÕE; Õi kj v,;ÕcjkW. nj taj nkEu mN ih jkum Ni hj râ »$· wW · ai utjekN .tj si up ja .k¦· cj
huitjddHj gL,tirâ
\phjhj$·wW· v,mercjtLÕcj peq.cjdM·cj kisËaeK>cjar.mNihjgjH gek.·kulqmgà gL,tiezN.jmWY mdjHrâ ×Uek.·
DRuJqBcjqIkLI (aeTWeTWvJl.K·) taj hJuduhjp[ÕtjbedkjkEu gek.·kMinj;ÕcjalEuaqI f·kjpkwjdM·cj aeK>cja
r.miN h j qM , hW · k SkjtY u v· cj h W · g W · f· kj p kwj m .nj p Ln j g j H nkE u tcj qàÕ tj qW . tjtu p j s i utj qÚcjqI kL I n .n.gH j
t.dN.kEudM·cjrâ pÌ×U$·pLnj v·cjhW·gW·d,ducj f·kjpkwjaeK>cjar.gjH percjkEupv. kunYkYpercjsEudN.tajgjHelwj
al·ugL,timWY /iutjqPm.njgjH ]t,kEudM·cjrâ qWkjeqà.·sMIsMtjqmÐJ kMinj;Õcjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj per·aiutjm.njgjH
nkEuzku v,aupjk.n.n. kulqmgà K>njkNkjlwj v,sMIsMtjqmÐJbWYetMcj (aTU,s·usmj,mHtjtmj,er,qU Spe-
cial Rapporteur) tYu ercjtLÕcjdM·cj bWYm|zÕihjnkjkJurâ peq.cjdM·cjkEu RucjeqN.wjDwjgL,kwj (×iucjc·tk.tr.,R·u,)
qMwjtYkulqmgà ×W·dM·cjkJuelwj hW·a·cjzN,$Jrâ
muhiutjer.hJumà, qàÕtjqW.tjeScjspjkEu aeK>cjar.mNihj p:YqÚcjqIkLIgjH hW·bkjselwj m·cjgW·m·cj$J (Non-
bonding resoltion) mdjHrâ hiutjgjHtYu ef[·qàÕtjqW.tj gliucjlEukJuelwj qWkjalEuaqI mikjgW·f·kjpkwjm·cjtajgjH
gu$jfEuhW·mWYtYu tupjtoticjtkjm·cjs·cj pY:ket.wje\pcjkJurâ tYupLnj ptiunjkEu RucjeqN.wjDwjgL,kwj (ICJ-Inter-
national Court of Justice)pLnjelwj tcj;Õinjl[taj ×W·dM·cjpLnjrâ xpm. pY:kEu (ICJ) gjH gek.·kMinj;ÕcjqmgàqJufaiutj
taj p>lupjdM·cjtYu huitjpRU×W·kLÕcjmà, RucjeqN.wjDwj ef[·amicj qàÕtjqW.tjkJuelwj hW·bkjaliukj ×W·kLÕcjrâ
hiutjdjHq.j$·tYu ptiunj$.kEu k·cj|zIgJukLÕJ (l·u|KÕ·er,ek.cjsJ) pLnjelwj v,msEudN. percjpiunj\dpjtaj sk.
awEubIdiuwj (Veto) tYu elMcjkemL.nj hW·siupjtrorâ mWYtcjpLnjgjH p:YkEukMinj;ÕcjalEuaqI f·kjpkwj aeK>cjar.mNihj
taj hiutjkM.tjt.dN. plJupTYu kemL.njkEupv. aeK>cjar.mNihjkJu´ pN.njap:Y;Õcj djHm·cjtajkJu´ aTuYaT·cj
percj;ÕcjkW.nj ×W·m·cjkJutYu qWkjpercjkEupv. gW·siupjtrogjH aKkjaKYu ×·WbWYmgLÕicjrâ Sg, minjlwjtYtYu hJum·cjgjH

73
e;·kelcjKiuhjkLÕcj hW·eqcjrâ hiutjgjHr aeG.gL.YdM·cjgL·cj;.nj peq.cjhuitjddHjgjH sk.a.ntYmà, lWIlWtj

v·cjgW·ekL·kLkja. mWYkS·cjtYu mWYkS·cjrâ
kMinj;ÕcjbM.wW· kisËf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj bYWmqÒ.tj\mhj ×W·dM·cjer.cjgjH pÌt,ektj hW·m.njrâ qkjqI
apY :kMi nj ;Õcj× W· dM ·c j Kiu cj cj kL Õ ikjkj qM ,hW ·k aiu tj ekN .tj kM in j; Õcj zi uc jw utj di uh jtaj ´ gek.· ap:Y edqgmLÕ ic jt·
d,ducjkLÕcjgjH d,qPkLÕcjqmÐJfaiutjrâ aKicjlMÕhjwW· k·cj|zIgJukLÕJ kulqmgàtaj qWkjgW·rpjspj peq.cjhuitjddHj
aeK>cjar.mNihj tpjtpj(tiukjRiukj)gjH gs.njkLÕcjdM·cjrâ RucjeqN.wjDwj gL,kwjtajelwj nkEupercj|p·cjqL.YmWYsW·gjH
smj/tjpeq.cjkLÕcjm.njer.cjâ qWkjgW·TicjdwjmcjmWY aeK>cjar.mNihj an.gtjgjH ak.Yar. percj;ÕcjkW.nj
sk.awEubIdiuwj bWYm;.·\p ×W·kLÕcjmà, percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjt· ekL·aiutjtYu v,;ÕcjkW.nj gL,kwjtaj
mipj\mhjkLÕcjer.cjâ a]k.aKicjbJu$· hW·siupj$JgjH pãpraj$.kEu percjkEupv.´ percjbhuqut qWkjgW·djHgu$jfEu
v,;ÕcjkW .njtaj râ ×W ·pMikjkEu sk.nzi ucjntYrâ
aeK>cj qziu cj zM .pjm Ni hj gW ·p iuc j| pI gmLi Õcj (lU q.,tiu c j , = ae\KK· r piu c jK Wc j² m[.,)
zM.pjmNihjmg[ÕicjdM·cj lm[ÕJtajwW· gW·piucj|pIektj qziucjaeK>cjar.mNihj aDiktajrâ qWkjgW·piucj|pIm.njgjHelwj

pY:eqN.wjxpedqzuicj kMinj;ÕcjgjH d,Dm·kjT½,kEu nddjH aeK>cjar. ×UqL,gwjgNo (emW,r.p>aKWcjÁaer,) tajrâ
hJubWYae\p.·mà, ø
(1) aeK>cjpiucj|pI gyiucjlm[ÕJ
(2) aeK>cjqPmCÕE TpjtY
(3) aeK>cjpiucj|pI ektjek.njz.tj
(4) pMikjsiutjzku hW·eqcjmWYq.j pWmbL,/,×U alEuaqIlupjpTYu aeK>cjpiucj|pI lWIwtjek.njcC.j
(5) aeK>cjtupjqMhj
(6) aeK>cjK[I dr.cj dkjg ek.·b WYmbL ,/,
(7) aeK>cjDm·kjT½, bWYmbL,/, (hJug,´ pãpÌ´ K[êSnj´ kEupv.)
(8) aeK>cjK[pjscj\Kcj bWYmbL,/, (etW,eKã}k·S)
(9) aeK>cjerjHeqjH B.q.bL, /,
(10) aeK>cjlCtjebÐ.njp v. bWYmbL ,/,
(11) aeK>cjmipj|zipj bWYmbL,/, (sitj}kÕi kjep[.jräcj KWcj<)
(12) aeK>cjkEum.Y bWYmbL,/,taj mdjHrâ
tcj ncjlÐê$· bWYm gLÕic jgjH hW·g W·K[êsutj lwj pY:eqN.wjx edqzuicj$ Jfiu hjrâ K[êsu tjlwjtYup Lnjelwj degtj bkj
bWYmK[ÕitjpLÕitj hW·m.njmà, v,ÇÕcjkW.njtaj d,ducjf·kjpkwjdM·cj aeK>cjar.er.cjgjH d,tJlwjrâ hiutjgjHr tcjncj
aeK>cjpiucj|pI qziucjptiunjT½,lwj lÐêet·×W·h.´ hW·mWYh.gjH d,kelcjqM.nj zkuzkukL.viâ ywjr hW·mWY$Jmà,
eqN.wjxpedqzuicjgjH tcj;Õinjl[ ×W·m·cjy[â hiutjq.jgjHtYu qWkjgW·peÈwj´ qWkjgW·bepcjgjH ×W·pMikjy[er.cjgjH d,sMtj
qmÐJlwj bYWmK[ÕitjpLÕitjrâ qWkj»$ajgjH bJualEuaqIkM inj;ÕcjkJu´ bJuv,K[êpeÈwj xpedtaj kJu´ bJuv,Ticjdkj
mcjmWYxpedtaj t.l[Õicj×W· qJufaiutjgjH v,;ÕcjkW.njtajelwj nkEulv.tjqmÐJ bWYm\mhj|mogjH d,SwjmCÕhjrâ
qWkjgW·TicjdwjmcjmWY aeK>cjar.mNihj an.gtjgjH ak.Yar.

percj;ÕcjkW.nj qucjes.YawEubIdiuwj bWYm;.·\p×W·kLÕcjmà, percjf·kjpkwj
aeK>cjar.mNihj ekL·aiutja,tYu v,;ÕcjkW.nj gL,kwjtaj
mip j\ mhjkL Õ cje r.cjâ
74
gkUaeK>cjar.mNihjgmLÕicj (lU²aKWcj<aer, am[iÕ,as.,m[.,)

gkUaeK>cjar.mNihj d,ducjf·kjpkwjgjHtJmH v,;ÕcjkW.njtaj bYWmvIqMhj sEudN.mcjmWYm.njrâ tYupLnj aKicjk.l
ptuinjgbutj f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtajelwj esjHeqN.tj;ÕikjepcjgLiÕcjkJurâ v,;ÕcjkW.njt· kelcjdsEuds,
m·c j vI vI q.q.mà , alEu a qI lE u mW Y mH hW · g· c jf · kj p kwj gtmu kj(e\b.cj k[k[)râ muh i utj er.hJ u mà , qkjqI
v,mSEuv.tjtaj ×W·dM·cjbWYmgLÕicj mdjHrâ »$ajwW· epN.wjkEuqziucjaDikajgjH p>lupjmWYkJu mdjHrâ
percj g J u k L Õ J percj e k.nj g kU
percjb L , /,×U t.dN . gkU a eK>cja r.mN i h jg mL Õ i c j percj e f.aj e \bwj m N i h j
percj ; Õcj k W . nj percj s I e rcj g bu t j percjtup jqMhj
elM c j gkU pRU p r.
1â percjgJukLÕJ aeK>cjpiucj|pIbL,/,×UamégmLÕci j mpÐ·pmW gsiutjmNihj´ pWmgsiutjmNh

i nj kEugek.·´
pWmp[Yp[.·;ÕE;Õikj´ pWmplJuek.njqmÚ.â
2â percj b L , /,×Ut.dN . percjpiu cj|pI ercjtLÕcjb WYmbL ,/,gmLÕic j mpÐ·aeK>cjpetjH´ aeK>cj erjHeqjH
B.q.´ aeK>cjdkjpÐnjgek.·´ aeK>cjek.·DRuJ (suR·u,KWcj<)´ aeK>cjhJug,´
aeK>cja.kLÕcj` aeK>cjK[êSnj´ ]t,pÐitjgmLÕicj´ aeK>cjbEuklcj´
aeK>cj p ãpÌâ
3â percj ; Õcj kW . nj aeK>cjpiucj|pIpercj;ÕcjkW.njgmLÕicj mpÐ·kEu pWmhJug,SwjmCÕhj´ek.·DRuJkEu

v,;ÕcjkW .njgmLÕicj´ pWm pãpÌalEu aqI´pW mK[Idr.cj percj dsEuds,â
4â percj s I ercj g bu tj aeK>cj piu cj|pIbL, /,×UsIercj gbutj pW mef[·T· cjr pjTi cj hW·m WYkE uhi utjf Eu
(alW Y q· u , s.,)
5â percj tu p jqM h j zM.pjek.nj;Õcj aeK>cjtupjqMhjd,×W·´ aeK>cjpiucj|pIbL,/, ×UpWmSkjeS.·

pã\K.;ÕE ;Õi kj â
6â percj ef.aje\bwj mN ih j aeK>cjebÐ.nj aeK>cjlCtj bL,bL,/,/,´ aeK>cjgL.Ypiunj\dpj bL,bL/,/,´

aeK>cjpiu cj|pIb L,/, ×U w>tjdiu kjekL. wjb [ÕE (aeK>cjpercjp iun j\dpjelwj
hJ u qà , r)â
7â percj ek.nj g kU aeK>cjpiucj|pIbL,/,×U pWmfnj znjgek.· mNihj´ gkUmNihjg W·kLkjai utj´

aeK>cjmcjmYW qy·z.tgmLiÕcj´ edqek.njgkUt· m·cjs·cjgmLiÕcjâ

75
v,;ÕcjkW.njtaj d,tJlwjlMÕinjmWYgjHwW· alEuaqIpiucj|pI awEutajgjH nkEunYkmLtj f·kjpkwj aeK>cjar.mNihj

elpjr â pW Õ ic j; ÕcjkEu kW. nj r,taj wW · kS·c j m· cj s· cj tN h j\K. bWY m el.njkJu r â v,w>tj d iu kj lv.tj p v.;Õin jl[
tajgjH alEuaqIf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtaj ektjaeK>cjKiuhjtYu rpjspjsk. qWkjpUgEuzkurâ hiutjgjHr
v,m×W·dM·cj pY:kW.njr,´ v,DwjkLÕihjKLcjea.njtajwW· djHdM·cjdN.Y f·kjpkwj aeK>cjar.mNihj aDik mdjHrâ dN.Yv,
;ÕcjkW.nj×W·gLÕicj ´ dN.Y\zhtjpRuicj Kiuhjtajmà, tLawE utaj p·kjlwjbduipjsMItj (ssje]k.er,sKnj,)râ e;·tajwW·
mNihjd,ducjsMtjlwjtajgjH nnYhW·mWYkEubbWYDwj v,mWYhW·tJ rpjektj$.elpjrâ »wW· qkjqImNihjv.tj hW·mWYtYu
percjsIercjgbutjgjH qucjes.Yektj ]k.njn jtYu f·kjpkwjkLÕcj aeK>cjar.mNihj×W ·râ
ew>h.r pWmf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj (hW·eqcj) v,gjH f·kjpkwjdM·cj aeK>cjar.mNihjer.

qWkja lEu aqI f·kj pkwj qzi uc j aeK>cj ar. bWY a e|p.· tajg j H qu c jes.Y kL Õcj ew>h.r ¤¤pWm f· kjp kwj
aeK>cjar.mNihjõõ mdjHrâ (Violation of Human Rights)
pY:kEukMinj;ÕcjmWYgjH eqN.wjxpedqzuicj dkjptnj;Õcjd,×W·tYu pY:kEueqN.wjxpedgjH aeK>cjar.qziucj v,;ÕcjkW.nj
taj hW·mWYtYu d,Tpjsutjsk.kEuer.cj mdjHrâ gek.·kMinj;Õcj kulqmgàmWYwW· /iunjr hW·gW·qPdtnjlwj eqN.wj
xpedqzuic jkJuelwj nkE uzkuz ku sMtjqmÐJlwj alE uaqImW YkJud jHdjH´ nkEuv,;ÕcjkW.njg mLÕicj taj sM tjqmÐJ lwj
kJudjHdjH´ ×W·dM·cjbYWmkL,f:,mà, f·kjpkwj aeK>cjar. v,;ÕcjkW.njt· hW·gW·râ muhuitjer.hJumà, zM.pjgek.·kMinj;Õcj
kulqmgà tajwW· qWkjgW·sk.edàtjbkj likjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihjgL,kwjgjH tupjsiutjkEulwjgtikJu
mdjHrâ hiutjgjHr pWmf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjhJugjH djHew>h.r qWkjsk. alEuaqIehcj mdjHrâ mWYnYpLnjmà,
v,f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjhJugjH alEuaqIkMinj;Õcj mdjHrâ
gek.·alEuaqIhW·eqcj eku.· gek.·mNihj (hW·eqcj) pUgEumWYmWY f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmà, Dm·kjT½,ew>h.r
bWYmpiutjqÒÕtjrâ xpm. ø qPm.nj;ÕE;Õikj ek.njcC.jmà, (Child abuse)´ qPm.nj;ÕE;Õikj aeK>cjar.v,|bomà,
(Women Rights Abuse) mdjHrâ
gW·micjgW·v.tjektj f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjbkjgjH »$·wW· djHkWtjtY alEuaqItajer.cjgjH v,;ÕcjkW.nj
taj d,tJkLÕihjlwj mdjHrâ p:YkEueqN.tjercjtLÕcj tcjrnjtM· alEuaqIgjH percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj
lÐêv,;ÕcjkW.njtaj ×W·dM·cjrâ bJutaj$·gjH ek.njrYtwjqW. alEuaqItaj kliel.njdM·cjtpjtpj (tiukjRuikj)
mdHjrâ qW kjlJul.j elcjdiu kja. qJufaiutjgj H t.l[ÕicjalEuaqItaj ×W·dM·cjer.cjgjHelwj v,;Õcj kW.njtaj
d,kLÕ ih j lwjr â
tcjncjqziucj qWkjgW·sEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicj

alEuaqIwW· djHv,f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtYu v,m¡,ducjf·kjpkwjtajwW· v,;ÕcjkW.njtaj mdjHrâ v·cjhW·gW·
d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgjH aDik d,petjHektj eqN.wjxpedqzuicj kMinj;Õcjzku mdjHrâ alEuaqItaj
v·c jhW·g W·fnjznj aeK>cjar.mNihj ]k.nj njkJu ´ zM. pjmN ihj v·cjgW ·gW· aeK>cjar.mNihjepcjc jgjH pY:eqN.wjx pedqzuicj wW·
d,Dm·kjT½,lwj v,sN,;ÕcjkW.njtaj bYWmK[ÕitjpLÕitjrâ lÐêeqN.wjxpedgjH v,lEumWYelwj m·cjhW·gW·tYu percjsIercjgbutj
bWYm;.·\p K[ÕitjpLÕitjgjHelwj d,×W·kJurâ v,mcjmWY eqN.wjxpedtajelwj v,;ÕcjkW.njtaj v·cjhW·d,ducj f·kjpkwj
aeK>cja r.mN ihjgj H d,sEud N.kE urâ
tYupLnj eb.jdsEuds, percj;ÕcjkW.nj´ gek.·pRuicjkuEmgàe\znj´ gek.· (NGO) eScjspjkEu aeK>cjar.mNihjtaj
kEuv,;ÕcjkW.njtajelwj d,ekL.njqPm·cj percjmcjmWYTicjdwj aeK>cjar.mNihj eku.· percj]t,pv.tajkJurâ
kemL.nj×W·kEugu$jfEu qWkjv,;ÕcjkW.njtaj bJu$·gjH alEuaqItaj d,kEu\zhtjrâ d,p·cjet.Yp>lupj mWYgek.·mWY
ker.·râ aeK>cjar.qziucj kuaeK>cjar.mNihjgL,kwj qPlwjqmÐJtajgjH mNihjmikjgW·mcjmWY v,lEumWYhW·hJu´ gek.·lEumWY
hW·hJu aeK>cjekL.njkEu aeK>cjducjl[Õicj×W·er.cjgjH nkEuqàÕtjqW.tj qÚcjqIkLIkulqmgà (53/144)´ qN.·(1999)
gitum.tj (8)gjH ef[·sMtjlwjtYu mdjHrâ hJukL,kL,mà, v,;ÕcjkW.njtajwW· aeK>cjqWkjgW·qLÕcjptiunj aeK>cjar.
zkuzkugjH ×W·dM·cjrâ aeK>cjmcjmWYTicjdwj m.njgjHelwj ×W·dM·cjrâ v,;ÕcjkW.njekL.njdM·cj percjkisËbJu$·gjH alEuaqI
kMinj;Õcjtaj lupjplJupTuY hW·gW· er.cjgjHelwj aDipP>yjtitjdM·cjrâ
76
kemL.njezN.jpMwjKiuhjaiutjgHjwW· atiucjlikjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihjgL,kwj Dm·kjT½,lwjgHj alEuaqI

aSkjkjtaj d,lel.cj]t,kEu v,;ÕcjkW.njtaj gW·m icjv.tjrâ B.ebÐ.nj likjtaj gek.·p ercj pv.
lCÕEtajgjH d,]t,prajkEu likjlel.cjtr,gjHkJu d,bjHT½,kEu aDipP>yjgjHkJu mdjHrâ
nkEuzkuzku tJlwjpRU aeK>cjar.mNihj KiuhjKuihjmà, ar.djHhW·eTkjtajgjH nkEuhiutjfEuesjHesHj gW·aeK>cj
eq.cjT½,kEu alEuaqImà, gu$jfEuetMcjkLÕcjm.njrâ nkEugek.·kulqmgà mcjmWYTicjdwj qLÕcjptiunjm·cj aeK>cjar.
mNihj atiucjlikjkqukj p!iX.xjkulqmgà´ eqN.wjxpedgL,kwj (×iucjc·tk.xped) gjHtYu alEuaqIkMinj;Õcj
gek.·kulqmgàmWY f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmà, v,;ÕcjkW.njtaj´ gek.·taj d,ptuinjgbutj nnYgL·cj;.nj
tpj p j t,t,kJ u r â
pWmf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtajgjH v·cjv,gmLÕicj hW·tJm.nj´ v·cjhW·gW·ptuinjkEu gek.·\zhtjezN.j pY:gL,kwjku
eScjspjkEu RucjeqN.wjDwj gL,kwjgjH alEuaqItaj kEu\zhtjDRuihj BpÈelpjrâ elH·lHnjelpjrâ kM.tjpRuicjelpjrâ
aKicjkM .tjt.dN. hW· gW·rmà, nkEun YkYmWYlP.jDwj mC,eqN.wjxpedgjH kEulokuv,d,ducjgitaj ×W·m·cjrâ alEuaqI
f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgL,kwj sMtjqmÐJerjHeqjHlwj (v.tj) m·kjkjhJugjH hW·mWYkJurâ aeK>cjqWkjgW· f·kjpkwjgjH
×W·dM·cjtYu nnYkmLtjdmLÕkj f·kjpkwjdM·cj mdjHrâ zM.pjv,;ÕcjkW.njtajwW· pY:Bwzku zM.pjtYCgjH v·cjhW·gW· kEud,gL·cj;.nj
kEualEuaqI piucj|pIawEutaj f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjm.njgjH d,sW·lwjqti lMÕinjeTkjrâ
bJu\pcjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicj
elMc j bu J \ pcj f · k j p kwj g mL Õ i c j li k j l el.cj t r,

aeK>cja r.mN ih j
1â pW mhW· qmÐJ kEug ek.· gmLÕ icj´ percjDwjpetjH kugek.·gkU(m[Õi,×Wyjs u) puidj (2 & 6)
2â pWm hW·kE uaeK>cjtupj qMhj |bokE u}tÕ· (k[.,&m) puidj (2)
3â hiu tj×U B.q.&gkUtN hj\K.tYu hW·kE uaeK>cj percjtupjqMhj puidj (2)
4â pWmBpÈ aeK>cjgyiucjlm[ÕJ´ aeK>cjbL,/, kupercjgJukLÕJ puidj (3)
5â pWm kUq.nj mNihj´ pWmqkEudjH; ikj puidj (4)
6â pWmqPm.nj;ÕE;Õikj´ pWmkEu duhjdnj Dznj]k.njel.nj´ pWmqkEugu$j qikÉ.yutjqwjesjH puidj (5)
7â pW mkM .tj aeK>cjgW ·lo qW kjv,d,du cjf ·kj pkwj aeK>cj ar.mNi hj puidj (8)
8â gtmukjmNihjgmLÕicj sMIsMtjektj atiucjeqN.wjxped bYWmkL,f:,gjH hW·mWYtYu pWmef[·amé
mW YlP . jD wj puidj (11)
9â pWm pl.pj pTYu aeK>cj bL,/,pUgEu mWY ×UmC,eqN.wjx ped puidj (12)
10â pWmkM.tjdN. ek.nj;Õcjtaj titj;Õcj mC,kEu ek.nj;Õcjtaj kelcjlupj;Õcj puidj (13)
11â pWmkM.tjdN. aeK>cjhJug, bL,bL,/,/,´ aeK>cjerjHeqjH bL,bL,/,/, puidj (18&19)
12â pWmkM.tjdN. v·cjhW·djHek.njgek.· gek.·qM.kemL.nj´ pWmkM.tjdN. dkjptnj puidj (23)
gek.· qM . kemL . nj
13â pW mkM. tjdN . aeK>cjktj ebÐ.nj likj ptjp v. puidj (26)

77
epY> ek.·D RuJ k·cj| zIaeK>cja r.mN ih j kul qmgà
bJu\pcjf·kjpkwj aeK>cj ar.mNihjp >dM·cj pY :likjlel.cjtr, aeK>cjar.mN ihjgL,kwj gjH Dm·kjT½, nkEu puidj
bWYKemN.nj mdjHrâ alEuaqI piucj|pIawEutajwW· aKicje;·taj ×W·pMikjkEuawEue;·taj mWYlP.jDwjgjHmà, BpÈ elH·lHnjelpjrâ
lP.jv,;ÕcjkW.njtajelwj d,×W·kEumNihjSEuv.tj qkjqItajkJu´ tcjncjaT·kj (xpm. ø likjamicjkEuekL.nj
bbWYDwj´ hW·kEuekL.nj bbWYDwj´ bJuRupj´ rm[.cj´ bIdIyiuwj wiutjhW·m.njtajgjH d,ektjlwjkJurâ
tCYaeK>cjar.mNihj (gitudIe\znjb.ø10)
qBcjqIkL Ikulqmgà pY :gitu dIe\znjb.(4)´ qN .· (1950) gjH ef[·eT.·qàÕtjqW.tj tcj qàÕtjqW.tjs Mtj
423(v) mdjHrâ likjlel.cjtr, aeK>cjar.mN ih jgL ,kwj lel.cj]t,lwj pY: sMtjtYC (10) gitudIe\znjb.´
qN.· (1948) gjHwW· mNihjgmLÕicj´ kMinj;ÕcjqJufaiutjt· aS·cjbWYeyBuy[ gW·m.njer.cj aKicjk.lgs.njkLÕcjgjHmà,
mNihjp:YgL,ti mWYd\mipjDwj |p·cjqL.YtotkjkLÕcjrâ v,;ÕcjkW.njt· gW·sW·kLÕcja.RuJ percjaeK>cjar.mNihj gLiÕcjcjm.njgjH
zM.pjsiupjsMtjtYC (10)´ gitudIe\znjb.mà, kMinj;ÕcjqJufaiutjt· nkEuasIaznj zkukEuzku ekL.njqPa. aKnjkN.
eTkjer.cjgjH pY:qÚcjqIkLIgjH tupjlwjsiutjaiutjrâ p:YtcjqàÕtjqW.tj 423(v)wW· qWkjaeK>cjar.mNih j gW·totkjkLÕcjgjH
alEuaqI kMinj;Õcjt·elwj p>lupjgs.njkEukJu´ aKnjkN. pY:aeK>cjar.mNihjgjH alEuaqIt· ekL.njqPkEuer.cj
hJugjH zM.pjqN.· pl·cjpRiucjkEu v,aupjk.n.n. kulqmgàvigjH SwjmCÕhjlwjrâ
kE upv.ku v,;Õcj kW. nj
pY: kE up v.kuv,;Õcj kW .nj pRU aeK>cja r.mNi hj gj H v,;ÕcjkW .njt· npM ikjS ×¡× W· ×W · v·c jg W ·p >lup j bL, bL , /,/,gj H
pMi kjezN. j dM · cj r â v,;Õcj kW .nj t· hW · p>mà, a· c jz N ,hW ·m .nj r â gW· $ .lv.tj pv.tY u p Ln j elwj v,;Õcj kW. njt· wW ·
qWkjgW ·mcjmWY aeK>cjar.mNihj al·umWYpWIp Wêzku ek.·ek.·kel.·kel.·gjHelwj dH jtcjkisËezN. jmWYrâ
pRUaeK>cjar.mNihjt·gjH K[êlwjnkEulikjkNpjkJudjH´ likjtN,kJudjH´ likjaupjqÒajtY e;.tjtjkJut·gjH a]k.
zkukEuzku (hW·eqcj) a]k.gek.·t· /iutjeTkj}kÕikj zku]t,kEum.njmà, v,;ÕcjkW.njt· bWYmvIqMhj qLÕcjptiunj
78
aeK>cjar.mNihj´ mcjm WYaeK>cjar.mNihj m.njer.cjgjH petjHektj râ gek.·t·hJumà,gjHø

(1) pRuicjapY:;Õcj eku.· bWÕicjlikjptj (\pvjtWcj,mJdJy.nYÁ s.nyjzcj,el.k)
(2) gek.·alEuaqIhW· eqcj gmLÕ icj (anj g[Ja ium[.,)
(3) gek.·B.q.p· cj su cj (B.q.ep>cj, s· ua qcj,afW YÁ etW)
(4) bW Õic jqN. Ydo alEu aqI (asiu, rwnj Tmj ,el.k)
(5) aS·cjqN.Ydo percjpiunj\dpj pugàlikkEu kS·cjmNihjqziucj (pugàliksJ,pW.,er,mH wnjTmj,etWnYÁ ae\KK·lUtnj,
s.,lä . )
(6) qM.kemL.nj eku.· qM.bC (alupjqm.,×HcjÁlyjqm.,)
(7) kW,B. eku.· qMtj (ek[.cj,q.,×Hcj< lUcyj)
(8) aË.&aË.eÆ.·×UB.&tkÒqiulj&kwjlukj (tkÒquilj´ ek.lipj´ ek[.cj,tui²mH Sr.´ Sr.metW)
(9) qN.YdobL.YqMicj eku.· mqkel.ek.ed·v,t· (rYwnjTmj,×Hcj< qUtui²rY²miq.,sueSWm[iÕ,etW)
(10) qN.YdodpjpN.nj eku.· mqkel.ek.ed·v,t· (lkjnkjkuicjwnjTmj,×Hcj< qUtui²rY²miq.,sueSWm[iÕ,etW)
(11) qN.YdozU×UlP.jpN.nj´ lP.jar.pjt· mdjHrâ (ssjfkj´ arpjfkjmH a\cimj,s.,wnjTmj,etW)
ek.nj ; Õcj a rcj ap: Y kM i n j; Õcj b M . lC Õ E t· w W· hJ u a erwj B .q.bM . hW · elpj r â li kj b M . elwj bH j hW · elpj r â
kis Ëf ·kjp kwj aeK>cj ar.mNi hj gj H atiu cj ak.Y ar.bJu lM Õ hj kEu e;·t· du cj dM ·c jkaj hW· eTkj râ nYg W· m.nj gj H
d,kEu pv. kue;· t·r â likjp tj ek.nj ;Õcja rcj e;· t· kL Õ ih jm .nj gj H d,kelcj kL. YkEu B .q.râ v·c jg W ·kL, gj H
d,peq.cjT½,kEurâ ek.njgkUtupjkJudjH´ hW·tupjkJudjH /iutjqPm.nj d,BiucjRuJbcjkEuer.cjâ bJu$·kuJ v,eqC.Ym·cjkEulikj´
v,hW·elpjlikj pY:edqkW.njr,t·gjHelwj K[êlwjpRUaeK>cjar.mNihjt·gjH bjHT½,´ peq.cjT½,kEum.njmH e;·t·qJufaiutj
gW· bL,/,×UBw d,du cjf· kjpkwjm·cj aeK>cjar.mNih jm.njrâ
k@qWkjpercjpv.wW· pY:eKtjsk.kLÕcj ek.njp[êt.´ eanjt.nitj qYLqYLl,l,gjH pÌ×UaË.´ aË.eÆ.·
eku .· kW,B.t·tY u v,×W·b huqu tt·´ v,siunj qkJu t·wW · qW kjgW ·]t,bhuqut eScjs pjkE u aeK>cj ar.mNihj gjH
dkjptnjptuinj (Website) zkuapiucjtYu qWkjgW·kEupv.m.njgjH ×W·kLÕcjpMikjrâ
tnjebÐ.njaeK>cjar.mNihjt·gjH /iutjak.Yar.kEukLÕcj gW·ekL.njqP qLYqLYl,l,m.njgjH mpÐ·kEu aKnjkN.
eScjspj kEu qLÕcjlv.tj aeK>cjar.mNih jkJu ´ epÌmip j|zi pj mpÐ· gIt´ lewcjz.tj´ eljH deyj HkJu ´ epÌ|pÕicj
hJuaerwj´ K[êRupj´ likjptjkJu qJupercjK[Idr.cj (Campaign) tNhjhjt·kJu sIznjekL.njqPkEu SkjSkjm.njmà,
kis Ë aeK>cja r.mN ih j gj H al· u mW Y ;Õcj (×i uc j c· twH mj , ) qLÕ cjkEu m .nj er.cj â xpm. ø kU K[pjg W · asI a znj (26)
gkUm.njmà, ekL.njqP/>qtÐhmWYw> al·umWYqN.·m.njtYu v,;ÕcjkW.njt· sW·kLÕcja.RuJlMÕinj djHm.njrâ djHq.j$·mà,
percjkEupv. v,;ÕcjkW.njt·elwj qLYl,tYu aqicjKiuhjgLiÕcjkLÕcjm.njrâ gu$jfEuntYgjHwW· zkuzku v,;ÕcjkW.njt·
p·cjek.·mcjmWYkLÕ cj aeK>cjar.mNihjelpjrâ v,mYWkuv,mYWelwj vIq.qMhjqMnjkLÕcj v,qÒ·râ nkEu\zhtjvIqMhjtYu
qWkjpercjpuinj\dpj kMinj;ÕcjgjH p>lupjkLÕcj qJu\zhtjaiutjrâ
(1) d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjmà, nYkYbuJ\pcjq.jluE gW·suEdN.er.*
(2) gW·suEdN.percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtajgHj mupRUpr. d,pek.·pekwjlwjer.* muhuitjer.*
(3) pek.·pekwj gW·lwjtcjncj percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtajtuY dN.YluE d,pl·cjbsuipj$.er.*

muhuitjer.*

79
aKnj(7)
nYkYsEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj p:YkEu;ÕcjkW.nj
v,;ÕcjkW.njtaj d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj
atuicjpÐÕinjT½,lwj p:YaKnj (2) et·r p:YkEur,edq ek.njgkUmnj tnjtodM·cj qM,hW·eqcj p:YkEuedqbWYmgLÕicj
alu·;ÕcjbM.mWY d,ducjf·kjpkwjm·cj aeK>cjar.mNihjn.n.q.jrâ aDik eb.jpercj;ÕcjkW.njtajkJu v,mK[Idr.cj
qWkjaeK>cjar. dImwjker|zItajkJu d,ducjrpjsutjT·cj bWYmgLÕicjrâ v,ma.k:Õipj ¤¤edãea.cjSnj,su]kvjõõ
elwj hi u tj × U lu p j epY >bti u kj a.tj m i kj a eK>cj a r. dI m wj ker|zI kE u aeK>cj a r.mN i h jtY u d,du c j Ti c j lwj
p:YqCiv,et·râ mWYaKicjDwj qM.percj;ÕcjkW.nj bNtj (1500)tLtaj d,dM·cjT·cjrâ
p:YkEuedq gkUbM.taj tnjtodM·cj bWYmgLÕicjtajelwj percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj ×W·n.n.q.jrâ
v,;ÕcjkW.nj gkUbM .tajelwj d,ducjsk. nnYaDm?´ d,du cjkEua k·kjaeK>nj hW ·mWYkE ubbWYDwj´ d,ducj/uc jtkj
p[Yp[.·tajelwj ×W·râ p:YkEuqN.· (2007) et·mà, KmIqcjtaj titjgL·cjT½,S×¡ bWYm/uihj}qÕihjgHj ek.njpN.njtaj
pnjlWhjtYu ;ÕEDliukjeT.· epY>T½,S×¡râ epY>T½,S×¡wW· rnjkEu aeK>cjar.qL,pW, p:Yar.hJug,tYu v,tajT½,S×¡gHj
d,ducjpnjq.j$ajhJugHj pRuicjtitja. p:YkEumIdIy.tYu alEuaqIbM.taj f·kjpkwjm·cj aeK>cjar.mNihjer.cjgHj
atiucjmWYgL,kwjet· gW·SEuektj nkEumtjrâ
aeK>cjar.mNihj p:Y;Õcjmnj
atiucjpÐÕinjT½,lwj ap:YaKnj (2) et·r ap:YkEuedq ti;.j;ÕcjmnjgHj percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj
atiucjbWYqMwj$aj ktEudHjdM·cj ezN.jkEu\dhtjrâ
(k) v,;ÕcjkW.njtaj d,ducjes.Yspj nddHj v,mT·kjgl.njqpunjtYu d,ducjgsiutjgyiucj´ d,ducjp[Yp[.·´ d,ducjpLÕpjaK[Õkj´
d,ducj/ucjtkj hW·mWY kEu DwjbË.r$.mNihjrâ
(K) p:YaKicj alEuaqIpN.nj ef[·dpjpN.njtMi (w>) qLYpÐitjdpjpN.nje;·tMigHj dpjpN.njbM.taj qJektjeT.· ti;.j
v,;ÕcjkW.njtaj gLÕicj kEulCJ¿k p:YkEuti; .jedqgkUm njtajrâ
(g) ap:Yar. ef[·dpjpN.njkJudHj p:YkEubtiukjpN.nj a.mukjpN.njkJudHj ek.njpN.njbM.taj sk.ek.njkW.njtaj
kEuekL.njkemL.nj p:YdpjkJu´ q.jgHjhW·eqcj sk.ek.njkW.njtaj nddHj ¤pwjt.õ kEua. p:YkEumukjpN.njelwj×W·râ
(G) sk.v,;Õcj kW. njtaj nnY aDm? g Hj eqHj / kj m· c j viv$J f iu h jr â p:Y ar. l,;.nj ´ qi uc jd dnj taj kJ u
p:Yar. percjef.aje\bwjtNhjhjkJu v,;ÕcjkW.njtaj bWYmgLÕ icj d,ducjsk.dM·cj ×W·tYu hW·gW·]qnjkemL .nj (;.jDtjcCÕhjm,
kemL.nj) elwj×W·râ
(cC) p:YkEu;ÕcjmnjwW· v,;ÕcjkW.njtaj d,kEuak·kj kuv,t.l[Õicj alEuaqIpN.njtajgHj gLÕicjkEuq.jrâ alEu
aqIpN.njtaj ekL.nj;.nj´ qiucjKN·dpj´ p·kjar.pjtMi´ v,t.l[Õicj kLÕcjewcjlCtj p:Yar.aiuQJu v,;ÕcjkW.njtaj
d,kE u a k· kj r â
(s) p:YkEuedqmnjgHj ek.njpN.njbM.kJu´ ek.njpN.njr.·titjtajkJu lMihje;·gLÕicjtiunjtYu v,|botajkJu´ ek.njcC.j
|botajkJu d,ducjqPek.nj\boelwj ×W·râ
p:YkEu;ÕcjmnjpOu d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj q.j$ajtYu q.jlEu pOutajgW·sEudN. percjf·kjpkwj
aeK>cj ar.mNih jtaj er.â atiucj v,t.l[Õicj alE uaqI ´ dpjpN .nj mnj´ ek.njp N.nj bM. ´ atiucj xkÒ#kW. nj
80
fnjfkjelwj pOuek.njv,;ÕcjkW.njtaj d,ducja.BY atuicj$ajh.â eTkjkEu d,K[pjbË.râ mWYaKicjDwj qWkjgW·sEudN.

percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjq.j$ajgHj p: YkEuv,;ÕcjkW.nj taj \dhtjpOutaj hW·mWYrh.â pOutaj sEudN.
v,qÒaj hW ·m.njrh.â sEudN.m.njer.cj ywjrv.tj ektjmà, eTkjkEud ,pek.·\dhtj sEudN .a.er.cjâ
\dhtjpOutajgHj v,gHjer.â
p:YkEu bWÕicjÇÕcjkW.njpOutajmà, v,mf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjkEu v,;ÕcjkW.nj d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.
mNihjgHj pãlwjK·kjacj atiucjbWYqMwjwW·râ
v,f·kjpkwj aeK>cjar.mNihj v,d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj
(1) v,t.l[iÕcj alEuaqI (1) alu·ek.nj;Õcjek.njkW.nj

(2) qkuipjpN.nj´ dpjpN.nj (2) qM.bC´ qM.gU´ rYkLajgmLiÕcj
(3) ek.njpN.nj×UdpjpN.nj (3) qM.kemL.njgmLiÕcj
(4) xkÒ#´ km?tIk.W nj (4) v,\bokEuek.njcC.j
(5) gek.·T·kgj l.nj alEuaqI
(xpm. ø k[ef.aj´ gek.·sEudN.pMtj)
(6) dpjpN.njed·>pnjepH.jlCEÕ
r·cjektjak.Yar. K·kjacjlÐê$ajmà,´ pUgEump>lu pj f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj dHjlMihjea.nj´

v,;ÕcjkW.njtajgHj dHjlMihjmNihjgLÕ icjrâ Sg, ap:YkEu v,mf·kjpkwj aeK>cjr.mNihjtajgHj p:YkEue;·taj awEuaupjDupjkJu´
awEupercj;ÕcjkW.njkJu´ \dhtjlWhj ×W·kJutYu p:YkEue;·taj awEu×W·gHjr ;ÕE;ÕikjlÐêv,;ÕcjkW.nj bWYmqk.tj\mhjer.cjâ
p:YkEu;ÕcjkW.njmWYmWY p:Yar.pOutaj pãeT.·awEu eq.Yeq.Ye\b.Ye\b.YtYu v,gHj awEuqLÕcj´ v,gHj awEuqwjtYu pãeT.·
qJukEutLajkL· (^)mà, gW·SEuektj atiucjbWYqMwj$ajrâ

81
percjpãpY>awEu bWYlÐê$aj pOutaj qCIgLipjpãpY>lwj dN.YalEuaqIpN.njtaj TicjgW·awEu epcjcj mYWer.cjâ

Sg, p:YkEuedqkW.nj ×W·dM·cjb¡.Yti;.j eb.j;ÕcjmnjtMikJu´ kW.njmnjlCÕE p:YkEudN.YsiutjD>tjS.njgkU ;Õikjepcjtajmà,
KmIqcj tajkEu gek.· qM tj wutjb L.Y taj awE u× W·g LÕ ic jrâ p:YkEu edqtaj$ ajm à, ywjr alEu aqIp N.njtaj
f· kjpkwj aeK>cja r.mNih jmà, KmIqcjtaj Bu icj lupj sEu dN.elwj ×W ·râ gek.·qMtjw utj bL. Ytaj elwj dsEud s,
×W·râ Sg, p:YkEu;ÕcjkW.nj alEuaqItaj aupjDupjlwjepcjcjmà, atiucjv,t.l[Õic j alEuaqI´ qÒÕipjpN.njbM.
xkÒ#kW .njtaj fnj fkjgHj v,ÇÕcjkW.njtaj d,ducjdM·c j×W·râ
ywj r pOu taj qC I g Li p ja . ati uc j b Ju p ikÈcj lÐêgHj m à , qWkj g W· s uE d N. percjf · kjp kwj aeK>cj a r.mN ih j
p:YkEu;ÕcjkW.njmWYmWYgHj v,gHj sEudN.kEuer.â ek.njkW.njmW YmWY d,ducj/ucjtkj k:ÕipjTÒ,kJudHj´ rYkLaj mqunjtLtajgHj
tiv,taj d,ducjqJektjkJudHj´ ek.njkW,B.mWYtL d,duc jqPek.nj|bokJudHj q.jlEupOutaj sEudN.a.er.â v,gHj
Bui cjsE udN. kEu pOutajer.â r· cja.kEu ap:Yp ikÈcj et·m à, \dhtjlP.js EudN . percjf· kjpkwj aeK>cj ar.mNihj gHj
(1) KmIqcj (2) v,ezN.j;ÕcjkW.nj ×W·kEua.yuw¶i´ qIlw¶i (3) gek.·qMtjwutjbL.Y (4) aË.gxÕY (5) aË.B.
(6) gek.·mNihjqM.bC qM.kemL.njtaj mdHjrâ
tnjtolÐêak.Yar.tYu q.jlEu pOutaj pek.·\dhtjer.â tnjtolÐêak.Yar. bJu\pcj d,ducjf·kjpkwj
aeK>cjar.mNihjrâ xpm. ø ywjr ek.njcC.jv,|bomWYtL aeG.m·cjdM·cjB. d,ducjqPek.nj|bo kuek.njpN.njbM.mà,
mimek.njcC.jkJu´ aË.B. p:YkEuB.ebÐ.njlikjkJu´ ek.·v,qÒajtYu K[pjskEuKmIqcjeku.· gek.·qMtjwutjbL.Ytaj
pÐÕinjT½,kEu xkÒ#kW.njgW·râ ×UkEuv,ezN.j;ÕcjkW.nj a.yuw¶i´ qIlw¶itajkJu KmIqcjtajkJu qWkjgW·kEu\dhtjDRuihj
kuxkÒ# qWkjgW·pÐÕinjkEuv,t.l[Õicj qÒÕipjtmjdpjpN.njbM.tajrâ bWYmgLÕicj k:ÕipjqÒÕipjkW.njgHj efkjdM·cjqÒÕipjpN.njt·tYu
hW·g·cjptuinjgbutj$aj dHjm.njrâ k.l dHjq.j$ajmà, KmIqcjkJu´ v,ezN.j;ÕcjkW.njtajkJu qWkjgW·a.SEugb
kuqÒÕipjpN.njgHj pMikjezN.jrâ ywjr ptuinjT½, kisËtaj$ajmà, qÒÕipjpN.njgHj qWkjgW·pY>t,eT.· gbutjwW·×W·râ ywjr
qÒÕipjtmjdpjgHj pY>t,eT.·mà, qWkjgW·qLÕcjpÐÕinj aqicjgbutj$aj qWkjgW·gL.YgL·cjtMi tNhjmWYpLnjgHj KmIqcj´ gek.·
qMtjwutjbL.Y´ aË.B.´ mimek.njcC.jtajgHj d,kelcjK[pjbË.tYu spjkEupRU$aj v·cjgW·siupja.ket.wj qÒÕipjgaupj
percjp v.pW Õic j;Õcj (|mÕi ²nyj pv.er,mHê,)gHj d,gs.nj pLnj râ
ywjr gbutj$aj liukjsiupja. kS·cjpWÕicj;ÕcjkJuelwj spjkEukisË$aj e;·tajqCitjdM·cj hW·ektjaerwj
kÐÕEdHjmà, v·cjgW·siupja.ket.wj aË.pRuicjkJu´ pRuicjtaj v·cjgW·siupja. #.njpRuicjmWYmWYkJu lkÒroaiutj p:YkEu;ÕcjlàÕcjet·
v·cjgW·siupja. pY:kEugek.·kulqmgà mWYmWYgHj eTkjkEu d,gË.njkJuer.cjâ lkÒroaiutj pRUddHj$aj mNihjtJgLÕicjmà,
alEu aqIpN. njtaj d,ektjkLÕcjaerwj dHj m.njer.cjâ
82
q.jluE qM.mcjmWY aeK>cjar.taj p>lupjer.â

p:YkEu a]k.ÇÕcjkW.njzku kisËf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtaj ktEudHjmà, qM.mcjmWY aeK>cjar.mNihjtaj
d,ekL.nj /iutj atiuc jbWYqMwj$ajrâ
(k) pek.·sMtjqmÐJ tcjncjmktEudHj

p:Y ar. pek.· pekwj sMtjqmÐJ spj kE utcjn cj aeK>cj ar.mN ih jm à, tcjn cj e;· d,;Õi kj epcjer.cj â
atiucjelMcj aË.pRuicjtaj sMtjqmÐJlkjqnjpRuicj 5W+H (What, Who, When, Where , Why and How)
taj d,;Õikjepcjer.cjâ hJubJumnjmà, ¤¤mum qun jm u kEu hlEuõ õtaj d,;Õikjepcjer.cjâ What gHj ×W·aDipP.yj
mudHjer.â Who gHj v,gHjf·kjpkwj aeK>cjar.´ v,gHj d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjer.â When hJumà,gHj
aKicjalEu´ sMtjtCYalEu´ gitualEu pWÕicjmUsitCYer.´ Where hJumà,gHj dN.YalEuer.´ kW.njalEu´ pWÕicjtiukjalEu´
pWÕicj;ÕcjlEu (ywjr ktEudHj p:Y|giÕpjpY:w>´ kW.njmWYmWYdN.Ymà, eqC.Y×UkW.nj/iutjalEu)´ Why wW· ×W·aDipP>yj muhiutjpRU
f·kjpkwj aeK>cjar.mNihj$aj ktEudHjer.taj p>lupjrâ lkÒroauitj How hJugHj bJudHjfaiutjgHj qWkjgW·eq.cj
kl,kEu eq.Yeq.Ye\b.Ye\b.Y mdHjrâ
qM. mcj m WY aeK>cja r.mN ih j gH j ywjr zku dH j dM · cj ek.nj kW . nj d ,du cj f· kjp kwj aeK>cja r.mN ih j mà ,
tcjncjtaj$ajgHj pek.·pekwj bWYmel.YqW. gW·m.njrâ nddHj xpm.mWYwW· ywjr v,;ÕcjkW.nj p:YkEuedqerwjqLÕcjk[.
d,ducjsk.aDm? p:YkEuqiucjdpjpN.njbM. p:YkEukW.njeK>z.mà, tcjncjqM.mcjmWY aeK>cjar. pek.·pekwj gW·m.njgHj
atiu cj bW YqMw jw W· râ
5W + H tcjncjgW·ncjm.nj
v,;ÕcjkW.nj edqpWÕicj;Õcjerwj qLÕcjk[.taj d,ducj
What (mudHj) sk.kemL.njaDm?´ mpÐ·kEu qiucjbdiupj´ dpjkM.cjdpj´
/·kjxmcjtaj mdHjrâ
qÒÕipjt·dpjKlr (31) ¤¤qÒÕipjbEum[ÕEewnjõõ gHjek.jektj
Who (v,gHj) ek.njkW.njeK>z.kEu kW.njziucjwutjdiuhjtaj mWYtCYmà,
mNihj (20) tLrâ
t·dpjKlr (31) $aj s×Ugitufwjrgiunj (7)m·kj sEukEu
When (aKicjlEu) lMÕhj gitusY (8)m·kj pWÕicjmWYgitu\pcj sk.dM·cjv,;Õcj
kW.njâ
t·dpjKlr (31)gHj ef[·lwjbdiupj mC,kW.njeK>z.
Where (dN.a
Y lEu) bNtjB.jtiucj ×UkEukW.nj ×W·lP.jqMwjk[.er.cjâ
zM.pjqN.s· iupjkLÕcj aKicjkvcjmà, gWicjefkjrYqpunjtaj
Why (muhuitj) lupjpnjp:YbdiupjtYu e;·tajpKiucjbdiupjer.cjâ
qÒÕipjt·dpjm[ÕEewnjwW· kEu$.amicj kuxkÒ#kW.njeK>z.tYu
How (bJulEu) qWkjgW·bepcjkEuek.njkW.nj mYWtCYmà, (10)tL qWkjgW·
pl·cjbsiupj$. ekL.njkemL.nj p:YkEubdiupje;·tajrâ

83
tupjtov·cjro pRUddHj atuicjK·kjacjlÐêet·r ywjrek.njkW.njtaj d,ducjsk. aDm?kJu´ p:YkEuedqlEudHjdHj

ek.njkW.njtaj d,ducjkEu ak·kjaeK>nj hW·mYWkEu bbWYDwjkJu´ v,|botaj d,ducjqPek.nj|bokJu´ ek.njkW.njtaj
d,ducj/ucjtkjkJu tcjncjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtajgHj pek.·pekwj sMtjqmÐJlwj eq.Yeq.Ye\b.Ye\b.Yviâ
(K) K[pjgNnjpek.·\dhtj
p: Y a r.pO u taj ekL . nj / i u t j lu p j e pY > bti u kj aeK>cj a r.mN i h j m à , d,pek.· \dhtj e r.cj â lÐêpercj
Dwj;.·hW·eqcj d,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj d,g·cjlupjepY>btiukjer.cjâ qM.mcjmWY aeK>cjar.mNihjtajwW·
qWkjgW·sEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj d,pÐitjk:hj´ d,K[pjskEu mNihjzkupetHjtajgHjer.cjâ
ywj r spjkEu percjf · kj pkwj aeK>cja r. ktEu dH jtYu d,BYa ti u cj mW YkW. nj mà , eTkjkEu d,K[pjb Ë. kE u
k[.jezN.ja.s.´ v,ezN.j;ÕcjkW.nj mNÕ·kEua.yuw¶i qIlw¶i´ d,kLtjK[pjs a]k.gek.· qMtjwutjbL.YtajkL.er.cjâ
ap: Y ar. K[pj sgH jm à , spj kE u percj d,duc j f· kj p kwj aeK>cja r.mNi h j ati u cj m WY kW . nj g Hj dN . Ya lEu etcjeTkj ´
dN. YalEu kEup Ruicj eTkj´ v,gHjp>lupj qWkjgW ·sEud N. mcjmWYek.njkW.njtajer.cj eTkjkE u d,K[pjbË .râ ywjr
ek.njkW.njtaj d,ducjsk.kemL.njaDm?mà, spjkEu d,ducjsk. q.j$aj hW·yajesHjkJu (w>) cCÕhjm,kemL.nj
qWkjgW·kligW·gHj kEu\dhtj kuxkÒ#kW.njtYu qWkjgW·hJukEu k:Õ ipjqÒÕipjt·dpjgHj gs.njm.njrâ q.jgHjhW·eqcj k[.jezN.jaË.
k:Õikjk:Õip jtYu qWkjgW·K[êlikj kuqÒÕipjtmjdpj qWkjgW ·sW·DwjS.nj;ê lÐêek.njkW.njtajrâ
qM.mcjmWY aeK>cjar.mNihjwW· ywjr kisËv,;ÕcjkW.njtaj d,ducjsk. aDm?$aj ek.njkW.njfaiutj
tupjsiutjmà, gL.YektjdN.YRucjgek.· qM.kemL.njgL,kwj (ILO)tuY nkEu tcjncjepcjcj qWkjgW·K[êpÐiÕnjlikj K[Õitjtj
pLÕ itjtjm .njgHj d,pek.·\dhtjrâ
ywj r mN ih j d,du cj f· kjp kwj aeK>cja r.mN i hj gH j ati uc jm WY kW. nj hW ·eqcj dHj pU g Eu mW Ym WY tLm à, kui p jkL. ai utj
d,a.K[pjskEu mimkel.ek.ed·w·qv,tajkL.tYu d,kEu\dhtj kuv,taj qWkjgW·gL.Y percjDwj;.·râ xpm.
ø ywjr v,|bom WY tL d,du cj qP ek.njqmÚ.mà , d,a.K[pjs kE u mi me;· kL. tu Y ywjr mim e;· taj kel.w· qe;·
taj esHj siutjg L.YpercjDwj;.·mà , pek.·\zhtjmNih jzkutYu eqà.·p>lupjepY>bti ukjm.njgHj d,kEu aRuJabcjer.cjâ
(g) qPquetqn´ gLÕikjgL.YlwjaSkj

qM .mcj mWY aeK>cj ar.mNi hjwW · aSkj n.n.q.j taj gjH d,tJlwjer.cjâ ywjr mikj gW· pÐÕi njT½, spjkEu
v,;ÕcjkW. njtaj d,ducj sk. aDm?mà , yMÕv,t.l[Õi cj dN. YRu cjgek.· qM .kemL. njgL ,kwjgH j d,tJ lwjer.cjâ
p: YkE u;Õcjb M.et·m à, spj kEu likjbsiup jRu cjg ek.· qM.kemL .nj gL, kwj gHj d,duc jp· kjb Hj´ d,ducj eT.·ekL·g Hj dHj m.njtY u´
ywjrlikjtajgHj pl·cjbsiupj p:YkEuRucjv,tajm.nj´ sutjlwjqJuyMÕ v,t.l[Õicjm.njmà, Kiuhjer.cjâ tcjncjt·$·
bWYm ;Õikjepcj gW·kligW·gH j d,qPquetqner.cjâ
kisËtcjncjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj SkjspjdM·cjkEu rYdpjek.njpN.njbM.tajtYu ywjr d,pÐÕinjT½,
bsiup j dpjpN .nj r,diuh jagNY (aer<Het.cjti ucj , ssj# .nK[êpj ) mà,´ yM ÕqÒÕip jpN .njezN. jkJ u´ dN. Ym· cjv,kJu d,tJlwj
K[Õi tj tj p L Õ i t j tj er.cj â k.lK[êli kj m à , yM Õ yM . kJ u ´ #.nj d M · c j kJ u d,K[êK[Õi tj tj p L Õ i tj tj tY u d,gL . Y m N i h j a Skj
K[Õi tjtjpLÕ itjtj kEu$.eTkjrâ
ywjr mikjgW·kEu$.pRuicj ku#.njpRuicjtajmà, d,lCtjlwj mgNnjfucj´ #.njpRuicjtajeTkjrâ #.njpRuicjtaj
×W·pMikjtcjncj pRuicjq.jlEutajgHjelwj d,tJlwjkJuer.cjâ p:YkEu#.njpRuicjgmLÕicj likjpRuicj´ erdIyEukEu eanjt.nitj
tajgHj aKnjk@ spjkE upRuicjv,;ÕcjkW.nj mu×W· gHj d,lCtjlwjeTkjrâ lCtj lwj K[Õitjtj pLÕitjtjmà, ywjK>r
d,kEuaRuJ abcj qWkjv,d,duc jf·kjp kwj aeK>cja r.mNi hjmà, e\p|p·cjer.cjâ
sk.nYkYn.n. p:Yar.mcjmWY aeK>cjar.mNihj

(k) K[êlikjbsiupj kugek.·sEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj
atiucjpÐÕinjT½,lwj p:YlÐêet·r ywjr spjkEud,ducjsk. kemL.njaDm?taj×W·mà, gek.·sEudN.gHj dHjgek.·
84
qM. kemL. njg L ,kwjtY u pRU taj $aj qW kj gW · si u pj d M· c jet· elM cj c jg H j d,gs.nja .er.cj â gek.·m cjm W Y aeK>cj
ar.mN i h jtaj g Hj gek.· v,kE u v,´ kemL. nj v,kE u v,tY u pOu taj d,kL , lwj kemL . njv,taj ai u QJ u er.cj â
gek.·ziucjK:.jebÒtjgL,kwj (kmÚ.<]kkje\KnJafWY²) wW· aDike;·taj r·cjs·cjkEuek.njT·cj d,ducjrpjlwjkEu gbutj
percj;ÕcjkW.njtajer.cjâ mWYaKicjDwj qWkjv,d,BY ×UkEuepY>pN.njet·elwj v,taj kEuaRuJabcj×W·râ
spj k E u aeK>cj a r.v,\bo t aj kE u ek.nj c C . j taj g H j ywj r pl· c j b si u p j $ .kE u gek.· k u l qmgà
percjef.aje\bwjmà,elwj Kiuhjrâ gek.·kulqmgàtajwW· nkEuelMcjcjv,tajgHj a.SEugbdM·cjkEu v,t.l[Õicj
alEuaqItajtYu a.tjmikjqWkjgW·ed·>kEu percjf·kjpkwj aeK>cjar. v,|botajgHj dHjm.njrâ spjkEu percj
;ÕcjkW.nj ap:Y;ÕcjbM. aKicjtCY$ajwW· ktokt.njm·cj n.n.q.jtYu v,t.l[Õicj kulqmgàtaj kLÕcjsiupjelMcjcjtYu
SEugb kueb.jpercj;ÕcjkW.nj dsEuds,tajkJu´ SEugb kugek.·ed·>pnjepH.jtaj dHjelpjrâ k.l v,t.l[Õicj
kulqmgàtaj kLÕcjSEugb kuq.j$ajmà, gek.·meScjspjtaj gW·pÐÕinjT½, spjkEuaeK>cjar.mNihj gW·m.njgHj
spjkEutcj ncj pek.·lwjgmLÕic jgHj d,bepcj kuv,tajer.cjâ
(K) K[êlikjbsiupj v,t.l[ÕicjkS·cjlÐê p:YalEuaqI
spjkEu percjd,ducjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj qWkjalu·mWYkW.njgHj pek.·\dhtjv,qkajtYu eTkjkEu
d,K[êpÐÕinjlikjkEu v,t.l[ÕicjkS·cjltU eTkjrâ qM.mcjmWY aeK>cjar.mNihjtajkJudHj´ v,mkLÕihjKLcj pY:kEu
;Õcj k W . nj kJ u d H j ´ aË . B.taj kJ u d H j du c j q zi u c j lÐê aeK>cj a r.mN i h j alu · kW . nj m W Y d,du c j f · kj p kwj taj g H j tY u
d,K[êznjlikjer.cjâ likjK[êlwj mUae\p.·tajgHj SEugb pvIpvpjv,qÒaj qWkjgW·dHjlikjmU KiuhjhjmWYgHj d,Buicjef[·bJurâ
likjtajgHj d,tupjsiutj qJuv,faiutjer.cjâ atiucjalu·mWYkW.nj SEulikjtaj$ajtYu tupjsiutj TpkjsMtjtYer.cjâ
likjwW· nkEubsiupj$. qÒÕipjwnjezN.j t.njy[ÕOkJudHj´ qÒÕ ipjdpjpN.nj r,edqagNYkJudHj nYluEsiupjm.njgHj d,qPlwj
quetqntY u d,pl·cj$.er.cj â likj tN,S.Ytajg Hj S.Y pÐitj vivtY u v·c jgW·si upja. v,mp>lupj f·kjp kwj
aeK>cj ar.mN ih j taj gH jelwj d,fnj znj er.cj â v,mp>lup j f·kj pkwja eK>cj a r.mN i hj taj gH j SE ud ,li kj g Hj tY u
ed·>eT.·kemL.nj f·kjpkwjeK>cjar.mNihj mpÐ·kEu sk.kemL.njaDm? bkjak·kj hW·mWYkEueqN.tjb½tjtajgHj
dHjm.njrâ likjwW· siupja.kS·cjlÐê ekW·ekW·tYu ×UlÐêet· esHjsMtjgLÕikjgL.Y dHjm.njrâ muhJuhJu ywjr aSkj×W·lÐêet·mà,
alEuaqIpN.njgHj mikjgW·sEudN. qikÉ.v,tajtYu kEuamicjbed·>elwj dHjm.njrâ
(g) kEupRuicj kuaË.pRuicj & #.njpRuicj

aË .pRu icj & #.njp Ruic jtajgHj sE udN. kEu percjf· kjpkwj aeK>cjar.mN ihjm .nj râ lMÕhjati ucj pOulCtj gW·m à,
alEu aqIpN.nj tajgHj sW·gRu lÐê#.njp RuicjekW ·er.cjâ ywjr pRuicjtitj a. mWYm WYq.jmà, kS·cj ¤¤enp[Itwjõõ
et·tJtYu kelcj ¤¤gduõõ ef[·ncjv,t.l[Õicj p:YedqgHj (w>) hJub[incj v,mp>lupj f·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj
dH j m.nj r â
p:YqN.· (2004) et· aeG.v,;ÕcjkW.nj p:Y;ÕcjmtjmlJutaj d,ducjpSYu|p·cj aDm?gHj hW·gW·cCÕhjm,elY
qWkjqCi#.njv,taj p:YkEu ¤¤e\mnJkunj,õõ gHj ×UkEu#.njpRuicjbL,/,gkUmnj Dm·kjT½, ×UkEubIbIqI TpjhJug,$.tYu
v,;ÕcjkW.njtajgjH kelcjgW·]qnjelY bNtjeTkj}kÕikjrâ »wW· gu$jfEupRuicjmnj mdHjrâ
Sg, ywjr kEupRuicj kuaË.pRuicj´ #.njpRuicjmà, qM.sEudN.percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj d,ducjqP
eanjt.b[êkEu aË.pRuicjtajer.cjâ ywjr pRUddHjgHj eScjspjdM·cjkEu qM.bCtajmà, gL.YncjkEuqM.bC kLÕihjKLcjmWYtLtYu
kEuhJumà, Kiuhjrâ erdIyuiwj (Radio) tajmà, e;·ektjrm[.cjtYu pUgEug·cjpÐitjrm[.cjgHjehcj d,qPeanjt.b[êer.cjâ
ywjr pRuicjtitja. p:Ymukjlikj eanjt.nitj ( Internet) kJu´ ×UkEu#.njpRuicjkJudHj´ ×UkEu#.njbL,rm[.cj
kJudHj´ v,t.l[Õicj ×UkEuenb[Itwjetaj tJDwY>gHjtYu qWkjgW·gLÕikjgL.Ye;·tajgHj bdHjkEukemL.njrâ b[incjv,t.l[Õicj
kS·cjqMwjelwj dHjelpjrâ v,t.l[Õicj kS·cjqMwjtaj d,ducjb[ikLÕcj gLÕicjkEualnjmà, percjf·kjpkwj aeK>cj
ar.mNih jgjH dHjed·>a.m.njrâ

85
qtÐi´ b[tiÐ v.$jpv. qM.sEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj

qM.sEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjtajwW· qWkjgW·mcjmWY aeK>cjar.mNihjgHj efkjdM·cj hW·gW·râ
qtÐid,×W· d,g·cj qk.râ Sg, d,;Õihjekkj bWYmel.njrâ kemL.njsEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj
sEukEu gW·siupjtrogHj d,ekL.njkemL.nj qipjqipjgLipjpjrâ v,t.l[Õicj alEuaqIqÒÕipjpN.nj ×UdpjpN.njtaj v·cjhW·gW·
tJsutj zkuzkugHj d,mcjmWYrâ zM.pjar.sEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj qM.mcjmWY aeK>cjar.mNihjt·
d,p>lupj gttWÕE hW·eqcjrâ aDik d,snjdkjelpj´ d,kEunYkYelpjehcjrâ ywjr v,;ÕcjkW.njtaj tJgW·#.njgL·cj
qWkjgW·mcjmWY aeK>cjar.mNihjv,taj qWkjgW·gL.YDwj;.·mà, zkuv,taj v,tajpetHjtYu lupjepY>btiukjelpjer.cjâ
v,taj gW·lupjepY>btiukjelpj´ gL·cjtroeqà.·;.·\p´ v·cjgW·gW· epY>a·cjzN,gHj ×UkEuqM.mcjmWY aeK>cjar.mNihj d,kEu
aRuJabcjer.cjâ p:YkEuv,sEudN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgHj qtiÐb[tÐi d,;Õikjepcj qM,hW·eqcj k:hjd,
ekkj´ priy.Yelwj d,KiuhjkJuer.cjâ
86
nigJu
zM. pjmN ihjt ·wW· qWk jgW·mcjmWYT ic jd wja . aeK>cja r.zkuzku epcjc jm.njgjH
likjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWYgjH d,bjHsMtjqmÐJlwjeTkjrâ
qWkjgW·pãprajkEu v,hW·tJ$Jt· mWYaS·cjpLnjgjHelwj ×W·pMikjrâ zM.pjgW·SEuv.tjektj
percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjt·gjHelwj tJkuEzkukJudjH´ hW·tJkJudjH d,BiucjkEu
\zhtjRJubcjtYu qWkjgW·djHnYkY gL·cj;.njDwj;.·gjHelwj d,ptitj\zhtjeTkjrâ
ywjrSEugbkEu percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgjH RJubcjm.njm·cjfiuhj gWicjefkj

alEuaqIt· kEuduhj´ qPqNtYu qPeT.·mzZ[hjmà, mWYtYCmWYaKicjwW· alnjzkuelwj
siupjkLÕcjm.njrâ alEau qIfk
· pj kwj aeK>cjar.mNhi jt·gjH mNihdj ,sW·´ d,ewcjpÌe$.cjhugJ jH
qWkjpMikjsuitje;·t·mà, v,qA.cjlEumWYmH e;·kEutqiukj (K[mj,q.) hW· eqcjrâ hiutj×U
kEuektjm.nj´ bËm.njtYu p·cjdM·cjkEu alEuaqIt· gW·m·cjkL.kJuelwj aKicjkEuektj
hW·m.njmà, zkugjH djHa.qN&f[Õnj (q.,ek.cj) alEuaqIt·râ
hiutjgjHr p:Ypercjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgjH nzkuzku djHv,d,ducjf·kjpkwj

hW·eqcjkJuelwj p>lupjnddjH v,qkjqI´ v,RJubcjmà, qWkjgW·pl·cjlikj ptuinjgbutj
(tuicj]k.,s.) gjH ×W·pMikjrâ ptuinjkEugek.· eScjspjkEu kulqmgàt·mà, v,gjHptuinj
lwjer.hJugjH pNÕkjlwj bWYetMcjtYu qWkjzkugjH a×Ðr.yj hW·mYWrâ
p:YeqN.wjxpedqzuicj kMinj;ÕcjwW· qWkjgW·eRHjeqHjmcjmWY aeK>cjar.mNihjlMÕinjgjH d,
K[êp[, Dm·kjT½, kL,kL,f:,f:, m.njrâ »$·wW· tcjkisËezN.jaiutjrâ qWkjkemL.nj
$·pLnjelwj zM.pjmNihj m×W·kEut.l[Õicj gË.njBiucjekL.nj eTkjer.cjgjH mikjgW·kEu$.
kqpjrâ
tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj

Ðnja eK>cj
eK>cjaar.mN
r.mNi h
i hj j p : Y p:; Õcj
Y ; Õcj
m njm nj
87
yMÕ kW .nj & ;Õcj& pWi Õ cj ; Õcj & r,gmL Õ ic j
elMcj B.q.mnj kW.B.q.bM
njgmLÕicj (B.q.mnj
. )
1â kW.njh·g·> h·g·ek[,rW.
2â kW.nj klaj kel.<ek[,rW.
3â kW.njdËitjtiucj kiu,miucjek[,rW.
4â kW.njB. ek[.cj, rW.
5â kW.njRutjt·cj a.yuet.cjek[,rW.
6â kW.njkunjdunj kWmj,dU,ek[,rW.
7â k.njp ·kjøm[.cjkel k·ep>kjø|mÕicjkel,
8â ÇÕcj\zpjbu q·\fêzrpj|mÕiÁ
9â ÇÕcjeK>z. eK>z.|mÕiÁ
10â kW.njtMitotkj tiu,tkjrW. qsjek[,rW.
11â kW.njw>kWo ep>kjpcjkW cj,ek[,rW.
12â kW.njy·cjerwj rcj,rYek[,rW.
13â kW.njScjgU ScjkU,ek[,rW.
14â kW.njkajlàÕtj kul.,kutjek[,rW.
15â kW.njddnjeK[tj wyjqWn jeK[.cj,ek[,rW.
16â ;ÕcjlMÕicj lmiucj,|mÕiÁ
17â ;Õcjmuhj;Õcj mud·u|mÕiÁ
18â kW .njlH. kWmjlH. ek[,rW.
19â pWÕicj;Õcjk·}kikj ek.<kritj|mÕiÁnyj
20â pWÕicj;Õcjpl·kj pel.kj|mÕiÁnyj
21â kW.nj(biuljK[Õpj)´ pWÕicj;Õcje]qcj biuljK[ÕpjrW.´ q·l[cj|mÕiÁ nyj
22â pWÕicj;Õcjek.njhinj kWmjhinj,|mÕiÁnyj (q{mj,\pvj)
23â n.njq.mj nm<jsmj, (q{mj,\pvj)
24â mwjenwj miu,nY (q{mj,\pvj)
25â elnjeK lcj,eK (q{mj,\pvj)
26â m>cj p>nj miucj,pnj (q{mj,\pvj)
27â k[.cjtu mj k[Õicj,t·u (q{mj,\pvj)
28â t.K[I li tj t.K[Jlitj (q{mj,\pvj)
29â m.cjl· cj miucj,el.cj, (q{mj,\pvj)
30â q.njet.tjlU SnjtWnj²lU (q{mj,\pvj)
31â t.eq.tjfunj t.SWtjfunj (q{mj,\pvj)
32â m.cj tumj miucj,t·u (q{mj,\pvj)
33â m>cjfumj miucj,funj (q{mj,\pvj)
34â r,tnq³ tnqá.rJ tiucj,
35â tWÕEr,kercj krcj\pvjnyj
36â pWÕicj;Õcjp·cj ep>cj|mÕiÁnyj
37â pWÕicj;Õcjk[.j\mhj k[Õikjmer.|mÕiÁnyj
38â kW.njm.nja·cj m.njea.cjek[,rW.
39â kW.njw>njB·cjRuElunj wmj<eB.cjRui,lu· (q{mj,\pvj)
40â kW.njm.cjh .nj miucj,hnj (q{mj,\pvj)
88
yMÕ kW.nj&;Õcj&pWiÕ cj; Õcj&r,gmL Õ icj
njgmLÕicj (B.q.mnj
. )
41â ;Õcjerwj er,£mi²

42â kW.njkluicjb¡wj kluicjped>ek[,rW.
43â kW.njacjeKwj a·KYek[,rW.
35â kW.njkajbinj ek.<Binj,ek[,rW.
36â kW.njkajp·kj ek.<ep>kjek[,rW.
37â kW.njkajpluicj ek.<pluicj,ek[,rW.
38â pWiÕcj;Õcjkaj]kikj ek.<kritj£mi²nyj
39â kW.njmh.(mCEÕ) kb[.ek[,rW.
40â kW.njtMajekNcj em.<kncj ek[,rW.
41â kW.njtMi rW. qsj
42â kW. njso gl. s.glyjek[,rW.
43â kW.njzJuq.Y su·n·²q.ek[,rW.
44â kW.njkajléicj ek.<léicjek[,rW.
45â kW.nj\m·cj Ber.cj,ek[,rW.
46â kW.nj\m·cje;.tj Ber.cj,cyjek[,rW.
47â kW.nj;Õcjfinj dunjfJek[,rW.
48â kW.nj×ucjTucj tU,e\m.cj ,ek[,rW.
ew>h.aS·cjp N .njg mL Õ icj

njgmLÕicj (B.q.mnj
. )
1â gxÕpjqÒÕipjbiulj biuljmHê,K[Õpj
2â du ø qkiupjbiulej zN.j du ø biuljmHê,}kJ,
3â qkiupjtmjdpj tpjrcj,mHê,
4â qkiupjbiulj biuljmHê,
5â qkiupjbiuljezN.j biuljmHê,}kJ,

89
ew>h.kL.Yl wj B.q.gmLiÕcj
elMcj B.q.mnj B.q.bM.
(1) sk.kemL.njaDm? aDm?lupja.,ep,

(2) percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj lU²aKWcj<aer,K[iÕ,ef.kj\Kcj,
(3) likjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj lU²aKWcj<aer, e]k\c.s.tmj,
(4) gek.·qM.kemL.njgL,kwj kmÚ.<alupjqm.,afWY²
(5) as.·aeK>cjar.mNihj lU²aKWcj<aer,s·×énj,
(6) mcjmWYaeK>cjar.mNihj lU²aKWcj<aer, k.kWyjes.cj<eRH.kj\Kcj,
(7) eqN.wjxpedqzuicj pkcjrcj;Õcj&dkjpÐnj;Õcj fWY²svj,aupjK[Õpjpu·ae\KK·xped
(8) likjkqukj s.K[Õpj
(9) percjkemL.nj&elMcjkemL.nj sJm·kinj,
(10) pkJupr.pj&lWpjpkJu a]kmj,fkj
(11) aeK>cjbL,/,titj×UkEu percjkelcjektj en.kje]k.cj,\pnj¹ xpedar aer,yUmémH
aerwj pRUtYukLÕcj nkEueqN.wjxped kcj,lWtjKWcj<
likjniQYgmLÕci j
- Campaign Journal For Human Rights Of All Ethnic Nationalities in Burma
(Burma Digest)
- No Land to Farm (HURFOM)
- Journal of Constitutional Affairs (BLC)
- Universal Declaration of Human Rights
- Shan Herald Agency for News
- Human Rights Manual (HREIB) (lUaKWcj<aer,lkjsWY)
- Guiding Satr (qN·cjtiucj)
- aiucjayjaiu en.kjSkjtWYs.KW[njlä.m[.,

Human Rights Deferder

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Human Rights Deferder

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

lik jk Np je sN.

gek.·dkjpÐnj aeK>cjar.mNihj p:Y;Õcjmnj

tkj] t,pÐ itj × U

G.P.O. Box 2237

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

aKnj (1) as.·aeK>cjar.mNihj alu·liukjmWY 9

aKnj (2) percjf·kjpkwj aeK>cjar.miNhj ap:Y;Õcjmnj 26

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

aKnj (3) percjv,;ÕcjkW.njtaj d,ducjeS.·elcj 40

aKnj (4) eqN.wjxpedqzuicj spjkEupkcjrcj eku.· percjaeK>cjar.mNihj;ÕcjbM. 52

aKnj (5) nYkYsuEdN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicj 61

(K) aS·cjKRuicj´ pWiÕcj;Õcj´ edqkW.nj

aKnj (6) aluEzku nYkYgW·suEdN. percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihj 72

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

aeK>cjar.mNihjwW· hW·RuY ar·cjsN.·f[Õnj` gkU` q.qn.erHjeqHj` percj;ÕcjkW.nj` percjmNihj` kUK[pj`

aeK>cjar.mNihjgHj v,lEumWYmH aeK>cjqJeb½.wjektj$.hMY` aeK>cjar. mp>kLÕcj ×UqL,gwjgNomNihjmWYgHj

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

elMcjkemL.nj aeK>cjar.mNihj gW·qLÕcjtuinjgHj aeK>cjar.mNihjtajwW· K[êDzkjT/,sutj p:YeqN.wjDwjxped

likjlel.cjtr, aeK>cjar.mNihj alu·luikjmWYgHj aeK>cjar.ek.nj;Õcj` aeK>cjar. percj;ÕcjkW.nj`

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

piudj (3) â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×·WaeK>cjar. qWkjg[Õicjto´ qWkjbL,/,qL,pW,´ quJqWkjkligW· percjguJkLÕJ

piudj (5) â â `}yopUguEluEmWYmH hW·d,ducjp[Yp[.·´ hW·d,ducjSkjeS.·& kuEduhjd$j nnYmDznjqÒ.tj (w>) nnYhW·gpjwj

piudj (7) â â zM.pjmNihjaiuQuJt·gHj m¡,dHj kS·cjtupjqMhjv,qÒa j p:YbWÕicjeqN.wjxpedtuY }yopercjp:ÕEp:Õikjpã\K.

piudj (9) â â }yopUguEluEmWYmH hW·d,ducjrpjekLcj´ hW·d,ducj}k’icjp:YqCis.tj´ quJhW·d,ducj bkjb¡oekL· ×UkuE;ÕcjkW.nj

piudj (10) â â zM.pjmNihjauiQuJ spjkuEpercj aeK>cjar.zkugmLÕicjgHjkuEdHj´ spjkuE percjwtjt.l[Õicj zkugmLÕicj

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

piudj (13) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjar. qWkja.kLÕcjkW.jtro quJqWkjm·cjs·cjtnjto ap:YbWÕicj

piudj (14) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ tNh jnbL,titj×UkuE a×Ðr.YYBYd$j mDznjqh.qIt·m.nj´ m¡,×W·aeK>cjar.

piudj (15) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjar. kligW· ddHjek.njgkU p:YkMinj;ÕcjmWYmWYer.cj~

piudj (16) â â (k) mNihj}tÕ·eku.·mNihj|bo v,a.yukjepcj awYsiupjt·auiQuJ gkU´ kMinj;Õcjz.ti´ B.q.

piudj (17) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjar. qWkjpiucj|pIpiunj\dpj nnYzku v,mWYtLDwjkuJ quJnnYmp·cj

piudj (18) â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjqL,pW, p:Yar.percjK[pj (percjK[pjscj\Kcj)´ p:Yar.percjDwjpetHj

piudj (19) â â zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjqL,pW, p:Yar. medpjgiucjlv.tjkuJ quJp:Yar. mhuJg, K[êSnjer.cj~

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

piudj (21) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ naluEzkukuJkuEdHj´ mWYkS·cj×Uv,sN, mducjRuYsHjpÐÕinjlwj nnYmqL,pW,t·gHjkuJkuEdHj

piudj (22) zM.pjmNihjauiQuJ hiutj×UmdHj ek.njv,;ÕcjliukjwW·gHjr m¡,×W·aeK>cjar. kligW· percjRu·gpj gyiucjlm[ÕJer.cj~

piudj (23) â â (k) zM.pjmNihjaiuQuJ tNhjnkligW· kemL.njkmitjm.njkuJ´ tNhjnRuYsHjkemL.nj atiucjpMikjS×¡

piudj (25) â â (k) zM.pjmNihjaiuQuJ zkueku.·qCikMinj tNhjndM·cjTtjyukj gW·dHjtqiukjk.y[m.nj´ m¡,×·W

piudj (26)â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,×W·aeK>cjar. qWkjktjebÐ.njpv.er.cj~ percjpv.wW· bWYmea.nj

piudj (27) â â (k) zM.pjmNihjauiQJu atiucjpMikjS×¡zku bWYmqL,pW, tNhjnp>lupj K[Idr.cj p:YpercjeynjqN.cj

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

piudj (29) â â (k) zM.pjmNihjauiQuJ m¡,mcjmWY wtjt.l[ÕicjkEu kukMinj;Õcj mfnjbdHjr·cjs·cjkuE percjezN.jem.wjtt

piudj (30) â â }yokMinj;ÕcjluEmWYkuEdHj´ }yomNihjk:ÕipjluEmWYkuEdHj´ }yopUguEluEmWYtLkuEdHj tNhjnp>lupj K[Idr.cj p:YkuEpercj

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

aeK>cjar. spjkEuek.nj;Õcj eku.· percj;ÕcjkW.njtajwW· gW·SuEektj Dm·kjT½,lwj p:Ylikjlel.cjtr,

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

likjkqukjtupjsuitj eScjkuEaeK>cjar. percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· eynjqN.cj

tcjp>lupj p:Ylikjkqukjtupjsuitj eScjkuEaeK>cjar. percjpuinj\dpj` percjmNihj eku.· eynjqN.cjtajwW·

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

likjpuidj×Ugek.·gL,kwj ptuinjT½,lwjq.j$ajgHj zM.pj;Õcjlupjlwj gek.·kulqmgàtaj d,edàtjbkj

qM.njgmLÕicj eku.· nYkY gW·ercjtLÕcjgmLÕci j

(2) puidjlikjp>lupjdM·cj p:Ylk

(3) ywjrgW·ducjsquicjmà, percjq.jluEtaj p>lupjkeuJ r.* buJ\pcjluE kut

(4) ywjrhW·gW·ducsj quicjm,à bu\J pcjq.jluE ktuEdHjzk

(5) kLÕcjzuJkpuikjd,puOtajtYu buJ\pcjq.jluE puOtajsuEdN.gW·gHj K[pjek.·DRuJ qIkLIv,qkaj×·WkuJh.* ekcjK[pjqIkLI

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

ef[·sW·dpjpN.nj eku.· percjf·kjpkwj aeK>cjar.mNihjgmLÕicj

(k) lCtjpRU percjsk.kemL.njaDm?

(K) lCtjpRU qWkjeqà.·qiucjdpjpN.njg,tYu bkj]qnjak·kj

(g) lCtjpRU percjf·kjpkwj eScjspjkEulicj

tkj ] t,×U gek.· d kj p Ðnj a eK>cj a r.mN i h j p : Y ; Õcj m nj

(G) lCtjpRU percjgsiutjgm[Õicj

dpjpN.njbM. eku.· kemL.njpiunj\dpj p:YedqgmLÕicj