Από την οθωμανική ουτοπία στη γενοκτονία

τροπολίτης Θεσσαλονί-
Τον Ιούλιο του
1908 οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης
έζησαν μοναδικές, απρόσμενες και αντιφατικές
στιγμές, όταν στην πόλη ξέσπασε το από τους ιστορι-
κούς αποκαλούμενο κίνημα, επανάσταση ή πραξικό-
πημα των Νεοτούρκων. Το Οθωμανικό Κομιτάτο ή
Επιτροπή για την Ένωση και την Πρόοδο είχε πλέον
υποχρεώσει τον σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ να προχω-
ρήσει στην εφαρμογή του συντάγματος του 1876. Το
αποκορύφωμα των πανηγυρισμών για το γεγονός αυ-
τό ήταν η ειρηνική είσοδος στην πόλη ελλήνων μακε-
δονομάχων, βούλγαρων κομιτατζήδων και ενόπλων
άλλων εθνικών ομάδων, ακόμη και ληστών.
Έτσι η Θεσσαλονίκη, που μέχρι την εποχή εκείνη
βρισκόταν
σε αναβρασμό λόγω των πολιτι-
κών δολοφονιών ανάμεσα σε Έλληνες και Βούλγα-
ρους, έμελλε αίφνης να δει συμφιλιωμένους όχι μόνο
τους λαούς και τις εθνότητες που ζούσαν εδώ αλλά
και σε ολόκληρη την οθωμανική αυτοκρατορία. Το
ίδιο όμως συνέβη και με τους αντάρτες, οι οποίοι μέ-
χρι την προηγούμενη μέρα πολεμούσαν με άσβεστο
μίσος στα βουνά και στους βάλτους της Κεντρικής και
της Δυτικής Μακεδονίας. Οι άνθρωποι αυτοί τώρα αγ-
κάλιαζαν ο ένας τον άλλο και πανηγύριζαν για την
αναγγελία της εφαρμογής του συντάγματος από τον
σουλτάνο! Έμπρακτη απόδειξη της συμφιλίωσης και
της ειρηνικής συνύπαρξής τους -στο πλαίσιο της συν-
ταγματικής πλέον οθωμανικής ουτοπίας- ήταν η πα-
ράδοση του οπλισμού τους. Τον δρόμο της αδελφο-
σύνης των λαών έδειξαν από την πρώτη ημέρα ο μη-
κης και ο πρόεδρος της τοπικής Βουλγαρι-
κής Επιτροπής, οι οποίοι μαζί με τον μουφτή αγκαλιά-
στηκαν και προέτρεψαν και τον λαό να πράξει το ίδιο.
Στο ίδιο πνεύμα απευθύνθηκε προς τους πολίτες ο εκ
των ηγετών του Κινήματος Εμβέρ μπέης, στην πλα-
τεία Ολύμπου, η οποία από τότε μετονομάστηκε σε
πλατεία Ελευθερίας: “Πολίτες! Σήμερα ο αυθαίρετος
ηγεμόνας τελείωσε, η κακή διακυβέρνηση δεν υπάρ-
χει πια. Είμαστε όλοι αδέλφια. Δεν υπάρχουν πια Βούλ-
γαροι, Έλληνες, Σέρβοι, Ρουμάνοι, εβραίοι, μουσουλ-
μάνοι. Κάτω από τον γαλανό ουρανό είμαστε όλοι
ίσοι, είμαστε όλοι περήφανοι που είμαστε Οθωμανοί!”
Και όμως, λίγο μετά την επικράτησή τους οι Νεότουρ-
κοι άρχισαν να διώκουν τους παράγοντες της ελληνι-
κής και της βουλγαρικής κοινότητας, για να ακολου-
θήσει η εφαρμογή ενός ευρύτερου σχεδίου εθνικών
εκκαθαρίσεων, η οποία κατέληξε στις γενοκτονίες
των Αρμενίων, των Ελλήνων και των Ασσυρίων.

Επιμέλεια αφιερώματος, κείμενο, Συνέντευξη: Άρθρα: Ανταπόκριση από την

συνέντευξη: Ιάκωβος Μιχαηλίδης Γιάννης Μέγας Κωνσταντινούπολη:
Στέλιος Κούκος Άγγελος Χοτζίδης Αλέξανδρος Μασσαβέτας
 26
Οδήγησε
σταδιακά σε
επιβάρυνση και
αφανισμό των
θρησκευτικών
μειονοτήτων της
οθωμανικής
αυτοκρατορίας, με
αποκορύφωμα τη
γενοκτονία των
Αρμενίων και τις
εθνικές
εκκαθαρίσεις των
ελληνικών
πληθυσμών της
Δυτικής Μικράς
Ασίας και του
Πόντου την
περίοδο 1914-1922
1 ελληνικές
1. Χάρτης των Βαλκανίων
(1905).
2
Στα προπύλαια του
Διοικητηρίου και ενώπιον των
αρχών της πόλης και πλήθους
κόσμου ο Χιλμί πασάς διάβασε
το τηλεγράφημα του μεγάλου
βεζίρη για την εφαρμογή του
Συντάγματος. Από το βιβλίο του
Γιάννη Μέγα “Η επανάσταση
των Νεοτούρκων στη
Θεσσαλονίκη”, εκδόσεις
University Studio Press.
3
Ο μακεδονομάχος Απόστολος
Ματόπουλος από την
Αλεξάνδρεια Ημαθίας με τον
λοχαγό Χαλίλ Μπέη, συγγενή
τού εκ των πρωτεργατών του
κινήματος Εμβέρ μπέη
(επιστολικό δελτάριο).
4
Ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης.
Ιάκωβος Μιχαηλίδης
Πρόκειται για μία εθνικιστική κίνηση
Με τον κ. Ιάκωβο
Μιχαηλίδη, επίκουρο
καθηγητής Νεότερης και
Σύγχρονης Ιστορίας της
Φιλοσοφικής σχολής του
Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης, συζητήσαμε
τόσο για το ιστορικό πλαίσιο
μέσα στο οποίο εκδηλώνεται
το κίνημα των Νεοτούρκων
όσο και για τον χαρακτήρα
του.
πιπλέον μας έδωσε ιδιαί-
Ε τερα σαφείς απαντήσεις
για τις συνέπειες του κινή-
ματος στον ελληνισμό όπως και
άλλους λαούς της οθωμανικής
αυτοκρατορίας. Δεν παραλείψα-
με βεβαίως να αναφερθούμε στο
πρόσωπο του Μουσταφά Κεμάλ
(Ατατούρκ, δηλαδή εθνάρχη για
τους Τούρκους).
Το κίνημα των
Νεοτούρκων ξεσπά στις
23 Ιουλίου 1908, όταν η
ένοπλη φάση του
Μακεδονικού Αγώνα
βρίσκεται σε εξέλιξη.
Θέλετε να μας πείτε
λίγα λόγια για τις
πολιτικοστρατιωτικές
προσπάθειες στην
περιοχή λίγο πριν
ξεσπάσει το κίνημα;
Το κίνημα των Νεότουρκων ξέ-
σπασε μεσούσης της ένοπλης
φάσης του Μακεδονικού Αγώ-
να, όταν η ελληνική αντεπίθεση
στη Μακεδονία βρισκόταν σε εξέ-
λιξη και ο ελληνισμός είχε ανα-
καταλάβει τα περισσότερα από
τα ερείσματά του στην περιοχή,
ιδιαίτερα στη μεσαία και νότια
ζώνη της Μακεδονίας, απωθών-
τας βορειότερα τις βουλγαρικές
ανταρτικές ομάδες. Επρόκειτο
για σημαντική επιτυχία, αν ανα-
λογισθεί κανείς πως έως και το
1904 η επίσημη ελληνική κυβέρ-
νηση, για διάφορους λόγους,
ακολουθούσε την πολιτική της
“άψογης στάσης”, δηλαδή της
μη επίσημης εμπλοκής στις οθω-
μανικές υποθέσεις.
Και όσον αφορά την
ευρύτερη πολιτική
συγκυρία στη
Βαλκανική;
Οι αρχές του 20ού αιώνα ση-
2 ηγετική ομάδα
μαδεύτηκαν από την κορύφωση
του επιθετικού εθνικισμού που
σάρωσε σχεδόν όλες τις βαλκα-
νικές χώρες. Το αποτέλεσμα ήταν
να συγκρουσθούν οι “Μεγάλες
Ιδέες” των βαλκανικών λαών με-
ταξύ τους, προκαλώντας εκα-
τόμβες θυμάτων και κύματα προ-
σφύγων, που άλλαξαν τον χάρ-
τη της Βαλκανικής όχι μόνο σε
1
πολιτικό επίπεδο αλλά κυρίως
στο επίπεδο της κοινωνίας.
Αλλά και η ίδια η
Θεσσαλονίκη την εποχή
αυτή βρίσκεται σε
αναβρασμό με
εκατέρωθεν δολοφονίες
μεταξύ Ελλήνων και
Kυριακή 16.01.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ
Βουλγάρων...
Η Θεσσαλονίκη αποτελούσε
το μήλον της Έριδος ανάμεσα
σε Έλληνες και Βούλγαρους λό-
γω της εξαιρετικής γεωγραφι-
κής της θέσης. Ήταν η φυσική
πρωτεύουσα της μείζονος Μα-
κεδονίας και με την πλούσια εν-
δοχώρα της ήλεγχε τους δρό-
μους του εμπορίου τόσο από τη
Δύση προς την Ανατολή (Εγνα-
τία οδός) όσο και προς την Κεν-
τρική Ευρώπη.
Η ανάπτυξη των σιδηροδρό-
μων κατέστησε την πόλη ακόμη
σημαντικότερο διαμετακομιστι-
κό κέντρο. Το λιμάνι της παρου-
σίαζε αξιοσημείωτη εμπορική δρα-
στηριότητα, πλάι σε εκείνα της
Κωνσταντινούπολης και της Σμύρ-
νης. Την περίοδο αυτή η πόλη
ήταν γεμάτη πράκτορες κάθε βαλ-
κανικής χώρας αλλά και των Με-
γάλων Δυνάμεων, οι οποίοι προ-
σπαθούσαν, συχνά βίαια, να προ-
ωθήσουν τα εθνικά τους συμφέ-
ροντα.
Ποια ήταν η ηγετική
ομάδα των Νεοτούρκων
της Θεσσαλονίκης και
ποια ήταν η περιρρέουσα
ατμόσφαιρα στην πόλη,
μέσα στην οποία
αναπτύσσεται; Η
βρισκόταν εξαρχής σε
συνεννόηση με τις
λοιπές εθνικές
κοινότητες;
Όλα άρχισαν το 1889, όταν μια
ομάδα σπουδαστών στη Στρα-
τιωτική Ιατρική Σχολή της Κων-
σταντινούπολης προχώρησε στη
σύσταση μυστικής επαναστατι-
κής οργάνωσης με την επωνυ-
μία “Οθωμανικό Κομιτάτο Ένω-
σης”. Ο Αλβανός Ιμπραήμ Τέμο
αποτέλεσε την ψυχή της οργά-
νωσης αυτής. Σταδιακά η οργά-
νωση μαζικοποιήθηκε με την προ-
σχώρηση μελών σε όλη την Ευ-
ρώπη. Ταυτόχρονα στο εσωτερι-
κό της εμφανίσθηκαν δύο τάσεις.
Η μία, η φιλελεύθερη, είχε επι-
κεφαλής της τον πρίγκιπα Σαμ-
παχεντίν, ενώ η άλλη, η οποία
και τελικά επικράτησε, με εκφρα-
στή τον Αχμέτ Ριζά, ερωτοτρο-
πούσε με εθνικιστικές απόψεις.
Η οργάνωση της Θεσσαλονίκης
υπήρξε προϊόν διεργασιών που
ξεκίνησαν στα τέλη του 19ου αι-
ώνα και κορυφώθηκαν την πρώ-
τη δεκαετία του 20ού αιώνα. Οι
 MAKΕΔΟΝΙΑ Kυριακή 16.01.2011
Νεότουρκοι της πόλης, δυσαρε-
στημένοι από τη βαθμιαία εδαφι-
κή συρρίκνωση και την κοινωνι-
κή παρακμή της αυτοκρατορίας,
είχαν ως βασικό τους αίτημα με-
τά το 1903 την ανατροπή του σουλ-
τάνου. Πρωταγωνιστικές προ-
σωπικότητες υπήρξαν ο Μεχμέτ
Ταλάτ, ο Αχμέτ Τζεβάλ και μετά
το 1906 ο Μουσταφά Κεμάλ. Βα-
σική δεξαμενή στρατολόγησης
μελών αποτέλεσε το 3ο οθωμα-
νικό σώμα στρατού, που έδρευε
στη Θεσσαλονίκη. Τον Σεπτέμ-
βριο του 1907 η οργάνωση της
Θεσσαλονίκης μετονομάσθηκε
σε “Οθωμανικό Κομιτάτο Προ-
όδου και Ένωσης”, μετά την υπο-
γραφή συμφωνίας με την αντί-
στοιχη εθνικιστική οργάνωση του
Αχμέτ Ριζά που έδρευε στο Πα-
ρίσι.
Οι Νεότουρκοι ήρθαν πράγ-
ματι σε επαφή με τις εθνικές κοι-
νότητες σε διάφορες πόλεις της
Μακεδονίας. Τόσο οι Έλληνες
όσο και οι Βούλγαροι ήταν χρή-
σιμοι, αφού αποτελούσαν εν δυ-
νάμει συμμάχους σε ενδεχόμε-
νη σύγκρουση με τον σουλτάνο,
ενώ παρείχαν την επίφαση της
μαζικότητας και της κοινωνικής
αποδοχής.
Πέρα από τη μη
εφαρμογή του τουρκικού
συντάγματος του 1876,
ποια είναι τα άλλα αίτια
και οι αφορμές για το
ξέσπασμα του
κινήματος;
Το κίνημα των Νεότουρκων εν-
τάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο
των μεταρρυθμίσεων εντός της
οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι
οποίες ξεκίνησαν το 1839 με την
έκδοση του Χάτι Σερίφ, συνεχί-
σθηκαν με την έκδοση του Χάτι
Χουμαγιούν το 1856 και κορυ-
φώθηκαν το 1876.
Σκοπός των μεταρρυθμίσεων
αυτών ήταν η διακοπή της απο-
σύνθεσης της οθωμανικής αυ-
τοκρατορίας με τη φιλελευθερο-
ποίηση του καθεστώτος και την
παραχώρηση δικαιωμάτων στις
μειονότητες που ζούσαν στο εσω-
τερικό της.
Πράγματι η αναστολή της εφαρ-
μογής του Συντάγματος του 1876
ευνόησε την εκδήλωση του νεο-
τουρκικού κινήματος, αλλά και
μια σειρά από άλλα θέματα, όπως
ο εδαφικός ακρωτηριασμός της
αυτοκρατορίας, πλήγωσαν το
γόητρο, ιδίως των στελεχών του
στρατού, επιταχύνοντας τις εξε-
λίξεις.
Την εποχή αυτή οι ιδεολογι-
κές ζυμώσεις στους κόλπους της
κυρίαρχης ελίτ των μουσουλμά-
νων Οθωμανών ενέτειναν τον
προβληματισμό σε σχέση με τον
γενικότερο προσανατολισμό της
αυτοκρατορίας, από την παρα-
μονή της ως πολυεθνικό μόρφω-
μα έως τη μετατροπή της σε εθνι-
3 Νομίζω πως η πιο χαρακτηρι-
κή εστία των απανταχού τουρκι-
κών πληθυσμών.
Ποια είναι τα κυριότερα
γεγονότα της
εκδήλωσης της
επανάστασης των
Νεοτούρκων;
Ως γενική παρατήρηση μπο-
ρούμε να πούμε πως το κίνημα
των Νεότουρκων ακολούθησε
μια περίοδο σοβαρής οικονομι-
κής κρίσης στην οθωμανική αυ-
τοκρατορία, με γενικά κακές χρο-
νιές παραγωγής και αντίξοες και-
ρικές συνθήκες, που ενίσχυσαν
τη μετανάστευση στον Νέο Κό-
σμο και αύξησαν τις τιμές σε βα-
σικά καταναλωτικά αγαθά. Οι ένο-
πλες εξελίξεις ξεκίνησαν τον Ιού-
νιο του 1908 με μια σειρά δολο-
φονιών διοικητικών και στρατιω-
τικών οργάνων πιστών στον σουλ-
τάνο από στελέχη του Νεοτουρ-
κικού Κομιτάτου και τη διενέρ-
γεια ανακρίσεων για τη διαλεύ-
κανση της υπόθεσης. Καθώς το
κουβάρι του μυστηρίου άρχισε
να ξετυλίγεται και να αποκαλύ-
πτεται η έκταση μιας συνωμο-
σίας που είχε εξαπλωθεί σχεδόν
σε ολόκληρη τη Μακεδονία, άν-
δρες του 3ου οθωμανικού σώ-
ματος στρατού στασίασαν στη
Ρέσνα στις 3 Ιουλίου 1908 και
σύντομα σε διάφορες μακεδονι-
κές πόλεις. Βασικό αίτημα ήταν
η επαναφορά του Συντάγματος
του 1876. Η νεοτουρκική επα-
νάσταση είχε πλέον εκδηλωθεί.
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου 1908 μά-
λιστα οι επαναστάτες είχαν επι-
κρατήσει σχεδόν σε όλες τις μα-
κεδονικές επαρχίες.
Είναι εντυπωσιακή η
άμεση αποδοχή του
κινήματος από όλες τις
εθνότητες και η
πραγματικά άμεση
συμφιλίωση μεταξύ τους,
ακόμη και των ανταρτών,
οι οποίοι κατέβηκαν στις
πόλεις και αγκαλιάζονταν
μεταξύ τους παραδίδοντας
και τον οπλισμό τους!
Θέλετε να μας
μεταφέρετε κάποιες από
τις σκηνές αυτές που
έζησε η Θεσσαλονίκη;
στική στιγμή είναι η αποκαλού-
μενη “Ημέρα Συμφιλίωσης”, στις
28 Ιουλίου 1908. Τα γεγονότα
τα περιγράφει γλαφυρά ο Γιάν-
νης Μέγας στην εξαιρετική με-
λέτη του “Η επανάσταση των Νε-
ότουρκων στη Θεσσαλονίκη”,
Θεσσαλονίκη, University Studio
Press, 2003. Με βάση το προ-
καθορισμένο πλάνο, έλληνες και
βούλγαροι αντάρτες κατέβηκαν
από τα βουνά, κατέθεσαν τα όπλα,
έφθασαν στην πλατεία Ελευθε-
ρίας, από εκεί στον Λευκό Πύρ-
γο, όπου πραγματοποιήθηκε γιορ-
τή.
Οι φωτογραφίες της εποχής
απεικονίζουν πρώην εχθρούς,
Έλληνες, Βούλγαρους και Τούρ-
κους, να δίνουν τα χέρια. Επρό-
κειτο για μια στιγμιαία ειδυλλια-
κή εικόνα, που σύντομα αποδείχ-
θηκε αυταπάτη.
Πώς τελειώνει για τους
λαούς της Βαλκανικής
αυτή η ονειρική
κατάσταση της
οθωμανικής ουτοπίας
των αρχών του εικοστού
αιώνα;
Πολύ σύντομα αποκαλύφθη-
κε ο πραγματικός χαρακτήρας
της νεοτουρκικής ιδεολογίας.
Αφού επικράτησαν οι Νεότουρ-
κοι και οι έλληνες και οι βούλγα-
ροι αντάρτες εγκατέλειψαν τα
βουνά, ακολούθησαν διώξεις
εναντίον προκρίτων της ελληνι-
κής και της βουλγαρικής κοινό-
τητας με το πρόσχημα της αντι-
καθεστωτικής δράσης. Την ίδια
περίοδο η αναταραχή στην Κρή-
τη και το ενωτικό κίνημα που δη-
μιουργήθηκε εκεί δυσχέρανε ακό-
μη περισσότερο τη θέση των
Ελλήνων της οθωμανι-
κής αυτοκρατορίας.
Έως το 1912 ο ελ-
ληνισμός επρό-
κειτο να περάσει
ακόμη τέσσερα
δύσκολα χρόνια,
καθώς οι διακη-
ρύξεις για παρα-
χώρηση δικαιω-
μάτων στις εθνι-
κές μειονότητες
σύντομα αποδείχ-
θηκαν κενό γράμ-
μα.
Ποιες ήταν οι
τελικές
επιπτώσεις για τον
ελληνισμό από τη
δράση των
Νεοτούρκων; Ήταν
ένα προοδευτικό
κίνημα ή μια κίνηση
εθνικιστική, όπως
την αποκαλεί ο
Νίκος Σβορώνος;
Επρόκειτο ξεκάθαρα
για μια εθνικιστική κίνη-
27
ση με βασικό της σύνθημα “Η
Τουρκία στους Τούρκους”. Οδή-
γησε σταδιακά στην επιβάρυνση
και τον αφανισμό των θρησκευ-
τικών μειονοτήτων της οθωμανι-
κής αυτοκρατορίας με αποκο-
ρύφωμα τη γενοκτονία των Αρ-
μενίων και τις εθνικές εκκαθαρί-
σεις των ελληνικών πληθυσμών
της Δυτικής Μικράς Ασίας και
του Πόντου την περίοδο 1914-
1922.
Έχουμε ταυτίσει τον
Μουσταφά Κεμάλ με
τους Νεότουρκους, αλλά
όπως φαίνεται δεν είχε
κάποια ξεχωριστή δράση,
ενώ αργότερα ήλθε και
σε αντίθεση με αυτούς.
Πώς ακριβώς έχουν τα
πράγματα;
Πράγματι, την περίοδο 1906-
1908 ο Μουσταφά Κεμάλ δεν
είχε στη δράση του νεοτουρκι-
κού κομιτάτου της Θεσσαλονί-
κης τον ρόλο που παλαιότερα
κάποιοι υποστήριζαν. Αυτό όμως
δεν σημαίνει πως δεν αποτέλε-
σε τη σημαντικότερη μορφή στην
οθωμανική και την τουρκική ιστο-
ρία τις πρώτες δεκαετίες του 20ού
αιώνα. Η προσωπική του ιδεολο-
γία δεν διέφερε σε τίποτε από τη
σκληρή εθνικιστική ιδεολογία των
Νεότουρκων.
Οποιεσδήποτε διαφοροποιήσεις
και αντιπαραθέσεις του ήταν κυ-
ρίως προσωπικού χαρακτήρα και
απηχούσαν ως επί το πλείστον
τη σύγκρουση για τη νομή της
εξουσίας. Ταυτόχρονα, τα αδιαμ-
φισβήτητα ηγετικά προσόντα του
σύντομα τον ανέδειξαν στην πρω-
ταγωνιστική μορφή του τουρκι-
κού εθνικού κινήματος. Οι Έλλη-
νες της Μικράς Ασίας
και του Πόντου
γνώρισαν από
πρώτο χέρι
τις τακτικές
εθνοκά-
θαρσης
που ακο-
λούθη-
σε.
4
 28
Με την
καθεστωτική
αλλαγή της 23ης
Ιουλίου 1908
εγκαινιάστηκε
τυπικά μία
περίοδος
πρωτοφανούς
ελευθερίας
έκφρασης και
συνάθροισης για
όλες τις εθνότητες
της οθωμανικής
αυτοκρατορίας
Του Άγγελου Α. Χοτζίδη
Ο Άγγελος Α. Χοτζίδης είναι
ιστορικός
1,2
Ομάδες πολιτών και
στρατιωτικών διαδηλώνουν στην
οδό Εγνατία και στην οδό 26ης
Οκτωβρίου.
3
Ο Ραχμί, μαζί με άλλα μέλη του
Κομιτάτου, διαβάζει την
ανακοίνωση αποκατάστασης του
Συντάγματος από το μπαλκόνι
της Λέσχης Θεσσαλονίκης και
συγχρόνως μετονομάζει την
πλατεία από Ολύμπου σε
Ελευθερίας. Οι φωτογραφίες
προέρχονται από το βιβλίο του
Γιάννη Μέγα “Η επανάσταση
των Νεοτούρκων στη
Θεσσαλονίκη”.
τη Θεσσαλονίκη πολιτικές
Σ και διπλωματικές εξελίξεις
οδήγησαν συλλόγους, κόμ-
ματα και κυρίως το ίδιο το Νεο-
τουρκικό Κομιτάτο στην οργάνω-
ση δημόσιων υπαίθριων συνα-
θροίσεων. Στις συναθροίσεις του
Κομιτάτου συμμετείχαν, άλλοτε
αυτοβούλως και άλλοτε ύστερα
από πίεση των Νεοτούρκων, μέ-
λη διαφόρων εθνοτήτων, όπως
Τούρκοι, Έλληνες, Εβραίοι, Ντον-
μέδες (εξισλαμισθέντες Εβραίοι
της Θεσσαλονίκης), Βούλγαροι,
Αλβανοί, Σέρβοι κ.ά.
Κατά τους πρώτους δέκα μή-
νες του νέου καθεστώτος σχε-
δόν όλες οι πληθυσμιακές ομά-
δες της Θεσσαλονίκης, αλλά και
της Μακεδονίας, συντάσσονταν
σε μεγάλο βαθμό με τις θέσεις
του Νεοτουρκικού Κομιτάτου έναν-
τι των διαφόρων πολιτικών και δι-
πλωματικών εξελίξεων. Όμως η
κατάσταση διαφοροποιήθηκε ρι-
ζικά αμέσως μετά την καταστολή
του κινήματος της αντεπανάστα-
σης που είχε ξεσπάσει στην Κων-
σταντινούπολη στις 12 Απριλίου
1909 και είχε απειλήσει με κατάρ-
ρευση το καθεστώς. Τότε οι Νεό-
τουρκοι υιοθέτησαν μια πολιτική
εξοθωμανισμού, αργότερα εκτουρ-
κισμού, κυρίως έναντι των χριστια-
νικών εθνοτήτων και των Αλβα-
νών.
Η επιλογή αυτή αντικατοπτριζό-
ταν και στην τακτική που ακολού-
θησε το Κομιτάτο κατά την οργά-
νωση δημόσιων υπαίθριων συνα-
θροίσεων, με σκοπό τον προσε-
ταιρισμό όσο το δυνατόν μεγαλύ-
τερου τμήματος της κοινής γνώ-
μης. Σε σχέση με την περίοδο πριν
από την αντεπανάσταση, η συμ-
μετοχή των διαφόρων πληθυσμια-
κών ομάδων στις συγκεντρώσεις
αυτές δεν ήταν πλέον ούτε μαζι-
κή ούτε αυθόρμητη, με αποτέλε-
σμα την αποστασιοποίηση κυρίως
των Ελλήνων, των Αλβανών αλλά
και μεγάλης μερίδας των Βουλ-
γάρων από το καθεστώς. Η πολι-
τική των Νεοτούρκων άλλαξε μό-
νο μετά την έναρξη του ιταλο-
τουρκικού πολέμου στις 29 Σε-
πτεμβρίου 1911. Τότε, με ορατό
τον κίνδυνο απώλειας αφρικανι-
κών εδαφών της αυτοκρατορίας
(Τριπολίτιδα και Κυρηναϊκή), οι
Νεότουρκοι έπαψαν να ασκούν
πιέσεις στους κατοίκους της Μα-
κεδονίας, προκειμένου αυτοί να
εκφράζουν δημόσια και κατά πα-
ραγγελία την υποστήριξή τους στο
καθεστώς.
Από την επανάσταση
έως την αντεπανάσταση
Η πρώτη μεγάλη δημόσια υπαί-
θρια συνάθροιση που οργάνω-
σαν οι Νεότουρκοι στη Θεσσαλο-
νίκη έλαβε χώρα την επομένη της
επανάστασης. Την Παρασκευή
24 Ιουλίου, στις 9 το πρωί, περί-
που 10.000 άτομα συγκεντρώθη-
καν μπροστά από το κονάκι (διοι-
Διαδηλώσεις στη
Θεσσαλονίκη
των Νεοτούρκων
κητήριο), όπου ο γενικός επιθεω-
ρητής των βιλαετίων της Μακε-
δονίας, Χουσεΐν Χιλμή πασάς, ανέ-
γνωσε τηλεγράφημα του μέγα βε-
ζίρη Σαΐντ πασά για την επαναφο-
ρά του Συντάγματος του 1876.
Αμέσως μετά το πλήθος πραγμα-
τοποίησε πορεία στους κεντρικούς
δρόμους της πόλης.
Στους εορτασμούς για την επα-
νάσταση, που συνεχίστηκαν για
εβδομάδες, συμμετείχαν και εκ-
δρομείς από άλλες πόλεις της αυ-
τοκρατορίας, όπως και από την
Ελλάδα, τη Βουλγαρία και τη Σερ-
βία. Έτσι, στις 2 Αυγούστου αφίχ-
θησαν ατμοπλοϊκώς από τον Βό-
λο 1.500 Έλληνες του Βόλου και
της Λάρισας, τους οποίους υπο-
δέχτηκε στο λιμάνι ο ντονμές δή-
μαρχος της Θεσσαλονίκης Οσμάν
Αντίλ μπέη, και στη συνέχεια με-
τέβησαν στο διοικητήριο. Επικε-
φαλής των εκδρομέων ήταν ο
πρώην πρόεδρος της Βουλής των
Ελλήνων Νικόλαος Γεωργιάδης.
Την Πέμπτη 10 Σεπτεμβρίου ανα-
1 σάρτηση της Βοσνίας-Ερζεγοβί-
μενόταν αντίστοιχη επίσκεψη 247
Βουλγάρων από τη Σόφια ύστερα
από πρόσκληση του Νεοτουρκι-
κού Κομιτάτου. Η επίσκεψη αυτή
προκάλεσε τότε την πρώτη διαδή-
λωση που έγινε ενάντια στη θέλη-
ση του νεότευκτου καθεστώτος.
Οι έλληνες σερβιτόροι της Θεσ-
σαλονίκης απείργησαν, επειδή,
όπως δήλωσαν, “δεν επιθυμούμε
να υπηρετήσουμε τους Βουλγά-
ρους με τους οποίους τόσον ελ-
ληνικόν αίμα μας χωρίζει”. Σύμ-
φωνα με τον Ανδρέα Παπαδια-
μαντόπουλο, γενικό πρόξενο της
Ελλάδας στη Θεσσαλονίκη, κά-
ποιος “θερμοκέφαλος” (επρόκει-
το για τον αποσπασμένο στο προ-
ξενείο αξιωματικό Αλέξανδρο Μα-
ζαράκη-Αινιάνα) έπεισε τους σερ-
βιτόρους να αποχωρήσουν, έως
τα μεσάνυκτα της Πέμπτης, από
τα ξενοδοχεία, τα εστιατόρια και
τα καφενεία που εργάζονταν και
“την πρωίαν καθ’ ομίλους μετά
σημαιών περιήρχοντο την πόλιν”.
Η εφημερίδα “Sabah” (Πρωία) έγρα-
Kυριακή 16.01.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ
ψε ότι “οι απεργοί γύριζαν στους
δρόμους με τη μουσική μπάντα
μπροστά”. Ο Μαζαράκης έγραψε
αργότερα στα απομνημονεύματά
του: “Ενέκρινα την στάσιν των,
διότι ήθελα γίνη αντίδρασις κατά
του πνεύματος που εκυρίευσε με-
τά το νεοτουρκικό κίνημα τους
έλληνας ιδίως αστούς και προκρί-
τους, ότι δηλαδή δεν υπήρχε πλέ-
ον ανάγκη καμμίας εθνικής εργα-
σίας. Πνεύμα το οποίον επικρα-
τούν θα εχαλάρωνεν επικινδύνως
το μόλις αφυπνισθέν ελληνικόν
φρόνημα”.
Δυόμισι μήνες μετά την επανά-
σταση, η ανακήρυξη της ανεξαρ-
τησίας της Βουλγαρίας και η προ-
νης από την Αυστροουγγαρία στις
5 και 6 Οκτωβρίου, αντίστοιχα,
προκάλεσαν την οργάνωση από
το Κομιτάτο διαδηλώσεων σε όλη
την αυτοκρατορία. Τότε οι Νεό-
τουρκοι, θέλοντας να αντιδρά-
σουν δυναμικά, οργάνωσαν και
ένα μποϊκοτάζ αυστριακών προ-
ϊόντων που διήρκεσε έως τα τέλη
Φεβρουαρίου του 1909. Στη Θεσ-
σαλονίκη όλες οι εθνότητες συμ-
μετείχαν στη συγκέντρωση που
πραγματοποιήθηκε το Σάββατο
10 Οκτωβρίου στο Πεδίον του Άρε-
ως, μπροστά από το κτίριο διοίκη-
σης του Γ’ Σώματος Στρατού. Ενώ-
πιον 12.000 συγκεντρωθέντων
εκφωνήθηκαν λόγοι στα τουρκι-
κά, ελληνικά, ισπανοεβραϊκά, αλ-
βανικά, βουλγαρικά, σερβικά, ρου-
μανικά και γαλλικά. Κύριος ομιλη-
τής ήταν ο Ραχμί μπέης, νεότουρ-
κος και μετέπειτα βουλευτής Θεσ-
σαλονίκης στο οθωμανικό κοινο-
βούλιο. Ο Ραχμί, με εξαιρετικά
μετριοπαθές ύφος και αποφεύ-
γοντας τις υπερβολές, αναφέρ-
θηκε στη μη τήρηση των όρων της
συνθήκης του Βερολίνου του 1878
από τη Βουλγαρία και την Αυστρο-
ουγγαρία και αρκέστηκε στη γενι-
κή αναφορά ότι “η κυβέρνηση, το
Κομιτάτο και το έθνος θα πράξουν
ό,τι επιβάλλει το καθήκον”.
Δημόσιες συναθροίσεις
μετά την αντεπανάσταση
Μετά τον Απρίλιο του 1909 οι
Νεότουρκοι προσπάθησαν, με αφορ-
μή κυρίως τις εξελίξεις στο Κρητι-
κό Ζήτημα, να συσπειρώσουν γύ-
ρω τους όλες τις εθνότητες της
Μακεδονίας. Το καλοκαίρι του
1909, αλλά κυρίως από τον Ιού-
νιο της επόμενης χρονιάς και έως
το φθινόπωρο του 1911 το Κομι-
τάτο οργάνωσε διαδηλώσεις κα-
τά του αγώνα των Ελλήνων της
Κρήτης για ένωση με την Ελλά-
δα. Μάλιστα, θέλοντας να οξύ-
νουν ακόμη περισσότερο το αν-
θελληνικό κλίμα, οι Νεότουρκοι
οργάνωσαν την ίδια περίοδο και
ένα μποϊκοτάζ κατά των ελληνι-
κών προϊόντων. Όπως ήταν φυ-
σικό, ύστερα από πιέσεις του Κο-
μιτάτου στις διαδηλώσεις αυτές
έπαιρναν μέρος και εκπρόσωποι
 MAKΕΔΟΝΙΑ Kυριακή 16.01.2011
των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης.
Όπως έγραψε ο Αβραάμ Μπενα-
ρόγια, ο ηγέτης της σοσιαλιστι-
κής οργάνωσης Φεντερασιόν: “Μό-
νο η μικρά Φεντερασιόν των Ισ-
ραηλιτών σοσιαλιστών ετόλμησε
εν ονόματι των δικαιωμάτων των
εθνοτήτων να διατυπώση την γνώ-
μην ότι ο Κρητικός λαός έχει το
δικαίωμα ν’ αποφασίση διά την
τύχην του και να απόσχη επιδει-
κτικώς του κατά παραγγελίαν συλ-
λαλητηρίου”. Ιδιαίτερη βαρύτητα
δόθηκε από τους Νεότουρκους
στη συμμετοχή Αλβανών στις δια-
δηλώσεις για την Κρήτη. Αυτό συ-
νέβη επειδή τότε υπήρχε στη Βό-
ρεια Αλβανία έντονη επαναστατι-
κή δραστηριότητα και το καθε-
στώς επιθυμούσε διακαώς να κεν-
τρίσει το ενδιαφέρον των μου-
σουλμάνων Αλβανών για την τύ-
χη των ομοθρήσκων τους της Κρή-
της. Χαρακτηριστική είναι η παρέ-
λαση-διαδήλωση 500 αλβανών
νεοσύλλεκτων του οθωμανικού
στρατού μπροστά από το γενικό
προξενείο της Ελλάδας στη Θεσ-
σαλονίκη (στο κτήριο όπου σήμε-
ρα στεγάζεται το Μουσείο Μακε-
δονικού Αγώνα) στις 29 Ιουνίου
1910. Οι νεοσύλλεκτοι είχαν οδη-
γηθεί εκεί από τους αξιωματικούς
τους, προκειμένου να βροντοφω-
νάξουν, εις επήκοον των ελλή-
νων διπλωματών αλλά και των Ελ-
λήνων της πόλης: “Δεν αφήνου-
με την Κρήτη, η Κρήτη είναι δική
μας!”
Από τη μεριά τους, και οι εκ-
πρόσωποι των εθνοτήτων της Θεσ-
σαλονίκης επέλεξαν, μετά τον Απρί-
λιο του 1909, την οργάνωση δια-
δηλώσεων για την προβολή δια-
φόρων αιτημάτων τους, τα οποία
αρκετές φορές έρχονταν σε αντί-
θεση με τα συμφέροντα άλλων
πληθυσμιακών ομάδων ή ακόμη
και των Νεοτούρκων.
Έτσι, το 1909 και το 1910 οι Έλ-
ληνες αντέδρασαν δυναμικά κα-
τά του σχεδίου νόμου που είχε τε-
θεί προς συζήτηση στο οθωμανι-
κό κοινοβούλιο σχετικά με το εκ-
κλησιαστικό και το εκπαιδευτικό
ζήτημα. Θεωρώντας ότι το νομο-
σχέδιο ευνοούσε τους Βούλγα-
ρους και αδικούσε τους Έλληνες
της Μακεδονίας, 3.000 άτομα συμ-
μετείχαν στη διαδήλωση που ορ-
γάνωσε ο δικηγόρος και τότε βου-
λευτής Σερρών Δημήτριος Δίγ-
κας στη Θεσσαλονίκη, στην πλα-
τεία Ελευθερίας, μπρο-
στά από το ξενοδοχείο
“Όλυμπος”, το πρωί
3 σιόν με τους τέκτονες προ-
της 5ης Σεπτεμβρίου
1909. Στο ίδιο μέρος
και με τον ίδιο αριθ-
μό συμμετεχόντων
πραγματοποιήθηκε νέα
συγκέντρωση δια-
μαρτυρίας την Κυρια-
κή 12 Ιουλίου 1910,
αμέσως μετά την ψή-
φιση του νόμου. Στη
συγκέντρωση, που
διήρκεσε μία ώρα, πα-
ρουσία του μητροπο-
λίτη Αλέξανδρου Β’
Ρηγόπουλου, εκφώ-
νησαν λόγους στα
τουρκικά ο εκδότης
της “Νέας Αλήθειας” Ιωάννης Κού-
σκουρας και στα ελληνικά ο δικη-
γόρος Ιωσήφ Αδαμίδης και ο ια-
τρός Δημήτριος Ρίζος.
Αξιοσημείωτη είναι και μια δια-
δήλωση που οργάνωσαν Εβραίοι
της Θεσσαλονίκης στα μέσα Σε-
πτεμβρίου 1911, διαμαρτυρόμε-
νοι για τα ανεπαρκή μέτρα που εί-
χαν λάβει οι αρχές κατά της επι-
δημίας χολέρας που είχε ξεσπά-
σει στη Μακεδονία. Αν και η δια-
δήλωση ήταν ειρηνική, αστυνομι-
κοί και στρατιώτες επενέβησαν
και συνέλαβαν αρκετούς διαδη-
λωτές, τους οποίους προφυλάκι-
σαν για τουλάχιστον δύο εβδομά-
δες. Όπως παρατήρησε ο βρετα-
νός πρόξενος στη Θεσσαλονίκη,
η αντίδραση των αρχών ήταν υπερ-
βολικά αυστηρή, συγκρινόμενη
μάλιστα με την επιείκεια που επέ-
δειξαν οι αρχές σε παρόμοια
διαδήλωση Τούρκων στο Μο-
ναστήρι.
Οι συγκεντρώσεις
της Φεντερασιόν
Εντυπωσιακές ήταν οι συγκεν-
τρώσεις που οργάνωνε αρχικά ο
Εργατικός Σύνδεσμος του Μπε-
ναρόγια και στη συνέχεια η Φεν-
τερασιόν. Στις δύο αυτές οργα-
νώσεις οφείλεται ο εορτασμός
της Πρωτομαγιάς στη Θεσσαλο-
νίκη τα έτη 1909 έως 1912 με τη
συμμετοχή χιλιάδων εργατών, κυ-
ρίως Εβραίων, αλλά και Βουλγά-
ρων και ελαχίστων Ελλήνων και
Τούρκων. Λίγο πριν από την τυπι-
κή σύσταση της Φεντερασιόν, ο
Σύνδεσμος του Μπεναρόγια και
άλλες επαγγελματικές ενώσεις
οργάνωσαν στη Θεσσαλονίκη, το
Σάββατο 19 Ιουνίου 1909, την πρώ-
τη διαδήλωση καθαρά πολιτικού
χαρακτήρα των συνδικαλιστικών
ενώσεων σε ολόκληρη την αυτο-
κρατορία. Η διαδήλωση πραγμα-
τοποιήθηκε με αφορμή τη συζή-
τηση στο οθωμανικό κοινοβούλιο
του νόμου περί απεργιών και σε
αυτή συμμετείχαν τουλάχιστον
5.000 εργάτες, ενώ εκφωνήθη-
καν λόγοι στα τουρκικά, εβραιοϊ-
σπανικά, βουλγαρικά και ελληνι-
κά. Η Φεντερασιόν, πιστή στις σο-
σιαλιστικές αρχές της και με αφορ-
μή τον ιταλοτουρκικό πόλεμο, ορ-
γάνωσε δύο συλλαλητήρια, κα-
ταγγέλλοντας την επεκτατική πο-
λιτική της Ιταλίας. Στο πρώτο από
αυτά, στις 10 Οκτωβρίου 1911,
συμμετείχαν 6.000 άτομα και στο
δεύτερο, στις 4 Νοεμβρίου, 10.000
άτομα.
Τέλος, ιδιαίτερη περίπτωση απο-
τελεί η διαδήλωση που έγινε με
αφορμή την εκτέλεση του κατα-
λανού παιδαγωγού, αναρχικού
και τέκτονα Francisco Ferrer στη
Βαρκελόνη. Ο Ferrer ήταν κρα-
τούμενος των ισπανικών αρχών
από τις 31 Αυγούστου 1909 και
ύστερα από μια δίκη-παρωδία εκτε-
λέστηκε στις 13 Οκτωβρίου. Οι
παρατυπίες στη δίκη και η εκτέλε-
σή του προκάλεσαν την αντίδρα-
ση της κοινής γνώμης, αλλά και
διαδηλώσεις στη Δυτική Ευρώπη
και τη Βόρεια Αμερική. Στη Θεσ-
σαλονίκη το απόγευμα της 23ης
Οκτωβρίου διαδήλωσαν περίπου
5.000 άτομα, κυρίως υποστηρι-
37
κτές της Φεντερασιόν, αλλά και
τέκτονες από τις στοές της πό-
λης. Αφού έκαναν πορεία στις κεν-
τρικές οδούς τραγουδώντας τον
ύμνο της Σοσιαλιστικής Διεθνούς
και κρατώντας ένα κόκκινο λάβα-
ρο, συγκεντρώθηκαν κοντά στον
Λευκό Πύργο, όπου εκφωνήθη-
καν λόγοι στα τουρκικά, γαλλικά,
βουλγαρικά και εβραιοϊσπανικά.
Όμως η σύμπραξη της Φεντερα-
κάλεσε την αντίδραση ορι-
σμένων μελών της, κυ-
ρίως Βουλγάρων, οι οποί-
οι δεν ήθελαν καμία εί-
δους συνεργασία με εκ-
προσώπους της αστικής
τάξης και γι’ αυτό απο-
χώρησαν από την οργά-
νωση. Μάλιστα ακόμη και
ο Μπεναρόγια απείχε από
αυτή τη διαδήλωση.
Συμπερασματικά μπο-
ρεί να αναφερθεί πως η
συμμετοχή των διαφό-
ρων πληθυσμιακών ομά-
δων της Θεσσαλονίκης
σε συγκεντρώσεις, δια-
δηλώσεις και συλλαλη-
τήρια της περιόδου δεί-
χνει ότι σχεδόν όλες τάχθηκαν
υπέρ της καθεστωτικής αλλα-
γής του 1908, συμφώνησαν με
την επιλογή των Νεοτούρκων για
το αντιαυστριακό μποϊκοτάζ και
συντάχθηκαν σε μεγάλο βαθμό
με αυτούς κατά το κίνημα της
αντεπανάστασης. Από την άλλη
όμως, οι επιλογές του Νεοτουρ-
κικού Κομιτάτου οδήγησαν τις
διεθνοτικές σχέσεις στη Μακε-
δονία σε μια φάση έντασης, αφού,
μετά τον Απρίλιο του 1909, μό-
νο οι Τούρκοι τάχθηκαν σε με-
γάλο βαθμό υπέρ του Κομιτά-
του σε πολλά ζητήματα όπως π.χ.
το Κρητικό.
1. Οι ημερομηνίες στο
κείμενο είναι με βάση το νέο
(Γρηγοριανό) ημερολόγιο.
 38
Στη Θεσσαλονίκη ο
λαός ξεχύθηκε στους
δρόμους ζητώντας,
ούτε λίγο ούτε πολύ,
την εκτέλεση του
σουλτάνου.
Η Θεσσαλονίκη
επιβεβαίωσε για ακόμη
μία φορά τον τίτλο της
ως το Λίκνο της
Ελευθερίας.
Του Γιάννη Μέγα
* Ο Γιάννης Μέγας είναι συγγραφέας
του βιβλίου “Η επανάσταση των
Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη”, που
κυκλοφορεί από τις εκδόσεις “University
Studio Press”.
1 λεγκτο εμφύλιο πόλεμο και την πιθανή πα-
Στις 15 Απριλίου οργανώθηκε στη
Θεσσαλονίκη τεράστιο συλλαλητήριο υπέρ
του Κομιτάτου με τη συμμετοχή Εβραίων,
Βουλγάρων, Ντονμέδων και Ελλήνων και
την προκλητική απουσία των
μουσουλμάνων. Στο συλλαλητήριο
προέτρεψαν τον λαό να συσπειρωθεί γύρω
από το Κομιτάτο και να οργανώσει ομάδες
κρούσης εθελοντών που θα συνόδευαν τον
τακτικό στρατό στην επίθεση για την
κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.
Η αντεπανάσταση του 1909
και η καθαίρεση
του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ
Στις 11 Απριλίου 1909 μονάδες του
1ου σώματος στρατού στην
Κωνσταντινούπολη, με παρότρυνση
του σουλτάνου και του ιερατικού
κατεστημένου, σήκωσαν ανταρσία και
κατευθύνθηκαν στην πλατεία της
Αγίας Σοφίας, μπροστά στο κτίριο της
βουλής, ζητώντας την παραίτηση της
κυβέρνησης και του προέδρου της
βουλής Aχμέτ Ριζά.
σουλτάνος επενέβη διορίζοντας
O νέα κυβέρνηση. Όταν τα νέα έφθα-
σαν στη Θεσσαλονίκη, η αντίδρα-
ση ήταν άμεση. Μέλη της κεντρικής επι-
τροπής του Κομιτάτου απευθύνθηκαν στον
διοικητή του 3ου σώματος στρατού Μαχ-
μούτ Σεφκέτ πασά, ζητώντας του να επέμ-
βει και να οργανώσει προσωπικά την κατά-
πνιξη της αντεπανάστασης. O Σεφκέτ, πα-
ρότι από τη φύση του ιδιαίτερα επιφυλακτι-
κός, δέχθηκε να συνεργαστεί με το Κομι-
τάτο και να αναλάβει την απελευθέρωση
της Κωνσταντινούπολης και την τιμωρία
των στασιαστών, φοβούμενος έναν ανεξέ-
ρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων.
O Σεφκέτ έπρεπε να επιλύσει ορισμένα
σοβαρά προβλήματα επιμελητείας, με κυ-
ριότερο τη χρηματοδότηση μιας στρατιωτι-
κής επιχείρησης, που περιελάμβανε τη με-
ταφορά 20.000 ανδρών με τον εξοπλισμό
τους, τη μεταφορά πυροβολικού και ιππι-
κού, τον επισιτισμό και τη στέγαση όλων
αυτών για άγνωστο χρονικό διάστημα. Ο
κύριος όγκος των χρημάτων προήλθε από
αδρές συνεισφορές επιχειρηματιών και
ιδιωτικών τραπεζών της Θεσσαλονίκης,
επιβεβαιώνοντας τις σχέσεις του Κομιτά-
του με τους οικονομικά ισχυρούς. Στις 16
Απριλίου άρχισαν να φθάνουν από την Κων-
σταντινούπολη σημαίνοντα στελέχη του
Κομιτάτου, όπως οι Ταλάτ, Τζαβίτ, Χουσεΐν
Τζαχίτ, Ραχμί και ο διοικητής του 1ου σώ-
ματος στρατού Μαχμούτ Μουχτάρ και από
την Ευρώπη οι στρατιωτικοί ακόλουθοι Εν-
βέρ, Aλή Φετχί και Χαφίζ Χακί, από τις πρε-
σβείες του Βερολίνου, του Παρισιού και
της Βιέννης αντίστοιχα.
Στις 17 Απριλίου ξεκίνησαν σιδηροδρο-
μικώς τα πρώτα τάγματα της 1ης μεραρ-
χίας για την Τσατάλζα, 43 χιλιόμετρα δυτι-
κά της Πόλης. Διοικητής του εκστρατευτι-
κού σώματος, που έμεινε γνωστό ως ο Στρα-
τός της Δράσης (Hareket Ordusu), ήταν ο
Χουσεΐν Χουσνού πασάς με επιτελάρχη
της 1ης μεραρχίας τον ταγματάρχη Μου-
σταφά Κεμάλ (μετέπειτα Κεμάλ Aτατούρκ)
και διοικητή του ιππικού της μεραρχίας τον
Ενβέρ μπέη. Στις 18 Απριλίου ξεκίνησαν
και τα πρώτα εθελοντικά τάγματα. Για πρώ-
τη φορά στην ιστορία του οθωμανικού στρα-
τού συμμετείχαν μαζικά Βούλγαροι, Εβραί-
οι και Έλληνες. Το σύνολο των εθελοντών
έφθασε τους 6.000. Το πιο ιδιόμορφο θέα-
μα ήταν αυτό των Εβραίων που βάδιζαν
προς τον σιδηροδρομικό σταθμό τραγου-
δώντας τον Ύμνο των Εθελοντών, όταν κα-
νείς τους ποτέ δεν είχε πιάσει τουφέκι.
Κατάληψη της Πόλης
Η κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη
ήταν ήδη εκρηκτική. Στις 19 Απριλίου ο
Χουσνού κατέλαβε τον Άγιο Στέφανο, δυτι-
κά της Πόλης, και ήταν πλέον κύριος των
επικοινωνιών κατά μήκος της σιδηροδρο-
μικής γραμμής. Ο διοικητής του 3ου σώ-
ματος στρατού Σεφκέτ πασάς αποφάσισε
να αναλάβει ο ίδιος την ηγεσία του εκστρα-
τευτικού σώματος, καθώς επιθυμούσε να
διευθετηθεί η όλη υπόθεση χωρίς αιματο-
χυσία, και το βράδυ της 20ής Απριλίου ανα-
χώρησε από τη Θεσσαλονίκη μαζί με το
επιτελείο του και με 1.000 χωροφύλακες
για την επιβολή της δημόσιας τάξης, όταν
θα καταλάμβανε την Πόλη. Αξίζει να ανα-
φερθεί ότι ο Σεφκέτ αντικατέστησε τον επι-
τελάρχη Mουσταφά Κεμάλ με τον Ενβέρ,
λόγω της βίαιης αντίδρασης του πρώτου
στην παρουσία αλλοφύλων στο στράτευ-
μα.
Στις 21 Απριλίου είχαν πλέον συγκεντρω-
θεί στην Τσατάλτζα 20.000 στρατιώτες και
εθελοντές. Μέσα στη νύχτα οι οπαδοί του
παλαιού καθεστώτος με τις οικογένειές
τους εγκατέλειψαν τρομοκρατημένοι την
πόλη με κάθε μεταφορικό μέσο. Στις 22
Απριλίου ο λαός της πρωτεύουσας απο-
ρούσε γιατί ο Στρατός της Δράσης παρέ-
μενε εκτός των τειχών. Η καθυστέρηση
της επέμβασης οφειλόταν κυρίως στο θέ-
μα της τύχης του σουλτάνου. O Σεφκέτ
Kυριακή 16.01.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ
αναγκάστηκε να εκδώσει διακήρυξη ότι
δεν σκόπευε να εκθρονίσει τον σουλτάνο,
αλλά μόνο να τιμωρήσει τους υποκινητές.
Τελικά στις 24 Απριλίου ο Στρατός της Δρά-
σης εισέβαλε στην πόλη. Η αντίσταση σε
ορισμένα στρατόπεδα ήταν βίαιη και ξέ-
σπασαν οδομαχίες. Στις οδομαχίες σκοτώ-
θηκε ο λοχαγός Ρωμύλος Σπαθάρης, ένας
από τους λίγους Έλληνες που υπηρετού-
σαν ως αξιωματικοί στον οθωμανικό στρα-
τό. Έως το βράδυ η Πόλη ήταν στα χέρια
του Σεφκέτ, που εγκαταστάθηκε στο υπουρ-
γείο Πολέμου και κήρυξε στρατιωτικό νό-
μο. Την επομένη προχώρησε στην κατάλη-
ψη του παλατιού χωρίς να συναντήσει την
παραμικρή αντίσταση. Ακολούθησαν εκα-
τοντάδες δημόσιοι απαγχονισμοί των υπο-
κινητών αλλά και ατόμων που είχαν προ-
ηγούμενα με το Κομιτάτο. Πιστοί συνεργά-
τες του σουλτάνου και μεγαλοεπιχειρημα-
τίες συνελήφθησαν και κλείστηκαν στα
υπόγεια του υπουργείου πολέμου, απ’ όπου
αφέθηκαν ελεύθεροι με αντάλλαγμα την
καταβολή χιλιάδων χρυσών τουρκικών λι-
ρών.
Στη Θεσσαλονίκη ο λαός ξεχύθηκε στους
δρόμους ζητώντας, ούτε λίγο ούτε πολύ,
την εκτέλεσή του σουλτάνου. Η Θεσσαλο-
νίκη επιβεβαίωσε για ακόμη μια φορά τον
τίτλο της ως το Λίκνο της Ελευθερίας. O
Σαμ Λεβή (Le Déclin du Croissant, Paris
1913) έγραψε: “O Σαλονικιός απολαμβάνει
την, χωρίς προηγούμενο, φήμη του υπερή-
φανου και του ανεξάρτητου. Σε ολόκληρη
την αυτοκρατορία οι πόρτες ανοίγουν μπρο-
στά του. Oι δημόσιοι υπάλληλοι τρέμουν,
όταν τους απευθύνει τον λόγο. O μύθος
φουντώνει και η λαϊκή μούσα υμνεί το θάρ-
ρος του”.
Εκθρόνιση και εξορία
του σουλτάνου στη Θεσσαλονίκη
Στις 27 Απριλίου ο Ταλάτ απέσπασε φετ-
βά (ιερατική γνωμάτευση) που κήρυττε έκ-
πτωτο το σουλτάνο. O φετβάς διαβιβάστη-
κε αμέσως στην εθνοσυνέλευση που ψήφι-
σε την εκθρόνιση του Χαμίτ και την ανάλη-
ψη του θρόνου από τον αδελφό του Ρεσάτ
με το όνομα Μεχμέτ E’. Το ίδιο βράδυ έφθα-
σε στο παλάτι μια μονάδα από τους “κυνη-
γούς” της Θεσσαλονίκης με επικεφαλής
τον Χουσεΐν Χουσνού πασά και τον λοχαγό
Aλή Φετχί. O Χουσνού ανακοίνωσε στον
σουλτάνο την εξορία του στη Θεσσαλονίκη
και ο τελευταίος τόσο σοκαρίστηκε που λι-
ποθύμησε στα χέρια του αρχιευνούχου
του. Στις δώδεκα τα μεσάνυχτα επιβιβά-
στηκαν σε έξι άμαξες ο ίδιος, τρεις σουλ-
τάνες, δύο από τους γιους του, τρεις κό-
ρες, τέσσερις οδαλίσκες, τέσσερις ευνού-
χοι και δέκα κυρίες του παλατιού και υπη-
ρέτες, σύνολο 27 άτομα. Oι άμαξες έφυ-
γαν για τον σιδηροδρομικό σταθμό. Χαρα-
κτηριστικό της απομόνωσης μέσα στην οποία
 MAKΕΔΟΝΙΑ Kυριακή 16.01.2011
Το τρένο έφθασε στη
Θεσσαλονίκη λίγο μετά
τα μεσάνυχτα της 28ης
Απριλίου. O σουλτάνος,
με τους δύο
αξιωματικούς που τον
συνόδευαν, μπήκε
αμέσως σε άμαξα και με
μεγάλη ταχύτητα
κατευθύνθηκε προς τη
βίλα Αλατίνι, που έμελλε
να γίνει η φυλακή του
για τα επόμενα τριάμισι
χρόνια.
4 5
2
Τάγμα βουλγάρων εθελοντών με τη
συμμετοχή των Σαντάνσκι, Πανίτσα και
Tσερνοπέεφ, όπου κατατάχθηκε και ο
Aβραάμ Μπεναρόγια. Oι Βούλγαροι
δημιούργησαν τέσσερα τάγματα με 1.200
εθελοντές.
3
Στις 27 Απριλίου επιτροπή της
εθνοσυνέλευσης, με επικεφαλής τον
στρατηγό Εσάτ πασά, τον Aρίφ Χικμέτ
πασά, τον βουλευτή Θεσσαλονίκης
Εμμανουέλ Καράσσο και τον Aρμένιο Aράμ
εφέντη, παρουσιάστηκε στο παλάτι και
ανακοίνωσε στον σουλτάνο την καθαίρεσή
του.
4
Την Παρασκευή 30 Απριλίου ο Σεφκέτ
πασάς προσήλθε για την προσευχή της
Παρασκευής, καβάλα στ’ άσπρο άλογο σαν
νέος βυζαντινός αυτοκράτορας, με το πλήθος
να ζητωκραυγάζει υπέρ τού μέχρι χθες
άγνωστου στρατιωτικού.
5
Δεξιά ο εντεταλμένος φρουρός του
σουλτάνου Αλή Φετχί και αριστερά ο Ενβέρ
μπέης, ένας από τους πρωτεργάτες της
επανάστασης.
ζούσε ο σουλτάνος ήταν ότι για πρώτη φορά
έβλεπε τον σταθμό και για πρώτη φορά επιβι-
βαζόταν στο αυτοκρατορικό βαγόνι που του
είχε δωρίσει η Εταιρεία Aνατολικών Σιδηρο-
δρόμων πριν από είκοσι χρόνια. Το τρένο
έφθασε στη Θεσσαλονίκη λίγο μετά τα μεσά-
νυχτα της 28ης Απριλίου. O σουλτάνος, με
τους δύο αξιωματικούς που τον συνόδευαν,
μπήκε αμέσως σε άμαξα και με μεγάλη ταχύ-
τητα κατευθύνθηκε προς τη βίλα Αλατίνι, που
έμελλε να γίνει η φυλακή του για τα επόμενα
τριάμισι χρόνια.
Η επιλογή της Θεσσαλονίκης σκόπευε
στο να εξασφαλίσει με κάθε τρόπο την απο-
μόνωση του σουλτάνου σε μια πόλη κάτω
2 τες και δυο άσπρες αγελάδες με τον αγε-
από τον πλήρη έλεγχο του Κομι-
τάτου. Τη φρούρηση του σουλτά-
νου ανέλαβε ο Aλή Φετχί. Τα κάγ-
κελα που περιτριγύριζαν τη βίλα
αντικαταστάθηκαν με τοίχο τριών
μέτρων. Στον σουλτάνο απαγορεύτηκαν οι
επισκέψεις, η ανάγνωση περιοδικών και
εφημερίδων και κάθε επαφή με τον έξω
κόσμο. Ο Φετχί έλαβε την εντολή να πείσει
τον σουλτάνο, με κάθε τρόπο, να αποκαλύ-
ψει και να επιστρέψει στο έθνος τους αμύ-
θητους θησαυρούς που είχε συσσωρεύσει
σε ξένες τράπεζες. Στο πλαίσιο αυτό ικα-
νοποίησαν πολλές από τις επιθυμίες του,
μεταφέροντας από την Πόλη πενήντα κό-
39
λαδάρη τους, για να έχει ο σουλτάνος φρέ-
σκα αυγά και γάλα. Έφεραν επίσης την
αγαπημένη του άσπρη γάτα Παμούκ και
τον γιγαντιαίο σκύλο του Aγίου Bερνάρ-
δου, καθώς και φρέσκες οδαλίσκες, δύο
ακόμη ευνούχους και τον προσωπικό του
γιατρό Aτίφ.
Οι θησαυροί του σουλτάνου
Πίσω στην Πόλη, ο δεύτερος ευνούχος,
Ναντίρ αγάς, κάτω από την απειλή της σπά-
θης, αποκάλυψε τον πολύπλοκο μηχανι-
σμό για το άνοιγμα του θησαυροφυλακίου
στο παλάτι, που στις 9 Μαΐου ανοίχθηκε
και αποκάλυψε έντεκα σακιά γεμάτα χρυ-
σές λίρες, αξίας πάνω από μισό εκατομμύ-
ριο τουρκικές λίρες, ράβδους χρυσού και
ασημιού, στοίβες πολύτιμων λίθων και κο-
σμημάτων, καθώς και πακέτα μετοχών.
Μεγαλύτερη αξία όμως είχε το μικρό ση-
μειωματάριο που κατέγραφε τα περιουσια-
κά του στοιχεία σε ξένες τράπεζες.
Τελικά ο σουλτάνος υπέκυψε και τον Ιού-
νιο του 1909 παρέδωσε στον Φετχί επιστο-
λές προς τη Deutsche Bank, την Crédit
Lyonnais και την Barclays Bank με οδηγίες
για τη μεταφορά των καταθέσεών του στη
Θεσσαλονίκη. Στα τέλη Ιουνίου έφθασαν
στη Θεσσαλονίκη υψηλά ιστάμενα διευθυν-
τικά στελέχη των τριών τραπεζών κομίζον-
τας ατσάλινα κιβώτια με τους θησαυρούς.
Παρουσία των τραπεζιτών και των αντίστοι-
χων γενικών προξένων άνοιξαν τα κιβώτια
και κατέγραψαν το περιεχόμενό τους: 16.000
μετοχές των σιδηρο-
3
δρόμων, χρεόγραφα,
τίτλοι ιδιοκτησίας ακινήτων και χρηματικά
ποσά που ξεπερνούσαν το ένα εκατομμύ-
ριο λίρες. Πού κατέληξαν οι θησαυροί αυ-
τοί ποτέ δεν ξεκαθαρίστηκε, φυσικά όμως
όχι στον δημόσιο κορβανά.
Την 17η Oκτωβρίου (π.η.) 1912, με επι-
κείμενη την πτώση της Θεσσαλονίκης, ο
Χαμίτ μεταφέρθηκε στην Πόλη με τη φυλα-
κίδα της γερμανικής πρεσβείας Loreley, με
συνοδό πάλι τον Aλή Φετχί.
 26
Οι Τούρκοι αισθάνονται τη Θεσσαλονίκη
οικεία. Η γλυκιά μελαγχολία και η
βαλκανική της ατμόσφαιρα τους
γοητεύουν, ταιριάζουν με το τόσο
μελαγχολικό ταμπεραμέντο τους. Πέραν
αυτής της αύρας, τους Τούρκους έλκει
στη Θεσσαλονίκη η συλλογική τους
μνήμη. Αισθάνονται πως εκεί βρίσκεται η
πρόσφατη ιστορία τους, οι ρίζες της
Τουρκικής Δημοκρατίας.
Κωνσταντινούπολη,
Αλέξανδρος Μασσαβέτας
πί αιώνες και μέχρι την ανταλλαγή των
Ε πληθυσμών, τη συντριπτική πλειοψηφία
της Θεσσαλονίκης αποτελούσαν οι εβραί-
οι που, εκδιωχθέντες από την Ισπανία, κατέ-
φυγαν στην οθωμανική επικράτεια (σεφαρδί-
τες). Είχαν στην πολιτιστική, οικονομική και κοι-
νωνική ζωή της βαρύτητα αντίστοιχη με των
Ελλήνων στη Σμύρνη της Μπελ Επόκ. Οι εβραί-
οι της Θεσσαλονίκης εξοντώθηκαν το 1943,
χωρίς δυστυχώς η πλειοψηφία να τους συν-
δράμει αποτελεσματικά.
Η ιστορία της Θεσσαλονίκης όμως περιλαμ-
βάνει μία ακόμη κοινότητα λησμονημένων
“άλλων”. Ο όρος “Τούρκοι της Θεσσαλονί-
κης” παραπλανεί: Η κοινότητα, περίπου το
20% - 30% του πληθυσμού, περιλάμβανε διά-
φορες εθνοτικές ομάδες μουσουλμάνων.
Πρώτος συνειρμός που η Θεσσαλονίκη ξυ-
πνά στο μυαλό του μέσου Τούρκου είναι “η γε-
νέτειρα του Ατατούρκ”, κάτι εύλογο σε μια κοι-
νωνία που πάσχει από άκρατη προσωπολα-
τρία. Οι τούρκοι επισκέπτες συρρέουν στο
“σπίτι του Ατατούρκ“, σήμερα τουρκικό προξε-
νείο. Οι κακές γλώσσες βέβαια σημειώνουν
πως δεν πρόκειται όντως για το πατρικό του
τούρκου εθνάρχη, που καταγόταν από οικογέ-
νεια μικροαστική με πενιχρά οικονομικά.
Η Θεσσαλονίκη έχει εγγραφεί στην Τουρκία
ως συνώνυμο του οθωμανικού εκσυγχρονι-
σμού και της πορείας από την πολυεθνική αυ-
τοκρατορία στο έθνος-κράτος. Στα τέλη του
19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού αποτελού-
σε την πέμπτη οθωμανική πόλη, μετά την Κων-
σταντινούπολη, το Κάιρο, τη Σμύρνη και τη Βα-
γδάτη. Παρά τον σχετικά μικρό τουρκικό πλη-
θυσμό απέκτησε δυσανάλογη βαρύτητα στην
πολιτική ζωή των Τούρκων. Πρόκειται για την
περίοδο των εθνικισμών, οπότε η πρόοδος
ταυτίστηκε με το εθνικό κράτος, τον εθνικισμό,
τον μιλιταρισμό και -αναπόφευκτα στην πολυε-
θνική περιοχή μας- την εθνοκάθαρση.
Ο “εκσυγχρονισμός”, ανέκαθεν νοητός ως
υιοθέτηση δυτικών προτύπων, αποτελεί σταθε-
ρά του τελευταίου οθωμανικού αιώνα. Η πρώ-
τη συστηματική προσπάθεια εκσυγχρονισμού
ανάγεται στην εποχή του μεταρρυθμιστή σουλ-
τάνου Μαχμούτ Β’, κατά τη βασιλεία του οποί-
ου ξέσπασε η ελληνική επανάσταση. Μετά το
σοκ της επιτυχούς κατάληξής της η Υψηλή
Πύλη αισθάνεται πιεστική την ανάγκη εξορθο-
λογισμού της διοίκησης. Ο Μαχμούτ σφαγιά-
ζει τους γενιτσάρους το 1826 και καταργεί το
τάγμα, καθιερώνοντας το σύστημα της κατά-
ταξης και τη στρατιωτική θητεία. Απαγορεύει
τις παραδοσιακές τουρκικές ενδυμασίες με τα
σαρίκια και τα καφτάνια και επιβάλλει το φέσι,
το παντελόνι και τη ρεντικότα σε όλους τους
άρρενες υπηκόους ανεξαρτήτως θρησκεύμα-
τος (ο “εξευρωπαϊσμός” της ενδυμασίας αμ-
φοτέρων των φύλων συνεχίζεται με περισσό
ενθουσιασμό από τον Ατατούρκ έναν αιώνα
αργότερα).
Καθώς τα απελευθερωτικά κινήματα των
Λίκνο του
οθωμανικού
εκσυγχρονισμού
και του τουρκικού
εθνικισμού
χριστιανών δημιουργούν φυγόκεντρες τάσεις,
οι διάδοχοι του Μαχμούτ Β’ προσπαθούν με
σειρά διαταγμάτων (Τανζιμάτ 1839, Ισλαχάτ
1856) να προλάβουν τη διάσπαση. Η Πύλη
αγωνίζεται να καθιερώσει την ισοπολιτεία χρι-
στιανών και μουσουλμάνων, για να κερδίσει
την αφοσίωση των πρώτων. Ωστόσο, το 1876
οι Βούλγαροι επαναστατούν και ο Αβδούλ
Χαμίτ απαντά με τρομερές σφαγές. Οι ακό-
μη μαζικότερες σφαγές των Αρμενίων από
τον ίδιο καθιστούν πια σαφές πως οι μέρες
της αυτοκρατορίας είναι μετρημένες.
Θεσσαλονίκη
πρωτεύουσα νέων ιδεών
Στη Θεσσαλονίκη είναι που ο τουρκικός
εθνικισμός γεννιέται ως αντίδραση σε εκεί-
νους των χριστιανών. Στα τέλη του 19ου
αιώνα οι ελληνικοί πληθυσμοί επιθυμούν
διακαώς την ένωση με την Ελλάδα, οι Αρ-
μένιοι και οι Σλάβοι εξεγείρονται και η αυ-
τοκρατορία χάνει τη μία επαρχία στην Ευ-
ρώπη μετά την άλλη. Στη Θεσσαλονίκη
μεταφέρει τη βάση του το Κομιτάτο Ένω-
ση και Πρόοδος (Ittihat ve Terakki Cemi-
yeti - ITC), μυστική εταιρεία ιδρυμένη στο
Παρίσι από οθωμανούς εμιγκρέδες.
Αγωνίζεται για το γρήγορο εκσυγχρονι-
σμό του κρατικού μηχανισμού, καθώς
το τέλος της ευρωπαϊκής Τουρκίας (“Ρού-
μελης”) διαγράφεται στον ορίζοντα. Η
απειλή βαραίνει πάνω από τη Θεσσα-
λονίκη: η πόλη, όπου οι χριστιανοί δεν
φθάνουν το τρίτο του πληθυσμού, αποτελεί
δημογραφική παραφωνία, τριγυρισμένη από
χριστιανικούς πληθυσμούς εχθρικούς στην
αυτοκρατορία. Το ITC ζητά να προλάβει τις
εξελίξεις, παρακάμπτοντας την Πύλη.
Εύλογο το ερώτημα γιατί είναι η τουρκική
κοινότητα της Θεσσαλονίκης που αναδεικνύε-
ται μοχλός των εξελίξεων και φορέας του τουρ-
κικού εθνικισμού. Η απάντηση βρίσκεται στο
οικονομικό και πολιτιστικό κλίμα της εποχής,
αλλά και στη γεωγραφική θέση της πόλης. Οι
Τούρκοι της Θεσσαλονίκης ζουν ανάμεσα σε
μια μη μουσουλμανική πλειοψηφία, που αρέ-
σκεται να μιμείται τα ήθη και να υιοθετεί τις νέ-
ες ιδέες που φθάνουν από την Ευρώπη. Η
Θεσσαλονίκη αποτελεί την πλησιέστερη στις
επικράτειες των ευρωπαϊκών κρατών οθωμα-
νική μητρόπολη. Οι εμπορικοί δρόμοι που συγ-
κλίνουν εκεί από όλα τα Βαλκάνια φέρνουν,
εκτός από προϊόντα και νεωτερισμούς, τις νέ-
ες ιδέες από την ευρωπαϊκή ενδοχώρα.
Ο εθνικισμός, που από τα τέλη του 18ου αι-
ώνα γνώρισε μεγάλη διάδοση μεταξύ των χρι-
στιανών της αυτοκρατορίας, αρχίζει να εμπνέ-
ει και τους Τούρκους. Οι θεσσαλονικείς μου-
σουλμάνοι βρίσκονται αρκετά κοντά στην Πό-
λη ώστε να επηρεάζουν τις εκεί εξελίξεις και
αρκετά μακριά ώστε να δρουν με μεγαλύτερη
ελευθερία, κάτω από το καθεστώς λογοκρι-
σίας του Αβδούλ Χαμίτ. Αρκετοί ανήκουν στην
Στιγμιότυπο από τη συγκέντρωση στη γωνία
της πλατείας Ελευθερίας με την παραλιακή
οδό (επιστολικό δελτάριο).
αστική και μεγαλοαστική τάξη, σε αντίθεση με
τη Σμύρνη, πόλη πιο σύγχρονη και μεγαλύτε-
ρη από τη Θεσσαλονίκη, όπου όμως οι Τούρ-
κοι βρίσκονται στο οικονομικό και κοινωνικό
περιθώριο.
Οι Ντονμέδες
Στην εμπροσθοφυλακή του ITC, αλλά και
κάθε νεωτεριστικής τάσης των μουσουλμά-
νων, βρίσκεται η κοινότητα των ντονμέδων
(σαμπεταϊστών), ιδιοτυπία της Θεσσαλονίκης.
Πρόκειται για εβραίους που ακολούθησαν τη
διδασκαλία του ψευδομεσσία Σαμπετάι Σεβή
από τη Σμύρνη και ασπάστηκαν το ισλάμ οι-
κειοθελώς στα τέλη του 17ου αιώνα. Η κοινό-
τητα είναι εσωστρεφής, με μυστικιστικές δοξα-
σίες. Εξωτερικά, εμφανίζονται ως μουσουλ-
μάνοι, τηρούν όμως κρυφά τελετουργικά ενός
μεσσιανικού Ιουδαϊσμού. Το Γενί Τζαμί (το πα-
λαιό αρχαιολογικό μουσείο της πόλης) και οι
επαύλεις Μεμέτ και Αχμέτ Καπαντζή αποτε-
λούν τα απομεινάρια της κοινότητας των Ντον-
Kυριακή 16.01.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ
μέδων στο αστικό τοπίο.
Οι ντονμέδες ασχολούνται με το εμπόριο,
έχουν -όπως και οι εβραίοι- συνεργάτες και
εμπορικές επαφές στην Ευρώπη, όπου ταξι-
δεύουν συχνά. Επιστρέφουν εντυπωσιασμένοι
και ιδρύουν, πρώτοι αυτοί, σύγχρονα σχολεία
με κοσμική εκπαίδευση για μουσουλμάνους
μαθητές. Με πρωτοβουλία τους ιδρύεται στην
πόλη η πρώτη τεκτονική στοά στην αυτοκρατο-
ρία. Τα σχολεία των ντονμέδων Τερακί και
Φεϊζιέ είναι τα πρώτα τουρκικά σχολεία που
δέχονται και μαθήτριες, λειτουργώντας μάλι-
στα ως μεικτά! Η κοινότητα προωθεί την εκκο-
σμίκευση και τον εθνικισμό ως απαραίτητη
προϋπόθεση προόδου. Πρώτες οι γυναίκες
της εμφανίζονται δημόσια χωρίς φερετζέ, τολ-
μούν και φωτογραφίζονται με την κώμη ακά-
λυπτη. Ο Σεμσί εφέντη, πρωτοπόρος δάσκα-
λος της κοινότητας, αναλαμβάνει και τον μι-
κρό Μουσταφά Κεμάλ, ασκώντας μεγάλη επιρ-
ροή στις ιδέες του μετέπειτα εθνάρχη.
Η Θεσσαλονίκη της Μπελ Επόκ είναι ένα
ηφαίστειο που βράζει, μήλον της έριδος συγ-
κρουόμενων εθνικισμών. Εδώ γεννιέται και
αναπτύσσεται το κίνημα των Νεοτούρκων, γύ-
ρω από το ITC και με καθαρά εθνικιστική-μιλι-
ταριστική ιδεολογία. Εδώ ξεσπά η επα-
νάσταση του 1908 που εκθρονίζει τον
Αβδούλ Χαμίτ. Εδώ, στο Κονάκι, ανακοι-
νώνεται η αποκατάσταση του οθωμανι-
κού συντάγματος. Εδώ, στη βίλα Αλατίνι,
τίθεται ο τύραννος σε κατ’ οίκον περιορι-
σμό. Η πλατεία Ελευθερίας παίρνει το
όνομά της εις ανάμνηση των διαδηλώσε-
ων που σημειώθηκαν και των πανηγυρι-
κών που εκφωνήθηκαν για το Σύνταγμα.
Εδώ αρχίζει η δεύτερη συνταγματική μο-
ναρχία των Οθωμανών. Οι διακηρύξεις
για ελευθερία - ισότητα - δικαιοσύνη, ωστό-
σο, καλύπτουν τον απώτερο στόχο των Νε-
οτούρκων: εκτουρκισμό όσων επαρχιών η
θνήσκουσα αυτοκρατορία κατορθώσει να
διατηρήσει. Η συνταγματική επανάσταση
δεν αποτρέπει την πανωλεθρία στους Βαλ-
κανικούς και τον χαμό ολόκληρης της ευ-
ρωπαϊκής Τουρκίας πέραν της Ανατολικής
Θράκης. Η διακυβέρνηση της κουτσουρε-
μένης αυτοκρατορίας περνά ολοκληρωτικά
στη στρατιωτική χούντα των “τριών πασά-
δων” (Τζεμάλ, Ταλάτ, Ενβέρ), που τη σέρ-
νουν στον Μεγάλο Πόλεμο με ολέθρια απο-
τελέσματα. Η τριανδρία αυτή εμπνέεται και
οργανώνει και τη γενοκτονία των Αρμενίων.
Με την ανταλλαγή του 1924 εγκαταλείπουν
την πόλη τόσο οι μουσουλμάνοι όσο και οι
ντονμέδες - ευτυχώς για τους τελευταίους,
που διαφορετικά θα κατέληγαν στα κρεματό-
ρια το 1943. Σήμερα στην Πόλη, στη Σμύρνη
και στην Προύσα χιλιάδες θα σου πουν πως
κατάγονται “από τη Θεσσαλονίκη”. Στην πραγ-
ματικότητα το “Θεσσαλονίκη” έχει γίνει συνώ-
νυμο της ελληνικής Μακεδονίας. Πολλοί “Σα-
λονικείς” κατάγονται από τις Σέρρες, την Κα-
βάλα, τα Γιαννιτσά, τη Βέροια, την Έδεσσα,
ακόμη και τα Ιωάννινα.
Σήμερα οι Τούρκοι με καταγωγή από τη “Ρού-
μελη” έχουν δυσανάλογη εκπροσώπηση στην
άρχουσα τάξη της χώρας. Οι “πρόσφυγες
από τις ευρωπαϊκές επαρχίες” διατηρούν ακό-
μη ένα αίσθημα ανωτερότητας έναντι των Τούρ-
κων της Ανατολίας, τους οποίους θεωρούν
πολιτιστικά και κοινωνικά υποδεέστερους. Ο
“εκσυγχρονισμός” όμως του χθες, ταυτισμέ-
νος με τον εθνικισμό και τη στρατοκρατία, έχει
γίνει η αντίδραση του σήμερα, ο παράγων που
κρατά τη χώρα πίσω όπως την κρατούσε, την
περίοδο των Νεοτούρκων, ο ισλαμικός σκοτα-
δισμός.