Benjamin Perasović

URBANA
PLEMENA
Sociologija subkultura u Hrvatskoj

Zasreb, 2 0 0 1 .
Zahvala

Ova knjiga nastala je na osnovi doktorske disertacije

0 subkulturi mladih, koju sam obranio u ožujku 1999., na
Odsjeku za sociologiju Filozofskog fakulteta u Zagrebu.
Fako je postavljen okvir knjige, a dopune su samo pokušaj
popunjavanja praznine koja zjapi nedostatkom istraživanja
subkulture mladih (urbanih plemena) u našoj sredini.
Zahvaljujem se profesoru Vjeranu Katunariću, svom
mentoru, kao i profesorima Radi Kalanju i Ivanu Rogiću, na
kritici i dijalogu, poticajnim pitanjima i primjedbama tijekom
1 nakon izrade disertacije. Također se zahvaljujem upravi
Instituta društvenih znanosti »Ivo Pilar« na podršci i osigura­
vanju uvjeta za, po mnogo čemu specifično, istraživanje
subkulture mladih.
Zahvaljujem se svojim prijateljima, prijateljicama i su­
plemenicima, onima s kojima sam proveo mnogo vreme­
na, kao i onima s kojima sam podijelio nekoliko sati na
klupici. Posebno hvala Toshiyi i Marijani, dragom trokutu
Crnomerec-Trnje-Martićeva, žitnom plemenu, partijskom
plemenu, zagrebačkom, splitskom i amsterdamskom. Ovdje
se želim zahvaliti i svima koji su fotografijama, fanzinima i
drugim materijalima pomogli nastanku ove knjige. To su:
Keith Holmes, Veljac, Damir, Riba, Nikša Antonini, Duda,
Renata, Nikša Đubreta, Renato Pandža, Bruno Konjević,
Matko Biljak, Bahatee, Vedran, Dražen, Marko, Borna,
Domagoj, Alpi, Daniela, Zil.
 URBANA PLEMENA

Uvod

S u b k u l t u r e m l a d i h p o z n a t e s u široj j a v n o s t i u g l a v n o m
zbog medijske eksploatacije ekscesnih situacija, zbog
k a m p a n j a » m o r a j r g j j a n j k e « i drugih načina medijske pre­
zentacije adolescentskih stilova života. T a k o je i d o m a ć a
javnost d o z n a l a o postojanju h a š o m a n a , p u n k e r a , m e t a ­
laca, darkera, ravera, skinheadsa i drugih aktera subkul-
t u r n e s c e n e , kroz p r i z m u d e l i n k v e n c i j e i d e v i j a c i j e . T o n e
znači da je o d n o s m e d i j a i subkulture t a k o j e d n o s t a v a n i
j e d n o s m j e r a n , aliyukazuje na sliku koja se uspostavlja j£
d i j e l u d o m i n a n t n e k u l t u r e ; u t o j slici ( u č v r š ć e n o j n a s l o v i m a
i p o d n a s l o v i m a n e - s a m o - ž u t o g tiska) d r o g a , nasilje, sa­
m o u b o j s t v o , k u l t o v i , v a n d a l i z a m i si. p r e d s t a v l j a j u s i n o n i ­
m e z a r a v e , p u n k , d a r k , skins i o s t a l e s u b k u l t u r n e s t i l o v e .
Nažalost, broj dosadašnjih kampanja moralne panike
o k o subkulturnih g r u p a veći je od b r o j a objavljenih soci­
o l o š k i h s t u d i j a o toj t e m i , b a r e m k a d a je riječ o H r v a t s k o j .
y_syj]etu ( p o s e b n o u S A D - u i V. Britaniji) s u b k u l t u r e m l a -
d i h već više d e s e t l j e ć a p r i v l a č e p o z o r n o s t i p r e d m e t s u z a ­
n i m a n j a s o c i o l o g i j e i s r o d n i h z n a n o s t i . Razvoj t e o r i j a o
s u b k u l t u r i m o ž e m o pratiti još o d č i k a š k e š k o l e , o d prvih
r a d o v a o t a d a n a s t a j u ć i m s o c i o k u l t u r n i m f r a g m e n t i m a ur­
b a n e sredine. Uz n a g l a s a k na »gang« kulturi m l a d i h i d r u ­
g i m m a r g i n a l n i m g r u p a m a , čikaški autori d a l e k o s e ž n o su
odredili p o d r u č j e istraživanja i p r o b l e m e »predmeta i m e ­
tode« eventualne sociologije subkulture, m a d a je sam po­
j a m uveden nešto kasnije (50-ih) k a d a je d i o »gang« k u l ­
ture opisan k a o »delinkventna subkultura«. Šezdesetih g o ­
d i n a nastaje »skeptička revolucija« u sociologiji devijacije,
pojavljuje se teorija etiketiranja, već uspostavljena teorija

9
 Benjamin Perasović
0 » d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i « d a l j e se razvija, a p o j a v a » k o n -
t r a k u l t u r e « i e k s p l o z i j a o m l a d i n s k i h p o k r e t a i ž i v o t n i h stilo­
v a k r a j e m šezdesetih o s i g u r a v a prisutnost t e m e (sub)kulture
mladih i u akademskim i u mnogim drugim, svakodnevnim
1 n e f o r m a l n i m k r u g o v i m a . U historiji n a s t a j a n j a ( n i k a d strikt­
no utemeljene) sociologije subkulture, sedamdesete g o d i ­
ne su obilježene d j e l o v a n j e m »Birminghamske škole«. So­
ciolozi te tradicije i do d a n a s su ostali najcitiranijim a u t o ­
r i m a u p o d r u č j u s u b k u l t u r e m l a d i h . N j i h o v se u t j e c a j u
o s a m d e s e t i m g o d i n a m a učvrstio i u m n o g i m d r u g i m z e m ­
l j a m a (izvan u o b i č a j e n o g » z a p a d n o g k r u g a « ) k o j e s u s e
susrele s vlastitom r o c k / p u n k (sub)kulturom. Sociologiju
s u b k u l t u r e m o g l o se iščitati i iz š i r e g p o d r u č j a » c u l l u r a l
stuclies« u k o j e m d a n a s d j e l u j u k l j u č n i » b i r m i n g h a m s k i «
autori. Devedesete godine obilježene su novim subkultur-
nim p o k r e t i m a i n o v i m interpretacijama k o j e traže p r o m j e ­
nu okvira »birminghamske« sociologije subkulture.
U H r v a t s k o j , n a s t a n a k b r o j n i h s u b k u l t u r a m l a d i h nije
bio praćen sličnim razvojem socioloških istraživanja, no
n a k o n recepcije osnovnih odrednica kontrakulture i sub­
kulture Z a p a d a u našoj socijalnoj teoriji s e d a m d e s e t i h , u
d r u g o j polovici osamdesetih pojavljuju se radovi o d o m a ­
ćim subkulturnim fenomenima, posebno o grafitima i sub­
k u l t u r i n o g o m e t n i h h u l i g a n a . V e ć pri p r v o m p o g l e d u n a
d o m a ć e r a d o v e o subkulturi jasno je da su oni sociološki
»zahvat u stvarnost« koji o s n o v n e p o j m o v e ( d o m i n a n t n a
k u l t u r a , s u b k u l t u r a , stil, identitet, ritual itd.) u g l a v n o m p r e u ­
z i m a , bez d u b l j e g p r o b l e m a t i z i r a n j a , i z n j i h o v o g a š i r e g
t e o r i j s k o - m e t o d o l o š k o g k o n t e k s t a , o b o g a ć u j u ć i (»puneći«)
te pojmove (donekle ispražnjene fleksibilnijim definira­
njem) sadržajem iz d o m a ć e g istraživanja s a m o g f e n o m e ­
na. S o b z i r o m na svojevrsnu napetost između evidentne
različitosti k o n t e k s t a i isto t a k o e v i d e n t n e sličnosti s i m b o ­
l i č k o g svijeta s u b k u l t u r n i h a f i l i j a c i j a u H r v a t s k o j i V. B r i t a ­
in ;
URBANA PLEMENA
niji, takav p o č e t a k d o m a ć e s o c i o l o g i j e subkulture čini se
r a z u m l j i v i m . O s i m što j e r a z u m l j i v , t a k a v p o č e t a k je, z b o g
istraživačkog »uvida iznutra«, poticajniji za b u d u ć e studije
n e g o što b i t o b i l a i s k l j u č i v o t e o r i j s k a r a s p r a v a o s o c i o l o š ­
kim orijentacijama, paradigmama i osnovnim pojmovima
s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , bez u p o r i š t a u d o m a ć o j s u b k u l t u r -
noj stvarnosti. D r u g i m riječima, za našu sociologiju je b o ­
lje i m a t i k n j i g u o t o r c i d i k a o ž i v o m a k t e r u s u b k u l t u r n e s c e n e
(nogometnog plemena, u jednom konkretnom periodu)
n e g o raspravu o utjecaju socio-biologijske p a r a d i g m e na
t e o r i j u Petera M a r s h a o r i t u a l i z i r a n o j a g r e s i v n o s t i i p o n a ­
šanju n o g o m e t n o g plemena uopće. N a r a v n o , ovakva ocje­
na m o ž e vrijediti s a m o za p r v u , p o č e t n u fazu istraživanja u
o v o m p o d r u č j u , d o k g o v o r i m o o j e d n o j knjizi i n j e n o m
m o g u ć e m u t j e c a j u , a p o ž e l j n o s t o b u h v a ć a n j a svih d i m e n ­
zija s o c i o l o š k o g r a d a n a m e ć e s e u s v a k o j s l j e d e ć o j f a z i
k a o s a m o r a z u m l j i v a I ) PojajT}_subkulture j e j o s t a _ š j r o k . U
p r i s t u p u t o m p r o b l e m u d o s a d a s u u s v i j e l u k o r i š t e n e sve
tri d o m i n a n t n e s o c i o l o š k e o r i j e n t a c i j e ( i n l e r a k c i o n i s t i č k a ,
f u n k c i o n a l i s t i č k a , m a r k s i s t i č k a ) u raznim o b l i c i m a , s u p r o t ­
stavi j e n i m i j c o m p l e m e n t a r n i m j p a n i j e č u d n o što i d a n a s u
literaturi n a i l a z i m o n a n e s p o r a z u m e o k o u p o t r e b e p o j m a 1
v a . K o l i k o su s l i č n i , a k o l i k o i o / l i č i t i p o j m o v i p o p u l »sub­
kultura«, »kontrakultura«, »alternativna kultura«, »kultura
m l a d i h « , » r o c k k u l t u r a « , »rave k u l t u r a « , t o ovisi o n a š o j d e ­
finiciji, no činjenica je da u suvremenoj sociologiji ne
postoji o p ć a suglasnost o tim definicijama i da se p o j m o v i
koriste različito. B u d u ć i d a t i p o j m o v i nisu n e v e z a n i u z k o n ­
k r e t n i s a d r ž a j , a taj s a d r ž a j nije z a c e m e n t i r a n u v r e m e n u ,
p o s t o j e i p r i g o v o r i k o j i t v r d e d a » s u b k u l t u r a « m o ž e biti p r i ­
m j e r e n p o j a m z a f e n o m e n m o d s a , r o c k e r a ili p u n k e r a
( 6 0 - i h i 7 0 - i h ) a l i , s o b z i r o m na p r o m j e n e u f e n o m e n u
s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a , isti p o j a m n e m o ž e v r i j e d i t i z a d a ­
našnja g r u p i r a n j a na rave, t e c h n o , »umreženoj« sceni kul-
 Benjamin Perasović
ture m l a d i h u d e v e d e s e t i m a . A u t o r i takvih teza ne u v a ž a ­
v a j u č i n j e n i c u o b n a v l j a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , niti d i j a l e k ­
t i k u i n d i v i d u a l i z m a i k o l e k t i v i z m a u » n o v o m t r i b a l i z m u « , pa
im postojanje p u n k e r a u devedesetima izgleda nestvarno,
ili b a r e m n e d o v o l j n o s t v a r n o d a b i g r u p n i i d e n t i t e t L ž i v o l -
n i stil p u n k e r a _ d a n g 5 J n D g l i n a z v a t i s u b k u l t u r n i m k a k o s e
r
to radilo s e d a m d e s e t i h i o s a m d e s e t i h .
S o b z i r o m na n a v e d e n e p r o b l e m e i višestruke z a d a ć e ,
o v a j ć e r a d biti p o d i j e l j e n n a tri d i j e l a . U p r v o m d i j e l u a n a l i ­
ziraju s e o s n o v n i p o j m o v i i r a z v o j t e o r i j a o s u b k u l t u r i m l a ­
d i h , različite š k o l e , p r i s t u p i i d o p r i n o s i k l j u č n i h a u t o r a n a z -
načavanju okvira sociologije subkulture. U d r u g o m dijelu,
p o j m o v i i k o n c e p t i s o c i j a l n e t e o r i j e bit će p r i m i j e n j e n i u is­
traživanju subkulture m l a d i h u Hrvatskoj, u pokušaju re­
konstrukcije stilova i identiteta od sedamdesetih do d e v e ­
d e s e t i h . U o v o j r a d n j i širi p o j a m s u b k u l t u r e s u ž e n j e n a
subkulturu m l a d i h , i to u g l a v n o m na o n e g r u p e koje svoj
ž i v o t n i stil i i n d i v i d u a l n i / g r u p n i i d e n t i t e t z a s n i v a j u na r a z l i ­
č i t i m p r a v c i m a g l a z b e ili s p e c i f i č n o m p r a ć e n j u s p o r t s k i h
k l u b o v a . Sva l i t e r a t u r a u svijetu p o k a z u j e d a s u d o d e v e ­
d e s e t i h (a u v e l i k o j m j e r i i d a n a s ) u p r a v o r o c k / p o p i d r u g a
glazba, uz navijanje na sportskim s t a d i o n i m a , tvorili o n e
dominirajuće, najčešće p o d l o g e i p o s r e d o v a n j a m l a d i m
l j u d i m a za s t v a r a n j e s u b k u l t u r n i h stilova života.
Čak i površnom promatraču bilo bi jasno da ne m o ­
ž e m o m e h a n i č k i prenijeti sociološke kategorije, definicije i
i n t e r p r e t a c i j e , n a s t a l e u istr aži vanj u s u b k u l t u r n i h g r u p a u
S A D - u ili V . B r i t a n i j i , u k o n t e k s t H r v a t s k e . M e đ u t i m , p r o u ­
č a v a n j e i z v o r i š t a z a o p ć e o d r e d n i c e p o k r e t a i ž i v o t n o g stila
(a te o p ć e o d r e d n i c e zajedničke su m l a d i m a najrazličitijih
socijalnih i g e o g r a f s k i h p o l o ž a j a ) , čini se n e o p h o d n i m ;
o p ć a o d r e d n i c a »punkeri« vrijedi, i na sličan n a č i n služi,
sociologu u Brixtonu kao i u Z a p r u đ u . O n o m e tko p r o m a ­
tra p u n k e r e u Z a p r u đ u (uz n e u p i t a n p r i m a r n i e t n o g r a f s k i r a d
12
URBANA PLEMENA
u k o n k r e t n o m v r e m e n u i p r o s t o r u ) m o r a biti v a ž a n p o č e t a k
p u n k a , č i n j e n i c e n a s t a j a n j a j e d n o g s u b k u l t u r n o g stila k r a ­
jem sedamdesetih u V. Britaniji, upravo z b o g o n i h o p ć i h
o d r e d n i c a koje se p o k a z u j u z a j e d n i č k i m a u različitim k o n ­
tekstima i u različitom v r e m e n u . N o , o p s e ž n a l i t e r a t u r a , k o j a
0 t o m e u z e m l j i »središtu« p o s t o j i , m o ž e , i z r a v n o p r e n e s e n a ,
izazvati zbrku u z e m l j a m a »periferije«. A k o se z a d r ž i m o na
primjeru punkera, dakle na sociološkim istraživanjima glaz­
b e n o g stila k a o p o d l o g e z a s t v a r a n j e ž i v o t n o g , s u b k u l t u r ­
n o g stila i i d e n t i t e t a , u o č i t ć e m o k a k o a n g l o s a k s o n s k e
analize često uzimaju u obzir p o j e d i n a č n i kontekst u k o j e m
je verbalizacija n e k o g p r o b l e m a (a riječ je, n a r a v n o , o e n ­
g l e s k o m jeziku) d o b a r d i o o k v i r a z a i š č i t a v a n j e z n a č e n j a i
uloge p o j e d i n o g subkulturnog aktera, d o k k o d nas n e s a m o
d a i z o s t a j e k o n t e k s t o k o j e m s e g o v o r i (na p r i m j e r , p o b u n a
u B r i x t o n u i n j e n širi r a s n i , s o c i j a l n i i p o l i t i č k i k o n t e k s t ) , n e g o
1 e l e m e n t a r n o r a z u m i j e v a n j e teksta (pjesme) o k o j e m je riječ.
To znači da sociološki pristup grupi p u n k e r a u Brixtonu, uz
a n a l i z u p o j e d i n e p j e s m e ili n e k o g z n a k a , m o r a biti t e s t i r a n
u d r u g o m prostoru i v r e m e n u , gdje (primjerice u Zapruđu)
ne_postojlni pakistanska, ni jamajkanska,_ni englesko^bje-
Jačka zaiedn[ca7~^ti~^ovoljno razumijevanje engleskog
jezika d o d a t n o iskrivljenog i p r i k r i v e n o g s n i m k a m a na n o ­
sačima zvuka, d i ^ p o s t o j e punkeri.
U z t e m e l j n a p i t a n j a o j o m e što s u s u b k u l t u r e m l a d i h ,
k a k o su_nasjgjg.1 e _ L . o . d r i a v a l e s u o ] J J v o L u J j r v a t s k o j , kako
dolazi do miješanja starih i nastajanja novih stilova, kakav
im je o d n o s sa širom roditeljskom kulturom, u d r u g o m dijelu
p o s e b n a p o z o r n o s t bit ć e p o s v e ć e n a n e k i m a s p e k t i m a života
subkulturnih grupa, primjerice upotrebi d r o g a . Također, zbog
p o v e z a n o s t i p o j m o v a i stvarnih s u d i o n i k a , j e d n o p o g l a v l j e
obuhvatit će n e f e d o m a ć e aktere »novih društvenih po­
kreta«. U trećem dijelu rada,' koji i m a r e z i m i r a j u ć u , za­
ključnu funkciju, analizira se o d n o s prvog i d r u g o g dijela,
13
Benjamin Perasović

dakle odnos između relativno uspostavljene sociologije

s u b k u l t u r e m l a d i h u svijetu i d o m a ć i h istraživanja i s p o z n a j a , l.dio
što ć e , n a d a m se, p r i d o n i j e t i r a z v o j u istraživanja i r a z u m i j e ­
vanju fenomena subkulture.

SOCIOLOGIJA SUBKULTURA
MLADIH

Uvod

D o n e d a v n o su pojedinačni radovi, knjige i zbornici

p o s v e ć e n i o v o m p o d r u č j u n a g l a š a v a l i razlike u p r i s t u p u i
v e ć i n o m slijedili p r e p o z n a t l j i v e , p a r a d i g m a t s k e o r i j e n t a c i j e
u sociologiji, stvarajući nove varijacije u interakcionistič-
koj, funkcionalističkoj i konfliktnoj (marksističkoj) tradiciji
r a z u m i j e v a n j a d r u š t v a . N o , p o j a m bricologe, što g a j e o d
C . L . Straussa p r e u z e l a b i r m i n g h a m s k a š k o l a s o c i o l o g i j e
s u b k u l t u r e , i k o j i je p o s t a o k l j u č a n u i n t e r p r e t a c i j i s u b k u l -
turne konstrukcije stila, n a k o n u o b i č a j e n e u p o t r e b e u s u b -
kulturnoj teoriji počinje označavati samu teoriju, način
stvaranja socioloških m o d e l a u analizi društva. Tim p o j ­
m o m F o r n a s ( F o r n a s i sur., 1 9 9 5 . ) n a z i v a vlastiti p r i s t u p , u
kojem su semiotika, psihoanaliza, koncept kasne m o d e r n e
i H a b e r m a s o v a teorija k o m u n i k a t i v n o g djelovanja, britan­
ske kulturne studije, s u v r e m e n a a n t r o p o l o g i j a i studije so-

14 15
 Benjamin Perasović
cijalne strukture i m o b i l n o s t i uspješno spojeni s istraživa­
n j e m triju a d o l e s c e n t s k i h r o c k g r u p a . T e n d e n c i j u p r e v l a ­
davanja dosadašnjih paradigmatskih isključivosti dobro
ilustriraju G e l d e r i T h o r n t o n ( 1 9 9 7 . ) koji n a z n a č u j u z a j e d ­
nički okvir raznovrsnih orijentacija u sociologiji subkulture,
k a o i T h o m p s o n ( 1 9 9 8 . ) koji reafirmira klasični, u s o c i o l o ­
giji subkulture nezaobilazni k o n c e p t moralne panike, uka­
zujući na relevantnost tog koncepta u s u v r e m e n o m (medij­
s k o m ) društvu rizika. Č a k i u p r i j a š n j e m r a z d o b l j u , u k o j e m
je n a g l a š a v a n j e različitosti i suprotstavljenosti teorijskih p r i ­
stupa često prikrivalo njihove sličnosti, bilo je l a k o uočiti
z a j e d n i č k e p r o b l e m e i p o j m o v e , t e , bez o b z i r a n a v a r i r a j u ­
ći raspon kritičkog (i p o l e m i č k o g ) autorskog osvrtanja na
prethodnike, odčitati iz radova brojnih autora temeljna
poglavlja u nastajanju sociologije subkulture. Ta p o g l a v ­
lja, uz dozu nasilja n a d širinom p o d r u č j a , m o ž e m o o v a k o
odrediti:
1. Cikaška škola, 2. Teorija delinkventne subkulture, 3.
Interakcionizam, teorija etiketiranja i skeptična revolucija u
sociologiji devijacije, 4. Kontrakultura i širenje p o z o r n i c e
za brojne (sub)kulture m l a d i h , 5. Koncept m o r a l n e panike,
6. B i r m i n g h a m s k a š k o l a , 7. P o s t - s u b k u l t u r n e s t u d i j e i geo­
grafije kultura mladih. Ove cjeline uglavnom odgovaraju
v r e m e n s k o m redoslijedu nastanka teorija i aktera (subcul­
ture u S A D - u i V. Britaniji, da b i s m o d a n a s , u uvjetima d j e ­
l o m i č n o p o s t k o l o n i j a l n e z n a n o s t i , g o v o r i l i o a k t e r i m a ili
sociološkim pristupima koji se zasnivaju m i m o dosadašnjih
g e o g r a f s k i h ili t e o r i j s k o - p a r a d i g m a t s k i h o d r e d n i c a .
ić
URBANA PLEMENA
1. Č i kaska škola
U literaturi često s u s r e ć e m o »škole«, za koje m n o g i
autori tvrde kako preciznim raščlanjivanjem i v r e d n o v a ­
njem rada i doprinosa svakog predstavnika određene
škole z a p r a v o č i n i m o upitnim sam zajednički nazivnik -
» š k o l u « . P o s t o j a n j e više n a r a š t a j a a u t o r a d o d a t n o k o m p l i ­
cira inzistiranje na p o j m u škole, pa je uvijek p o t r e b n o
pobliže odrediti sadržaj neke škole mišljenja i istraživanja.
G e l d e r i Thornton (1997.) započinju odabir tekstova za
opsežni »reader« subkulture č i k a š k o m š k o l o m , koju l a b a v o
definiraju i vezuju nekoliko naraštaja raznovrsnih teorijskih
i i s t r a ž i v a č k i h o r i j e n t a c i j a uz sveučilište u C h i c a g u , s m a ­
t r a j u ć i p i s a n j e » u d u h u « ili » u i m e « , č i k a š k e š k o l e d o v o l j n i m
za široki zajednički nazivnik. N e p r e c i z n o d e f i n i r a n j e rezul­
tiralo je uvrštenjem nekolicine a u t o r a koji ( p o p u t A l b e r t a
C o h e n a , najbližeg M e r t o n o v o j p a r a d i g m i u sociologiji) ne
s p a d a j u u č i k a š k u š k o l u . C i k a š k a skQJn, k o j a , s e n a j č e š ć e
s p o m i n j a l a u kontekstu » u r b a n e sociologije«, važna je za
p o č e t a k svake r a s p r a v e o h i s t o r i j a t u s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e .
C a l d a r o v i ć ( 1 9 8 5 . ) je i t e m a t s k i i v r e m e n s k i j a s n o d e f i n i ­
rao čikašku školu, obrađujući prvenstveno T h o m a s a , Parka,
Burgessa, McKenzieja i Wirtha kao njene glavne predstav­
nike, označujući dvadesete i tridesete g o d i n e k a o ključno
r a z d o b l j e s t v a r a n j a p r e p o z n a t l j i v e t e o r i j e , t e izdvojivši m o ­
n o g r a f s k e studije i m e t o d o l o š k e aspekte u o p ć e k a o p o ­
sebno i važno poglavlje djelovanja čikaške sociološke
škole. U r b a n o i m o d e r n o - to je r o d n o mjesto subkulture
m l a d i h i a d o l e s c e n t s k i h ž i v o t n i h s t i l o v a već o k o p o l a s t o ­
ljeća. Z b o g toga je korisno podsjetiti se prvih socioloških
p r o m i š l j a n j a i i s t r a ž i v a n j a u r b a n e s r e d i n e . Bez o b z i r a n a
mijene strukture društva i ubrzanje t e h n o l o g i j s k o - i n f o r m a -
 Benjamin Perasovie
cijskog k o m p l e k s a , u s o c i o l o g i j i ne prestaju biti a k t u a l n i
o n i a u t o r i k o j i s u , p r i j e p o č e t k a 2 0 . s t o l j e ć a ili n a s a m o m
njegovom početku uočavali bitne društvene činjenice, pro­
cese i o b l i k e . Tonnies i S i m m e l n e o s p o r n o su utjecali na
a u t o r e č i k a š k e Škole. S i m m e l o v o » b l a s e « i »reserve« o d r e ­
đenje p o n a š a n j a u u r b a n o j sredini ne s a m o da odjekuje u
r a d u Louisa W i r t h a , n e g o i u rap p j e s m a m a početka d e ­
v e d e s e t i h . S i m m e l se d a n a s r e a k t u a l i z i r a u r a d o v i m a o
kulturi potrošnje i životnim stilovima (Chaney, 1996.) a
č i k a š k a š k o l a p e r i o d i č n o d o ž i v l j a v a »revival« u s o c i o l o g i j i ,
navodeći sociologe čak i devedesetih godina, da nakon
svih r a s p r a v a o p o z i t i v i z m u , b i h e v i o r i z m u , e m p i r i c i z m u , u t j e ­
c a j u različitih p a r a d i g m i , još j e d n o m d a j u o c j e n u d o p r i ­
nosa čikaške škole sociologiji. Tako Rums (1996.) n a g l a ­
šava ne-pozitivistički k a r a k t e r č i k a š k i h istraživanja d v a d e s e t i h
i tridesetih g o d i n a i na o s n o v i o p s e ž n e literature d o k a z u j e
k a k o u p r a v o u s m j e r e n o s t n a e m p i r i j s k o istraživanje i o d b a c i ­
vanje »apstraktnih teorija«, uz M e a d o v utjecaj, naglašava
razliku koju kvalitativna usmjerenost p o d a c i m a i M e a d o v
interakcionizam iskazuju p r e m a u o b i č a j e n o m , pozitivistič­
k o m značenju empiricizma i biheviorizma u sociologiji.
Tri m e đ u s o b n o i s p r e p l e t e n e d i m e n z i j e č i k a š k e s o c i o ­
logije fvore njen zaštitni znak: teorija » h u m a n e e k o l o g i j e « i
spacijalno-socijalnih o d n o s a , teorija socijalne d e z o r g a n i z a -
cije te m e t o d o l o š k i , kvalitativni »povratak p o d a c i m a « . Pod
utjecajem o r g a n i c i z m a , čikaški autori pristupili su društvu
utvrđujući odnose prostornog i socijalnog, uspoređujući
društvene procese (kompeticije, segregacije, a k o m o d a c i j e )
sa s l i č n i m p r o c e s i m a u b i l j n o m i ž i v o t i n j s k o m s v i j e t u . K l a ­
s i č n o m s o c i o l o š k o m naslijeđu ostavili su (idealne) tipove
poput biotičkog poretka, u k o j e m vlada kompeticija, i kultur­
n o g , u kojem vlada konsenzus, koncentričnih zona širenja
grada, dinamičkog ekvilibrija. Thomasovo zapažanje
definiranju situacije nije izgubilo na valjanosti kroz p r o -
18
URBANA PLEMENA
tekla desetljeća, n e g o se bezbroj puta potvrdilo, u p r a v o u
istraživanjima subkulturnih aktera. Cikaška m e t o d o l o g i j a
n a z v a n a je k v a l i t a t i v n o m , i a k o ne izbjegava statističke p o ­
datke, no presudnim smatra kvalitativni uvid u stvarnost,
često o č i m a o n i h koje se p r o m a t r a . Takav pristup m n o g i
s u n a z i v a l i i e t n o g r a f i j o m ili u r b a n o m e t n o l o g i j o m . N e l s
A n d e r s o n j e u s o c i o l o g i j u u v e o » H o b o « svijet m i g r a n a t a
( A n d e r s o n , 1 9 2 3 . ) , a taj svijet l u t a l i c a , s e z o n s k i h r a d n i k a i
b o e m a čini jednu o d koncentričnih zona g r a d a analizira­
nih i u Z o r b a u g h o v o j studiji o »Zlatnoj o b a l i i slumu« (Zor-
b a u g h , 1 9 2 9 . ) . F . T h r a s h e r j e s v o j e s e d m o g o d i š n j e istraži­
v a n j e o b j e l o d a n i o u knjizi »The G a n g « , o b r a đ u j u ć i 1 3 1 3
b a n d i (škvadri) u C h i c a g u , ( T h r a s h e r , 1 9 2 7 . ) , a S u t h e r l a n d
je, k a o k r i m i n o l o g , » s a m o p r i p r e m i o « knjigu o profesio­
n a l n o m lopovu koju je napisao sam profesionalni lopov.
(Sutherland, 1 9 3 7 . ) . Paul G. Cressey pratio je d j e v o j k e ,
» a n i m i r - p l e s a č i c e « u n j i h o v i m p r i v r e m e n i m i s k o r a c i m a u svijet
d r u k č i j i h p r a v i l a i z a r a d e , ili u n j i h o v o j c j e l o k u p n o j k a r i j e r i
» m o b i l n o s t i na d o l j e « (Cressey, 1 9 3 2 . ) . W. F. W h y t e je tri i
pol g o d i n e p r o v e o u slumu, talijanskoj četvrti, sudjelujući u
životu »dječaka s ugla ulice«, ne z a n e m a r u j u ć i sudjelova­
nje (i promatranje) u aktivnostima njihovih socijalno m o ­
bilnijih vršnjaka (Whyte, 1 9 5 5 . ) . Ne može se za svaku studi­
j u č i k a š k e škole tvrditi d a j e z a s n o v a n a isključivo n a s u d j e -
l u j u ć e m p r o m a t r a n j u , i a k o t o jest g l a v n a z n a č a j k a v e ć i n e ,
ali se i u d r u g i m izvorima p o d a t a k a , p o p u t p i s a m a , b i o ­
g r a f i j a i o s o b n i h d o k u m e n a t a , p r i m j e ć u j e n a č e l o - što bliže
akteru, njegovoj definiciji situacije, bez z a d a n i h s h e m a i
b e z m o r a l i z i r a n j a o k o » n o r m a l n o s t i « ili » d e v i j a c i j e « .
Z a p a ž a n j a Roberta Parka o g r a d u , o mozaiku malih
svjetova, o paralelnim svjetovima, »moralnim miljeima«, o
m o g u ć n o s t i d a s e u u r b a n o j s r e d i n i živi i s t o v r e m e n o u n e ­
o
koliko takvih odvojenih svjetova (moralnih regija), inspira­
t i o n su početak istraživanja subkulture. Nastavljaju se i
19
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

konkretiziraju brojnim »socijalnim m o n o g r a f i j a m a « čikaške velikih faca na mladog delinkventa (jezikom subkulture:
š k o l e i do d a n a s o s t a j u svježa u s v o j i m f a s c i n a c i j a m a i velikih »zvjerki«, » i g r a č a « , » g u b i c a « , »frajera«), koji p r e d s t a v ­
strahovima pred urbanim kao (»laboratorijskim«) poljem l j a j u i d e a l k o j e m s e teži i k o j i t r e b a p o s t i ć i , o s t v a r i t i . S u ­
p o t r e b n o g istraživanja. djelovanje u aktivnostima g r u p e (delinkventna praksa) m o ž e
Č a l d a r o v i ć ( 1 9 8 5 . ) , S a u n d e r s ( 1 9 8 1 . ) , Ritzer ( 1 9 9 7 . ) pridonositi prestižu, m o ž e p o j e d i n c u dati osjećaj p o n o s a ,
i d r u g i k o j i su p i s a l i o č i k a š k o j š k o l i s p r a v o m su o m e đ i l i superiornosti. Shaw ustaje protiv f o r m u l a uvriježenih u jav­
razdoblje f o r m i r a n j a škole na dvadesete i tridesete g o d i n e . nosti p o k o j i m a j e d e l i n k v e n c i j a izraz i n h e r e t n e z l o b e i z l o ­
M e đ u t i m , v e ć p o p i s i v a n j e k v a l i t a t i v n i h s t u d i j a , što s e k a o ć e , n e p o s l u h a . O n o što j e b i t n o , t o j e d a s e u d e l i n k v e n c i j i
p o s e b n a cjelina n a m e ć e z b o g važnosti m e t o d o l o g i j e koja postiže stimulacija, u z b u đ e n j e , svojevrsno ushićenje, z a d o ­
je s t v o r e n a u č i k a š k o j š k o l i , p r o š i r u j e v r e m e n s k i r a s p o n i v o l j a v a s e g l a d z a » ž m a r c i m a « k o j i struje t i j e l o m . I p a k ,
na četrdesete g o d i n e , uključujući W h y t e o v u nezaobilaznu k u l t u r n e v r i j e d n o s t i , m o r a l n i s t a n d a r d i d e l i n k v e n t n o g svijeta
s t u d i j u »Street C o r n e r S o c i e t v « . l a k o S u t h e r l a n d o v a k r i m i - odstupaju jako od onih šireg, konvencionalnog društva.
n o l o g i j a i s e r i j a i s t r a ž i v a n j a S h a w a i M c K a y a ne s p a d a j u u U p r a v o j e a n a l i z a » d e l i n k v e n t n i h p o d r u č j a « i »šireg, k o n v e n ­
strožu d e f i n i c i j u t e o r i j s k o g d o p r i n o s a prve g e n e r a c i j e č i k a š k e c i o n a l n o g drušlvu« nuvela istraživače na analizu p r o b l e m a
š k o l e , o v d j e s u b i t n a jer z n a č e »prijelaz« p r e m a t e o r i j i d e l i n ­ s o c i j a l i z a c i j e u n i ž o j i s r e d n j o j k l a s i , pa je iz s p o j a č i k a š k i
k v e n t n e s u b k u l t u r e . N a k o n niza i s t r a ž i v a n j a d e l i n k v e n t n i h zasnovanih teorija o dezorganizaciji i diferencijalnoj aso­
p o d r u č j a , cikaška kriminologija (inspirirana e k o l o š k i m teo­ cijaciji s interpretacijama M e r t o n o v e p a r a d i g m e , nastala
rijama Burgessa o g r a d s k i m z o n a m a ) n a k o n u o b i č a j e n e teorija »delinkventne subkulture«.
teze o socijalnoj d e z o r g a n i z a c i j i , stvara teoriju d i f e r e n c i j a l ­
ne asocijacije, u kojoj postaje jasno da društvene g r u p e
dolaze u normativne konflikte i da, prirodno, proces uče­
nja može označavati učenje devijantnog p o n a š a n j a . D e ­
v i j a c i j a se, o d p o č e t k a č i k a š k e š k o l e , n e d e f i n i r a i n d i v i d u a l ­
n o n i p a t o l o š k i , n e g o s e p o m i č e u sferu s o c i j a l n o g a .
Clifford Shaw (1 9 3 3 . ) , pišući o g r u p n o j tradiciji d e l i n ­
k v e n c i j e m l a d i h , t v r d i d a želje i p o r i v i k o j i p o k r e ć u d e l i n ­
k v e n t n o g d j e č a k a nisu ništa d r u k č i j i o d o n i h k o j i p o k r e ć u
aktere konvencionalnih djelatnosti u društvu. Delinkven­
ciju Shaw opisuje k a o prirodnu p r i l a g o d b u očekivanjima
g r u p e čiji j e č l a n d o t i č n i ( d e l i n k v e n t n i ) a k t e r . S v a k o j i n d i v i ­
d u i j e v e o m a v a ž n o ( p o liniji p o ž e l j n o - n e p o ž e l j n o , d o p u -
š t e n o - n e d o p u š t e n o itd.) k a k o p o s t u p a j u o n i k o j i s u s n j o m
najuže povezani, koji p r i p a d a j u istom k l u b u , sekti, klasi,
profesiji. Shaw uočava i veliko značenje m o d e l a , utjecaja

70 ','1
 Benjamin Perasović
2. Teorija delinkventne subkulture
S u b k u l t u m a s t v a r n o s t ( H o b o svijeta, » š k v a d r e i z ulice«,
b a n d i , t a x i - p l e s a č i c a itd.) već je b i l a v i š e s t r u k o p r i k a z a n a u
r a d o v i m a čikaške škole, i a k o bez korištenja s a m o g p o j m a
»subkultura«. Istraživanje n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h , » g o n ­
g o v a « ( š k v a d r i , k l a p a i b a n d i ) , n a s t a v i l o se i p r o š i r i l o iz­
1 p r e n o š e n j u z n a n j a i v j e r o v a n j a ; » t a k o što uči p o s t a t i d e l i n ­
van početnih, znanstvenih i geografskih okvira C h i c a g o .
U p r a v o u širokoj raspravi o f e n o m e n u »ganga«, delinkven­
ciji i d e v i j a c i j i , s t v o r e n je p o j a m d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . S
jedne strane teorija diferencijalnih asocijacija i kulturne
transmisije (koja i m a čikaške korijene), a s d r u g e strune
M e r t o n o v d o p r i n o s teoriji a n o m i j e , k u m o v a l i s u k o n c e p t u
subkulture, o k o k o j e g a n i k a d nije p o s t i g n u t o p o t p u n o sla­
g a n j e a u t o r a . Z a p r a v o , p o j a m subkulture p o j a v i o se, prije
šire r a s p r a v e o d e l i n k v e n c i j i , o z n a č u j u ć i s e g m e n t e p o p u l a ­
c i j e i s o c i j a l i z a c i j s k e p r o c e s e k o j i s e , bez o b z i r a n a k r o v n i
p o j a m p o j e d i n o g (primjerice »američkog«) društva, oštro
razlikuju p r e m a s p o l u , d o b i , klasi, z a n i m a n j u , r e g i o n a l n o j ,
konfesionalnoj i etničkoj pripadnosti. (Green, 1 9 4 6 . , G o r ­
d o n , 1 9 4 7 . ) Svijet u n u t a r s v i j e t a , k u l t u r a u n u t a r k u l t u r e ,
d r u š t v o u n u t a r d r u š t v a , sve s u t o p r i r o d n a z a p a ž a n j a , p o ­
s e b n o a k o p r o m a t r a m o a m e r i č k o društvo brze u r b a n i z a ­
c i j e i i n d u s t r i j a l i z a c i j e , uz s t a l n u i m i g r a c i j u . S o b z i r o m na
temu ovog rada, utemeljenje p o j m a subkulture u širokoj
lepezi različitosti, prije s v e g a e t n i č k i h i k o n f e s i o n a l n i h i d e n ­
titeta u t a d a š n j e m a m e r i č k o m d r u š t v u , n i j e o d p r e s u d n e
U engleskom jeziku riječ »gang« ne označava s a m o b a n d u ili krimi­
n a l n u s k u p i n u , kako se to često k o d nas, p o s e b n o na dijelu novinar­
ske, »estradne« scene s m a t r a , n e g o označava i društvo (iz k a f i ć a , s
u g l a ulice, iz škole itd.), d r u ž b u , k l a p u , ili kako bi se u Z a g r e b u reklo
- škvadru.
22
URBANA PLEMENA
važnosti za subkulturu m l a d i h . Ipak, r a d i k a l n o o d s t u p a n j e
p o n a š a n j a ( v r e d n o t a , n a č i n a života) n e k i h a d o l e s c e n t s k i h
g r u p a , o d n j i h o v e šire s o c i j a l n e o k o l i n e , n a v e l o j e s o c i o ­
loge pedesetih g o d i n a na g o v o r o »delinkventnoj subkul­
turi«. M e d u n a j p o z n a t i j i m j e utemeljiteljima p o j m a Albert
( o h e n . ' I knjizi » D e l i n q u i m l B*>ys: rhe I culture @i fhe G o n g «
(1 9 5 5 . ) pita o n o što i m n o g i prije njega, k a k o netko postaje
delinkventom, i u o d g o v o r u prihvaća čikaške spoznaje o
k v e n t o m , uključujući se u g r u p e u k o j i m a je t a k v o p o n a ­
š a n j e već u s p o s t a v l j e n o , u k o j i m a s e p r o v o d i d e l i n k v e n t n a
praksa«. A n a l i z a d e l i n k v e n t n e prakse i s v a k o d n e v n o g ži­
vota delinkvenata, upućuje na p o j a m kulture (i subkulture)
k o j i C o h e n , k a o i o s t a l i a u t o r i u t o m p o d r u č j u , koristi a n -
tropologijski, kao način života. Za Cohena je kultura
»znanje, vjerovanja, vrednote, kodovi, ukusi, predrasude
k o j i su p o s t a l i t r a d i c i o n a l n i u d r u š t v e n i m g r u p a m a i k o j i se
u njima postižu interakcijom«. Ne negirajući postojanje
n e č e g a što s e z o v e » a m e r i č k a k u l t u r a « , C o h e n n a g l a š a v a
d a p o s t o j i k u l t u r a u n u t a r k u l t u r e i d a j e s v a k o d r u š t v o iz­
nutra diferencirano na m n o g e subgrupe, subkulture d o b ­
n i h g r u p a , s u b k u l t u r e u n u t a r s u b k u l t u r e . Postoji t v o r n i c a i
d u ć a n u n u t a r tvornice, subkultura sveučilišta i subkultura
studentskog bratstva (bratovštine) unutar sveučilišta, p o ­
stoji s u b k u l t u r a s u s j e d s t v a i s u b k u l t u r a o b i t e l j i , k l i k e ili
» g a n g a « u n u t a r s u s j e d s t v a . Sve t e s u b k u l t u r e i m a j u n e š t o
z a j e d n i č k o : »sve s u n a s t a l e s a m o i n t e r a k c i j o m s o n i m a k o j i
u s v o m uvjerenju i djelovanju već dijele i utjelovljuju kul­
t u r n i o b r a z a c « . ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 1 3 . ) K a d C o h e n g o v o r i
o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i , g o v o r i o n a č i n u ž i v o t a k o j i je
nekako postao tradicionalan, uobičajen među izvjesnim
g r u p a m a u a m e r i č k o m društvu. Te grupe su škvadre dje­
čaka koje nastaju u delinkventnim susjedstvima većih a m e ­
ričkih g r a d o v a . Č l a n o v i tih škvadri o d r a s t a j u , neki d a b i
ć3S
 Benjamin Perasović
postali g r a đ a n i koji poštuju z a k o n , a neki da bi se približili
odraslijim i profesionalnijim oblicima kriminala. Delinkven­
tna tradicija se održava d o b n i m g r u p a m a koje generacijski
s l i j e d e iza o v i h k o j i o d r a s t a j u . D e l i n k v e n t i nisu o b i l j e ž e n i
nej<om_rjslhoipškom_jli fizičkom k a r a k t e r i s t i k g r r w i e m o r a
n e t k o biti d e f e k t a n ili n e i n t e l i g e n t a n d a b i p o s t a o d e l i n -
v k v e n t p m . O n o što v r i j e d i z a d e l i n k v e n t e ( d a s u n e k i ž i v a h n i
a n e k i u s p o r e n i , da su n e k i o z b i l j n o f r u s t r i r a n i a n e k i nisu,
d a n e k i i m a j u o z b i l j n i h m e n t a l n i h p r o b l e m a a n e k i n e , itd.)
v r i j e d i i za n e d e l i n k v e n t e . J e d i n a je razlika u izloženosti d e ­
linkventnom obrascu, delinkventnoj tradiciji, u t o m e kako
okolnosti favoriziraju asocijaciju s delinkventnim m o d e l i m a .
Proces p o s t o j a n j a d e l i n k v e n t o m isti je k a o i p r o c e s p o s t o j a ­
nja i z v i đ a č e m . Razlika je s a m o u k u l t u r n o m o b r a s c u s k o j i m
s e d j e č a k p o v e z u j e , u d r u ž u j e . N a k o n što j e o p i s a o o s n o v n e
uvjete n a s t a n k a s u b k u l t u r e , n a g l a š a v a j u ć i k u l t u r n i o b r a z a c i
z a s n i v a j u ć i svoj p r i s t u p m i m o p s i h o l o š k i h d e t e r m i n i z a m a ,
C o h e n se pita o karakteru delinkventne subkulture.
Sadržaj d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e jest neutilitaristički, m a ­
liciozan i negativistički. Neutilitaristički karakter d o k u m e n ­
t i r a s p o z n a j a m a o r a š i r e n o m o b i č a j u k r a đ e i z z a b a v e , bez
p r i m a r n e motivacije u korištenju u k r a d e n o g a . Malicioznost
prepoznaje u brojnim oblicima vandalizma, ispisivanju
p o r u k a p o p u t »ne p a z i m i se« p r e k o u p o z o r e n j a » p a z i n a
č i s t o ć u « i si., t e u o č a v a n e g a t i v n i p o l a r i t e t p r e m a n o r m a ­
ma respektabilnog društva odraslih. Sljedeća značajka (o
kojoj g o v o r e i d r u g i , uključujući i o n e koji se suprotstav­
ljaju p o j m u subkulture d e f i n i r a n o m na Cohenov način,
p o p u t M i l l e r a i d r u g i h a u t o r a » k u l t u r e d o n j i h slojeva«) jest
» k r a t k o r o č n i h e d o n i z a m « . (»Short r u n h e d o n i s m « , ili j e z i k o m
s u b k u l t u r e - h e d o n i z a m » n a prvu«). T u C o h e n p r i z n a j e k a ­
ko je zapravo mali d i o g a n g aktivnosti delinkventan, k a k o
se većina v r e m e n a u škvadri o d v i j a u č e k a n j u n e k e z a b a ­
v e , a v e ć i n a »fun« a k t i v n o s t i nisu p o s e b n o d e l i n k v e n t n e . I
?4
URBANA PLEMENA
C o h e n , kao i drugi autori, ustvrđuje da je »hedonizam na
prvu« k a r a k t e r i s t i k a d r u š t v e n e k l a s e i z k o j e d e l i n k v e n t i d o ­
laze, a ne s a m o obilježje »gangova«. G r u p n a a u t o n o m i j a
t a k o đ e r je bitna karakteristika subkulture, jedini pritisak
k o j i s e t o l e r i r a jest n e f o r m a l n i p r i t i s a k s a m e g r u p e , a s n a ­
g a m a izvana ne dopušta se utjecaj. Č l a n o v i škvadre ne
žele n i k a k a v v a n j s k i , o b i t e l j s k i ili d r u g i n a d z o r .
R e f e r e n t n i o k v i r i r e f e r e n t n a g r u p a - to su p o j m o v i
koje C o h e n preuzima iz socijalne psihologije i d e t a l j n o ih
obrazlaže, stvarajući temelje svog pristupa »delinkventnoj
subkulturi«. N a č i n stvaranja referentnog okvira i d i n a m i k a
referentne grupe, to je prava pozadina nastajanja subkul­
t u r e , uz p o l o ž a j a k t e r a u s o c i j a l n o j s t r u k t u r i . » A c t i o n is
p r o b l e m solving«, to je temeljna premisa. Objašnjenje
subkulture kao tipa djelovanja usmjerenog rješavanju ne­
kog p r o b l e m a zadržat će se desetljećima n a k o n C o h e n o -
vih r a d o v a . Posebnu pozornost C o h e n posvećuje procesu
promjene referentnog okvira, imajući na umu delinkventne
g r u p e k o j i m a se bavi. Situacija je za aktera uvijek relativ­
n a . T a s i t u a c i j a z a C o h e n a j e »svijet u k o j e m ž i v i m o , fizički
uvjeti, okruženje, k o n a č n a o p s k r b a v r e m e n o m i e n e r g i j o m
koja n a m je na r a s p o l a g a n j u , navike, o č e k i v a n j a , zahtjevi
i s o c i j a l n a o r g a n i z a c i j a l j u d i o k o n a s « . T o što a k t e r v i d i ili
o s j e ć a u vezi s o n i m što v i d i , ovisi o n j e g o v u k u t u g l e d a ­
nja, koliko i o situaciji. N a š referentni okvir o d r e đ u j e k a k o
stvari v i d i m o i što n a m o n e z n a č e . U s l u č a j u s t v a r n o t e š k i h
p r o b l e m a , za koje n e m a m o spremne solucije, o n a za koju
s e i z b o r i m o u k l j u č u j e p r o m j e n u r e f e r e n t n o g o k v i r a . Ljudski
p r o b l e m i , u p o z o r a v a C o h e n , nisu r a v n o m j e r n o r a s p o d i j e ­
ljeni p o u l o g a m a k o j e č i n e d r u š t v e n i sustav. Z a t o s u o d p r e ­
sudne važnosti d o b n e , s p o ln e , rasne i etničke kategorije, uz
zaposlenje, ekonomski stratum, društvenu klasu. Socijalna
struktura i neposredni socijalni milieu i m a u determiniranju
s t v a r a n j a i s e l e k c i j e s o l u c i j a g o l e m u u l o g u i uz č i n j e n i c u
25
 Benjamin Perasović
s o c i j a l n e i n t e r a k c i j e (»naše s u d j e l o v a n j e u s u s t a v u s o c i j a l ­
ne interakcije djeluje na način kojim pristupamo našim
problemima«) jedno je od uporišta C o h e n o v e teorije. Uz
p o j a m r e f e r e n t n o g o k v i r a stoji i b i t a n p o j a m r e f e r e n t n e
grupe. Za pojedinca neke su grupe važnije, efektnije od
drugih k a o autoriteti za definiranje valjanosti naših postu­
p a k a . T e š k o ć e m o s e b e uvjeriti (piše C o h e n ) d a j e u č l a n j i -
vanje u neku stranku, crkvu, laganje o g o d i n a m a da bi se
d o b i l o p i ć e , g l a s a n j e z a r e p u b l i k a n c e , ili b i l o š t o , u r e d u ,
a k o n a š a r e f e r e n t n a g r u p a s m a t r a t a k v e stvari k r i v i m a , g l u ­
p i m a , n e p o t r e b n i m a . K l j u č n i uvjet s t v a r a n j a i p o j a v l j i v a n j a
n o v e k u l t u r n e f o r m e jest p o s t o j a n j e n e k o g b r o j a a k t e r a , k o j i
su u e f e k t n o j m e đ u s o b n o j i n t e r a k c i j i , i k o j i i m a j u s l i č n e
p r o b l e m e p r i l a g o d b e . A k o ^ p o j e d i n a c nešto p o k u š a , pa u
t o m e d o b i j e p o d r š k u , u i n t e r a k c i j i stvar r a s t e i m i j e n j a s e
m o d e l , d j e l o v a n j e m nastaje novi kulturni m o d e l , stvara se
subkulturna solucija. U p o d r o b n o m opisu »eksploratornih
gesti«, k a o značajki d r u š t v e n o g d j e l o v a n j a , p r e p o z n a j e m o
C o h e n o v u s l i k u d e l i n k v e n t n e g r u p e : » J e d a n ć e m a l o izviriti
g l a v o m , ali će je p o v u ć i a k o ti (drugi) ne pokažeš neki
z n a k o d o b r a v a n j a , a k o n e k i m z n a k o m a f i r m a c i j e n e izviriš
vratom u nekom smjeru. Pomak u nekom smjeru, proizvod
interakcije, pripada grupi, ni jednom članu p o s e b n o , iako
je svatko izravno sudjelovao.« ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 6 0 . )
Z a n i m l j i v o j e d a C o h e n tvrdi k a k o taj kulturni p r o c e s n e
m o r a biti p o s l j e d i c a n e k e svjesne a k t i v n o s t i , p a k a o p r i ­
mjer nudi d o g a đ a n j a u vojsci, k a d a se vojnici žale na
n e š t o što n e m a u z r o k a u o r g a n s k o j p a t o l o g i j i , a l i j e s i t u a ­
cija m a s o v n e psihoneuroze na fronti (kao o d g o v o r na
problem) ipak stvarna, p o p u t zabilježenih slučajeva kada
s u v o j n i c i m a s o v n o s t a v l j a l i p l i n s k e m a s k e i trčali d o k t o r u
uvjereni da su n a p a d n u t i b o j n i m otrovima. O č i g l e d n o je
k a k o C o h e n ne m o ž e zamisliti eventualni proces s u b k u l -
t u r a l i z a c i j e k a o ( m a k a r d j e l o m i č a n ) p l o d svjesne a k t i v n o s t i ,
26
URBANA PLEMENA
j proteći će još dosta g o d i n a , u k o j i m a će nastati novi
subkulturni akteri k a o i novi oblici medijskih posredovanja
p r i j e n e g o s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e p r i h v a t i svjesne z a h v a t e
pojedinačnih, individualnih aktera u stvaranju zajedničke
( s u b ) k u l t u r e . C o h e n inzistira n a g r u p n i m s t a n d a r d i m a , n a
p r o m j e n i z a j e d n i č k o g r e f e r e n t n o g o k v i r a jer t o o z n a č a v a
nastanak nove subkulture. Kada je j e d n o m stvoren, sub­
kulturni sustav m o ž e perzistirati, ali ne p u k o m i n e r c i j o m .
Subkultura m o ž e nadživjeti p o j e d i n c e koji su sudjelovali u
n j e n o m stvaranju, ali s a m o toliko d u g o d o k nastavlja slu­
žiti p o t r e b a m a o n i h k o j i d o l a z e n a k o n p r v i h s t v a r a l a c a .
Od svog osnovnog polazišta, o djelovanju kao rješavanju
p r o b l e m a , C o h e n dolazi do zaključka o subkulturi kao
soluciji, zapravo subkulluia predstavlja grupnu soluciju za
neki p r o b l e m . O k o j e m je o p ć e m p r o b l e m u ' riječ? D e l i n ­
kventna subkultura smještena je u radničkoj klasi, obitelj
se promatra kao društvena jedinka, ali unutar klasnog
s u s t a v a . Č l a n s t v o u o b i t e l j i i m a v a ž n o s t i p o s l j e d i c e za
p o j e d i n c a bez o b z i r a n a n j e g o v o i s k u s t v o u n u t a r n j e , jer
ć e d i j e t e u o d n o s u s v a n j s k i m s v i j e t o m osjetiti p o l o ž a j v l a ­
stite o b i t e l j i u s o c i j a l n o j s t r u k t u r i . U p r a v o t o o d r e đ u j e i s k u ­
stva i p r o b l e m e s k o j i m a se s u s r e ć u svi č l a n o v i o b i t e l j i u
svojim o d n o s i m a s izvanobiteljskim svijetom. Djeca shva­
ćaju k a k o su njihove obitelji v r e d n o v a n e i rangirane. U-
nutar problema mobilnosti (zapravo blokade mobilnosti)
naglasak je na m u š k a r c i m a (dječacima) radničke klase,
d o k je za žene o s n o v n o sredstvo mobilnosti - u d a j a . Pro­
b l e m , s k o j i m se d j e c a iz nižih s t r a t u m a d r u š t v a s u o č a v a j u
v e ć u š k o l i , jest sustav v r e d n o t a s r e d n j e k l a s e i o č e k i v a n j a
nastavnika (većinom t a k o đ e r iz srednje klase). C o h e n a n a ­
lizira tip s o c i j a l i z a c i j e u s r e d n j o j klasi d a b i n a g l a s i o p r o ­
b l e m različitosti u n u t a r koje d j e c a o d r a s t a j u i p r i h v a ć a j u
v r e d n o t e svoje m a t i č n e , roditeljske kulture. Tip socijaliza­
cije u nižoj klasi smatra p o z n a t i m , o p i s u j u ć i ga u g l a v n i m
27
 Benjamin Perasović
c r t a m a (to ć e d e t a l j n o o b a v i t i M i l l e r ) p a s e k o n c e n t r i r a n a
socijalizaciju srednje klase. Time se d o b i v a m o d e l m j e r e n j a
svih u č e n i k a o č i m a p r o f e s o r a , ujedno prva strukturalna
o g r a n i č e n j a z a d j e c u niže k l a s e , k a n d i d a t e z a b u d u ć e p r i ­
padnike delinkventnih subkultura. C o h e n navodi devet ka­
r a k t e r i s t i č n i h c j e l i n a , a s p e k a t a s o c i j a l i z a c i j e u s r e d n j o j klasi:
1 . A m b i c i j a , v i s o k a o č e k i v a n j a , o r i j e n t a c i j a n a dugu
stazu i t e š k o d o s t i ž n e c i l j e v e , o d g a đ a n j e n a g r a d e , r o d i t e l j i
s e t r u d e u t i s n u t i d j e t e t u želju d a b u d e netko.
2 . Etika s r e d n j e k l a s e j e e t i k a i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o ­
sti, o s l a n j a n j e p o n a j p r i j e n a s e b e s a m e , r o d i t e l j i t r e n i r a j u
d j e c u z a u t r k u k o j u ć e trčati s a m a . T o m i n i m i z i r a o b a v e z u
d i j e l j e n j a , č a k i s r o đ a c i m a , p o s e b n o a k o to irtterferira s
postignućem ciljeva.
3. N o r m e srednje klase visoko vrednuju n j e g o v a n j e
vještina i kvalifikacija, atletskih i a k a d e m s k i h .
4. Svojevrstan asketizam, spremnost i s p o s o b n o s t za
o d r i c a n j e , za p o d r e đ i v a n j e iskušenja n e p o s r e d n o g z a d o ­
v o l j a v a n j a p o t i g n u ć e m ciljeva n a d u g e staze.
5. Racionalnost, svjesno planiranje, e k o n o m i z i r a n j e
vremena.
6. P o n a š a n j e , l j u b a z n o s t , o s o b n o s t , » m a n i r i « ; u svijetu
srednje klase umješnost u o d r e đ e n i m k o n v e n c i j a m a g o v o r a
i d r ž a n j a n o s i o d r e đ e n i prestiž i s m a t r a se i n s t r u m e n t a l n i m
za uspjeh. Važno je postojanje m n o g i h sekundarnih grupa,
njeguje se sposobnost da se upoznaju novi ljudi, steknu
poznanstva i prijatelji, u p o z n a neka utjecajna o s o b a . Strplji­
vost, s a m o k o n t r o l a , inhibicija s p o n t a n o s t i .
7. K o n t r o l a fizičke a g r e s i j e i n a s i l j a ( t a k v o se n a s i l j e
s m a t r a s u b v e r z i v n i m ) , traže s e d o b r i o d n o s i s a što š i r i m k r u ­
g o m . Prisutan je natjecateljski mentalitet u k o j e m se p o k a ­
z u j u i n t e l e k t u a l n e , t e h n i č k e i s o c i j a l n e vještine i z n a n j a .
8. Konstruktivno provođenje s l o b o d n o g v r e m e n a , ci­
jeni s e h o b b y , i g r a k o j a u k l j u č u j e u č e n j e , u s v a j a n j e n e k o g
p o s e b n o g z n a n j a , ne s m i j e se gubiti vrijeme.
URBANA PLEMENA
9 . P o š t o v a n j e v l a s n i š t v a . T o n e z n a č i želju z a m a t e r i ­
j a l n i m d o b r i m a , niti z n a č i j e d n o s t a v n o »poštenje« - t o z n a č i
p o š t i v a n j e p r a v a v l a s n i k a d a u č i n i o n o što želi s o n i m što
m u p r i p a d a , k a o n a g l a s a k s u p r o t a n zahtjevima d r u g i h koji
su u o d n o s u p r i m a r n e g r u p e s v l a s n i k o m .
U s r e d n j o j klasi p r i s u t n a j e e t i k a i n d i v i d u a l n e o d g o ­
v o r n o s t i , a u r a d n i č k o j klasi e t i k a r e c i p r o c i t e t a . S o b z i r o m
na r a z l i k u o d r a s t a n j a u n i ž o j i s r e d n j o j k l a s i , r a d n i č k o će
d i j e t e biti više u p u ć e n o n a g r u p e v r š n j a k a , n a » š k v a d r u _ s
u g l a ulice« i b o r b u koja se t a m o v o d i , doživljavajući j e d a n
tip s c e n e i a t m o s f e r e u r o d i t e l j s k o m d o m u , a d r u g i tip u š k o l i .
Učitelj j e p l a ć e n d a stvara o s o b u p o kriterijima srednje klase,
k o j o j i s a m n a j č e š ć e p r i p a d a . Prihvaćeni stereotipi, o s n a ž e n i
» s t r u k t u r a l n i m i m p e r a t i v i m a « (to z n a č i n a č i n o m n a k o j i u č i ­
t e l j a p r o c j e n j u j u n j e g o v i s u p e r v i z o r i ) izrazito s u n e p o v o l j n i
z a u č e n i k e i z niže k l a s e ; d o b r a d j e c a s u p o s l u š n a , m i r n a ,
l j u b a z n a , žele nešto postići, nasuprot onima koje roditelji
nisu o p r e m i l i t a k v i m v r i j e d n o s t i m a , i k o j a s u b u č n a , p r l j a ­
v a , n e m i r n a , neposlušna. U školi k a o i na službenim mjes­
t i m a za p r o v o đ e n j e s l o b o d n o g v r e m e n a , »dečki s ugla« m o ­
rali b i p r o m i j e n i t i g o v o r , p o n a š a n j e , p r i j a t e l j e , a m b i c i j e ,
n a v i k e , a i t a d a nije izvjesno da bi uspjeli. Z a t o se o n i n a k o n
pokusnih u p o z n a v a n j a s različitim o r g a n i z a c i j a m a najčešće
v r a ć a j u ulici ili k a f i ć u , g d j e i m s e n u d i m a n j e s a d r ž a j a a l i
i h l j u d s k i o d n o s i više z a d o v o l j a v a j u .
G r u p n a i n t e r a k c i j a služi k a o k a t a l i z a t o r o n i h p o t e n ­
c i j a l a k o j i i n a č e n e b i bili v i d l j i v i . T o j e v a ž n o u s l u č a j u
s t a t u s n e f r u s t r a c i j e , jer status o s i g u r a v a p o š t o v a n j e d r u g i h .
N o v i sustav n o r m i , n o v o m j e r e n j e s t a t u s a k r i t e r i j i m a k o j i s u
d r u k č i j i , bliži p o j e d i n c u , n e v r i j e d i a k o i d r u g i n e p r i h v a t e
te kriterije, a d r u g i će ih prihvatiti a k o je prvi s p r e m a n na
reciprocitet.
C o h e n ruši sliku p o k o j o j o n o što d e f i n i r a m o k a o
d o b r o i o n o što d e f i n i r a m o k a o z l o n a s t a j u i z o d v o j e n i h
 Benjamin Perasović
i z v o r a . V r i j e d n o s t i k o j e su u o s n o v i , u s a m o j jezgri a m e r i č ­
kog načina života, i koje p o m a ž u motiviranju p o n a š a n j a
što g a s m a t r a m o t i p i č n o a m e r i č k i m , m e đ u g l a v n i m s u d e ­
terminantama onoga što s t i g m a t i z i r a m o kao patološko.
Problemi prilagodbe (kojima je delinkventna subkultura
o d g o v o r ) d e t e r m i n i r a n i s u , d i j e l o m , istim o n i m v r e d n o t a ­
m a k o j e r e s p e k t a b i l n o d r u š t v o drži n a j s v e t i j i m . Isti v r i j e d ­
n o s n i sustav, d j e l u j u ć i n a d j e c u r a z l i č i t o o s p o s o b l j e n u d a
ga p r i h v a t e , jest i n s t r u m e n t a l a n u g e n e r i r a n j u i d e l i n k v e n ­
c i j e i r e s p e k t a b i l n o s t i . ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 1 3 7 . )
Bez o b z i r a n a različita t e o r i j s k a p o l a z i š t a , v e ć i n a t a ­
d a š n j i h a u t o r a se slaže u s m j e š t a n j u d e l i n k v e n c i j e u niže
slojeve društva, razlikujući se u i n t e r p r e t a c i j a m a p o n a š a n j a
a d o l e s c e n a t a radničke klase i p r i p a d n o g susjedstva.
W a l t e r M i l l e r ( 1 9 5 8 . ) tvrdi d a j e d o m i n a n t n a k o m p o ­
nenta motivacije za delinkventna djela u p r a v o u p o k u š a j u
aktera da slijedi o b l i k e p o n a š a n j a i p o s t i g n e s t a n d a r d e
v r e d n o t a o n a k o k a k o su definirani u zajednici niže klase.
U slučaju »gang« delinkvencije Miller smatra da kulturni
sustav koji n a j v i š e u t j e č e n i j e » d e l i n k v e n t n a s u b k u l t u r a « ,
n e g o k u l t u r a s a m e z a j e d n i c e niže k l a s e , s a s v o j i m i n t e g r i ­
t e t o m , d u g o m t r a d i c i j o m i o b r a s c i m a p o n a š a n j a . »Postoji
s u p s t a n c i j a l n i s e g m e n t d a n a š n j e g a m e r i č k o g d r u š t v a čiji
način života, vrijednosti i obrasci p o n a š a n j a predstavljaju
p r o d u k t d i s t i n k t i v n o g k u l t u r n o g s i s t e m a k o j i m o ž e biti n a ­
z v a n n/za klasa. » N a č i n ž i v o t a n i ž e k l a s e o b i l j e ž e n je s e t o m
»središnjih p r e o k u p a c i j a « (focal concerns). O n i u p r a v l j a j u
širokom i perzistentnom pozornošću i visokim stupnjem
e m o c i o n a l n o g uključenja. K o n c e p t »focal concerns« Miller
koristi u m j e s t o k o n c e p t a v r i j e d n o s t i , i t o z b o g tri o s n o v n a
r a z l o g a . Prvo z a t o što se l a k š e m o ž e izvesti iz n e p o s r e d n o g
t e r e n s k o g p r o m a t r a n j a , d r u g o z b o g t o g a što j e t o o p i s n o
n e u t r a l a n p o j a m , d o k » v r i j e d n o s t « u sebi s a d r ž i p o z i t i v n o
z n a č e n j e , i t r e ć e z a t o što o m o g u ć u j e p r o f i n j e n i j u a n a l i z u
URBANA PLEMENA
subkulturnih različitosti o d p o j m a v r i j e d n o s t i . Uobičajeni
termin »vrijednost« po M i l l e r u tendira ispiranju intrakultu-
r a I n i h različitosti z b o g s v o j e o b o j e n o s t i p o j m o v i m a s l u ž b e ­
n o g ideala. (Miller, 1 9 5 8 . , str. 1 3 7 . ) K a k o i z g l e d a šest
o s n o v n i h (središnjih) p r e o k u p a c i j a ?
Frka (trouble). U p a s t i u f r k u ( p r o b l e m , n e v o l j u ) ili se
izvući i z n j e , t o s u g l a v n e p r e o k u p a c i j e m u š k a r a c a i ž e n a ,
r o d i t e l j a i d j e c e u nižoj klasi. Za m u š k a r c e to č e s t o u k l j u č u j e
tučnjavu, seksualne a v a n t u r e , o p i j a n j e , za žene sudjelova­
nje u seksu uz h e n d i k e p i r a j u ć e p o s l j e d i c e . P o š t o v a n j e i n e ­
poštovanje zakona je važno (posebno za majku koja po­
g l e d o m na m l a d i ć a , k o j e g je kći prvi p u t d o v e l a k u ć i , iščitava
p o t e n c i j a l e z a p r o i z v o đ e n j e ili i z b j e g a v a n j e frke ( p r o b l e m a ,
n e v o l j e ) . U l a ž e n j e u f r k u je m u l t i f u n k c i o n a l n o i služi za po
stizanje r a z n i h , različito v r e d n o v a n i h c i l j e v a . O b a s u p o n a ­
š a n j a , u s k l a d u s a z a k o n o m i m i m o n j e g a , izbori u n u t a r
k u l t u r e niže k l a s e . U l a z a k u f r k u p o n e k a d p r i d o n o s i p r e s t i ž u .
Č v r s t i n a , ž i l a v o s t (toughness) p o k r i v a više k v a l i t e t a ; f i ­
z i č k u s p r e m n o s t , s n a g u , izdržljivost, a t l e t s k e v j e š t i n e . M u š -
kost, simbolizirana složenim k o m p l e k s o m djela i izbjega­
vanja; tetoviranje, izostanak sentimentalnosti, nerazmišlja-
nje o umjetnosti i književnosti, konceptualizacija žena k a o
o b j e k a t a za osvajanje, vrline u fizičkim izazovima, neustra-
šivost i v j e š t i n a u t u č n j a v i . Z n a t a n b r o j m u š k e d j e c e u k u l ­
turi niže k l a s e n e o d r a s t a u z o c a , o d r a s t a u d o m i n a n t n o
ž e n s k o m k u ć a n s t v u . M i l l e r misli d a , b a š z b o g n e m o g u ć n o ­
sti i d e n t i f i c i r a n j a s o d r a s l o m m u š k o m o s o b o m , p o s t o j i t o l i k a
opsesivna pažnja usmjerena na muškost. Homoseksualnost,
k a o i s v a k o m e k a n o ili f e m i n i z i r a n o p o n a š a n j e , d o ž i v l j a v a se
k a o o p ć a opasnost, izazivanje. Z a t o dolazi do premlaćiva­
nja h o m o s e k s u a l a c a , a u o b i č a j e n o j e k o r i š t e n j e l o k a l n o g
t e r m i n a z a h o m o s e k s u a l c a k a o p o g r d n o g izraza o p ć e n i t o .
Promućurnost, l u k a v o s t (smartness) podrazumijeva ka­
p a c i t e t p o s t i z a n j a n e k o g m a t e r i j a l n o g d o b r a ili s t a t u s a kroz
 Benjamin Perasović
m a k s i m a l n u mentalnu sposobnost i m i n i m a l n o korištenje
fizičke s n a g e , l a k o je prisutan antiintelektualizam, pa će
svi o b l i c i f o r m a l n o n a u č e n o g z n a n j a o u m j e t n o s t i , p o v i j e s t i
ili perspektivi društva biti obezvrijeđeni i p o v e z a n i s r a z m e k š a -
v a n j e m (feminizacijom), korištenje m o z g a na pravi način
v i s o k o s e c i j e n i . » U l i č n a p a m e t « stječe s e o d p r v i h d a n a
s t a j a n j a »na u g l u « , k r o z r i t u a l n a z a d i r k i v a n j a , v r i j e đ a n j a ,
g d j e s e c i j e n i brzi i u b o j i t i o d g o v o r , i n v e n t i v n o s t , d o s j e t l j i ­
vost. S k v a d r e s u g l a ulice često k o m b i n i r a j u čvrstinu i l u k a ­
vost, ali se p a m e t lukavstva više cijeni. C i j e n j e n i t i p o v i »smar-
tera« o b i č n o s u p r o f e s i o n a l n i k o c k a r , p r o m o t e r , »con-artist«.
U z b u đ e n j e [excitement). Za m n o g e p o j e d i n c e niže klase
ritam života fluktuira i z m e đ u rutinske i repetitivne d j e l a t n o ­
sti s j e d n e , i t r a ž e n j a v i s o k e e m o c i o n a l n e s t i m u l a c i j e s
d r u g e strane. Potraga za uzbuđenjem jedna je od najka-
r a k t e r i s t i č n i j i h d i m e n z i j a ž i v o t a niže k l a s e . P r i p a d n i c i o b a
s p o l a uvelike k o n z u m i r a j u a l k o h o l , prisutne s u i g r e n a s r e ć u ,
k o c k a n j e svih z a m i s l i v i h o b l i k a . U s p o s t a v l j e n j e o b r a z a c
»noći u g r a d u « , koji uključuje a l k o h o l , g l a z b u , seksualnu
a v a n t u r u , t u č n j a v u , sve što v o d i u » t r o u b l e « ( f r k u , n e v o l j u ) .
Protutežu o v o m č e s t o m flertu s o p a s n o š ć u d a j u d r u g i o b l i c i
d j e l o v a n j a u kulturi niže klase, koji uključuju d u ž a r a z d o b ­
lja p a s i v n o s t i . I p a k , z a z n a t n u v e ć i n u j e svijet v i s o k o g rizi­
k a , a l k o h o l a , seksa i t u č n j a v e n a d n e v n o m r e d u j e d n o m
t j e d n o , tvrdi M i l l e r .
S u d b i n a (sreća). K o n c e p t s u d b i n e , s r e ć e , n e k e s n a g e
koja je izvan tebe, t a k o đ e r je jedna od karakterističnih
» s r e d i š n j i h p r e o k u p a c i j a « niže k l a s e . A k o t i i d e , a k o i m a š
s r e ć e , o n d a s i s r e t a n , ali a k o t i j e s r e ć a o k r e n u l a l e đ a , n e
trebaš se ni truditi. Taj je k o n c e p t p o v e z a n s u z b u đ e n j e m ,
a to se vidi i na p r i m j e r u v e l i k e r a š i r e n o s t i k o c k a n j a . Uz
u z b u đ e n j e , u d i m e n z i j i i g r a n j a k a r a t a ili b i l j a r a , p o t r e b n a
je i p a m e t ( p r o m u ć u r n o s t , l u k a v o s t ) a l i i č v r s t i n a , ž i l a v o s t .
N e k a d , n a r a v n o , č e k a š »čistu sreću« p o p u t s u d j e l o v a n j a u
32
URBANA PLEMENA
lutriji. K o n c e p t s u d b i n e p r i s u t a n j e u m n o g i m f a n t a z i j a m a ,
u f o l k l o r u , u s n o v i m a o b o g a ć e n j u na l u t r i j i , a p r i k a z u j e
n a m i sliku č o v j e k a k a o p i j u n a m a g i č n i h m o ć i , p i š e M i l l e r
u tekstu koji je p o s t a o j e d a n od najcitiranijih u s v o m e
području.
A u t o n o m i j a , u toj s r e d i š n j o j p r e o k u p a c i j i p o s t o j i v e l i k a
d i s k r e p a n c i j a i z m e đ u o n o g a što j e »overtlv v a l u e d « i o n o g a
što j e » c o v e r t l v s o u g h t « . N a j e d n o j r a z i n i č e s t o i m a m o j a k o
i z r a ž a n u želju z a a u t o n o m i j o m , z a o d b i j a n j e m v a n j s k e k o n ­
t r o l e i restrikcija u p o n a š a n j u . N o , o s i m što na j e d n o j razini
u o č a v a zahtjev za s a m o s t a l n o š ć u i o d b i j a n j e b r i g e i zaštite,
M i l l e r tvrdi d a n a d r u g o j razini p o s t o j i želja z a b r i g o m i
kontrolom, programiranjem vremena, pa se mnogi vra­
ć a j u i n s t i t u c i j a m a n a d z o r a ili p o d u z i m u j u sve d a b i i h v r a ­
tili u z a t v o r , v o j s k u , p s i h i j a t r i j s k u u s t a n o v u i s l i č n o . M i l l e r je
želju z a b r i g o m i z j e d n a č i o s a ž e l j o m d a s e b u d e k o n t r o l i ­
ran, pa je opisivao »sačuvajte me od m e n e s a m o g « , p o r u ­
ku koju dešifrira iz p o n a š a n j a p o j e d i n a c a koji »testiraju
d r u š t v o « i vrte se u k r u g u u k o j e m n a k o n f r k e , p i j a n s t v a ,
t u č n j a v e , seksa i o s t a l o g a , o d l a z e ž e n i , r o d i t e l j i m a , u z a ­
tvor, na p o s a o i slično, da bi o p e t n a k o n n e k o g v r e m e n a
k r e n u l i u p o t r a g u za f r k o m i u z b u đ e n j e m .
J e d n o s p o l n a o k u p l j a n j a v r š n j a k a u n i ž o j klasi M i l l e r
smatra tipičnim, i to z b o g ženski t e m e l j e n o g d o m a ć i n s t v a
kakvo prevladava m e đ u d o n j i m slojevima društva. Muški
r o d i t e l j ili ne p o s t o j i , ili je p r i s u t a n m i n i m a l n o , a i n k o n z i s -
t e n t n o je uključen u o d g o j d j e c e . Psihološke, e d u k a t i v n e i
ostale funkcije ne ostvaruju se unutar jedinke obitelji, n e g o
u jednospolnim i d o b n o strukturiranim g r u p a m a vršnjaka.
Adolescentska varijanta bitnog strukturalnog oblika života
u n i ž o j klasi jest » g r u p a s u g l a u l i c e « , ili a d o l e s c e n t s k i
»street c o r n e r g a n g « . D e l i n k v e n t n i g a n g s a m o j e p o d g r u -
p a , p o d v r s t a , i n e b i t r e b a o biti p r o m a t r a n i z o l i r a n o . U
g r u p i s ugla ulice d j e č a c i prvi put uče m u š k e u l o g e sa
 Benjamin Perasović
s v o j i m v r š n j a c i m a s k o j i m a d i j e l e isti p r o b l e m i d e n t i f i k a c i j e
sa s p o l n i m u l o g a m a . To je najsolidarnija i najstabilnija
p r i m a r n a g r u p a kojoj je neki od dječaka ikad p r i p a d a o
(Miller, 1 9 5 8 . , str. 1 4 8 . ) . G r u p n i o b r a s c i d j e l o v a n j a n a m e ć u
čvrstu u n u t a r n j u s o l i d a r n o s t , p a č l a n o v i m o r a j u i m a t i s p o ­
s o b n o s t p o d r e đ i v a n j a i n d i v i d u a l n i h želja g r u p n i m i n t e r e s i m a ,
k a o i s p o s o b n o s t za intimnu i d u g o t r a j n u k o m u n i k a c i j u .
Postoji i kapacitet i m o t i v a c i j a za prilagodbu grupnim
n o r m a m a . P r i p a d a n j e i status r j e š a v a j u s e k r o z d j e l o v a n j e ,
kroz s r e d i š n j e p r e o k u p a c i j e i interese, k r o z »frku«, » u z b u đ e ­
n j e « , uz » l u k a v o s t « i »žilavost«. T o č n o se z n a t k o je p r i h v a ­
ć e n a t k o n e , za k o g a g r u p a k a ž e » o n visi s n a m a « , a t k o
ne »visi« ili ne izlazi s g r u p o m k o j a ga ne p r i h v a ć a . Status
se o p ć e n i t o postiže kvalitetama koje su d e f i n i r a n e u kulturi
n i ž e k l a s e , a status u n u t a r g r u p e p o s t a j e t a k o đ e r j e d n a o d
sržnih preokupacija... Miller detaljno opisuje borbu za
status u n u t a r g r u p e , k a o i p o s t i z a n j e s t a t u s a m e đ u r a z l i č i ­
t i m g r u p a m a . Status j e v e o m a v a ž a n i s v a k o d j e l o v a n j e
p r i m a r n o je u s m j e r e n o statusu, a ne p r o b l e m u legalnosti
ili ilegalnosti, »moralnosti« sredstava kojima se postiže
status. S o b z i r o m na središnje p r e o k u p a c i j e niže klase,
M i l l e r u s t v r đ u j e k a k o s u i l e g a l n a d j e l a ili e k s p l i c i t n o p o d r ­
ž a n a , ili i m p l i c i t n o z a h t i j e v a n a , ili n a p r o s t o nisu p o t i s n u t a .
O s n o v n a teza W a l t e r a M i l l e r a g o v o r i o m o t i v a c i j i č l a n o v a
b r o j n i h » š k v a d r i s u g l a ulice«. T e m e l j t e m o t i v a c i j e , p o
M i l l e r u , jest p o z i t i v a n p o k u š a j p o s t i g n u ć a o n i h s t a n j a , k v a ­
liteta i u v j e t a , k o j i su v i s o k o v r e d n o v a n i u a k t e r o v o m n a j ­
važnijem kulturnom milieu. Z b o g toga se Miller čudi C o -
h e n u i d r u g i m a koji p o n a š a n j e »škvadri s u g l a « i d e l i n k v e n ­
tnih d j e č a k a o p i s u j u k a o m a l i c i o z n o , n e g a t i v i s t i č k o ili b u n ­
t o v n o . Teze ( v e o m a p r i s u t n e u t o d o b a ) p o k o j i m a s u m l a d i
d e l i n k v e n t i u s u k o b u s k u l t u r o m s v o j e z a j e d n i c e , M i l l e r u su
n e p r i h v a t l j i v e , jer o n o b j a š n j a v a d e l i n k v e n t n o p o n a š a n j e
k a o k o n f o r m i r a j u ć e k u l t u r n o m s u s t a v u niže k l a s e k o j e m u
34
URBANA PLEMENA
pripadaju zajedno sa svojim roditeljima. Djelovanje koje je
u s m j e r e n o n a sustav niže k l a s e i n a p o s t i g n u ć a u n u t a r t o g
sustava, m o ž e p o n e k a d ugrožavati n o r m e u kulturi srednje
klase, ali to je usputni proizvod d j e l o v a n j a koje m o ž e n a ­
zvati p r o m i š l j e n o m a l i c i o z n i m ili n e k o n f o r m i s t i č n i m s a m o
o n a j tko j e i s a m č v r s t o v e z a n u z n o r m e s r e d n j e k l a s e .
( M i l l e r , 1 9 5 8 . , str. 1 5 5 . ) M i l l e r s e s u p r o t s t a v l j a o p r i s t u p i ­
ma po kojima se kulturni standardi srednje klase uzimaju
k a o m j e r i l o i p o k o j i m a s e k u l t u r u niže k l a s e s m a t r a j e d n o ­
stavno o p r e č n o m funkcijom normativnog poretka srednje
k l a s e , jer » k u l t u r a niže k l a s e j e p o s e b n a t r a d i c i j a s t o l j e ć i ­
ma s t a r a , s v l a s t i t i m i n t e g r i t e t o m , a s t a n d a r d i s r e d n j e k l a s e
nestabilni su i p o m i č u se g o r e - d o l j e kroz povijest«. Utjecaj
k o n f o r m i r a j u ć e g e l e m e n t a m n o g o j e izraženiji o d o d b i j a j u -
ćeg u cjelokupnoj motivaciji »gang« delinkvencije. (Miller,
1 9 5 8 . , str. 1 5 5 . ) O s n o v n o o b j a š n j e n j e m o t i v a c i j s k e p o d l o g e
g a n g k u l t u r e jest k o n f o r m i r a n j e e k s p l i c i t n i m i i m p l i c i t n i m
n o r m a m a t r a d i c i o n a l n e kulture niže klase.
D o k se Millerova korekcija uvažavala u tada narasta-
j u ć o j literaturi o d e l i n k v e n c i j i , s u b k u l t u r i i nižoj k l a s i , C o h e -
n o v a d e f i n i c i j a šire je p r i h v a ć e n a , te uz r a d o v e C l o w a r d a i
O h l i n a tvori p r e p o z n a t l j i v i p e č a t p r v o g f o r m u l i r a n j a s u b k u l ­
t u r e k a o k u l t u r e »škvadre« d e l i n k v e n t n i h d j e č a k a . Z a n i m l j i v o
je k a k o će dvadesetak g o d i n a kasnije marksistički usmje­
r e n a b i r m i n g h a m s k a š k o l a p r e u z e t i k l j u č n e d e f i n i c i j e i z ras­
p r a v e o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i p e d e s e t i h g o d i n a i, u s p r k o s
n a č e l n o j kritici p a r a d i g m e u č i j e m krilu su te t e o r i j e izrasle,
sačuvati d u h »subkulture k a o o d g o v o r a n a kolektivno d o ­
življeni p r o b l e m s o c i j a l n e s t r u k t u r e « .
Uz naslijeđe čikaške sociologije i k r i m i n o l o g i j e (Shaw,
Sutherland, M c K a y ) , nesumnjiv je M e r t o n o v utjecaj na p i o ­
nire definiranja subkulture. U radu »llegitimna sredstva,
a n o m i j a i devijantno ponašanje« (1968.) Richard A. C o ­
w a r d pristup d e v i j a n t n o m p o n a š a n j u i d e l i n k v e n t n o j s u b k u l -
35
 Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA

turi s m a t r a d i j e l o m šire t e o r i j e a n o m i j e . P o n j e m u , t e o r i j a
društvenom p l a n u . Za C l o w a r d a je bitno uočiti k a k o se
a n o m i j e i m a l a je dvije bitne faze, obilježene D u r k h e i m o m
M e r t o n fokusira na o g r a n i č a v a n j e kulturne strukture druš­
(prva) i M e r t o n o m ( d r u g a ) , d o k t r e ć a f a z a o b i l j e ž a v a r a d
t v e n o m s t r u k t u r o m . Bitni s t r u k t u r a l n i d i f e r e n c i j a l i u p r i s t u p u
s a m o g C l o w a r d a , te O b l i n a i srodnih autora. Durkheimova
kulturno o d o b r e n i m ciljevima su d o b , s p o l , etnicitet i d r u ­
teorija a n o m i j e sociološka je klasika unutar koje C l o w a r d
štvena klasa. U o č e n i diferencijali u dostupnosti legitimnih
izdvaja poznata mjesta; neograničene aspiracije i slom
s r e d s t a v a u s p j e h a u v o d s u u C l o w a r d o v u »treću f a z u « t e o ­
r e g u l a t o r n i h n o r m i . D u r k h e i m polazi o d p o s t o j a n j a fizičkih
rije a n o m i j e , u k o j o j se a n a l i z i r a j u različiti p r i s t u p i i l e g i t i m -
i m o r a l n i h p o t r e b a , i d o k su prve a u t o m a t s k i r e g u l i r a n e
n i m s r e d s t v i m a . K a o što s u k o n v e n c i o n a l n a s r e d s t v a z a
č o v j e k o v o m o r g a n s k o m s t r u k t u r o m , z a d r u g i niz t a k v a r e ­
d o s t i z a n j e c i l j e v a r a z l i č i t o d i s t r i b u i r a n a u d r u š t v u , k a o što
g u l a c i j a s o c i j a l n i h ž e l j a i strasti nije m o g u ć a . B u d u ć i d a
postoje varijacije u stupnju do kojega pojedinci mogu
i n d i v i d u a n e m o ž e s a m a provesti o g r a n i č a v a n j e strasti, t o
postići o b r a z o v a n j e , kvalifikacije i m o b i l n o s t na društvenoj
m o r a učiniti kolektivni p o r e d a k koji definira i o d r e đ u j e ci­
ljestvici, t a k o v a r i j a c i j e p o s t o j e i u d o s t u p n o s t i i l e g i t i m n i h
ljeve p o k o j i m a l j u d i o r i j e n t i r a j u s v o j e p o n a š a n j e . K a d a
s r e d s t a v a p o s t i z a n j a c i l j a . O b a s u s t a v a šansi ( k o n v e n c i o ­
t r a d i c i o n a l n e v r i j e d n o s t i i z g u b e svoj a u t o r i t e t , r a s t u a p e t i t i ,
nalni i nekonvencionalni) su o g r a n i č e n i , prije n e g o beskraj­
k a d a s e sruši n o r m a t i v n i p o r e d a k , a s p i r a c i j e s v e j e d n o p o ­
no d o s t u p n i . Različito su d o s t u p n i i s o b z i r o m na m j e s t o
r a s t u i d o l a z i d o d e r e g u l a c i j e , a n o m i j e . A n o m i j a ili d e r e -
pojedinca u društvenoj strukturi. (163)
g u l a c i j a p o j a č a n a je strastima koje nisu disciplinirane u
S r e d s t v a (putevi) s t i z a n j a d o cilja p o d r a z u m i j e v a j u a )
vrijeme k a d a bi im discipliniranje bilo najviše p o t r e b n o .
s t r u k t u r e u č e n j a i b) s t r u k t u r e š a n s i . U s r e d i n a m a u k o j i m a
Kada čovjekova očekivanja ne nalaze mogućnost ispu­
je r a c k e t s t a b i l n a institucija, m l a d i su izloženi d i f e r e n c i j a l n o j
njenja, nastaje devijantno ponašanje. To se d o g a đ a u
asocijaciji, koja pomaže preuzimanju kriminalnih vrijedno­
vrijeme nagle depresije, n a g l o g p r o s p e r i t e t a ili r a p i d n i h
sti i v j e š t i n a . Ne z n a č i da će svi m l a d i , k o j i u č e i u s v a j a j u
tehnoloških promjena.
o d r e đ e n a znanja i vještine, to znanje m o ć i i primijeniti,
Robed M e r t o n unaprijedio je teoriju a n o m i j e , zani­
p o s t o j i »višak« k o j i n e ć e d o s p j e t i d o e l i t n i h p o l o ž a j a n a
majući se posebno za onaj problematični aspekt raskora­
k o j i m a su oni koji se m l a d i m a prikazuju k a o m o d e l i , k a o
ka ciljeva i sredstava, k a d a postoji iznimno snažan n a g l a ­
u l o g e o d r a s l i h , uspješnih k r i m i n a l a c a . K a o i k o d o n i h koji
s a k n a o d r e đ e n i m c i l j e v i m a , bez o d g o v a r a j u ć e g n a g l a s k a
se o b r a z u j u za l e g i t i m n i b i z n i s , i o n i h k o j i će u t o m b i z n i s u
na institucionalnu p r o c e d u r u . A n o m i j a je slom u kulturnoj
uspjeti, š k o l o v a n j e ne o d r e đ u j e tko će uspjeti a tko će
strukturi, k a d a postoji disjunkcija kulturnih n o r m i i ciljeva s p a s t i u v e l i k o j u t a k m i c i b i z n i s a ili k o n v e n c i o n a l n o j s t r u k t u r i
j e d n e , i s o c i j a l n o s t r u k t u r i r a n i h m o g u ć n o s t i za d j e l o v a n j e u zaposlenja u o p ć e . Distinkcija između struktura učenja i
s m j e r u tih c i l j e v a i n o r m i , s d r u g e s t r a n e . K a d a k u l t u r n e s t r u k t u r a šansi p r e u z e t a j e o d S u t h e r l a n d a . P a i a k o o n n i j e
v r i j e d n o s t i p o s t a v l j a j u z a j e d n i č k e c i l j e v e u s p j e h a z a širu g o v o r i o o d i f e r e n c i j a l i m a u š a n s a m a , p o v e z a o je k r i m i n a l n o
p o p u l a c i j u , a d r u š t v e n a s t r u k t u r a r i g o r o z n o o g r a n i č a v a ili ponašanje s diferencijalnom asocijacijom koja favorizira i
u potpunosti zatvara pristupe dopuštenim načinima njiho­ o m o g u ć u j e stjecanje k r i m i n a l n i h v r e d n o t a i kvalifikacija,
v a o s t v a r e n j a , t a d a d e v i j a n t n o p o n a š a n j e slijedi n a š i r e m k a o i s uvjetima koji o s n a ž u j u , o h r a b r u j u s u d j e l o v a n j e u

36
37
 Benjamin Perasović
k r i m i n a l n o j d j e l a t n o s t i . C l o w a r d želi n a s t a v i t i r a s p r a v u n a
mjestu na k o j e m je S u t h e r l a n d stao, pitajući se: 1. postoje
li društveno strukturirane razlike u pristupu ilegitimnim
»strukturama učenja« i 2. postoje li diferencijali koji o g r a ­
ničavaju realizaciju ilegitimnih u l o g a . To je i g l a v n a z n a ­
čajka Clowardova pristupa, jer a k o t a k v i diferencijali
p o s t o j e ( a p r e t p o s t a v k a j e d a p o s t o j e ) , o n d a t r e b a istraži­
vati posljedice koje takvi diferencijali ostavljaju na p o n a ­
šanju ljudi u različitim dijelovima društvene strukture.
(Shaw i M c K a y implicirali su dostupnost ilegitimnih sred­
stava u svom k o n c e p t u e k o l o g i j e d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a u
urbanoj sredini, p o s e b n o u nalazima koji g o v o r e k a k o
pojedine zone zadržavaju kriminalne karakteristike unatoč
d e m o g r a f s k i m p r o m j e n a m a u tim z o n a m a — o t u d a teorija
» k u l t u r n e t r a n s m i s i j e « k r i m i n a l n i h v r i j e d n o s t i , još j e d n a o d
k a s n o č i k a š k i h teza k o j a je u s v o j e n a u t e o r i j a m a o d e l i n ­
kventnoj subkulturi, o n a koja p o s e b n u važnost pripisuje
i n t e g r a c i j i različitih d o b n i h g r u p a d e l i n k v e n a t a . ) P r e n o š e ­
nje vrijednosti, znanja i vještina, stabilna asocijacija s d r u ­
g i m a , t o s u k l j u č e v i z a rješenje p r o b l e m a p r i s t u p a k r i m i ­
nalnim u l o g a m a , stvoreni u djelima S h a w a , M c K a y a , Su-
t h e r l a n d a . P o C l o w a r d o v u m i š l j e n j u , o n i nisu z a p o č e l i s
k o n c e p t o m različite d o s t u p n o s t i i l e g i t i m n i h s r e d s t a v a jer s u
bili p o d d o j m o m v l a s t i t o g p o j m a d e z o r g a n i z a c i j e , k o j i s e
protivi detaljno o p i s a n o j organizaciji života u s l u m u (rad
o d istih a u t o r a ) . C i k a š k i a u t o r i s u t a k v a p o d r u č j a zvali d e ­
z o r g a n i z i r a n i m a s a m o z b o g t o g a što s u u n j i m a p r e v l a d a ­
vale k r i m i n a l n e vrijednosti, a ne k o n v e n c i o n a l n e . Suther­
l a n d j e i s t v o r i o p o j a m d i f e r e n c i j a l n e g r u p n e a s o c i j a c i j e jer
je p o j a m dezorganizacije postao neupotrebljiv. Sutherland
se u s r e d o t o č i o na sredine (okoline, strukture) u č e n j a , k a k o
n a s t a j u i k a k o s e o d r ž a v a j u , nije s e p i t a o k a k o t a k v i p r i ­
stupi ilegitimnim p u t e v i m a d o l a ž e n j a do cilja variraju u
d i j e l o v i m a društvene strukture. W h y t e je t a k o đ e r pisao o
38
URBANA PLEMENA
organizaciji sluma odbacujući ideju dezorganizacije. S obzi­
r o m na teoriju različite d o s t u p n o s t i ilegitimnih sredstava,
C l o w a r d i O h l i n obogatili su teoriju a n o m i j e za novu di­
menziju. Konformizam, inovacija, ritualizam, povlačenje i
p o b u n a , pet M e r t o n o v i h klasičnih tipova p r i l a g o d b e p o n a ­
šanja i u l o g a , s a d a se p r o m a t r a j u i s o b z i r o m na n o v e d i - .
ferencijale dostupnosti. Tako, primjerice povlačenje, o p i ­
sano kao neuspjeh na legitimnom putu i inhibiranost za
nelegitimna sredstva m o ž e označavati i o n e koji n e m a j u
i n h i b i c i j a a l i i m n e l e g i t i m n a s r e d s t v a nisu d o s t u p n a , ili s u
doživjeli neuspjeh u ilegalnoj karijeri. C l o w a r d i O h l i n s m a ­
t r a j u d a sve d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e n a s t a j u z b o g o g r a n i ­
č e n o g pristupa legitimnim sredstvima postizanja cilja, ali
do varijacija dolazi zbog nejednakog pristupa ilegitimnim
sredstvima. Tako će u z a j e d n i c a m a koje karakterizira poli­
tički z a š t i ć e n o r g a n i z i r a n i k r i m i n a l , u k o j i m a p o s t o j i p o t p u n
pristup ilegitimnim sredstvima, dominirati kriminalni tip
d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . U z a j e d n i c a m a niže k l a s e , u k o ­
j i m a nisu toliko d o s t u p n a ilegitimna sredstva, pojavljivat će
se d v a d r u g a t i p a d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e - k o n f l i k t n i t i p i
tip povlačenja. U konfliktnom tipu delinkventne subkulture
p o m i č e se statusni c i l j ; s n e d o s t i ž n o g n o v c a i k a r i j e r e u
k o n v e n c i o n a l n o m k a o i u n e k o n v e n c i o n a l n o m svijetu, statu­
sni cilj p r e m j e š t a s e n a u l o g u u l i č n i h r a t n i k a . P r o b l e m »re­
putacije« postaje ključan za objašnjenje nečijeg statusa m e ­
đ u b o r b e n i m g o n g o v i m a (škvadrama). O n i koji p r i p a d a j u
subkulturi povlačenja također nemaju pristup i l e g i t i m n i m
s r e d s t v i m a , a uz to su i i n h i b i r a n i za t u č n j a v u , pa t r a ž e svoj
status u g r u p a m a k o d k o j i h j e u n u t a r n j e i s k u s t v o d o m i n a n ­
tna vrijednost. Iz d a n a š n j e perspektive m o g u ć e je uputiti
niz p r i g o v o r a t a k v o m o d r e đ i v a n j u s u b k u l t u r n i h t i p o v a , n o
p e d e s e t i h i p o č e t k o m š e z d e s e t i h , bez o b z i r a n a k r i t i č k e
p r i m j e d b e koje su se i o n d a upućivale tim a u t o r i m a , k o n ­
cepti C o h e n a , Shorta, C l o w a r d a i O h l i n a , o konfliktnoj,
3Q
 Benjamin Perasović
kriminalnoj i subkulturi p o v l a č e n j a , prihvaćeni su od šireg
k r u g a a u t o r a k o j i su se t a d a u k l j u č i l i u r a s p r a v u o » d e l i n ­
kventnoj subkulturi«. 2
D a v i d D o w n e s ( 1 9 6 6 . ) , najzaslužniji za prenošenje
r a s p r a v e u V. B r i t a n i j u i d a l j n j i r a z v o j s u b k u l t u r n e t e o r i j e ,
p r i g o v a r a C o h e n u što nije subkulturu p o d i j e l i o n a : a) o n u
k o j a s e f o r m i r a izvan k o n t e k s t a d o m i n a n t n e k u l t u r e , p o p u t
kultura imigrantskih grupa koje postaju subkulturom
k o n t e k s t u d o m a ć e k u l t u r e ili r e g i o n a l n i h k u l t u r a k o j e p r e t ­
h o d e , m i j e š a j u s e i n a različite n a č i n e o d g o v a r a j u n a p r i ­
tiske u o k v i r u j u ć e d o m i n a n t n e k u l t u r e , i b ) o n e s u b k u l t u r e
koje nastaju unutar konteksta d o m i n a n t n e kulture i dijele
se na dvije k a t e g o r i j e ; 1) o n e koje nastaju u p o z i t i v n o m
o d g o v o r u na z a h t j e v e s o c i j a l n i h i k u l t u r n i h s t r u k t u r a , a to
su profesije, d o b n e g r u p e , razne »subkulture zaposlenja« i
si. 2 ) o n e k o j e n a s t a j u u n e g a t i v n o m o d g o v o r u n a z a h t j e v e
socijalnih i kulturnih struktura; to su delinkventne s u b k u l ­
t u r e , r e l i g i j s k o - m e s i j a n i s t i č k e , revivalističke s u b k u l t u r e i p o l i ­
tičko ekstremne subkulture. Milton Yinger (1960.) predlo­
žio je da se o nizu s u b k u l t u r a g o v o r i k a o o k u l t u r a m a
u n u t a r kulture, razlikujući n o r m a t i v n e sustave subdruštava
od normi koje se pojavljuju u konfliktnim situacijama. Za
konfliktne situacije Y i n g e r se služio p o j m o m k o n t r a k u l t u r e ,
opisujući stvaranje kontravrijednosti, pa iako nije n e g i r a o
d a p o s t o j e konflikti s u b k u l t u r a s a š i r o m k u l t u r o m , n a g l a š a v a o
je konflikt k a o središnji za kontrakulturu. Z b o g t o g a , po
Y i n g e r u , u analizi subkulture nije p r e s u d n o opisati njen
o d n o s sa širom k u l t u r o m , d o k u pristupu kontrakulturi to
jest k l j u č n o , z b o g r a z u m i j e v a n j a k o n t r a k u l t u r n i h n o r m i . D o
o v a k v e razlike u u p o t r e b i p o j m o v a d o l a z i l o j e p o n a j p r i j e
O v d j e se koncepti C o h e n a i Shorta, neznatno različiti (poluprofesio-
nalni l o p o v nasuprot k r i m i n a l n o j subkulturi) o d C l o v v a r d - O h l i n o v o g
pristupa, uzimaju z a j e d n o , k a o koncept nastajanja tri o s n o v n a tipa
subkulture.
4 0
URBANA PLEMENA
z b o g prirode a m e r i č k o g društva i potrebe da se n o v o u s p o -
stavljeni p o j a m p r o t e g n e i primijeni na c j e l o k u p n o društvo
u k o j e m s u o č i t o p o s t o j a l e r a z l i k e i z m e đ u » s u b d r u š t a v a « ili
n a p r o s t o kultura (talijanska, irska, poljska, židovska zaje­
d n i c a , a f r o a m e r i č k e z a j e d n i c e , s o c i j a l n i svijet niže k l a s e ) , s
jedne strane, i p r o b l e m a adolescencije i delinkvencije, m l a ­
denačkih g r u p a i njihove (sub)kulture, s d r u g e strane. T a ­
u k o p o s t a j e j a s n o d a o n o što Y i n g e r z o v e k o n t r a k u l t u r o m ,
Cohen naziva delinkventnom subkulturom, a da Miller
opet o d b a c u j e p o j a m delinkventne subkulture zalažući se
z a p r o m a t r a n j e p r o b l e m a u »kulturi n i ž e k l a s e « . I p a k , p o ­
j a m subkulture bio je najprihvaćeniji u sociologiji devija­
c i j e , u k r i m i n o l o g i j i je u j e d n o m r a z d o b l j u » d e l i n k v e n t n a
subkultura« postala klasičnim p o j m o m , a koncepti C o h e n a ,
Shorta, C l o w a r d a i O h l i n a n a c r t o m brojnih istraživanja. U
središtu pozornosti tih g o d i n a bila je g r u p a a d o l e s c e n a t a
( g a n g , škvadra, klapa) i p o n a š a n j e koje je često bilo kri-
m i n a l i z i r a n o ; s m a t r a l o se, n a o s n o v i s t v a r n i h p o d a t a k a ,
k a k o g r u p n o kršenje z a k o n a čini većinu m l a d e n a č k i h kaz­
nenih d j e l a , pa je teorija o delinkventnoj subkulturi stigla
na p l o d n o tlo u kriminologiji koja se posvetila istraživanjima
» m a l o l j e t n i č k i h b a n d i « . T i s u ć e s t r a n i c a i s p i s a n e su u želji
za što p r e c i z n i j i m o p i s o m š k v a d r i i b a n d i , a s p o j s o c i o l o g i ­
je i j a v n o g m n i j e n j a d o n i o je p o p u l a r n e p r e d o d ž b e o čvrsto
strukturiranim, strogo hijerarhijski organiziranim g r u p a m a
s jasnim vodstvom, zajedničkim novcem i kriminalnom ori­
jentacijom, lako grupni karakter delinkvencije mladih nije
sporan, o t o m e kako te grupe izgledaju pruženo je m n o ­
š t v o , č e s t o m e đ u s o b n o s u p r o t s t a v l j e n i h s l i k a . Lewis Y a b l o n -
sky ( 1 9 6 2 . ) s u p r o t s t a v i o je s v o j e n a l a z e s l i k a m a o č v r s t o i
hijerarhijski strukturiranim g r u p a m a ; njegov je »nasilnički
g a n g « »gotovo grupa« u kojoj n e m a čvrstog o d r e đ e n j a
u l o g a , prisutna je nestalnost, fluktuacija članstva, m i n i ­
malni konsenzus normi, p o r e m e ć e n o vodstvo, ograničene
41
 Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA

definicije očekivanja članstva, ograničena kohezija. N o , i

dalje postoji m o g u ć n o s t da se »near g r o u p « Y a b l o n s k o g
p r o g l a s i s a m o » n e s t r u k t u r i r a n i m g a n g o m « , k a o što j e t o
učinio Downes (1966.).
David Mafza (1964.) prigovorio je teorijama delin­
kventne subkulture da zanemaruju individualnu slobodnu
v o l j u , z b o g t o g a što o b i č n o n a g l a š a v a j u d e t e r m i n i r a n o s t
k u l t u r o m (što j e n a s l i j e đ e d i f e r e n c i j a l n e a s o c i j a c i j e i k u l ­
t u r n e t r a n s m i s i j e ) ili s t r u k t u r o m (što j e z a s l u g a t e o r i j e a n o -
mije i analiza strukturnih b l o k a d a socijalne mobilnosti).
Matza je negirao postojanje posebnih (kriminalnih) vred­
nota kod delinkvenata. N a z n a č i o je p o d z e m n e vrijednosti
k o j e su p r i s u t n e u c i j e l o m d r u š t v u ( p o s e b n o u l i t e r a t u r i ,
filmovima, umjetnosti uopće, medijima), pokazujući
strast z a a v a n t u r o m , r i z i k o m i u z b u đ e n j e m leži p u n o d u b l j e
u društvu od površne podjele na k o n v e n c i o n a l n o i n e k o n ­
v e n c i o n a l n o , s p a j a j u ć i m l a d o g d e l i n k v e n t a i b o g a t o g biz­
n i s m e n a . D e l i n k v e n t i č e s t o žive p o d u t j e c a j e m o b a s v i j e t a ,
k o n f o r m i z m a i n o n k o n f o r m i z m a , ali nisu p o t p u n o o d r e đ e n i
ni jednim od njih. »Tehnike neutralizacije« su verbalne i ra-
cionalizirajuće strategije koje su delinkventi izabrali da bi
pomirili ta d v a svijeta, o d n o s n o da bi m o g l i balansirati
dalje. »Tehnike neutralizacije« kojima se delinkventi brane
o d s o c i j a l n e k o n t r o l e o p i s a l i s u M a t z a i Sykes ( 1 9 6 1 . ) . Pet
klasičnih t e h n i k a i » v e r b a l n i h s t r a t e g i j a « s u :
1. negiranje o d g o v o r n o s t i ; koncept koji se o sebi n u d i
jest o n a j o » b i l i j a r s k o j k u g l i « - » n i s a m ja to m i s l i o « . . .
2 . n e g i r a n j e o z l j e d e ili s t v a r n e štete, g d j e k r a đ a a u t o ­
m o b i l a postaje p o s u d b a a krađa nečije imovine vjerojatno
koristi v l a s n i k u z b o g o s i g u r a n j a . . .
3 . n e g i r a n j e žrtve - p o k u š a j d a s e žrtva p r i k a ž e k a o
l e g i t i m n i cilj n a p a d a , b i l o d a j e riječ o d u ć a n u u k o j e m u
p r o d a v a č i k r a d u , p a s e » p o k r a l o k r a d l j i v c e « , ili s u n a p a d ­
nuti h o m o s e k s u a l c i » s a m i t o tražili« i t d .
4 . o p t u ž i v a n j e o p t u ž i t e l j a - »svi z n a j u d a j e p o l i c i j a
k o r u m p i r a n a « , »vlast j e n a s i l n i j a o d n a s « , » p r o f e s o r i s u
nepravedni (pristrani)«...
5 . p o z i v n a višu l o j a l n o s t , » n i s a m t o u č i n i o z b o g s e b e « ,
djelo je učinjeno zbog p o m o ć i prijatelju, obitelji, škvadri,
z b o g svetih ili p o l i t i č k i h u z r o k a , p o z i v a n j e n a višu l o j a l n o s t
o p r a v d a v a »niže« p o č i n j e n o d j e l o .
D a v i d M a t z a u k l j u č i o se u r a s p r a v u o d e l i n k v e n c i j i i
devijaciji u vrijeme kada je t e z a o delinkventnoj subkulturi
dominirala časopisima i k n j i g a m a , no njegov pristup, za­
snovan u tradiciji f e n o m e n o l o g i j s k e sociologije, bliži je
interakcionizmu i sljedećoj etapi promišljanja, istraživanja
subkulturnih fenomena nego tadašnjim (kasnočikaškim i
da
mertonovskim) z a s a d a m a teorije o subkulturi.
Od početka upotrebe pojma subkultura, kakav nas
z a n i m a (a i ranije, kroz r a d o v e čikaške škole), s u s r e ć e m o
s e s d i m e n z i j o m u r b a n o g a ; g r a d o v i ( C o h e n b i r e k a o »veći
američki gradovi«) i urbanitet tvore g o t o v o nužan, konsti­
tutivni e l e m e n t u nastajanju subkulture m l a d i h . S u b k u l ­
tura nastaje u urbanoj sredini, a neformalne g r u p e m l a ­
d i h »s u g l a ulice«, uz često bitno razlikovanje n o r m i i v r i ­
jednosti »škvadre« od o n i h šireg i k o n v e n c i o n a l n o g d r u ­
štva, p o s t a j u p a r a d i g m a t s k i p r i m j e r i s a d r ž a j n o v o n a s t a l o g a
p o j m a . M e đ u t i m , već u p o č e t n o j u p o t r e b i p o j m a s u b k u l ­
t u r a (i to p r i m i j e n j e n o g a na o m l a d i n s k e g r u p e , bez šireg
z n a č e n j a koje se tiče a m e r i č k e etničke i k o n f e s i o n a l n e
imigracijske šarolikosti) prisutna je dvostrukost, r a s p o d i j e -
Ijenost z n a č e n j a k o j a se k o d b r o j n i h a u t o r a ne n a g l a š a v a
e k s p l i c i t n o . Riječ je o d v j e m a d i m e n z i j a m a ; u j e d n o j , s u b ­
kultura označava o d r e đ e n u društvenu g r u p u , konkretni,
adolescentski (»delinkventni«) gang, gdje je subkultura
z a p r a v o kultura o d r e đ e n e (»delinkventne«) škvadre. No,
p r i s u t a n je i o p i s u k o j e m r e a l n i m l a d i ć i o d r a s t a j u , » n a ­
p u š t a j u s u b k u l t u r u « , ali s u b k u l t u r a o s t a j e p o d u v j e t o m d a

4? 43
 Benjamin Perasović
služi p o t r e b a m a i i n t e r e s i m a g e n e r a c i j e k o j a d o l a z i . T o
z n a č i d a p o j a m s u b k u l t u r e i s t o v r e m e n o o z n a č a v a i sustav
vrijednosti ( n o r m i , vjerovanja, stilova, n a č i n a života) i k o n ­
kretnog aktera (grupu) koji te vrijednosti, norme - tu
( s u b ) k u l t u r u - živi. Ta se dvostrukost o d r ž a l a od p e d e s e t i h
d o d a n a s , kroz r a z l i č i t e š k o l e , a l i s a s l i č n i m n e n a g l a š a v a -
n j e m s a m e d v o s t r u k o s t i , p a p o n e k a d o n o što s e o d n o s i n a
sustav v r i j e d n o s t i i n o r m i i i m e n u j e n e k o m s u b k u l t u r o m
p o s t a n e t e o r i j s k i e n t i t e t različit o d d r u š t v e n e ( s u b k u l t u r n e )
grupe analizirane u konkretnom prostoru i vremenu. A k o
z a m i s l i m o g r u p u d j e č a k a » s u g l a « , n j i h o v g r u p n i identitet
(često o k r u n j e n p o s e b n i m i m e n o m ) , e v e n t u a l n e f a z e r a z ­
v o j a , v e ć e ili m a n j e s u k o b e s p o l i c i j o m , m o d e l s k i u t j e c a j
(bilo k o j e g smjera) na d r u g e m l a d e u susjedstvu, njihove
sukobe s d r u g i m sličnim g r u p a m a , njihov sleng, vrednote,
ukuse i cjelokupnu subkulturu, dakle a k o zamislimo neku
subkulturnu g r u p u d j e č a k a opisanu u sociološkoj literaturi,
m o ž e m o zamisliti i proces odrastanja kojLrezultira p o v l a ­
č e n j e m »s u g l a ulice«. Z n a č i li to i n e s t a n a k j e d n e s u b k u l ­
ture? Sudeći po tezama a u t o r a »delinkventne subkulture«,
o n a s e m o ž e o d r ž a t i » a k o služi p o t r e b a m a s l j e d e ć e g e n e ­
racije, nasljednika«. M e đ u t i m , o d l a z a k jedne g r u p e s ulič­
n e scene n e m o r a n u ž n o biti p r a ć e n p o p u n j a v a n j e m t o g
m j e s t a » n o v i m k l i n c i m a « , niti e v e n t u a l n a s l j e d e ć a g e n e r a ­
c i j a m o r a i z r a ž a v a t i s l i č n e s t a v o v e i d i j e l i t i isti k u l t u r n i o b ­
r a z a c . I p a k , u t e k s t o v i m a iz p e d e s e t i h p o d r a z u m i j e v a se
nastajanje m n o g i h sličnih subkultura, z b o g sličnih uvjeta
života u društvenoj strukturi, z b o g čvrstog strukturalnog
u t j e c a j a i k o č n i c a k o j e n a s t a j u u p r o c e s u m o b i l n o s t i inspiri­
r a n o m kulturnim ciljevima. N o , s obzirom na m n o g o b r o j ­
ne o p i s a n e i istraživane škvadre i b a n d e , m o ž e m o zamisliti
i p r o c e s u k l a p a n j a u d r u š t v o o d r a s l i h , u k o j e m n e t k o završi
u zatvoru, netko osnuje obitelj, nova generacija ne popuni
p r o s t o r a u t o m a t s k i , i » N o r t o n s « , » C h e r u b s « ili b i l o k o j i sli-
4 4
URBANA PLEMENA
č a n adolescentski g a n g , subkulturni akter, prestane p o ­
stojati. K a k o s a d a m o ž e sustav vrijednosti ostati »u zraku« i
čekati neki novi naraštaj da postane njegov nositelj, na
koji način postoji subkultura m l a d i h u n e k o m susjedstvu
a k o se cijela g e n e r a c i j a i akteri na koje se taj p o j a m o d ­
nosio r a s p a l a i u svojoj postadolescentskoj fazi predstavlja
s a m o niz i n d i v i d u a u d r u š t v u o d r a s l i h , s m o ž d a n e š t o s p e ­
cifičnijim u s p o m e n a m a i sjećanjima? Za C o h e n a i d r u g e
a u t o r e teze o » d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i « riječ je o o b r a s c i m a
p o n a š a n j a k o j i s u p o s t a l i t r a d i c i o n a l n i , k o j i s u s e ustalili u
s u s j e d s t v i m a »većih a m e r i č k i h g r a d o v a « . U s p r k o s i n z i s t i r a -
nju na društvenoj strukturi, na stalnoj socijalnoj osnovi za
nastajanje subkultura kao svojevrsne reakcije na struktu­
ralne blokade mobilnosti, time se ne može objasniti onaj
p o s e b n i , s i m b o l i č k i svijet k o j i r a z l i k u j e s u b k u l t u r e , i t o n e
s a m o unutar procesa diferencijacije na »konfliktne, krimi­
n a l n e i s u b k u l t u r e p o v l a č e n j a « (što t a k o đ e r ovisi v e ć i n o m
o »vanjskim« č i m b e n i c i m a ) , n e g o se ne m o g u d o b r o uočiti
s p e c i f i č n o s t i i n o r m a t i v n a d i n a m i k a u g r u p a m a »istovrsne«
subkulture. M o ž e m o razumjeti sociologe koji su pedesetih
g o d i n a , n a k o n što j e p o j a m s u b k u l t u r e v e ć b i o d j e l o m i č n o
u u p o t r e b i , o z n a č a v a j u ć i š i r o k o z a s n o v a n u a m e r i č k u raz­
nolikost većih i manjih društvenih (rasnih, etničkih, konfe­
s i o n a l n i h itd.) g r u p a , p o s e g n u l i z a t i m p o j m o m i učvrstili
ga zbog očigledne posebnosti, izdvojenosti ponašanja
mnogobrojnih neformalnih grupa mladih, socijalno i spa-
cijalno segregiranih z a j e d n o s roditeljima. »Nešto«, što se
k a o skup n o r m i , vrijednosti, stavova, navika i ponašanja
ustalilo, d o d a t n o je osnaženo činjenicom kriminaliziranja,
» d e v i j a c i j e « , p a s e n e t r e b a č u d i t i što s u d o b n a , s p o l n a i
klasna specifičnost d o b r o g dijela aktera, na osnovi g r u p n e
t r a d i c i j e m a l o d o b n i č k e d e l i n k v e n c i j e i n a č i n a ž i v o t a »na
u g l u ulice« nazvani d e l i n k v e n t n o m s u b k u l t u r o m . Razdvo­
j e n o s t z n a č e n j a p o j m a n a sustav v r i j e d n o s t i s j e d n e i n a
45
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

s a m u d r u š t v e n u g r u p u s d r u g e s t r a n e , stvorit ć e još više se »subkultura« u j e d n o m r a z d o b l j u o č i g l e d n o koristila k a o

p r o b l e m a kasnije, k a d a različita medijska posredovanja »ad h o c koncept« svaki put k a d a je t r e b a l o naglasiti nor­
( p a i k o n s t r u k c i j e ) stila i i d e n t i t e t a b u d u p r i s u t n i j a u j a v n o ­ mativne aspekte bilo kojeg ponašanja koje odstupa od
sti, a » d e v i j a n t n i « m o d e l o d s t u p a n j a v r i j e d n o s t i i n o r m i o d o p ć e g s t a n d a r d a . ( D o w n e s , 1 9 6 6 . , str. 9.) Z b o g t o g a s o c i o ­
o n i h d o m i n a n t n e k u l t u r e r a z n o v r s n i j i i p o m a k n u t o d sfere logiju subkulture m l a d i h ne treba striktno svoditi na o n e
n e p o s r e d n e kriminalizacije i etikete delinkventnosti. Ipak, u r a d o v e koji koriste s a m p o j a m subkulture, n e g o p r e p o z n a ­
prvim definiranjima subkulture osjeća se naglasak na g r u p u , vati u r b a n e , a d o l e s c e n t s k e i d o n e k l e z a s e b n e svjetove,
na procijep strukture i kulture g d j e se kolektivno mijenja o k v i r e ( s u b ) k u l t u r n o g s a d r ž a j a k a o n a č i n a (stila) ž i v o t a i
referentni okvir i raste važnost r e f e r e n t n e g r u p e , a n a s t a j a n j e izborenog identiteta.
s u b k u l t u r n e s o l u c i j e teže s e v e z u j e u z i n d i v i d u a l n i , s v j e s n i ,
i z b o r p o j e d i n c a . K a d a s više s t r o g o s t i p r i s t u p i m o g r u p a m a
koje predstavljaju subkulturu u g l a v n i m r a d o v i m a iz toga
v r e m e n a , m o ž e m o se pitati o različitostima m e đ u n j i m a , o
prolaznosti nečijeg a n g a ž m a n a koji je d o b n o o d r e đ e n i u
vezi s t i m n e d o s t a t k o m j a m s t v a z a o p s t a n a k i b u d u ć e k a ­
rakteristike sustava vrijednosti n a z v a n o g s u b k u l t u r o m , m o ­
g l i b i s m o iz i s t r a ž i v a n j a izvući d i j e l o v e u k o j i m a se v i d i da
k o n f l i k t n i , k r i m i n a l n i ili n a r k o f i l s k i k a r a k t e r s u b k u l t u r e nisu
n i p e d e s e t i h bili t a k o r a z d v o j e n i k a k o s e u t e o r i j s k i m r a d o ­
v i m a s u g e r i r a l o . N o č i n j e n i c a j e d a a u t o r i t a d a nisu smislili
bolji p o j a m i da se on čak zadržao, unatoč usložnjavanju i
sve v e ć o j r a z n o l i k o s t i p o j a v a i s u d i o n i k a n a k o j e s e p r i m j e ­
n j u j e . M n o g i s u a u t o r i bili svjesni p o t e š k o ć a s v i š e z n a č n o š -
ć u p o j m a , p a s u g a i d a l j e koristili, n a v o d e ć i , p o p u t J o h n a
Bushnella, da bi m o ž d a bilo bolje da ga sociolozi nisu ni­
k a d n i počeli koristiti. (Bushnell, 1 9 9 0 . ) N a p r i m j e r u u r b a ­
ne e t n o l o g i j e čikaške škole vidi se nastanak s o c i o l o g i j e
subkulture čak i kada se sam p o j a m subkulture ne koristi.
B i t n o j e istraživanje s a m o g f e n o m e n a , bez o b z i r a n a r a z l i ­
čite p o j m o v e k o j e a u t o r i koriste, jer riječ je o r a z u m i j e v a n j u
više ili m a n j e z a s e b n o g s v i j e t a , v r i j e d n o s t i , n a č i n a ž i v o t a ,
( s u b ) k u l t u r e h o b o l u t a l i c a , jazz g l a z b e n i k a ili » d j e č a k a s
u g l a ulice«. D a v i d D o w n e s , koji je i s a m p r i d o n i o širenju
t e o r i j e o s u b k u l t u r i iz S A D - a u V. B r i t a n i j u , p i s a o je k a k o

46 47
 Benjamin Perasović
3. Interakcionizam, teorija etiketiranja i
skeptička revolucija u sociologiji devijacije
I n t e r a k c i o n i z a m u sociologiji i s o c i j a l n o j p s i h o l o g i j i o b i č ­
n o s e vezuje u z t e m e l j e k o j e j e t o m p r i s t u p u p o s t a v i o G e o r g e
Herbert M e a d , iako je p o j a m »simbolički interakcionizam«
skovao njegov učenik Herbert Blumer. Sveučilište u C h i c a -
gu p o n o v o n a m se nameće kao rodno mjesto teorija i pri­
stupa neizmjerno važnih za sociologiju subkulture m l a d i h .
Filozofija p r a g m a t i z m a , k a o i radikalni b i h e v i o r i z a m ,
utječu na M e a d o v u teoriju i na kasnije interpretacije, pri
č e m u je za u t j e r a j p r a g m a t i z m a v a ž n o i z d v o j i t i : 1 . u s r e d o ­
točen je na i n t e r a k c i j u a k t e r a i s v i j e t a , 2. r a z u m i j e v a n j e i
a k t e r a i svijeta k a o d i n a m i č k i h p r o c e s a a ne s t a t i č k i h struk­
tura i 3. pripisivanje velikog značenja s p o s o b n o s t i m a ak­
t e r a d a i n t e r p r e t i r a j u s o c i j a l n i svijet. (Ritzer, 1997.) lako
polazi od biheviorizma, M e a d proširuje analizu ponašanja
n a d u h o v n e p r o c e s e , s m a t r a j u ć i svijest a k t e r a n e z a o b i l a z ­
n o m č i n j e n i c o m u p r o c e s i m a p o n a š a n j a , p a j e svoj b i h e ­
viorizam zvao »socijalnim«, za razliku od »radikalnog«
(Watsonovog). U svom ključnom, »predavačkom« djelu
(Mind, Self and Society) Mead se odmiče od animalne
psihologije kao temelja radikalnog biheviorizma, zasniva­
j u ć i n a l j u d s k o j s p o s o b n o s t i r a z m i š l j a n j a niz r a z l i k o v a n j a
k o j a s e t i č u svijesti, o s o b e i d r u š t v a . Svijest j e s h v a ć e n a
k a o socijalni proces, a u l o g a s i m b o l a i jezika p r e s u d n a u
nastajanju unutarnje i vanjske komunikacije aktera, kao i
procesa socijalizacije u o p ć e . U M e a d o v u radu nalaze se
temelji (poput p o j m a uloge i mogućnosti igranja u l o g a ,
k o n c e p t a o s o b e k a o o d n o s a »ja« i » m e n e « itd.) m n o g i h
k a s n i j i h i n t e r a k c i o n i s t i č k i h p r i s t u p a k o j e s u razvili B l u m e r ,
G o f f m a n i drugi. Ideju o p r o m a t r a n j u s a m o g a sebe razvio
URBANA PLEMENA
je Charles H o r t o n C o o l e y , koji t a k o đ e r utječe na suvre­
m e n i i n t e r a k c i o n i z a m i p r i d o n o s i k o n c e p t u o s o b e , pri
č e m u s e »ja u z r c a l u « i s k a z u j e k a o s p o s o b n o s t d a s a m i
sebe v i d i m o o n a k o kako v i d i m o bilo koju d r u g u socijalnu
stvar.
Herbert Blumer je zasnovao simbolički interakcioni­
z a m na M e a d o v u naslijeđu, ali je kritiku »redukcionizma«
( p o p u t M e a d o v e kritike r e d u k c i o n i z m a W a t s o n o v a b i h e v i o ­
r i z m a ) p r o š i r i o na sve p s i h o l o g i j s k e i s o c i o l o g i j s k e t e o r i j e i
koncepte koji individualno determiniraju kategorijama
strukture i kulture. B l u m e r o v o inzistiranje na važnosti zna­
č e n j a stvari z a d j e l a t n a l j u d s k a b i ć a n e d o p u š t a o b j a š n j e n j e
ponašanja »vanjskim silama« ili kategorijama makro-
s o c i o l o g i j e , n e g o s e čvrsto u k o t v l j u j e u d r u š t v e n o j k o n s t r u k ­
ciji s t v a r n o s t i . A k o p r o m o t r i m o s e d a m o s n o v n i h p r i n c i p a
simboličkog interakcionizma koje kao zajedničke ključnim
a u t o r i m a n e k o l i k o p u t a n a g l a š a v a Ritzer, u o č i t ć e m o i i n -
s p i r a t i v a n o k v i r z a p r o u č a v a n j e s u b k u l t u r e m l a d i h , jer j e
djelatnost s u b k u l t u r n o g aktera već n a g l a š e n a u k o n c e p t i ­
ma Mertonovih učenika, dok je ovdje djelatni naboj defi­
niranja i redefiniranja oslobođen strukturalnog nametanja
» p r o b l e m a « k o j e m je subkultura »solucija«:
1 . Ljudska b i ć a , z a razliku o d nižih ž i v o t i n j a , r a s p o l a ž u
sposobnošću razmišljanja.
2. Sposobnost razmišljanja oblikovana je procesom
socijalne interakcije.
3. U s o c i j a l n o j i n t e r a k c i j i ljudi u č e o z n a č e n j i m a i s i m ­
b o l i m a koji im o m o g u ć a v a j u korištenje specifične ljudske
sposobnosti razmišljanja.
4. Značenja i simboli o m o g u ć u j u ljudima ostvarivanje
akcije i interakcije.
5. Ljudi m o g i izmijeniti ili m o d i f i c i r a t i z n a č e n j a i s i m b o ­
le k o j e k o r i s t e u a k c i j i i i n t e r a k c i j i , na o s n o v i s v o j e i n t e r ­
pretacije situacije.
49
 Benjamin Perasović
6 . L j u d i m o g u izvesti t e m o d i f i k a c i j e i p r o m j e n e z b o g
m o g u ć n o s t i i n t e r a k c i j e s a m i h s a s o b o m i s d r u g i m a , što i m
o m o g u ć u j e ispitivanje potencijalnih tokova akcije, procjenji­
vanje prednosti i manjkavosti, te o d a b i r najpovoljnije akcije.
7. Prepletanje m e đ u o v i s n i h o b r a z a c a akcije i interak­
cije stvara g r u p e i društva.
S o b z i r o m na M e a d o v o naslijeđe, pojavile su se dvije
suprotne metodologijske paradigme, ona Blumerova, koja
teži » s i m p a t i č k o j i n t r o s p e k c i j i « i o b n a v l j a k v a l i t a t i v n e m e t o ­
de čikaške škole, i o n a Kuhnova, koja smatra da se u M e a -
d o v u n a s l i j e đ u m o ž e u t e m e l j i t i i » t v r đ a « , e m p i r i j s k a , siste­
m a t s k a m e t o d o l o g i j a k o j a teži g e n e r a l i z a c i j i i z a k o n i t o s t i m a
k a o jedinstvenim karakteristikama svake znanosti.
O v d j e n i j e t o l i k o v a ž n o p r i k a z a t i sve a s p e k t e r a z v o j a
interakcionizma i otvoriti raspravu o sociološkim p a r a d i g ­
m a m a , koliko je značajno uočiti da se f e n o m e n u subkul­
ture pristupilo iz nove perspektive. Ta je perspektiva, uva­
žavajući d i o naslijeđa p r v o g naraštaja čikaške škole, prišla
URBANA PLEMENA
bliže a k t e r u , subjektu istraživanja, i s t o v r e m e n o o k r e ć u ć i
fokus dotadašnje analize devijantnog ponašanja s »devija-
n a t a « na sustav i institucije s o c i j a l n e k o n t r o l e .
Za razliku od a u t o r a koji su na osnovi kasnočikaške
k r i m i n o l o g i j e i M e r t o n o v e t e o r i j e a n o m i j e stvorili tezu o
delinkventnoj subkulturi, razrađujući detaljno p o j a m i tipo­
v e s u b k u l t u r e , i n t e r a k c i o n i s t i č k i u s m j e r e n i a u t o r i n i s u inzis-
tirali n a p o j m u s u b k u l t u r e , č a k s u g a o d b a c i v a l i , ili koristili
p a r a l e l n o s p o j m o m k u l t u r e ( o d r e đ e n o g a k t e r a ) . Bez o b ­
zira n a ( n e ) k o r i š t e n j e p o j m a s u b k u l t u r e , i n t e r a k c i o n i s t i s u
istraživali s l i č n e f e n o m e n e , k o j i s e o d r a z d o b l j a p r v e g e ­
n e r a c i j e č i k a š k e š k o l e n a l a z e u k n j i g a m a (i u s t v a r n o s t i )
p o d različitim i m e n i m a : u r b a n i h lutalica ( H o b o i drugi),
vršnjačkih g r u p a , b a n d i , ovisniku, prostitucije, k r i m i n a l n o g
svijeta, psihijatrijskih u s t a n o v a , z a t v o r a , » m o r a l n i h r e g i j a « ,
jazz g l a z b e n i k a , p u š a č a m a r i h u a n e , r a z n o v r s n i h n e k o n v e n ­
c i o n a l n i h i » d e v i j a n t n i h « a k t e r a . U p r a v o je i n t e r a k c i o n i s t i č k i
pristup devijaciji r a d i k a l n o izmijenio perspektivu- s o c i o l o ­
g i j e d e v i j a c i j e , stvorivši s v o j e v r s n u » s k e p t i č k u r e v o l u c i j u « .
K a o što n a o p ć o j r a z i n i d r u š t v a i s o c i j a l n e t e o r i j e i n t e r a k -
c i o n i z a m želi p r o m a t r a t i s u b j e k t , p r o c e s d e f i n i r a n j a s i t u a ­
cije i konstruiranja stvarnosti, t a k o u p o d r u č j u devijacije
interakcionisti vide prvenstveno socijalni proces u kojem
a k t e r i d e f i n i r a j u i r e d e f i n i r a j u s i t u a c i j e i u k o j e m na k o n a ­
č a n rezultat »devijantnosti« s n a ž n o utječu institucije soci­
jalne kontrole. Ključni p o j m o v i interakcionističkog pristupa
d e v i j a c i j i bili s u : p r i m a r n a i s e k u n d a r n a d e v i j a c i j a , g l a v n i i
p o m o ć n i status, s e k v e n c i j a l n i m o d e l , d e v i j a n t n o k a r i j e r a ,
etiketiranje, sligma, m o r a l n o poduzetništvo, societalna reak­
c i j a i t d . F r a n k T a n n e n b a u m j e još 1 9 3 8 . o p i s a o » t a g g i n g «
p r o c e s , b l i z a k o n o m e što d a n a s z o v e m o e t i k e t i r a n j e m , a
Edwin Lemert ( 1 9 5 1 . ) postavio je temelje interakcionističkog
pristupa devijaciji. Ipak, m o r a l o je proći deset do petnaest
g o d i n a , d a b i tek u š e z d e s e t i m L e m e r t o v o ( i j o š r a n i j e ,
 Benjamin Perasović
I c m n e n b a u m o v o ) t e o r i j s k o n a s l i j e đ e p o s t a l o šire p r i h v a ć e n o
i a k t u a l i z i r a n o s o c i o l o š k i m r a d o v i m a . Što se to d o g o d i l o u
d r u š t v u , što j e u t j e c a l o n a t a k o r a z l i č i t u r e c e p c i j u i n t e r a k -
cionističkog pristupa devijaciji u pedesetim i u šezdesetim
g o d i n a m a ? Stephen J . Pfohl n a t o p i t a n j e o d g o v a r a u k a z i ­
v a n j e m na društvene pokrete i p r o m j e n e u p o l i t i č k o m ži­
votu Amerike. (Pfohl, 1 9 8 5 . ) To je razdoblje k a d a su snaž­
ne socijalne i političke b o r b e zapljusnute k a m p u s e i širu
javnost, studenti su se počeli m a s o v n i j e uključivati u p o k r e t
za g r a đ a n s k a prava, i po Pfohlovom mišljenju, to je »do­
v e l o e t i k e t u d e v i j a c i j e b l i ž e , u vlastiti d o m « . S o c i o l o z i s u
ubrzo uvidjeli da njihova djeca, studenti, prijatelji, r o đ a c i ,
a p o n e k a d i oni sami, bivaju uhapšeni, pretučeni, n a p a d ­
nuti s u z a v c e m , š p i j u n i r a n i , stigmatizirani, zastrašivani, p o ­
p u t » o b i č n i h d e v i j a n a t a « . ( P f o h l , 1 9 8 5 . , str. 2 8 6 . ) B r o j n e
kontradikcije » u o b i č a j e n o g « etiketiranja postale su vidljivi­
j e ; k a d a j e z a p o č e o rat, o n i k o j i s e nisu htjeli b o r i t i t r e t i r a n i
su k a o k r i m i n a l c i , policijski u p a d i p u c a n j e u p r i p a d n i k e
organizacije »Crne pantere« proglašen je o p r a v d a n i m či­
n o m , o d g o v o r n a n a p a d s m a t r a n j e u b o j s t v o m . Politički
aktivisti k o j i s u s e žalili n a p r i s l u š k i v a n j e t e l e f o n a p r o g l a š e ­
n i s u p a r a n o i č a r i m a , ž e n e k o j e s u tražile j e d n a k u p l a ć u z a
j e d n a k i r a d p o s t a l e s u » p s i h o l o š k i misfits« ( o s o b e n e p r i l a ­
g o đ e n e o k o l i n i ) . D u g i niz t a k v i h p r i m j e r a u s m j e r i o j e p o ­
zornost s o c i o l o g a , socijalnih psihologa i srodnih a u t o r a ,
(koji s u s t v a r a l i t e o r i j u s o c i e t a l n e r e a k c i j e ) n a o n e k o j i i m a j u
m o ć da etiketiraju d r u g e ; fokus se sada p o m i č e s etiketira-
n i h n a o n e k o j i e t i k e t i r a j u , d e v i j a c i j a s e p r o m a t r a u svjetlu
socijalne kontrole, pogled se usmjerava na odnos između
o n i h koji etiketiraju i o n i h koji su etiketirani k a o d e v i j a n t n i .
(Postaje j a s n o d a s u t o o d n o s i m o ć i , d a n e k e d r u š t v e n e
grupe imaju moć etiketiranja i stigmatiziranja drugih.)
D i p l o m i r a v š i na sveučilištu u C h i c a g u , g d j e su p o d v o d ­
s t v o m Everetta H u g h e s a u p o z n a l i k v a l i t a t i v n e i s t r a ž i v a č k e
57
URBANA PLEMENA
tehnike, mnogi su interakcionistički sociolozi devijacije
našli p o s a o n a Z a p a d n o j o b a l i , u K a l i f o r n i j i , g d j e s u s e
tada otvarala nova r a d n a mjesta na fakultetima. Z b o g to­
ga su neki nazivali interakcioniste š k o l o m » Z a p a d n e o b a ­
le«, a n e k i s u i h i m e n o v a l i » n e o č i k a š k i m a u t o r i m a « . D a v i d
M a t z a j e p r o b l e m a t i z i r a o d j e l o v a n j e triju k l j u č n i h š k o l a ,
triju g r u p a c i j a a u t o r a u p o d r u č j u d e v i j a c i j e , a t o s u : č i k a š -
ka škola, funkcionalisti (zapravo Mertonovi učenici, autori
»delinkventne subkulture«) i »neočikaški« sociolozi. M a t z i n a
knjiga »Becoming Deviant«, naslovom i v r e m e n o m objavlji­
vanja, ne o d u d a r a od m n o g i h klasičnih r a d o v a sociologije
devijacije s kraja šezdesetih, no o n a predstavlja specifičan
teorijski pristup i a u t o r o v n a p o r da na p r i m j e r u e v a l u a c i j e
d o t a d a š n j i h r a d o v a i »škola« u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e p r i k a ­
ž e p l o d n o s t vlastite o r i j e n t a c i j e k o j u n a z i v a s o c i o l o š k i m
n a t u r a l i z m o m , a k o j u b i s m o d a n a s smjestili u p o d r u č j e
f e n o m e n o l o g i j s k o g pristupa. Doprinos čikaške škole Matza
visoko vrednuje, uočavajući slabosti proizašle iz k o r e k c i o -
nalističke p a r a d i g m e k a o takve, kojoj se na početku sto­
ljeća čikaški autori n i k a k o nisu uspjeli otrgnuti. P r o b l e m
devijacije u M a t z i n o m djelu naznačen je p o j m o v n i m p a r o ­
vima razlika, p o p u t korekcije i poštovanja, patologije i
raznolikosti, te jednostavnosti i složenosti. Poštovanje f e n o ­
m e n a b i t n o j e p o l a z i š t e u i s t r a ž i v a n j u k o j e n e m a svoj p r e d ­
m e t ili » o b j e k t « , n e g o je u M a t z i n o m d u h u u v i j e k riječ o
s u b j e k t u i s t r a ž i v a n j a . P o š t o v a n j e se t e š k o p o s t i ž e u i s t r a ž i ­
vanjima potpuno nepoštovanih djelatnosti, koje društvo
(većina ljudi u društvu) ne s a m o da ne poštuje n e g o i o s u ­
đuje. Osnovni je razlog, zbog kojeg je poduzeto toliko
istraživanja o devijaciji, želja za asistiranjem društvu k a k o
bi se riješilo p r o b l e m a t i č n i h (devijantnih) aktivnosti. K o r e k ­
c i j a j e u k o r i j e n u svih r j e š e n j a , o n a j e c i l j . Z a t o p r i s t u p k o j i
želi u k l o n i t i d e v i j a c i j u M a t z a n a z i v a k o r e k c i o n a l n i m . K o -
rekcionalna perspektiva o n e m o g u ć u j e kapacitet empatizi-
53
 Benjamin Perasović
ranja a time i razumijevanja subjekta istraživanja. U takvoj
p e r s p e k t i v i , u k o j o j svi n a s t o j e otkriti u z r o k e , e t i o l o g i j u , k a k o
bi se devijacija u korijenu uništila, veća je m o g u ć n o s t da
se sam f e n o m e n izgubi. Korekcionalisti objašnjavaju fe­
n o m e n i z v a n a i s d i s t a n c e , k a o da je riječ o s t u d i j i o b j e k t a ,
a studija objekta potpuno je s u p r o t n a studiji subjekta.
U p r a v o u studiji subjekta p o š t o v a n j e i e m p a t i j a b i t a n su
a l a t i s t r a ž i v a n j a , o n i s u o s n o v n i resurs b e z k o j e g a o s t a j e
g o l e m a distanca između analitičara i subjekta.
Jedna od m n o g i h uočljivih posljedica averzije, koju
m n o g i sociolozi osjećaju p r e m a devijantnom f e n o m e n u ,
jest n j i h o v a n e m o g u ć n o s t o d v a j a n j a m o r a l n i h s t a n d a r d a
od aktualne deskripcije. »Da bi se počelo s p o š t o v a n j e m ,
uvažavanjem, razumijevanjem devijantnog fenomena, p o ­
t r e b n o j e p r i v r e m e n o ili t r a j n o s u s p e n d i r a t i k o n v e n c i o n a l n u
moralnost«. (Matza, 1 9 6 9 . , str. 17.) C i k a š k a škola nije
izbjegla korekcionalni p o g l e d , ali je naglasila subjektivnost,
položaj subjekta istraživanja, provela je detaljan opis i d o ­
v e l a n a s bliže s t v a r n o m svijetu i ž i v o t u . T a j u l a z a k u d e v i -
j a n t n i svijet n a r u š i o j e p a r a d i g m u p a t o l o g i j e i a f i r m i r a o
p r i s t u p u k o j e m se s u b j e k t p o š t u j e i n j e g o v svijet g l e d a iz­
n u t r a . M a t z a je često n a g l a š a v a o da nas p o š t o v a n j e i u v a ­
ž a v a n j e d o v o d i u » z a g r l j a j s u b j e k t u « , n o taj z a g r l j a j n i j e
izraz n e k o g f i l a n t r o p s k o g r a s p o l o ž e n j a , n e g o p u t k o j i s o ­
c i o l o g a vodi ka subjektovoj definiciji situacije. U r a d o v i m a
čikaške škole M a t z a primjećuje raspodijeljenost; u teorij­
skom, interpretativnom okviru pojavljuju se korekcionalni
pogledi i patologija k a o »socijalna dezorganizacija«, a u
e t n o g r a f s k o m r a d u ocrtali su r a d i k a l n u različitost i r a z n o l i ­
kost, pa je o p r e d j e l j i v a n j e za raznolikost n a s u p r o t p a t o l o ­
giji bilo d o s t u p n i j e i lakše izvodivo sljedećim g e n e r a c i j a m a
sociologa. Analizirajući p o j m o v e čikaške škole, M a t z a je
» d e v i j a n t n i svijet« i » i z o l i r a n o k u l t u r n o p o d r u č j e « [isolated
cultural area) s m a t r a o o d l i č n i m i k o r i s n i m k o n c e p t i m a , k o j i
54
URBANA PLEMENA
su »nasuprot d a n a š n j o j l a b a v o j koncepciji subkulture« -
» e k o l o š k i u s i d r e n i « . ( M a t z a , 1 9 6 9 . str. 2 3 . )
F u n k c i o n a l i z a m (u varijanti M e r t o n a i njegovih u č e n i ­
ka) M a t z a s a g l e d a v a iz perspektive d a l j n j e g n a p r e d o v a n j a
svijesti o potrebi poštovanja devijantnog fenomena, pa
u o č a v a k a k o je funkcionalistički pristup p r i d o n i o izbacivanju
k o n c e p t a p a t o l o g i j e iz s o c i o l o g i j e i socijalne p s i h o l o g i j e .
D o k su predstavnici marksističke (konfliktne) orijentacije u
sociologiji obično prigovarali funkcionalistima zbog njiho­
v o g a p o l o g e t s k o g stava p r e m a p o s t o j e ć e m , p r e m a d o m i ­
n a n t n o j k u l t u r i i d r u š t v e n o m p o r e t k u , M a t z a (uz svijest o
m n o g i m m a n a m a funkcionalizma) upravo u svojevrsnom
f u n k c i o n a l i s t i č k o m »afirmacionizmu« vidi pozitivan p o m a k
prema poštovanju i razumijevanju devijantnog fenomena.
Merton je tvrdio kako p o d određenim okolnostima kardi­
nalna američka vrijednost - ambicija, promovira kardinalni
a m e r i č k i p o r o k - d e v i j a n t n o p o n a š a n j e , a d u g a č k i niz c i t a t a
iz k n j i g a M e r t o n o v i h u č e n i k a k o j i su p i s a l i o » d e l i n k v e n t n o j
s u b k u l t u r i « M a t z a koristi k a k o b i n a g l a s i o , r i j e č i m a A l b e r t a
C o h e n a , d a o n o što n e o d o b r a v a m o , o d b a c u j e m o , i o n o
što n j e g u j e m o jest s p l e t e n o o d i s t o g v l a k n a , o d iste n i t i .
l a k o D a n i e l Bell b a š i nije p r a v i p r i m j e r f u n k c i o n a l i s t i č k i
o r i j e n t i r a n o g a u t o r a , n j e g o v a cijela M a t z a n a v o d i u z d o p r i ­
nos f u n k c i o n a l i s t i č k o g pristupa koji je ( u p r a v o u Bellovu
slučaju) kriminalne djelatnosti prikazao k a o d i o svakodnev­
n o g , američkog načina života, odbacujući implikacije o
» n o r m a l n o m « i » p a t o l o š k o m « p o n a š a n j u . O n o što s u z a ­
počeli autori čikaške škole, a nastavili funkcionalisti, i što
M a t z a v i d i k a o n a p r e d o v a n j e svijesti o p o t r e b i p o š t o v a n j a i
r a z u m i j e v a n j a d e v i j a n t n o g f e n o m e n a , još s u više n a g l a s i l i
»neočikaški autori«. O n i su (Lemert, Becker, G o f f m a n . . . ) u
p o t p u n o s t i o d b a c i l i i d e j u p a t o l o g i j e , ili k a k o b i L e m e r t r e ­
k a o , »zauvijek napustili a r h a i č n e , m e d i c i n s k e p r e d o d ž b e
po k o j i m a se ljudi dijele na n o r m a l n e i patološke«. Proces
d i f e r e n c i j a c i j e jest n e o s p o r a n , i d i f e r e n c i r a n o p o n a š a n j e
55
 Benjamin Perasović
u o p ć e m o ž e u o d r e đ e n o m d r u š t v u ili u o d r e đ e n o m v r e ­
m e n u biti »socijalno prihvatljivo«, a u n e k o m d r u g o m d r u ­
štvu ili u d r u g o m v r e m e n u » s o c i j a l n o n e p r i h v a t l j i v o « . N a
osnovi takvih gledišta jasno je k a k o za te autore ne m o ž e
postojati, na razini » c j e l o k u p n o g a m e r i č k o g društva«, k o n ­
senzus o t o m e k a k v o j e p o n a š a n j e p o ž e l j n o a k a k v o n e p o ­
ž e l j n o . K o n t a k t s a s u b j e k t o m i s t r a ž i v a n j a i p r o m a t r a n j e iz­
n u t r a , »na t e r e n u « , n a s l i j e d i l i s u o d s t a r e č i k a š k e š k o l e , i z a
interakcionističke (»neočikaške«, po Matzi) a u t o r e p a t o l o ­
g i j i više d o i s t a n i j e b i l o m j e s t a . U sferi s o c i j a l n e e g z i s t e n ­
c i j e p o s t o j a l a je s a m o r a z l i č i t o s t i r a z n o l i k o s t , a s p e c i f i č n a
m e t o d o l o g i j a i s n j o m p o v e z a n o »blisko p r o m a t r a n j e « , p o ­
štovanje subjektova pogleda, tvore najbolju zaštitu
patologijskih implikacija korekcionalnog pristupa.
O s i m š t o j e i d e j u p o š t o v a n j a (appreciation) s u p r o t s t a ­
vio k o r e k c i o n a l n o m p o g l e d u , ideju raznolikosti postavio
umjesto patologije, a jednostavnost distinkcije konvencio­
nalnih i devijantnih f e n o m e n a zamijenio naglašavanjem
k o m p l e k s n o s t i , D a v i d M a t z a j e još j e d n o m p r o š a o kroz
dosadašnje škole sociologije devijacije, konstruirajući novu
e v a l u a c i j u k r o z tri t e m e l j n a p o j m a - a f i n i t e t , a f i l i j a c i j a , i
označavanje (affinity, affiliation, signification). Uzevši primjer
petnaestogodišnje djevojke koja ostaje trudna u o d r e đ e ­
n i m o k o l n o s t i m a , M a t z a p r i k a z u j e tri o s n o v n a o b j a š n j e n j a
k o j a leže u p o z a d i n i v e ć i n e p r o b l e m a t i z i r a n j a d e v i j a n t n o g
p o n a š a n j a . Djevojka A o d r a s l a je u kući p r e p u n o j r o d b i n e ,
r o d i t e l j i su r a d i l i i bili r i j e t k o k o d k u ć e . Starija b r a ć a i sestre
su t a k o đ e r radili i ostavljali o n e m l a đ e da se brinu s a m i o
sebi - n i t k o nije m a r i o jesu li išli u š k o l u , jesu li t r e b a l i n e š t o
ili bili sretni. K a o rezultat t a k v i h o k o l n o s t i , d j e v o j k a A je
z a t r u d n j e l a . O v a j slučaj p r i k a z u j e p o j a m a f i n i t e t a k o j i leži u
p o z a d i n i s o c i o l o š k i h o b j a š n j e n j a . N a l a z i se i u r a d o v i m a
č i k a š k e škole i u r a d o v i m a a u t o r a » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « .
D j e v o j k a B se s r o d i t e l j i m a m o r a l a p r e s e l i t i u d r u g i
k v a r t . S p r i j a t e l j i l a s e s g o d i n u d a n a s t a r i j o m s u s j e d o m (pr-
56
URBANA PLEMENA
va vrata) i postala p o p u l a r n a u n j e n o m društvu. S h v a ć a l a
je da joj je to društvo m a l o »prebrzo«, ali nije htjela žrtvo­
vati stečenu popularnost nekakvim puritanizmom. Upo­
znala je u t o m društvu J i m a , i zatrudnjela. O v a slika Matzi
služi d a o b j a s n i p o j a m a f i l i j a c i j e , k o j i j e u z v e ć s p o m e n u t i
p o j a m afiniteta činio p o d l o g u raznovrsnim objašnjenjima
devijantnog ponašanja.
D j e v o j k a C (sve tri d j e v o j k e i m a j u po 1 5 g o d i n a ) u p i ­
s a n a je ž e l j o m roditelja u p a r o h i j a l n u školu g d j e joj je b i l o
d o b r o , o s i m što j e j e d n a sestra v e o m a s t r o g o n a s t u p a l a i
stavljala naglasak na nevinost. Djevojka je nevinost č u v a ­
la, sastajući se s d j e č a c i m a i ne odlazeći n i k a d d a l j e od
od
poljupca. Jedne večeri, sjedila je sa svojim tadašnjim
m o m k o m u autu, i upravo kad je došlo do p o z d r a v n o g
poljupca, policajac, brat navedene časne, otvorio je vrata
a u t a optužujući djevojku da je prostitutka, prijeteći m l a d i ­
ću da će ga optužiti za silovanje. N a k o n t o g a , d o k su
m l a d i sjedili u š o k u , o č i n s k i s e n a s m i j a o i r e k a o » v i d i m d a
ste d o b r a d j e c a , o v o g p u t a n e ć e biti n i š t a , a l i n e m o j t e d a
v a s j o š j e d n o m o v d j e u h v a t i m « . I d u ć e tri m i n u t e m l a d i s u
š u t j e l i , i o n d a i s t o v r e m e n o i z g o v o r i l i »vvhat t h e hell«. K a o
r e z u l t a t tih o k o l n o s t i , d j e v o j k a j e z a t r u d n j e l a . O v a j p r i m j e r
Matzi je poslužio za ilustraciju o z n a č a v a n j a , i za razliku od
čikaške škole i Mertonovih učenika, upućuje na »neočikaš­
ke« a u t o r e k o j i s u p o j a m o z n a č a v a n j a s h v a t i l i , i u p o t r i j e b i l i
g a n a r a z l i č i t i m r a z i n a m a s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e . T o j e velik
p o m a k u o d n o s u na teorijsko istraživačku šetnju od a f i n i ­
teta do afilijacije, g d j e se stalno s u s r e ć e m o s p o j m o v i m a
predispozicije, dezorganizacije, a n o m i j e itd. Matza d o b r o
p r i m j e ć u j e da je g e n e r a c i j a m a k r i m i n o l o g a i pozitivistički
usmjerenih s o c i o l o g a uspjelo nešto teško zamislivo - o d ­
v o j i t i s t u d i j u o k r i m i n a l u od s t u d i j e o d r ž a v i . Sto z n a č i biti
registriran, etiketiran, definiran, klasificiran, o z n a č e n , to
M a t z a s m a t r a n e i z o s t a v n i m d i j e l o m svake studije o d e v i j a c i j i .
57
 Benjamin Perasović
Z a p r a v o , veza i z m e đ u o r g a n i z i r a n o g , p r e m d a diverzificira-
n o g , a u t o r i t e t a d r ž a v e i p o s t o j a n j a d e v i j a n t n i m , jest n a j š i r e
značenje označivanja koje Matza razmatra i do kojeg mu
je stalo, u č e m u se njegove intencije d o b r i m d i j e l o m p o ­
klapaju s interakcionističkim pristupom devijaciji i teorijama
»societalne reakcije«.
E d w i n L e m e r t , pišući d e s e t l j e ć e i s p r e d s v o g a v r e m e n a ,
razlikovao je p r i m a r n u od s e k u n d a r n e devijacije. (Lemert,
1 9 5 1 . ) P r i m a r n a d e v i j a c i j a p o k l a p a s e s » n o r m a l n i m « ili
k o n v e n c i o n a l n i m p o n a š a n j e m u t o l i k o što j e u n j e g a u k l o p ­
ljena, integrirana, p o p u t čovjeka koji se p o v r e m e n o na
n e k o j zabavi n a p i j e ali k o j e g nitko ne s m a t r a a l k o h o l i č a -
r e m ili d e v i j a n t n i m u s m i s l u o p i j a n j a . P r i m a r n a d e v i j a c i j a
m o ž e biti m o t i v i r a n a r a d o z n a l o š ć u , s t r e s o m , g r u p n i m o č e ­
kivanjima, zapravo nizom raznovrsnih bioloških, psihološ­
kih i socijalnih č i m b e n i k a . Pošto ta devijacija nije » p r e p o ­
znata« kao ključna, intervenirajuća varijabla u stvaranju
i d e n t i t e t a p o j e d i n c a , o n / o n a n e m o r a r e o r g a n i z i r a t i svoj
identitet u skladu s d e v i j a c i j o m . Tek u slučaju veće vidlji­
vosti i u č e s t a l o s t i , ili (što je p r e s u d n o ) u s l u č a j u d r u š t v e n e
reakcije, individua pokušava djelovati, prilagođavajući se,
primjerice, češćem opijanju pronalaženjem n o v o g radnog
m j e s t a ili p r o f e s i j e g d j e ć e s e t a k v o p o n a š a n j e više t o l e r i ­
rati. Sekundarna devijacija nastaje u uvjetima društvene
r e a k c i j e , k a d a » d e v i j a n t « p o č i n j e koristiti s v o j e p o n a š a n j e i
u l o g u z a s n o v a n u n a n j e m u k a o s r e d s t v o vlastite o b r a n e ,
n a p a d a , ili n a p r o s t o p r i l a g o đ a v a n j a p r o b l e m i m a k o j i p r o i z ­
l a z e i z d r u š t v e n e r e a k c i j e n a p o n a š a n j e što j e p r e p o z n a t o
k a o devijantno. Pojedinac se sada poistovjećuje s u l o g o m
d e v i j a n t a , m o ž e se u k l j u č i t i u d e v i j a n t n e g r u p e i o s n a ž i t i
svoj d e v i j a n t n i i d e n t i t e t . R e a k c i j a d r u š t v a n a d e v i j a c i j u t a k o
je uzrokovala novu devijaciju, etiketiranje devijanta uve­
ć a l o j e d e v i j a c i j u . T i p i č n o z a i n t e r a k c i o n i s t i č k i p r i s t u p jest
napuštanje tradicionalnog, »simultanog« obrasca za obja-
58
URBANA PLEMENA
šnjenje devijacije, po k o j e m devijacija nastaje k a d se u
i g r u u k l j u č i n e k i o d f a k t o r a , a o n i s e svi » m u l t i v a r i j a n t n o
analiziraju« i promatraju istovremeno, poput inteligencije,
susjedstva, obitelji, o s o b i n a ličnosti, situacijskih faktora i
sličnog. N a s u p r o t t o m e , interakcionisti su se zalagali za
s e k v e n c i j a l n i m o d e l , jer o n , z a r a z l i k u o d s i m u l t a n o g , o m o ­
g u ć u j e praćenje nastajanja »devijantne karijere«. Ne d j e ­
l u j u svi f a k t o r i n a r a z v o j d e v i j a c i j e i s t o v r e m e n o , n e k i m o g u
biti v a ž n i u o h r a b r i v a n j u e k s p e r i m e n t i r a n j a ili n o n k o n f o r -
m i z m a , a d r u g i m o g u biti u t j e c a j n i u o d r ž a v a n j u p o s t o j e ­
ćih (uspostavljenih u n e k o m k o n k r e t n o m razdoblju) o b r a ­
zaca kršenja pravila. Sekvencijalne »kontingencije karijere«
uključuju objektivne činjenice socijalne strukture i p r o m j e ­
n e u p e r s p e k t i v i , m o t i v a c i j e i želje i n d i v i d u e . O d p o s e b n e
s u v a ž n o s t i i r e a k c i j e d r u g i h l j u d i , jer p o n a š a n j e d r u g i h
prema o n o m e tko je označen kao devijant drastično se
m i j e n j a , što m o ž e v o d i t i i p r e m a m j e r a m a r e p r e s i j e k o j e
u t j e č u n a ž i v o t n e š a n s e d e v i j a n t a ; o n / o n a m o ž e biti z a ­
t v o r e n a ) , i z b a č e n ( a ) ili o n e m o g u ć e n ( a ) u p o s l u , n a t j e r a n ( a )
n a s k r i v a n j e , a sve t o m o ž e v o d i t i p r e m a n o v o m i d e n t i t e t u
koji se zasniva na a u t s a j d e r s k o m statusu. H o w a r d Becker
j e n e s u m n j i v o n a j z a s l u ž n i j i što s u m n o g e i n t e r a k c i o n i s t i č k e
p o s t a v k e i p e r s p e k t i v a » s o c i e t a l n e r e a k c i j e « (na d e v i j a c i j u )
dobili svoj oblik u »teoriji etiketiranja« [labelling theory).
N j e g o v o , s a d već k l a s i č n o d j e l o » O u t s i d e r s « , p o č i n j e u p r a ­
vo zalaganjem za sekvencijalni model devijacije, za m o d e l
devijantne karijere i pažljivo praćenje razvoja devijantnog
identiteta u v r e m e n u , o b i č n o o s n a ž e n o g a reakcijama d r u ­
štva n a i n i c i j a l n u d e v i j a c i j u .
B e c k e r ( 1 9 6 3 . ) je j e d n o s t a v n i m i p r e c i z n i m s o c i o l o š k i m
j e z i k o m n a g l a s i o k l j u č n e p o s t a v k e t e o r i j e e t i k e t i r a n j a : Sve
društvene g r u p e stvaraju pravila i pokušavaju ih nametnuti
i provesti. Društvena pravila definiraju situacije i njima o d ­
g o v a r a j u ć e vrste p o n a š a n j a , s p e c i f i c i r a j u ć i n e k o d j e l o v a -
59
 Benjamin Perasović
n j e k a o » d o b r o « , i z a b r a n j u j u ć i d r u g o k a o »loše«. O n o m e
tko prekrši pravilo se ne vjeruje i on postaje autsajder.
M e đ u t i m , onaj tko je označen kao autsajder može imati
d r u k č i j i p o g l e d n a stvar. M o ž d a n e ć e p r i h v a t i t i p r a v i l o p o
k o j e m j e p r o s u đ e n , niti ć e p r i h v a t i t i o n e k o j i s u m u s u d i l i
k a o k o m p e t e n t n e ili k a o l e g i t i m n o o v l a š t e n e d a t o r a d e .
O t u d a drugo značenje pojma: prekršitelj pravila može
svoje suce smatrati a u t s a j d e r i m a . Becker se suprotstavlja
gledištima da postoji nešto inherentno devijantno s a m o m
d j e l u , k o j e krši n e k o d r u š t v e n o p r a v i l o , i u p u ć u j e o š t r u k r i ­
tiku znanstvenicima koji ne p r o p i t u j u devijaciju k a o takvu
n e g o j e u z i m a j u k a o d a t o s t , što z n a č i d a t i m e p r e u z i m a j u i
v r i j e d n o s t i g r u p e k o j a je s t v o r i l a s u d o d e v i j a c i j i . Svijest o
pluralnosti društva i karakterislikumu društvenih g r u p a n a ­
vodi Beckera (kao i m n o g e d r u g e sociologe s u v r e m e n o g
d r u š t v a koji s u s e o d m a k l i o d slike o h o m o g e n i m d r u š t v i m a
i kulturama) na zaključak o m o g u ć e m kršenju pravila jed­
ne g r u p e p o š t o v a n j e m pravila d r u g e - ljudi su istovremeno
članovi raznovrsnih g r u p a u društvu, a konsenzus o »zdra­
v o m p o n a š a n j u « nije m o g u ć na način konsenzusa o »zdra­
v o m o r g a n i z m u « . K l j u č n a B e c k e r o v a teza n a g l a š a v a d a j e
devijacija društveno stvorena, i to ne tako k a k o su autori
n e k a d pisali o s o c i j a l n o m miljeu d e v i j a n a t a i s o c i j a l n o m
k o n t e k s t u s i r o m a š t v a ili d e z o r g a n i z a c i j e , n e g o t a k o što » d r u ­
štvene g r u p e stvaraju devijaciju postavljajući p r a v i l a čije
kršenje devijaciju konstituira i, primjenjujući ta pravila na
o d r e đ e n e ljude, etiketiraju ih k a o autsajdere. Dakle, devi­
jacija nije neka k a k v o ć a djela koje čini p o j e d i n a c , n e g o je
posljedica primjene pravila i sankcija p r e m a prekršitelju.
D e v i j a n t je o n a j k o m e su u s p j e š n o prisili e t i k e t u , d e v i j a n ­
t n o p o n a š a n j e j e o n o k o j e l j u d i t a k v i m e t i k e t i r a j u . « (Be­
c k e r , 1 9 6 3 . , str. 1 0 . ) I z t o g a slijedi n e m o g u ć n o s t t r p a n j a
d e v i j a n a t a u isti, h o m o g e n i k o š , jer m o ž d a s u e t i k e t i r a n i
n e k i k o j i nisu p r e k r š i l i p r a v i l o , k a o što s u n e k i p r e k r š i l i p r a -
60
URBANA PLEMENA
v i l o a d a s e z a n j i h n e z n a , o d n o s n o nisu e t i k e t i r a n i . D e ­
vijacija je tako posljedica o d g o v o r a drugih na djelovanje
neke o s o b e . Da bi potkrijepio tvrdnje o relativnosti d e v i j a ­
cije (koja je k o d m n o g i h »klasičnih« a u t o r a patologijske
p a r a d i g m e n e u p i t n a č i n j e n i c a ) , B e c k e r n a v o d i niz » o p ć i h
m j e s t a « i istraživački p o t k r i j e p l j e n i h č i n j e n i c a s o c i o l o g i j a
d e v i j a c i j e i k r i m i n o l o g i j e , p o p u t o n i h o razlici p r o c j e n e d e -
vijantnosti s obzirom na to kada se neko djelo d o g o d i l o ,
t k o g a j e p o č i n i o ( m l a d i ili s t a r i , p r i p a d n i k niže k l a s e ili
s r e d n j e , b i j e l i m u š k a r a c k o j i j e n a p a o c r n k i n j u ili c r n a c k o j i
j e n a p a o b j e l k i n j u itd.) i d r u g i h p o z n a t i h r e z u l t a t a i s t r a ž i ­
vanja koji idu u prilog sljedećem zaključku. Devijacija nije
z a s e b n a k v a l i t e t a k o j a se n a l a z i u n e k o j vrsti p o n a š a n j a a
u nekoj ne, to je proces koji uključuje o d g o v o r e d r u g i h na
p o n a š a n j e o k o j e m j e riječ. D r u g i m r i j e č i m a , d e v i j a c i j a n e
leži u p o n a š a n j u s a m o m , n e g o u i n t e r a k c i j i o n o g a t k o j e
p o č i n i o n e k o d j e l o i d r u g i h koji n a t a j č i n o d g o v a r a j u . A n a ­
liza p r o c e s a e t i k e t i r a n j a d o v o d i n a s d o u o č a v a n j a p r o b l e ­
m a m o ć i i različite d i s t r i b u c i j e m o ć i u d r u š t v u , d r u š t v e n i m
g r u p a m a . B e c k e r r a z m a t r a n a m e t a n j e p r a v i l a k a o izraze
m o ć i ; evidentno je da neke grupe m o g u drugima namet­
nuti s v o j a p r a v i l a , k a o stari m l a d i m a , m u š k a r c i ž e n a m a ,
bijelci c r n c i m a , »wasp« m a n j i n a m a i i m i g r a n t i m a , srednja
k l a s a u s p o s t a v l j a p r a v i l a k o j i h s e niža m o r a p r i d r ž a v a t i u
š k o l i , n a s u d u , d r u š t v e n i m i n s t i t u c i j a m a . Razlike u d o b i ,
s p o l u , e t n i c i t e t u i klasi su r a z l i k e u m o ć i , a o n e g r u p e , k o ­
jima društveni položaj daje specifično oružje i m o ć , naj­
s p o s o b n i j e su za n a m e t a n j e i p r o v o đ e n j e svojih pravila.
Teorija etiketiranja i perspektiva societalne reakcije u o p ć e ,
o t v o r i l a je n o v o p o g l a v l j e u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e i i z a z v a l a
pravu »skeptičku revoluciju«. S o b z i r o m na p o j a m kulture i
subkulture, treba naglasiti k a k o interakcionisti nisu to razli­
k o v a n j e stavili u središte s v o j e g i n t e r e s a , ali su o s t v a r i l i
m o g u ć n o s t pristupa brojnim subkulturnim akterima unutar
61
 Benjamin Perasović
nove perspektive i novih (starih), ponovo aktualiziranih
m e t o d a i s t r a ž i v a n j a k o j a sežu o d p r v i h d a n a č i k a š k e š k o l e .
Ipak, Becker se osvrnuo na p r o b l e m kulture i subkulture
analizirajući Redfieldovu definiciju kulture, o n u o razumije­
v a n j i m a i z n a č e n j i m a k o j a su p r i d a n a d j e l i m a i o b j e k t i m a ,
i koja postaju tipična za članove društva na osnovi njihove
m e đ u s o b n e komunikacije. A k o je kultura stupanj do koje­
g a j e k o n v e n c i o n a l i z i r a n o p o n a š a n j e č l a n o v a društva p o s t a ­
l o isto z a sve, B e c k e r u s e t a k v a d e f i n i c i j a č i n i p r i m j e r e n a
h o m o g e n i m d r u š t v i m a ( k o j a s u n e k a d a u t o r i zvali » p r i m i ­
tivnima«) ali n e p r i m j e r e n a s u v r e m e n o m , s l o ž e n o m društvu.
Organizacija zajedničkih razumijevanja u grupi d a n a s je
po Beckerovu mišljenju primjenjiva na m a n j e g r u p e koje
stvaraju k o m p l e k s n o m o d e r n o društvo, a to znači da etnič­
k e , religijske, r e g i o n a l n e , p r o f e s i o n a l n e i d r u g e g r u p e m o g u
i m a t i v l a s t i t o » z a j e d n i č k o r a z u m i j e v a n j e « , što z n a č i i s v o j u
kulturu. Na j e d n o m mjestu u »Autsajderima«, usprkos n a ­
čelnoj nezainteresiranosti za fokusiranje na p o j m o v e kul­
t u r e i s u b k u l t u r e k a k o su ih d e f i n i r a l i M e r t o n o v i u č e n i c i (a
što j e p o s v e r a z u m l j i v o s o b z i r o m n a r a z l i k u i n t e r a k c i o n i s t i -
čke perspektive od o n e koju dijele autori »delinkventne
s u b k u l t u r e « ) , B e c k e r koristi C o h e n a , C l o w a r d a i O h l i n a z a
vlastito pojašnjenje p o j m a : »Kultura nastaje u o d g o v o r u
na problem s kojim se zajedno suočava g r u p a ljudi, ukoliko
su sposobni m e đ u s o b n o djelovati i efektivno komunicirati.
T a m o g d j e ljudi a n g a ž i r a n i u d e v i j a n t n i m a k t i v n o s t i m a i m a j u
p r i l i k u m e đ u s o b n o d j e l o v a t i , v j e r o j a t n o ć e razviti k u l t u r u
o k o p r o b l e m a koji izrastaju iz razlika i z m e đ u njihove d e f i ­
n i c i j e o n o g a što č i n e i d e f i n i c i j e k o j u d r ž e d r u g i č l a n o v i
d r u š t v a . Stvorit ć e p o g l e d e n a s e b e i s v o j u d e v i j a n t n u d j e ­
latnost, k a o i na o d n o s e s d r u g i m č l a n o v i m a društva. K a d
te k u l t u r e d j e l u j u u n u t a r , i u razlici s p r a m k u l t u r e š i r e g d r u ­
štva, o n e se često nazivaju s u b k u l t u r a m a . « (Becker, 1 9 6 3 . ,
str. 8 1 , 8 2 . ) N o , B e c k e r u j e b i l o v a ž n i j e p r i k a z a t i k u l t u r u
6?
URBANA PLEMENA
(koju bi m o g a o u s k l a d u s n a v e d e n i m , vlastitim r i j e č i m a ,
zvati i s u b k u l t u r o m ) n e k e d e v i j a n t n e g r u p e n e g o se upuštati u
dubinska pojmovna raščlanjenja i o n a k o već d e f i n i r a n o g
kulturnog polja suvremenog društva u kojem postoje za­
s e b n i svjetovi, s u b d r u š t v a i r a z n o v r s n e ( s u b ) k u l t u r e . N j e g o v i
o p i s i » k a r i j e r e « p u š a č a m a r i h u a n e , k a o i svijeta jazz g l a z ­
b e n i k a , inspirativni su i d a n a š n j e m istraživaču subkulture,
b e z o b z i r a n a t r i d e s e t a k g o d i n a k o l i k o j e o d tih i s t r a ž i v a n j a
p r o š l o , z a t o što t a k a v p r i s t u p , t e m e l j e n na poznavanju
s v a k o d n e v n o g života g r u p e o kojoj je riječ, uz s o c i o l o š k u
pronicljivost u prepoznavanju formalnih i neformalnih, r o d ­
b i n s k i h , prijateljskih, d o b n i h , s o c i o e k o n o m s k i h i d r u g i h a s p e -
k a t a o d n o s a m e đ u a k t e r i m a , m o r a i d a n a s rezultirati us-
p i e h o m u i s t r a ž i v a n j u s u b k u l t u r n i h a k t e r a . U B r i t a n i j i je
interakcionistički pristup i m a o i sljedbenike a ne s a m o kri­
tičare, pa se za koncept »moralne panike«, kako ga je
r a z r a d i o Stanley C o h e n , m o ž e reći d a m n o g e k l j u č n e p o j ­
m o v e duguje Beckeru i srodnim a u t o r i m a . U »Autsajderi­
m a « je proces nastajanja i u v o đ e n j a pravila u društvu k a o
određujući okvir devijacije i devijantnih g r u p a opisan d e ­
t a l j n o , a u n u t a r t o g p r o c e s a (koji n a z i v a i » m o r a l n i m p o ­
duzetništvom«) lik moralnog poduzetnika igra značajnu
u l o g u , l a k o j e i f o r m a l n i (policijski) d i o m o r a l n o g p o d u z e t ­
ništva n e o p h o d a n u p r o v o đ e n j u p r a v i l a , o n s t u p a n a s n a ­
g u tek n a k o n što s u u l o g u o d i g r a l i k r e a t o r i p r a v i l a , m o r a l n i
p o d u z e t n i c i k o j e B e c k e r z o v e i » m o r a l n i m k r i ž a r i m a « ili » k r i ­
ž a r s k i m r e f o r m a t o r i m a « . Z a p r a v o , z a B e c k e r a j e križarski
reformator prototip stvaratelja pravila. T a k v o g čovjeka za­
n i m a s a d r ž a j p r a v i l a (za r a z l i k u o d p r o v o d i t e l j a p r a v i l a ,
p o l i c a j c a , k o m e sadržaj pravila nije bitan) i on polazi od
nezadovoljstva postojećim pravilima. Uznemirava ga neko
zlo i on o s j e ć a da ništa u svijetu n e ć e biti i s p r a v n o d o k se
ne stvore pravila (zakoni) za korekciju t o g a zla. Takvi kri-
žari-reformatori misle da je njihova misija sveta. Becker je
63
 Benjamin Perasović
o p i s a o likove p r o h i b i c i o n i s t a i d r u g i h koji žele spriječiti
p o r o k e , seksualnu d e l i n k v e n c i j u , k o c k u (igre na sreću),
razlikujući m o r a l n o g križara od h u m a n i t a r n o g , koji se z a u ­
zima za ukidanje ropstva, zabranu dječjeg rada i slično.
O v a Beckerova zapažanja, dalekosežno i m i m o vremen­
ske distance, p o g a đ a j u u s i i k a m p a n j a m o r a l n e p a n i k e
kakve su bile o r g a n i z i r a n e i na našim p r o s t o r i m a , k a o i
m n o g i m drugim europskim prostorima i mjestima sukoba
d o m i n a n t n e kulture i subkultura, iako su ta zapažanja te­
m e l j e n a na specifičnom a m e r i č k o m iskustvu. T a k o je u
a m e r i č k o m kontekstu opisana suradnja moralnih i h u m a ­
nitarnih križara, s n a g l a š a v a n j e m jedne specifičnosti k o d
m o r a l n o g križarstva - to je izraz a k t e r a iz g o r n j i h s l o j e v a
d r u š t v a , o n i h k o j i b i željeli u č i n i t i ž i v o t b o l j i m o n i m a i s p o d
sebe, bez obzira na to p r i h v a ć a j u li to ovi »dolje« i sviđaju
li im se sredstva za vlastiti s p a s . Za n a š u s i t u a c i j u su B e c k e -
rove ocjene o m o r a l n i m križarima, kao o n i m a koje zani­
m a j u ciljevi a n e s r e d s t v a , p u n o a k t u a l n i j e o d n j i h o v o g
k l a s n o g o d r e đ e n j a , jer iz te o r i j e n t a c i j e na cilj p r o i z l a z i o s l a ­
n j a n j e n a »eksperte« k a d a n e k a a k c i j a m o r a l n i h k r i ž a r a
rezultira i z r a d o m z a k o n a . T a d a n a scenu s t u p a j u , p r i m j e r i ­
ce, psihijatri, k a o u slučaju izrade z a k o n a o seksualnim
p s i h o p a t i m a , što B e c k e r n a v o d i k a o p r i m j e r u » A u t s a j d e ­
rima«. Logično je da p r o v o d i t e l j i m a pravila (policiji) nije
toliko važan sadržaj koliko s a m o postojanje pravila i o č e ­
kivanje poštovanja p r e m a o n o m tko pravila p r o v o d i , osi­
gurava njihovu primjenu. Beckerovo zapažanje o m o g u ć ­
n o s t i d a s e n e k o g a p r o g l a s i d e v i j a n t n i m n e z a t o što j e
p r e k r š i o n e k o p r a v i l o , n e g o s a m o z a t o što j e i s k a z a o n e ­
poštovanje p r e m a provoditelju pravila (»službenoj osobi«),
d o s l o v n o v r i j e d i i d a n a s , p o t v r đ u j e se u i s t r a ž i v a n j u ž i v o t a
raznovrsnih subkulturnih grupa i o d n o s a s policijom. U
i s t o m o d l o m k u ( B e c k e r , 1 9 6 3 . , str. 1 6 0 . ) o p i s u j e s e i raz­
vijanje zasebnog, specifičnog mišljenja kod provoditelja
64
URBANA PLEMENA
p r a v i l a (policije) k o j e s e m o ž e p r i l i č n o r a z l i k o v a t i o d m i š l j e ­
n j a šire j a v n o s t i , i o d m i š l j e n j a m o r a l n i h k r i ž a r a , a u p r a v o
to se jasno p o k a z a l o (iznenadivši m n o g e ) prilikom afere
» c r n a ruža« i l o v a na s u b k u l t u r n e »vještice« u Z a g r e b u sre­
d i n o m o s a m d e s e t i h , o č e m u će više riječi biti u d r u g o m d i j e l u
ovog rada.
H o w a r d B e c k e r s e č u d i (baš k a o i M a t z a i m n o g i d r u g i
interakcionisti, f e n o m e n o l o z i i zagovornici perspektive so-
cietalne reakcije) k a k o je većina znanstvenih istraživanja i
p r o m i š l j a n j a d e v i j a c i j e p u n o više z a o k u p l j e n a l j u d i m a k o j i
krše p r a v i l a n e g o o n i m a k o j i i h s t v a r a j u i p r o v o d e . » Z a
p u n o r a z u m i j e v a n j e d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a m o r a m o stvo--
riti r a v n o t e ž u i z m e đ u t a d v a m o g u ć a žarišta i s t r a ž i v a n j a « ,
e k s p l i c i t n o ć e n a g l a s i t i B e c k e r ( 1 9 6 3 . , str. 1 6 3 . ) . Z a t o i n -
terakcionistička perspektiva koja mijenja fokus p r o m a t r a ­
n j a nije s v o d i v a n a j e d n o d i m e n z i o n a l n o s t ( k o j u a u t o r i m a
teorije etiketiranja spočitavaju neobaviješteni i površni kriti­
č a r i ) , n e g o želi u s p o s t a v i t i r a v n o t e ž u k o j e d o t a d a u s o c i o ­
logiji nije bilo. Za sociologiju subkulture m l a d i h interakcio­
nistički d o p r i n o s j e v e o m a v e l i k i v a ž a n , t e m e i p o j m o v i
koji d o m i n i r a j u djelima Beckera i G o f f m a n a čine d o b a r
dio okvira za razumijevanje subkulturnog f e n o m e n a i spe­
c i f i č n o g , s t i g m a t i z i r a n o g p o l o ž a j a što g a d i o s u b k u l t u r n i h
aktera ima u društvu. Beckerovi »Outsiders« predstavljaju
s o c i o l o š k u » k l a s i k u « i , u s p r k o s o s p o r a v a n j i m a , nisu i z g u b i l i
n a a k t u a l n o s t i , p o s e b n o u svjetlu d a n a š n j e g , š i r e g o b n a v ­
ljanja teorija o moralnoj panici.
Interakcionistički autori uspjeli su prikazati život m a r ­
ginaliziranih, subkulturnih g r u p a , k a o i f u n k c i o n i r a n j e »to­
t a l n i h i n s t i t u c i j a « , ali s u i z b j e g l i o n u d v o s t r u k o s t k o j a s e
uvukla u radove autora »delinkventne subkulture«, u koji­
m a nije u v i j e k j a s n o g d j e j e p o s e b n a d r u š t v e n a g r u p a a
g d j e sustav v r i j e d n o s t i s n j o m u v e z i . T o j e p o s l j e d i c a z a o ­
bilaženja socijalne strukture u traženju čvršćih o b j a š n j e n j a
65
 Benjamin Perasović
i o d r e đ e n j a (sub)kulture neke g r u p e , iako su interakcionisti
bili d o b r o u p u ć e n i u p r o b l e m m o ć i koji je usko vezan uz
p r o b l e m društvenog položaja, uz p r o b l e m »glavnog« i »po­
m o ć n o g « s o c i j a l n o g statusa. N o , s o b z i r o m n a d i n a m i k u
p r o c e s a interakcije i u p u ć e n o s t u n a s t a j a n j e s i m b o l i č k i h svje­
t o v a m a r g i n a l i z i r a n i h g r u p a , a u t o r i p o p u t B e c k e r a ili G o f f -
m a n a nisu se u p u š t a l i u d e f i n i c i j e n a s t a j a n j a » s u b k u l t u r n i h
t i p o v a « , k a o što s u t o r a d i l i M e r t o n o v i u č e n i c i , C o h e n ,
C l o w a r d , O h l i n i d r u g i koji s u z a k l j u č i v a l i o u z r o c i m a n a ­
s t a n k a » k r i m i n a l n e « , »konfliktne« i » s u b k u l t u r e p o v l a č e n j a « .
U d o b a , k a d a se interakcionistički pristup p r o b i o na
sociološku s c e n u , postojala je z n a č a j n a , ali m a r g i n a l n a i
najširoj javnosti v e ć i n o m n e d o s t u p n a subkulturna scena.
Bilo da se radi o »klasičnim« delinkventima (kakvi su o p i ­
s a n i u r a d o v i m a a u t o r a » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « ) , ili o
d e v i j a n t i m a k o j i n i s u k r i m i n a l i z i r a n i niti i z o p ć e n i i z d r u š t v a ,
ali s u z b o g s v o g n o n k o n f o r m i z m a s t i g m a t i z i r a n i (poput
jazz g l a z b e n i k a i z B e c k e r o v e s t u d i j e ) , s u b k u l t u r n i a k t e r i
ulaze u s o c i o l o g i j u k a o subjekti istraživanja, uz specifično
p o š t o v a n j e i bez m o r a l i z i r a n j a , d o k s e p r o c e s n j i h o v o g
stigmatiziranja razobličava k a o etiketiranje i igre (borbe)
m o ć i društvenih g r u p a . N o , to ne znači da je slika subkul­
t u r n o g a k t e r a u š l a u d o m p r o s j e č n o g A m e r i k a n c a , niti d a
su š k v a d r e s u g l a u l i c e u v e ć o j m j e r i m e d i j s k i p o s r e d o v a l e
svoj i d e n t i t e t t e m e l j e n n a b o r b i z a » r e p u t a c i j u « . B r o j l j u d i
k o j i s u č i t a l i G o f f m a n o v e »Azile« z n a t n o j e m a n j i o d b r o j a
l j u d i k o j i ć e p e t n a e s t a k g o d i n a k a s n i j e g l e d a t i »Let i z n a d
kukavičjeg gnijezda«. Dvostruka priroda m e d i j a (kao stva­
ratelja i razaratelja, k a o aktera mobilizacije i rekuperacije)
do p u n o g izražaja d o ć i će u p r a v o u d r u g o j p o l o v i c i šezde­
setih g o d i n a . Raznovrsna subkultura iskoračila je na javnu
scenu nastankom kontrakulture, i definitivno učinila upitnim
m n o g e postavke koje su je vezivale uz k l a s i č n a , klasna i
socijalizacijska o d r e đ e n j a .
66
URBANA PLEMENA
4. Kontrakultura
lako je p o j a m kontrakulture bio prisutan u sociologiji
prije d r u g e p o l o v i c e šezdesetih g o d i n a , n a s t a n k o m b r o j n i h
društvenih pokreta i buntovničko-otpadničke_(sub)kulture
m l a d i h u S A D - u , knjiga T h e o d o r a Roszaka prihvaćena je
k a o sinonim za p o j m o v n i okvir raznovrsnih političkih i
kulturnih gibanja, imenujući zajednički nazivnik pokreta
k o n t r a k u l t u r o m . T o ć e izazvati d a l e k o s e ž n e p o s l j e d i c e , p o ­
s e b n o u svjetlu k a s n i j e p r i m j e n e p o j m a n a s l i č n e f e n o m e ­
ne u k o n t e k s t u V. B r i t a n i j e i d r u g i h e u r o p s k i h z e m a l j a .
D r u g a p o l o v i c a šezdesetih g o d i n a , širom svijeta, t o l i k o je
z a n i m l j i v o i z g u s n u t o p o d r u č j e interesa z a s o c i o l o g i j u , a n ­
t r o p o l o g i j u , f i l o z o f i j u , s o c i j a l n u p s i h o l o g i j u , d a j e d n a diser­
t a c i j a n e b i bila d o v o l j n a n i k a d a b i c i j e l a b i l a p o s v e ć e n a
tom razdoblju, tako da unaprijed m o r a m o odustati od
o b u h v a ć a n j a svih d i m e n z i j a o n o g a što s e n e k a d n a z i v a
jednostavno »duhom šezdesetih«. Ipak, postoji nekoliko
dimenzija koje u najvećoj mjeri simboliziraju navedeno
r a z d o b l j e . O s i m o p ć i h karakteristika t a d a š n j e g stanja svi­
jeta k o j e o b i l j e ž a v a j u b l o k o v s k a p o d i j e l j e n o s t , p r i v r e d n i i
t e h n o l o š k i rast n a j r a z v i j e n i j i h z e m a l j a , j o š a k t u a l n i k o l o n i ­
j a l i z m i , r a t o v i , o v d j e je v a ž n o u p o z o r i t i na rat u V i j e t n a m u i
široki antiratni pokret koji je t a d a nastao, k a k o u zemlji
r e g r u t a c i j e z a s a m rat (SAD) t a k o i š i r o m s v i j e t a , a r t i k u l i r a ­
j u ć i s a d r ž a j e k o j i izlaze i z » v i j e t n a m s k o g « o k v i r a , s t v a r a j u ć i
n o v e oblike protesta, novi d u h životnosti i neformalnosti
izraza na javnoj p o z o r n i c i . T a k o đ e r , to je p e r i o d student­
skih p o k r e t a i n a g l a š e n o g u l a s k a a d o l e s c e n t s k i h a k t e r a u
s o c i j a l n i i p o l i t i č k i život, pri č e m u s t u d e n t s k i p o k r e t i , š t r a j ­
k o v i , d e m o n s t r a c i j e i o k u p a c i j e s v e u č i l i š t a nisu k a r a k t e r i ­
stika s a m o z a p a d n i h z e m a l j a . T o s u g o d i n e u k o j i m a d o b a r
67
L
Benjamin Perasović
d i o m l a d i h n a p u š t a z n a n s t v e n o - t e h n i č k i o p t i m i z a m »civili­
zacije« koja p u t u j e na M j e s e c i i s t o v r e m e n o u m i r e od g l a d i
ili r a t u j e , što se na sveučilištu iskazuje i k a o p o j a č a n interes
za d r u š t v e n o - h u m a n i s t i č k e znanosti. Šezdesete su i g o d i n e
širenja rock-kulture, brojnih oblika p o b u n e protiv autori­
t e t a , a u širu k u l t u r u ušli su već mitski m o m e n t i p o p u t k o s e ,
c v i j e ć a , »ljeta l j u b a v i « , k a o i d r o g e , n a s i l j a , t e o b a v e z n i h
p r e t j e r i v a n j a i i s k r i v l j a v a n j a p o z n a t i h iz m e d i j s k o g p r e d s t a v ­
l j a n j a h i p i j e v s k o g stila ž i v o t a . O s i m k l a s i č n i h » r e v o l u c i o ­
n a r n i h « g r u p a , k o j e s u ž e l j e l e i z m j e n u svijeta u s k l a d u s a
n e k o m o d I j e v i č a r s k i h i d e o l o g i j a , k r a j e m š e z d e s e t i h sve j e
brojnija scena koja z a g o v a r a s a m o p r o m j e n u k a o p r e d u ­
vjet, d a k l e r a d n a s a m o m s e b i , z a h v a t u s v a k o d n e v n i ž i v o t
k a o polje borbe, i tu se sreću jedan d i o n e - s a m o - d e k l a -
rativno a n t i a u t o r i t a r n e n o v e ljevice i k o n t r a k u l t u r n i akteri.
P o j a č a n i interes za f i l o z o f i j u i s o c i o l o g i j u , p s i h o a n a l i z u , d r e v ­
ne mudrosti, d u h o v n e prakse, š a m a n i z a m , m o ć n e biljke,
u z i m p e r a t i v estetske d i m e n z i j e , n o v i h i z r a z a u g l a z b i , p l e ­
s u , p o s t a j e sve više k a r a k t e r i s t i k o m t a d a š n j i h g e n e r a c i j a
koje oblikuju »duh šezdesetih«. N e f o r m a l n o s t , n o n k o f o r m i -
z a m , spontanost, ekspresivizam, na jednoj strani bunt i
prosvjetiteljska r e t o r i k a , a n a d r u g o j r e c e p t i v n o s t , i n t r o s p e k ­
c i j a i m e k a n i , z a o b i l a z e ć i p r i s t u p k o n f l i k t i m a . Sve j e t o
m o g u ć e odčitati iz navedenog duha, ali se m e d i j s k i m
posredovanjima m o ž e m n o g o toga izmijeniti, pa eksperi­
menti s k o m u n i t a r n i m n a č i n o m života m o g u postati s a m o
p r i m j e r o m » s e k s u a l n e r e v o l u c i j e « u o č i m a šire j a v n o s t i i
voajerske roditeljske kulture. Nije to s a m o p r o b l e m senza-
cionalizma, n e g o se odnosi na stvarnu opasnost i p r o b l e ­
me sa socijalnim e k s p e r i m e n t i m a koji su krasili s c e n u .
Poštovanja vrijedan pokušaj prevladavanja lažnog m o r a l a ,
klasičnih oblika b r a č n i h veza, posesivnosti i sličnog, m o ž e
u s v o m o b l i k u života u k o m u n i ostvariti z n a č a j n e rezultate i
d o n i j e t i l j u d s k u s r e ć u , ali m o ž e o z n a č a v a t i i r a z n o l i k e o b l i -
70
URBANA PLEMENA
ke d o m i n a c i j e . Stotine tisuća m l a d i h napuštali su svoje
d o m o v e , raskidali s k o n v e n c i o n a l n i m n a č i n o m života, lu­
t a l i , o s n i v a l i r u r a l n e k o m u n e , ili s e o k u p l j a l i u s v o j e v r s n e
zajednice u velikim u r b a n i m središtima. M n o g i su kretali
p r e m a Indiji, I r a n u , N e p a l u , u n o s e ć i h o d o č a s n i č k e e l e m e n t e
ne s a m o u takva p u t o v a n j a , g d j e ih se može očekivati,
n e g o u putovanje kao takvo koje ne m o r a nužno voditi
n e k o m h r a m u ili i m a t i o d r e d i š t e u o p ć e , a n a d o m a ć e m
terenu hodočasnički i »posvećeno-nomadski« oblici puto­
vanja m o g l i su se primijetiti i p r i g o d o m o d l a z a k a na rock
festivale, g d j e je W o o d s t o c k s a m o najpoznatiji i p o p u t si­
n o n i m a , d o k britanski S t o n e h e n g e u potpunosti n a g l a š a v a
k a k o spiritualnu dimenziju posjete drevnim k a m e n o v i m a ,
t a k o i čvrstu (često k r v a v u ) b o r b u z a p r a v o n a v l a s t i t o » h o ­
dočašće«.
Č i n j e n i c a j e d a m n o g o t o g a što j e n a s c e n i b i l o p r i ­
s u t n o nije b i l o t o l i k o n o v o i o r i g i n a l n o , m n o g i u m j e t n i č k i
eksperimenti, »novootkrivene« filozofije i religije, politički
m a n i f e s t i , sve s e t o m o g l o n a ć i , p a ž l j i v o m a n a l i z o m , u
m a n j i m k r u g o v i m a k u l t u r n i h ( b e a t n i c i i_fjr[je n j i h e g z i s t e n -
cijalisti, nadrealisti, d g d g . . ) i političkih o p o r b e n j a k a g l a v ­
nim strujama z a p a d n o g društva (od uzora revolucionarne
p o l i t i k e m n o g i s u a k t e r i bili a k t u a l n i u d e v e t n a e s t o m s t o ­
ljeću i p o č e t k o m dvadesetog). M e đ u t i m , nikad prije, na
tako m a s o v n o j i javnoj razini, to oporbenjaštvo, koje je
kulturno i političko (nekad razdvojeno u dimenziji kulture i
politike, a nekad spojeno), s naglašavanjem adolescent-
skog a k t e r a »generacijskog jaza«, nije bilo p e r c i p i r a n o od
t o l i k o g b r o j a p r o m a t r a č a , u n a s t a j u ć e m svijetu sve s l o ž e ­
n i j i h p o s r e d o v a n j a ž i v o t n o g stila, č e m u j e p r i d o n i o i t a d a š ­
nji s t u p a n j r a z v o j a t e h n o l o g i j e i m e d i j a .
Bez o b z i r a na to v o d i li n a s istraživački i m p u l s p o d r u č ­
j e m g l a z b e i o p ć i h k u l t u r n i h , u m j e t n i č k i h e k s p r e s i j a , ili p o ­
dručjem političkih g r u p a , pokreta i (izvan)institucionalnog
/1
 URBANA PLEMENA

djelovanja, n e m i n o v n o je u o č a v a n j e specifičnosti koje se

p o j a v l j u j u p e d e s e t i h i š e z d e s e t i h g o d i n a , i k o j e su v e z a n e
u z n a s t a j a n j e n o v i h n a r a š t a j a n a sceni d r u š t v a k o j e izlazi i z
neposrednog »poslijeratnog« razdoblja. Stvaranje novih
senzibiliteta, novih t e m a k a o i novih pristupa starim t e m a ­
m a , uz »nastajanje generacija« u m a n n h e i m o v s k o m smislu,
krasilo je s c e n u m i r o v n i h i p o l i t i č k i h p r o s v j e d a , k a o i n a s t a -
juću scenu rock kulture.
U r a z d o b l j u h l a d n o g r a t a i r a s t a k o n z u m e r i z m a , uz
hidrogensku b o m b u i o p ć u prijetnju uništenjem, uz »pra­
zninu« koju su neki osjećali »nestajanjem« (integracijom)
»tradicionalnog subjekta revolucije« a neki sivilom i beži-
votnošću industrijske civilizacije u o p ć e , nastaju artikulirani
i oni neosviješteni, politički, k a o i tjelesni, pokreti m l a d i h
p r o t i v z a t e č e n o g s t a n j a d r u š t v a i »civilizacije«. N a k o n » p r o ­
speriteta i učvršćenja d r u š t v e n o g mira« p e d e s e t i h , uz već 3

prisutnu p o b u n u a m e r i č k e »beat« g e n e r a c i j e , i u Britaniji

n a s t a j u » g n j e v n i m l a d i l j u d i « , a iz u m j e t n i č k i h » a v a n g a r d i «
b u n t p r o t i v t r a d i c i j e širi s e u n a s t a j u ć o j k u l t u r i m l a d i h .
A m e r i č k a situacija obilježena je p o k r e t o m za g r a đ a n s k a
prava k a o i »pokretom« k u k o v a , a u Britaniji nastaje m a ­
sovni pokret okupljen o k o ideje a t o m s k o g razoružanja.
»Aldemarstonskim marševima« (u A l d e m a r s t o n u se proiz­
v o d i l o a t o m s k o oružje) obilježeno je nastajanje novog
p r o t e s t n o g , m i r o v n o g p o k r e t a u V. Britaniji koji se izborio
z a p r o s t o r izvan t r a d i c i o n a l n e p o l i t i k e i o b n o v i o i n t e l e k ­
tualne, g r a đ a n s k e , anarhističke i umjetničke o s n o v e za
brojne oblike suprotstavljanja dominantnoj politici. Dok
a k t e r i » A l d e m a r s t o n s k i h m a r š e v a « (i šire s c e n e k o j a se u V.
Britaniji uspostavila o k o k a m p a n j e za a t o m s k o razoružanje

O v a f o r m u l a c i j a , k a o i primjeri koji će slijediti u opisu europske vari­

jante širenja tradicionalne sfere političkog d j e l o v a n j a (nizozemski p r o -
vosi, berlinska k o m u n a 1, utjecaj rock kulture i primjer iz Švicarske)
preuzeti su od M a s s i m a T e o d o r i j a (1 9 7 6 . )

73
 Benjamin Perasović
potkraj pedesetih godina) ovladavaju područjem politike,
građanske nepokornosti i izravne akcije, aktualizirajući
birokratizme parlamentarnih suprotstavljanja i laburističke
m o n o p o l e u tipovima o p o r b e n e politike, dotle mladi teddy
boysi, i ubrzo m o d s i i rockeri, održavaju svoje rituale n o v o -
p r o n a đ e n o g a zvuka i pokreta, obrede neartikulirano buntov­
n e z a j e d n i c e n e v e r b a l n i h l o z i n k i . »Teddy boysi s u č e k a l i n a
Presleyja. S v a t k o i s p o d d v a d e s e t e š i r o m svijeta j e č e k a o « ,
p r i m j e ć u j e Jeff N u t t a l ( 1 9 6 8 . ) u s v o j o j »ku Ituri b o m b e «
koja sociologiji subkulture pruža jedan od najupečatljivijih
prikaza nastajanja novih generacija i novih senzibiliteta
vezanih uz g l a z b u , u širem s o c i j a l n o - p o l i t i č k o m kontekstu
pedesetih i šezdesetih g o d i n a , l a k o se u s o c i o l o g i j i o b i č n o
razlikuje p o j a m kontrakulture od subkulture, u p o k u š a j u
rekonstrukcije procesa nastajanja aktera i »duha v r e m e ­
na«, u analizi p o č e t k a šireg i h e t e r o g e n o g g e n e r a c i j s k o g
g i b a n j a n e m o ž e m o uvijek razdvajati m e đ u s o b n o ispreple­
t e n e a s p e k t e »više p o l i t i č k o g « ili »više k u l t u r n o g « i z r a z a
bunta i separacije, upravo zbog stvaranja specifičnog sen­
z i b i l i t e t a k o j i m o ž e biti izražen n a više n a č i n a . » M l a d e n a ­
čka pobuna s dvostrukim značenjem - političko-duhovnim i
e g z i s t e n c i j a l n o - n a s i l n i č k i m - p r i v l a č i l a j e , a k o ne v e ć i n u , a
o n o bar velik b r o j , t a k o da se m o ž e govoriti o p r o m j e n a ­
ma kolektivnih ponašanja«.' 1
(Teodori, 1976.) Ta »promje­
na p o n a š a n j a « m o g l a se primijetiti u p o d r u č j u politike i
p o d r u č j u kulture, a pedesete i početak šezdesetih g o d i n a
s a m o s u u v o d u j o š širi p r o c e s k o n t r a k u l t u r n o g o p o r b e n j a -
štva k o j i će u s l i j e d i t i u d r u g o j p o l o v i c i š e z d e s e t i h . Elvis
U v r i j e d n o m t e o r i j s k o - d o k u m e n t a r i s t i č k o m i deskriptivnom približava­
nju »historijata novih ljevica« svim zainteresiranima, T e o d o r i j u su se
potkrale sitne greške o k o definiranja subkulturnih a k t e r a , no o n e ne
utječu na valjanost o p š i r n o g prikaza koji d o k a z u j e specifičnu p o v e z a ­
nost novoljevičarskih i kontrakulturnih g i b a n j a širom E u r o p e , ali i ra­
zliku kontrakulturne orijentacije od tipičnih političkih p o k r e t a ljevice i
r e v o l u c i o n a r n i h sekti.
74
URBANA PLEMENA
Presley s i m b o l i č k i o z n a č a v a p o č e t a k s t v a r a n j a s u b k u l t u r n i h ,
p l e m e n s k i h a f i l i j a c i j a m e đ u a d o l e s c e n t i m a , bez o b z i r a n a
komercijalizam i namjere njegovih menadžera i promotora.
Prvi Elvisovi f i l m o v i p r i k a z i v a n i u V. Britaniji bili su p r a ć e n i
d e m o l i r a n j e m s t o l i c a , i širi p r o c e s n a s i l n i č k o g o b i l j e ž a v a n j a
r o c k s v e t k o v i n e d o b i o je u E n g l e s k o j naziv »Presley riots«.
»Presleyjeve p o b u n e « , k a k o N u t t a l o b j a š n j a v a , bile s u p o ­
novno, osvetničko otkriće dionizijske svečanosti. Ponovno je
o t k r i v e n a i » g l a d za z a j e d n i c o m u n j e n o m t e m e l j n o m o b l i ­
k u , orgijastičkom ritualu«, a nasilje i d e m o l i r a n j e kina nije,
p o N u t t a l o v u m i š l j e n j u , b i l o u p e r e n o »protiv d r u š t v a « , n e g o
je s v j e d o č i l o o » p o t p i s i v a n j u « , o želji da se k a ž e »bili s m o
ovdje«, o »plemenskim gestama plemenske signifikantnosti«,
o o b l i c i m a z a h v a l e Elvisu i d r u g i m a što su vlastito n a s i l j e i
r o d i t e l j s k e t a j n e iznijeli u j a v n o s t . ( N u t t a l , 1 9 6 8 . , str. 2 3 ,
2 4 . ) Brzi razvoj r o c k k u l t u r e , i s n a g a strasti k o j a ga je p r a t i l a ,
nije s e d o g a đ a o s a m o u z e m l j a m a e n g l e s k o g g o v o r n o g
područja; u d o b a uoči sukoba modsa i rockera i nastajanja
m o r a l n e p a n i k e u E n g l e s k o j , u F r a n c u s k o j se, u l i p n j u 1 9 6 3 . ,
više o d sto t i s u ć a m l a d i h o k u p i l o r a d i r o c k k o n c e r t a i s u k o ­
b i l o s p o l i c i j o m na »Place de la N a t i o n « u Parizu, o s t a v l j a j u ­
ći za s o b o m iste o n e » p l e m e n s k e geste« i »zahvale« i z r e č e n e
a d o l e s c e n t s k i m j e z i k o m o k o j i m a N u t t a l piše na e n g l e s k o m .
Temelji rock-kulture već su u d a r e n i , nastajanje novih
p o l i t i č k i h ( d r u š t v e n i h ) p o k r e t a z a p o č e l o je u S A D - u i V.
Britaniji, prije p o l o v i c e š e z d e s e t i h , n o m n o g i a u t o r i s e s l a ž u
da prava prekretnica započinje o k o 1 9 6 5 . Druga polovica
šezdesetih obilježena je najrazličitijim a k t e r i m a , m e đ u k o ­
j i m a su o v d j e važni o n i koji u p o t p u n o s t i s p a j a j u kulturnu i
p o l i t i č k u d i m e n z i j u izraza n o v i h s e n z i b i l i t e t a , želeći u k i n u t i
m n o g e d o t a d a š n j e d u a l i z m e , p o p u t o n o g a koji razdvaja
j a v n o i p r i v a t n o , ili u m j e t n o s t i s v a k o d n e v n i život.
U Nizozemskoj nastaje »provotarijat«, zapravo g r u p a
aktera kojima je provokacija m e t o d a borbe protiv poretka,
75
 Benjamin Perasović
i koji n o v u k u l t u r n o - p o l i t i č k u s e n z i b i l n o s t i z r a ž a v a j u » h a p p e -
ninzima« i s i m b o l i č k i m a k c i j a m a , ali i »klasičnim«, p a r l a ­
m e n t a r n i m s r e d s t v i m a . N o , o s i m što s u 1 9 6 6 . n a g r a d s k i m
izborima dobili svog predstavnika u gradskoj skupštini, a
sljedeće g o d i n e se »samoukinuli«, provosi će prvenstveno
o s t a t i p o z n a t i p o s v o j i m » b i j e l i m p l a n o v i m a « . Bijeli b i c i k l i
ostavljeni u g r a d u na u p o t r e b u g r a đ a n i m a , bijeli d i m n j a c i
n a t v o r n i c a m a ( e k o l o š k a svijest!), b i j e l e š k o l e ( » r e v o l u c i o ­
narnih učenika«), squafterski planovi za kraljičinu p a l a č u ,
z a v j e r a b o s i h n o g u , č i t a v niz a k c i j a k o j e s u p o k a z a l e a n a r ­
hističku i p r o v o k a t i v n u p r a k s u o t p o r a , o k u p l j a j u ć i u m j e t n i k e ,
b e a t n i k e , h i p s t e r e , i n t e l e k t u a l c e , r a z n e aktiviste i »ulični p r o -
^ v o t a r i j a t « . Izvrgli s u r u g l u p o t r o š n j u d u h a n a , z a p r a v o ž e l e ć i
osuditi potrošačku groznicu kao takvu. Bacali su d i m n e
kutije na »kraljevske« zaruke i o m e t a l i rituale kraljevske
p o r o d i c e u Nizozemskoj. N a k o n policijskih akcija protiv
provosa, oni uzvraćaju d u h o v i t o š ć u još j e d n o g »bijelog
p l a n a « , o v a j p u t o b i j e l o j p i l e t i n i (a u n i z o z e m s k o m s l e n g u
to je o z n a k a za policajca) u kojem se nudi pretvaranje p o ­
licajaca u socijalne radnike. J a b u k a koja se pojavljivala
na v e ć i n i l e t a k a i p r o g l a s a » p r o v o « p o k r e t a p r i h v a ć e n a je i
u d r u g i m s r e d i n a m a , a p r o v o g r u p e nastale su u M i l a n u ,
Briselu, Antwerpenu, Kopenhagenu, San Franciscu. Te
grupe su nastajale potaknute o t p o r o m i oblicima simbolič­
kih i p r o v o k a t i v n i h a k c i j a p r o v o s a , bez č v r š ć e o r g a n i z a c i j e
jer n i s a m i n i z o z e m s k i p r o v o s i nisu bili o r g a n i z a c i j s k i p o v e ­
z a n i . Riječ je o s p o n t a n o s t i i a n a r h i s t i č k o m d j e l o v a n j u »tre­
n u t k a « , k o j e m nije s m e t a l o i s t i c a n j e p r o v o k a n d i d a t a n a
g r a d s k i m i z b o r i m a , u p r a v o z a t o što s e n e r a d i o d o k t r i n a r -
nosti n e g o o životnosti.
N a k o n s a m o u k i d a n j a p r o v o s a , tri g o d i n e k a s n i j e n a ­
stali s u » k a b o u t e r s i « ( p a t u l j c i ) k o j i s u n a s l i j e d i l i d i o t e m a i
taktike, zauzimajući prazne kuće, proglašavajući »slobodnu
državu orange« i sudjelujući u akcijama p o p u t odstranjivanja
76
URBANA PLEMENA
a u t o m o b i l a s u l i c a , s a d n j e d r v e ć a nasred ceste i o s n i v a ­
nja privremenih slobodnih pješačkih z o n a . O n i su t a k o đ e r
n a g r a d s k o j razini p o s t i g l i i p a r l a m e n t a r n i u s p j e h , još veći
od provosa, definitivno osiguravši prisutnost antiautoritar-
n o g , d u h o v i t o g , s p o n t a n o g ali i i n s t i t u c i o n a l n o g o t p o r a p o ­
stojećem poretku u novijoj povijesti socijalnih pokreta Eu­
rope.
U E n g l e s k o j , r a z n o l i k a u n d e r g r o u n d s c e n a raste u s v i m
p r a v c i m a ; tiraže p o d z e m n i h , alternativnih listova dostižu
do 50 tisuća, otvaraju se informativni centri, o s n o v a n a su
središta z a b e s p l a t n u p r a v n u p o m o ć s u b k u l t u r n i m a k t e r i ­
m a n a u d a r u r e p r e s i j e , sve s u č e š ć a h i p i j e v s k a o k u p l j a n j a ,
festivali p o e z i j e i p o l i t i k e , z a u z i m a j u s e p r a z n i s t a n o v i , t a k o
da je i u c e n t r u L o n d o n a , na P i c c a d i l l y j u , d j e l o v a l a s q u a t -
terska k o m u n a novih protestnih aktera. Društvo za » M e n t a l
Avvareness« z a k u p i l o j e j e d n u s t r a n i c u T i m e s a , 2 4 . s r p n j a
1 9 6 7 . , i u z šezdeset p o t p i s a p o z n a t i h j a v n i h d j e l a t n i k a
zaključilo k a k o je zakon protiv upotrebe m a r i h u a n e načel­
no n e m o r a l a n , a u praksi neprimjenljiv. Šesnaest d a n a
»dijalektike o s l o b o đ e n j a « , festivala koji su organizirali ista­
knuti antipsihijatri (Berke, C o o p e r , Laing) p o t v r d i l o je ša­
r o l i k o s t a k t e r a u z a j e d n i č k o j želji za d r u k č i j i m d r u š t v o m i
svijetom, o s l o b o đ e n j e m čovjeka. Uz p r e d a v a n j a i rasprave
b i l o je i p o e z i j e i r o c k g l a z b e , sve se p r e t v o r i l o u m u l t i c l i -
menzionalni h a p p e n i n g , a m e đ u ostalima sudjelovali su
Herbert M a r c u s e , Allen G i n s b e r g , Stokeley C a r m i c h a e l ,
Paul G o o d m a n , R o n a l d L a i n g , S i m o n V o n k e n o o g i d r u g i .
Filozofija, sociologija, poezija, duhovnost, M a r x i mantre,
crnački aktivizam, psihologija, antipsihijatrija, rock i psi-
h o d e l i c i , sve s u t o b i l a r a v n o p r a v n a p o d r u č j a i s t r a ž i v a n j a i
i d j e l o v a n j a p r i s u t n i h , o k u p l j e n i h u s v r h u t r a ž e n j a p u t a iz
1 krize s u v r e m e n o g d r u š t v a .
Rat u V i j e t n a m u o m o g u ć i o j e d o d a t n i m o b i l i z a c i j s k i
kontekst raznovrsnim g r u p a m a , akterima proturatnog dje-
77
 Benjamin Perasović
l o v a n j a . M e đ u n j i m a j e , z b o g još j e d n o g p r i m j e r a s p a j a n j a
o s o b n o g i političkog, ilustrativno djelovanje berlinske »ko­
m u n e 1«. O s m e r o l j u d i , a k t i v i s t a , u d r u ž i l i s u s e u k o m u n u
zbog zaključka o nemogućnosti stvarnog djelovanja na
p r o m j e n i d r u š t v a bez p r o m j e n e u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u .
» N e m o g u s e n a z i v a t i r e v o l u c i o n a r i m a o n i čiji o s o b n i životi
o d r a ž a v a j u iste o n e g r a đ a n s k e v r i j e d n o s t i p r o t i v k o j i h s e
b o r e , i k o j e č i n e s v a k o d n e v n i život n e p o d n o š l j i v i m . « T a k o
u k o r i j e n u p o t r e b e z a o s n i v a n j e m b e r l i n s k e k o m u n e leži
staro uvjerenje, u šezdesetim g o d i n a m a aktualizirano, po
k o j e m o n i koji žele mijenjati društvo, m o r a j u u s v o m p o ­
našanju, u svojim m e t o d a m a rada, pristupu, pokazati dio
p r e o b r a ž a j a k o j i s m j e r a j u u č i n i t i , što u b e r l i n s k o m s l u č a j u
z n a č i d a s e » s v a k a g r u p a k o j a želi stvoriti a n t i a u t o r i t a r n o
društvo m o r a organizirati na antiautoritarnim, egalitarnim i
komunitarnim osnovama« (Langhans i Teufel, 1 9 6 9 . ) Ko­
m u n a j e u S p r i n g e r o v s k o m tisku b i l a n a z i v a n a » k o m u n o m
užasa« i » p s i h o k o m u n o m « . Klasični k o n t r a k u l t u r n i g o v o r
» p r o m i j e n i s e b e a k o misliš m i j e n j a t i d r u š t v o « n i j e u u v j e t i ­
ma tadašnje njemačke o p o r b e n e scene o d m a h naišao na
velik odaziv, i a k o je k o n t r a k u l t u r n a tradicija, g l e d a n o s
d a n a š n j e g v r e m e n s k o g o t k l o n a , preživjela i n a d ž i v j e l a m n o ­
g e Ijevičarske g r u p a c i j e d o m i n a n t n e u d r u g o j p o l o v i c i šez­
d e s e t i h . SDS k a o s a m o s t a l n a o r g a n i z a c i j a m l a d i h n j e m a č ­
kih s o c i j a l i s t a , s t u d e n a t a , k o j a je i s a m a i z b a č e n a r a n i j e iz
okrilja službene, reformirane s o c i j a l d e m o k r a c i j e , isključila
je 1 9 6 7 . č l a n o v e » k o m u n e 1« iz svojih r e d o v a . D j e l o v a n j e
k o m u n e , ulična prisutnost njenih letaka i povezani aspekti
k o m u n i t a r n o g života s d e m o n s t r a c i j a m a protiv rata, uklju­
čujući i policijsku i sudsku represiju p r e m a č l a n o v i m a (oso­
bito z b o g letaka koji komentiraju požar u r o b n o j kući u
Briselu k a o » p o d s j e ć a n j e z a p a d n o g d r u š t v a n a p o ž a r e i
n a p a l m - b o m b e koji čine vijetnamsku svakodnevicu«), mali
je europski primjer kontrakulturno-radikalnog sklopa kakav
78
URBANA PLEMENA
j e i m a o više v a r i j a c i j a u A m e r i c i . O n a j d i o k o n t r a k u l t u r e koji
se o p i s u j e p o j m o m » s a m o i s k l j u č e n j a « iz d r u š t v a i u č i j u »is-
ključenost« ne treba sumnjati, o b i č n o se vezuje uz g l a z b u ,
d r o g e , d u h o v n u p r a k s u , ili p a k u z » i n d u s t r i j u s l o b o d n o g
v r e m e n a « g d j e j e sljedbeništvo i d o l i m a r o c k - g l a z b e p r e z r e n o
od »revolucionarnih aktera«. M e đ u t i m , u drugoj polovici
š e z d e s e t i h t a k v a p o d j e l a i i n t e r p r e t a c i j a nije još b i l a r a š i r e ­
na, pa su rock-akteri funkcionirali k a o »glas pokreta«, k a o
p r o r o c i i d e t o n a t o r i , ili b a r e m i n s p i r a t i v n i p o s r e d n i c i p r o ­
testa i o d b i j a n j a . U Š v i c a r s k o j , u Z u r i c h u , n a k o n k o n c e r t a
Rolling Stonesa, d e m o l i r a n a je dvorana. Povodom tog
d o g a đ a j a , akter koji se n a z v a o »antiautoritarni ljudi«, t i ­
skao je veliki poster s l i k o m J i m m y j a Henclrixa, na čijoj je
p o l e đ i n i b i o p r o g l a s p o v o d o m »stones« r a z b i j a n j a , z a h t j e v
za n a p u š t a n j e m autoritarnih i kapitalističkih o b r a z a c a so­
c i j a l i z a c i j e s i m b o l i z i r a n n e m o g u ć n o š ć u i s p u n j e n j a »satisfac-
tion« i m p e r a t i v a . T a j žestoki p r o t e s t n i g o v o r p r o t i v r o d i t e l j ­
ske J<u[tuxe--ogrezle u n o v c u i n e k r o f i l i j i , k a o da je a n t i c i ­
pirao događaje nakon samog Hendrixovog nastupa, kada
je desetak tisuća ljudi (poslije koncerta z a v r š e n o g o k o p o ­
n o ć i k a d a n o ć n o g p r i j e v o z a više n e m a ) z a p o č e l o paliti
v a t r e i s u k o b l j a v a t i se s p o l i c i j o m u b o r b a m a k o j e su t r a j a l e
do jutra. G n j e v n i z b o g policijskog batinanja prosvjednici
se o k u p l j a j u u središtu g r a d a i z a u z i m a j u p r a z n e p r o s t o r e
bivše r o b n e k u ć e u kojoj ostaju dva tjedna uz p e r m a n e n t n i
festival rasprave i z a b a v e , protesta i užitka. Stotine o v a k ­ 5
vih d o g a đ a j a p o n o v i t će se i u d e s e t l j e ć i m a što d o l a z e ,
iako e u r o p s k a situacija, bez obzira na primjere p o p u t »ko­
m u n e 1«, u d r u g o j p o l o v i c i š e z d e s e t i h g o v o r i o p o s t o j a n j u
»ozbiljnijih« studentskih i političkih aktera, k o j i bi htjeli
stvoriti »savez s r a d n i č k o m k l a s o m « i k o j i m a je r o c k g l a z b a
m a r g i n a l a n (ako ne i s u m n j i v u svojim pretenzijama) o b l i k
5
Teodori (1976.)
79
 Benjamin Perasović
a n g a ž m a n a i svjetonazora, lako M a s s i m o Teodori pred­
stavlja v a ž a n p o k u š a j »objektiviziranja« d o p r i n o s a i u l o g a
r a z n o v r s n i h a k t e r a (pri č e m u k o n t r a k u l t u r a nije z a n e m a r e n a ,
ali je m a r g i n a l n a u s k l o p u a u t o r o v o g šireg i politički p r o f i -
l i r a n i j e g p r e d m e t a i s t r a ž i v a n j a ) , n e k i d r u g i a u t o r i , bliži k u l ­
turološkim obilježjima protestnih pokreta n e g o p u k o poli­
t i č k o j r e t o r i c i , p o p u t Petera Stansilla i D a v i d a M a i r o w i t z a ,
primjerima koji s u o v d j e n a v e d e n i p r i d r u ž u j u , naravno,
pariške situacioniste i njihov utjecaj na p a r o l e i d i o r a s p o ­
l o ž e n j a » s v i b a n j s k e r e v o l u c i j e « (što je i T e o d o r i o b r a d i o ) ,
ali ustvrđuju da europska protestna, studentska i adoles-
, c e n t s k a s c e n a šezdesetih g o d i n a nije t o l i k o n j e g o v a l a » f r e a -
kovštinu« u j a v n i m a k c i j a m a k o l i k o su to činili njihovi a m e ­
rički v r š n j a c i . S t a n s i l l i M a i r o w i t z ( 1 9 7 1 . ) e u r o p s k i m » o t k a ­
č e n i m « p r o g l a s i m a i i n i c i j a t i v a m a ( m e đ u k o j i m a se ističu v e ć
navedeni provosi, kaboutersi itd.) pridružuju djelovanje
švedskih aktera, prije svega Šture J o h a n n e s s o n a . Proći će
d e s e t a k g o d i n a d o m a s o v n i j i h e u r o p s k i h m a n i f e s t a c i j a slič­
n o g d u h a , k a d a , p r i m j e r i c e u Italiji, » I n d i a n i M e t r o p o l i t a n i « ,
s drugim akterima pokreta s kraja sedamdesetih, spajaju
p r o t e s t s a l t e r n a t i v n o m k u l t u r o m u k o j u su u r o n j e n i i č i j i su
d o b r i m d i j e l o m s t v a r a t e l j i . T a k o je, a r t i k u l a c i j o m n o v i h p o ­
bunjeničkih aktera, jedan suvremeni plemenski oblik udruži­
vanja i o t p o r a suprotstavljen d o m i n a n t n o j kulturi k a o život­
nost spram smrti, p o l u - o č a j n i č k a volja za s l o b o d o m na­
suprot kolonizirajućim i potiskivajućim s n a g a m a sustava.
T h e o d o r e Roszak, na razini k o j a p o k u š a v a analizirati i
razumijevati nepregledno i nestalno m o r e akcija, letaka,
h a p p e n i n g a , d e m o n s t r a c i j a , interesa i artikulacije p o b u n e
k a o i ž i v o t n i h stilova m e đ u m l a d i m a s k r a j a š e z d e s e t i h u o p ­
ć e , o s t a j e n a j c i t i r a n i j i i n a j p r i z n a t i j i izvor s o c i j a l n o t e o r i j -
s k o g i s t r a ž i v a n j a i u o b l i č a v a n j a » k o n t r a k u l t u r e « , bez o b z i r a
na to slažu li se s n j e g o v i m i n t e r p r e t a c i j a m a d r u g i a u t o r i .
Roszaka se ne m o ž e optužiti za nekritičko oduševljenje k o n -
80
URBANA PLEMENA
t r a k u l t u r o m , jer n a s t r a n i c a m a n j e g o v e k n j i g e i s p i s a n e s u i
teške riječi p r o t i v d o b r o g d i j e l a k o n t r a k u l t u r n e p r a k s e , n o
otpor koji je kontrakultura pružila tehnokratskom društvu
ipak je za Roszaka jedina n a d a da naša stvarnost ne m o r a
izgledati o n a k o k a k o je najavljena u O r v v e l l o v o m ( 1 9 8 4 . )
ili H u x l e y j e v o m (Vrli n o v i svijet) d j e l u . R o s z a k o v s e p r i s t u p
temelji na k o n c e p t u tehnokratskog društva i razumijevanju
njegove mladenačke opozicije. Jednodimenzionalnost tog
društva (a Roszakova se studija prvenstveno bavi a m e r i č ­
kim društvom) i detektirani karakter manipulacije i mitolo-
gizacije u vladavini tehničke racionalnosti, podsjećaju na
klasična djela Herberta M a r c u s e a o integraciji društvenih
slojeva i » u g o d n o j , u h o d a n o j , razumskoj neslobodi« suvre­
m e n o g a a m e r i č k o g društva. N o , iako s M a r c u s e o m dijeli
niz e l e m e n a t a p r i s t u p a , R o s z a k želi o t i ć i k o r a k d a l j e o d
političkog i »svjetovnog« okvira koji mu se čini o b a v e z n i m
unutar M a r c u s e o v o g pristupa društvenoj promjeni i razo-
t u đ e n j u , pa se priklanja N o r m a n u B r o w n u u p o l e m i c i s
M a r c u s e o m , s m a t r a j u ć i O d e j e v lik iz »Erosa i c i v i l i z a c i j e «
n e d o v o l j n o prisutnim u svim M a r c u s e o v i m rješenjima, te
n a s u p r o t t o n u » s t o i č k o g o d r i c a n j a « , što g a p r e p o z n a j e u
M a r c u s e o v u o d g o v o r u B r o w n u , Roszak u p u ć u j e n a d r u k ­
čiju g r a đ u B r o w n o v a »dionizijskog ega«. Ipak, Roszakovo
djelo blisko je M a r c u s e o v i m intencijama, uz veću otvore­
n o s t p r e m a d u h o v n o s t i , m a g i j s k o m i m i s t i č n o m , što ć e još
više d o i z r a ž a j a d o ć i u k a s n i j i m R o s z a k o v i m d j e l i m a . Struk­
tura Roszakove knjige, koja je i m a l a toliki utjecaj na kas­
niju upotrebu p o j m a »kontrakultura«, d o v o l j n o govori o
s a m o m f e n o m e n u koji utječe na izbor t e m a i p o j m o v a ,
g d j e uz želju za p r i k a z o m aktera k o n t r a k u l t u r n o relevantne
t e o r i j e i svih o n i h d r u g i h , o d r a s l i j i h a k t e r a k o j e j e k o n t r a -
kulturni p o k r e t v o l j a n slušati, Roszak n a k o n M a r c u s e a i
B r o w n a , u z »vizionarsku s o c i o l o g i j u P a u l a G o o d m a n a « i z n a ­
č a j a n d o p r i n o s M a r t i n a B u b e r a , n e m a velik i z b o r » o z b i l j n i h «
8l
 URBANA PLEMENA

ili » k l a s i č n i h « z n a n s t v e n i k a . S t o g a s p r a v o m o b r a đ u j e p j e ­
snike p o p u t G i n s b e r g a , n a g l a š a v a j u ć i i istražujući g l a v n e
t e m e k o n t r a k u l t u r e k o j e d o m i n i r a j u p o g l a v l j i m a bez o b z i r a
n a kriterij a k a d e m s k e p r i s u t n o s t i , p o p u t m i t a o b j e k t i v n e
svijesti, š a m a n i z m a i » n e i n t e l e k t u a l n o g i s h o d i š t a l i č n o s t i « ,
d e m i s t i f i k a c i j e » z n a n s t v e n o g p o g l e d a « , t e o b n a v l j a n j a vizio­
narske i m a g i n a c i j e d e n a t u r i r a n e t e h n o k r a c i j o m , a k t u a l i z a c i j e
t r a d i c i j e n o m a d s k i h n a r o d a , k a o i sela i p l e m e n a o p ć e n i t o .
S v a k o d n e v n i život, u k o j e m se o g l e d a » n a č i n « i »stil«,
postaje središtem i kriterijem rasprave o revoluciji, o s l o b o ­
đ e n j u , tipu djelovanja i p o i m a n j u individualne i društvene
p r e o b r a z b e . Prestaje biti v a ž n o što n e t k o g o v o r i a k o n j e g o v
s v a k o d n e v n i život o d t o g a o d u d a r a . Z a p r a v o , n e prestaje
nužno neki sadržaj vrijediti, ali se akteru o d r i č e kredibilitet
a k o n e živi p o o s o b n o i z a b r a n i m p r i n c i p i m a p r o m j e n e .
I p a k , i m n o g i s a d r ž a j i su prestali vrijediti u n u t a r k o n t r a k u l -
t u r n o g o t p o r a , jer, k a k o Roszak u p o z o r a v a , » k o n t r a k u l t u r a
ostavlja samo veoma ograničen prostor ideologijama
stare ljevice s njihovim p o z i v a n j e m na metafiziku klasnog
sukoba i predanost u prvom redu institucionalnoj reorgani­
z a c i j i d r u š t v a « . (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 1 4 0 . ) N a s u p r o t r e v o l u ­
c i o n a r n o j retorici industrijske p a r a d i g m e , v e o m a izražena
s k l o n o s t k o n t r a k u l t u r n i h m l a d i h p r e m a p s i h o d e l i c i m a , istoč­
n j a č k i m religijama i d u h o v n i m p r a k s a m a , za Roszaka je
simptom njihova traganja za novim temeljima na kojima bi
s e m o g a o izgraditi p r o g r a m r a d i k a l n e d r u š t v e n e p r o m j e n e .
To govori o »uzmicanju sociologije pred psihologijom kao
r o d n i m p r i n c i p o m r e v o l u c i j e « , z b o g č e g a Roszak n a g l a š a v a
G o o d m a n o v doprinos i objašnjava njegovu popularnost
m e d u kontrakulturnim akterima. Unutar spoznaje bitnog
usmjerenja kontrakulture u s u p r o t n o m pravcu od prosvje­
titeljstva i r a c i o n a l n e svijesti, Roszak uz d e t a l j n o e k s p l i c i r a ­
nje s a d r ž a j a G o o d m a n o v e t e o r i j e p r i m j e n j u j e i »kriterij j a v ­
n o g d j e l o v a n j a « koji d o d a t n o , z b o g G o o d m a n o v a a n g a ž -

83
 Benjamin Perasović
m a n a u korist s t u d e n a t a k o j i s u i z b j e g a v a l i r e g r u t a c i j u ,
osigurava ugled j e d n o m od »odraslih« aktera k o n t r a k u l -
turne scene. U t o m e se nazire Roszakova želja za s a v e z o m
a ne p o t p u n i m r a s c j e p o m intelekta i d u h a , pri č e m u G o o d -
m a n o v p r i m j e r p o k a z u j e p u t o s t v a r e n j a » s a v e z a « , »jer a k o
s e m e d u o t p a d n i č k o m o m l a d i n o m , k o j a s n a ž n o teži d j e l o ­
v a n j u i n e i n t e l e k t u a l n i m o b l i c i m a svijesti, o č u v a j u e s e n c i j a l ­
n e v r i j e d n o s t i i n t e l e k t a , o n d a ć e t o postići o n i i n t e l e k t u a l c i
koji su pokazali da m i s a o nije čisto »akademska« već da je
ona nužno sadržana u principijelnom djelovanju.« Revolu­
c i j a je za d o b a r d i o k o n t r a k u l t u r e ili u r o n j e n a i i z r a ž e n a u
s v a k o d n e v n o m ž i v o t u , u o n o m » o v d j e i s a d a « ili n e p o s t o j i
k a o stvarna, n e g o k a o nečiji ideološki ukras k o m p r o m i t i ­
ran životnom praksom aktera. Uporišta stare (a d o b r i m
d i j e l o m i n o v e ) l j e v i c e n a ć i će su u k o n t r a k u l t u r n o m m i l i e u
neizbježno p o v e z a n e i »reciklirane« s d r u k č i j i m , p o n e k a d
m e đ u s o b n o odbijajućim tradicijama mišljenja i d u h o v n e
prakse. N o , o d b i j a n j e koje vrijedi u a k a d e m s k o m kontek­
stu, postaje k o n t r a k u l t u r n o p r o ž i m a n j e u d j e l o v a n j u koje je
u d r u g o j p o l o v i c i š e z d e s e t i h s t v o r i l o niz » k o n t r a « i »anti«
sveučilišta s vlastitim »kolegijima«. T a k o Roszak n a v o d i
jedan od kolegija, ovdje doista tipičan - » O d stripova do
Sivinog plesa: d u h o v n a amnezija i fiziologija s a m o o t u đ e -
n j a « , čiji o p i s s a d r ž i : » S l o b o d n i s l i j e d o t v o r e n i h s i t u a c i j a ,
l e k u ć e visoko relevantne vibracije. Istraživanje unutrašnjih
prostora, dekondicioniranje ljudskog robota, signifikantnost
psihokemikalija i transformacija zapadnoeuropskog čovjeka.
Izvori: A r t a u d , Z i m m e r , G u d j i e f f , W. Reich, K. M a r x , g n o -
s t i c i , s u f i z a m , tekstovi t a n t r e , a u t o b i o g r a f s k i iskazi o l u d o s t i
i e k s c e n t r i č n i m s t a n j i m a svijesti, - p o p - a r t i p r o z a 2 0 . s t o ­
l j e ć a « . (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 4 4 . )
M e đ u brojnim i raznovrsnim akterima kontrakulture
postojali su i oni k o j i m a je n a m j e r a bila objediniti različite
p r i s t u p e i s v j e t o n a z o r e o t p o r a i o d b i j a n j a , želje za r a d i k a l -
84
URBANA PLEMENA
n o m d r u š t v e n o m p r o m j e n o m , i m a j u ć i n a u m u i »više p o l i ­
tički« i »više k u l t u r n o « o r i j e n t i r a n e a k t e r e . T a k o Jerry R u b i n ,
jedan od lidera tadašnjih »yippies« (Rubin, 1 9 7 0 . , 1 9 7 1 . )
6
u s v o m p r i s t u p u t i p i č n o m p o z a h t j e v u d a s e r e v o l u c i j u »živi«,
spaja tradiciju nove ljevice, čak i o r u ž a n e gerilske akcije, sa
psihodeličkim i hipijevskim naslijeđem »samoisključenja«,
što m u p r i s k r b l j u j e o t p o r »tvrđih« p r i p a d n i k a i z o b j e d i m e n ­
zije d j e l o v a n j a . Prvi p r i g o v a r a j u z b o g o d v o đ e n j a » o z b i l j n e «
revolucionarne akcije u vode psihodeličkih d r o g a i rock
glazbe, a drugi zbog o p a s n o g približavanja hipi pokreta
policijskim pendrecima i d o s a d n i m agitatorima. O t v o r e ­
nost yipija p r e m a f e m i n i z m u , p r i h v a ć a n j e ženskih p r i g o ­
v o r a , i s k u s t a v a i s t a v o v a o m u š k o j d o m i n a c i j i (ne s a m o u
d r u š t v u u o p ć e n e g o isto t a k o i n a » a l t e r n a t i v n o j « , z a p r a v o
p o l i t i č k o - l j e v i č a r s k o j sceni) d o b a r j e p r i m j e r p o č e t k a n a s ­
t a j a n j a k o n t r a k u l t u r n i h , r a d i k a l n i h a k t e r a , jer b i l o b i d o i s t a
s m i j e š n o n a z i v a t i r a d i k a l n i m a ili r e v o l u c i o n a r n i m a t i p i č n e
I j e v i č a r s k e g r u p e s k r a j a š e z d e s e t i h u k o j i m a su ž e n e i m a l e
p r a v o » o t i p k a t i r e v o l u c i j u « . Jerry R u b i n j e s v o j u p r v u k n j i g u
proglasio seksističkom, shvaćajući koliko je muška d o m i ­
nacija prisutna i m e đ u sudionicima pobunjeničkih pokreta,
» r e v o l u c i o n a r i m a « koji se b o r e protiv izrabljivanja r a d n i k a
izrabljivanjem ž e n a , f o r m u l i r a j u ć i to na yipijevski n a č i n -
s v a k a d o m a ć i c a jest p o l i t i č k i z a t v o r e n i k ! Ravnopravnost
s p o l o v a i zaštita o k o l i n e ( f e m i n i z a m i e k o l o g i j a ) v e ć k r a j e m
šezdesetih p o s t a j u k o r e k t i v t o t a l i z i r a j u ć i m I j e v i č a r s k i m k o n ­
c e p t i m a u n u t a r š a r o l i k i h ( s t u d e n t s k i h , a n t i r a t n i h , i si.) p o ­
kreta u t o d o b a , č e k a j u ć i (ili p o p u t M j e s e c a , d j e l u j u ć i ) n a
o s e k u r e v o l u c i o n a r n o g sektaštva u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a .
Jerry R u b i n , A b b i e H o f f m a n i d r u g i , k o j i m a j e s u đ e n o
z b o g »zavjere«, u s p j e l i su r i d i ku I izi rati a m e r i č k o p r a v o s u đ e
i preokrenuti vlastito suđenje u medijsku p r o m o c i j u speci-
6
YIP - »Youth International Party«
85
 Benjamin Perasović
fičnog p o i m a n j a revolucije kao načina života, permanent­
n o g uličnog teatra, u k o j e m je stvarna b o r b a , suzavac i
pendreci, s a m o neizbježni usputni proizvod represivnog
konteksta i iskrenog jipijevskog nastojanja ka n e p r e k i d n o j
proslavi života unutar zidina (post)industrijske civilizacije
srfi rli.
S o b z i r o m na e v o l u c i j s k u sliku o » n a p r e d o v a n j u « d r u ­
š t v a , k o j a j e s t a j a l a u sjeni m n o g i h s o c i j a l n o t e o r i j s k i h p r i ­
stupa kontrakulturi i adolescentskom »pokretu otpora«
š e z d e s e t i h g o d i n a , p o s e b n o u k r u g o v i m a k o j i s u inzistirali
na pojmovima kapitalizmom i socijalizmom određene dru­
štvene p r o m j e n e , često n a l a z i m o okvir u k o j e m se k o n t r a -
kultura, n o v a ljevica, pokret protiv rata u Vijetnamu i stu­
d e n t s k i p o k r e t a n a l i z i r a j u k a o j e d a n »društveni p o k r e t « k o j i ,
s o b z i r o m n a s v o j e c i l j e v e , d o ž i v l j a v a p o b j e d u ili p o r a z .
Pristup k o j i n a g l a š a v a r e v o l u c i o n i r a n j e d r u š t v a , » n a p r e d o ­
v a n j e ili n a z a d o v a n j e « , k o j i g o v o r i o k l a s a m a , » s u b j e k t i m a
revolucije« i u o d n o s s e v e n t u a l n o m p r o m j e n o m s o c i o e k o ­
nomskog sustava d o v o d i pokrete koji traže p r o m j e n u
m o r a : s jedne strane, pozornost najprije posvetiti politič­
k o m djelovanju, tradicionalnim akterima, strankama i »dru­
štvenim s n a g a m a « , uvažavajući i kontrakulturne aktere na
različitim r a z i n a m a , a s d r u g e s t r a n e , bez o b z i r a na to k o l i k u
vrijednost pridao kontrakulturnim akterima kao dodatku
»revolucionarnim subjektima«, m o r a proglasiti, n a k o n ra­
z m a k a o d b a r e m p e t d o još u v j e r l j i v i j i h d e s e t ili p e t n a e s t
g o d i n a , više ili m a n j e p o t p u n p o r a z s o c i j a l n i h p o k r e t a k o ­
j i m a se analiza bavi. Svojevrstan p o r a z zaista nije teško
d i j a g n o s t i c i r a t i , no valjanost pristupa koji je d r u š t v e n e p o k r e t e
šezdesetih a n a l i z i r a o s o b z i r o m na industrijsku p a r a d i g m u
r a d n i č k o g pokreta i zato pariški svibanj p r o g l a š a v a o kva­
litativno drukčijim i e p o h a l n o značajnijim, t a k o đ e r prolazi
poraznim rezultatom u vremenskom, gotovo tridesetogodi­
š n j e m testu, koji p o k a z u j e d a s u u t o p i j s k e e n e r g i j e d r u š t v e n i h
86
URBANA PLEMENA
pokreta s kraja šezdesetih o b n o v l j e n e u o s a m d e s e t i m a ,
n a s t a j a n j e m »zelene« p a r a d i g m e , j a č a n j e m m i r o v n i h i f e ­
minističkih t e m a nauštrb o p ć o j »klasnoj« retorici društvene
p r o m j e n e . T a k o o n o što s e k r a j e m š e z d e s e t i h č i n i l o m a r g i ­
n a l n i m , u s p u t n i m ili » p a r c i j a l n i m « p r o b l e m o m u » o z b i l j n o m «
s k l o p u o d n o s a » r e v o l u c i o n a r n i h a k t e r a « p r v o g i t r e ć e g svi­
jeta, ili u s k l o p u saveza studentskih g r u p a s r a d n i č k i m i š i r i m
s l o j e v i m a s t a n o v n i š t v a , o n o što j e b i l o o d b a č e n o ili e v e n ­
t u a l n o p r i h v a ć e n o k a o »nužno zlo«, postaje nosiva s n a g a
»novih društvenih pokreta« koji o s a m d e s e t i h g o d i n a r e a -
firmiraju alternativno-političke i kontrakulturne sadržaje
prisutne u prijašnjem, širokom i h e t e r o g e n o m pokretu d r u ­
ge p o l o v i c e š e z d e s e t i h . Z a t o se p r i s t u p , koji u k o n t r a k u l t u r -
n o m g i b a n j u želi p r o m a t r a t i m n o g o d u b l j e , v i š e s t o l j e t n e
i m p u l s e i načine ljudskog o b l i k o v a n j a svog svijeta, g r u p a i
zajednica, interakcije, rituala, socijalnih u l o g a i »struktura
o s j e ć a j a « , k o j i nisu n u ž n o v e z a n i n i d e t e r m i n i r a n i (ali n i
nedotaknuti) situacijama i pojmovima klasnog i političkog
t r e n u t k a , č i n i p u n o p r i m j e r e n i j i m , p o s e b n o u svjetlu t r a j n i ­
jeg o p s t a n k a kontrakulturnih o b r a z a c a od o n i h koji su kraj
šezdesetih obilježili klasičnim r e v o l u c i o n a r n i m i političkim
naslijeđem.
Važnost proučavanja kontrakulture koja je obuhvatila
niz a k t e r a i č i n i l a d o b a r d i o o p ć e p r e p o z n a t o g » d u h a šez­
desetih« n e s u m n j i v a je u studiji d r u š t v e n i h p o k r e t a i a d o l e -
scentskog aktivizma do današnjih d a n a , no ovdje je bitno
u o č i t i n j e n o z n a č e n j e za razvoj s u b k u l t u r e m l a d i h i n j e n i h
ž i v o t n i h s t i l o v a . A k o s e v r a t i m o R o s z a k u , koji p r e p o z n a j e
t e m e i tekstove, artikulaciju m l a d e n a č k e p o b u n e u n j e n i m
»odraslim« izvorištima iz pedesetih g o d i n a , p r o m a t r a m o
»uradi sam« načelo k a o m a s o v n o djelatno načelo tadaš­
njih adolescentskih aktera kontrakulture: »Činjenica je da
s u u p r a v o m l a d i , n a svoj a m a t e r s k i , č a k i g r o t e s k n i n a č i n
o d n i j e l i p o b u n u s p i s a ć i h s t o l o v a o d r a s l i h . I š č u p a l i su je iz
87
 Benjamin Perasović
k n j i g a i č a s o p i s a k o j e je s t v o r i l a j e d n a s t a r i j a g e n e r a c i j a i
p r e t v o r i l i u stil ž i v o t a . H i p o t e z e starijih n e z a d o v o l j n i k a p r e ­
tvorili s u u e k s p e r i m e n t e , i a k o č e s t o b e z v o l j e d a p r i h v a t e
poraz k a o m o g u ć i ishod svakog istinskog eksperimenta«.
(Roszak, 1 9 7 8 . , str. 3 0 . ) P o k u š a v a j u ć i p r e d v i d j e t i m o g u ć e
š i r e n j e » g e n e r a c i j s k o g k o n f l i k t a « Roszak s m a t r a d a b i p e t ­
naestak g o d i n a od r a z d o b l j a o k o j e m piše » m o g l i u s t a n o ­
viti d a j e o n o što j e z a p o č e l a m a l a g r u p a b e a t n i k a u m l a ­
d o s t i A l l e n a G i n s b e r g a p o s t a l o stil ž i v o t a m i l i j u n a m l a d i h
l j u d i « . Bez o b z i r a n a t o što š i r e n j e k o n t r a k u l t u r n i h i m p u l s a
n i j e t e k l o l i n e a r n o , i što b i d a n a s m o g l i r a s p r a v l j a t i r a d i l i
s e o j e d n o m ili više m i l i j u n a m l a d i h , o v d j e j e p o g o đ e n a
k a r a k t e r i s t i k a p r e t v a r a n j a p o b u n e u ž i v o t n i stil, k o j u s o c i ­
o l o g i j a ne vezuje s a m o uz kontrakulturu, n e g o smješta i na
s u b k u l t u r n u s c e n u i d e n t i t e t a svih o n i h a k t e r a k o j i ( e v i d e n ­
t n o ) n e m o g u s t a j a t i t o l i k o »izvan« s i s t e m a k o l i k o t o z a h t i ­
jeva definicija k o n t r a k u l t u r e . Z a p r a v o , akteri k o n t r a k u l t u r e ,
k a o i svi a k t e r i k r i t i č k e t e o r i j e ( u k l j u č u j u ć i i R o s z a k a ) m o g l i
bi na subkulturni oblik prisutnosti kontrakulturnih intencija
u životnim stilovima m l a d i h gledati k a o na k o o p t a c i j u u
sistem, rekuperaciju, pristajanje na medijsku p o s r e d o v a -
n o s t i o v i s n o s t o » i n d u s t r i j i i tržištu s l o b o d n o g v r e m e n a « , a l i
s t v a r n o s t a k t e r a u k o j o j se p r e s i j e c a j u s o c i o l o š k i p o j m o v i i
razlikovanja kontrakulture od subkulture nalaže veću oprez­
nost u pristupu o v o m p r o b l e m u . Rock kultura čini o k o s n i c u
povezujućeg djelovanja kontrakulture p o l o v i c o m šezdesetih
(proširujući već o d a v n o prisutnu r a n o r o c k e r s k u p a r a d i g m u
k a o i tradiciju »protestne pjesme« prihvaćene i osnažene
a k c i j a m a p r e t h o d n o g »pokreta za građanska prava«), o n a
je n e o p h o d n i i č e s t o k o n s t i t u t i v n i d i o r i t u a l a i i n t e g r a c i j e
kontrakulturne »afektivne zajednice«. T o č n o je da komerci-
j a l i z a c i j o m i o m a s o v l j e n j e m , tržišnom p r o d u k c i j o m r o c k - i d o l a
neke izvorne vrijednosti i značenja, autentičnost o t p o r a i
k r i t i č k i n a b o j g l a z b e n i h o s t v a r e n j a m o g u b l i j e d j e t i ili m i j e -
URBANA PLEMENA
njati u l o g u . I n d i k a t i v n o j e d a s u g r u p e p o p u t h i p i j a S a n
F r a n c i s c a i n i z o z e m s k i h p r o v o s a (i to iste g o d i n e , 1 9 6 7 . )
organizirale »samoukidanje«, praćeno javnim procesijama,
n o š e n j e m p o g r e b n o g lijesa s t a d a v e ć m e d i j s k i sve p r i s u t ­
n i j i m i m e n o m » h i p p i e s « ili » p r o v o s « , p o k a p a j u ć i v l a s t i t i
identitet čijoj je autentičnosti zaprijetilo m e d i j s k o i k o m e r ­
cijalno iskorištavanje, proizvodnja besadržajnih imitacija,
č a k turistički o b i l a s c i h i p i j e v s k i h e n k l a v a , p o p u t » p o s j e t i i
fotografiraj egzotične predjele i primjerke« organiziranih
ekskurzija. N o , sociologija subkulture m o r a l a bi uvidjeti i
d r u g u stranu procesa komercijalizacije i omasovljenja rock
kulture; nasuprot o p r a v d a n i m strepnjama pred g u b i t k o m
uloge aktera radikalne promjene i g u b i t k o m prevratničkog
karaktera o n i h o b r a z a c a koji postaju p r o f i t a b i l n o u p a k i r a ­
na roba, nasuprot dobro uočenim procesima prelaska
p o d z e m n i h i kritičkih sadržaja u g l a v n e t o k o v e s p e k t a k u ­
l a r n e k u l t u r e p o t r o š n j e , i p a k n e stoji s a m o j e d n o i j e d i n ­
stveno, na s p o m e n u t e strahove i procese svodivo, p o d r u č j e
s u b k u l t u r e . S u b k u l t u r a , n a razini s o c i o l o š k e d e f i n i c i j e , o d ­
riče s e p o l i t i č k i h a k c i j a , s t v a r a n j a f i l o z o f i j e p o t k r i j e p l j e n e
m a n i f e s t i m a , alternativnih institucija i m e d i j a (od k o m u n a
d o p o d z e m n o g t i s k a ) , o d r i č e s e i z a m a g l j i v a n j a r a z l i k a iz­
m e đ u p o s l a , k u ć e , o b i t e l j i i s l o b o d n o g v r e m e n a , što s u sve
o b i l j e ž j a k o n t r a k u l t u r e i što č i n i o s n o v n u r a z l i k u o v a d v a
p o j m a . Č a k i k a d bi u s t v a r n o s t i b i l o »čistih t i p o v a « i k a d
b i s m o zamislili subkulturu u skladu s n a v e d e n i m o d r e đ e ­
njima (ukotvljenu u prostor s l o b o d n o g v r e m e n a o m e đ e ­
n o g š k o l o m i roditeljskim d o m o m ) , morali b i s m o primijetiti
raznovrstan opstanak kontrakulturnih sadržaja u glazbi,
stilovima i ritualima subkulturnih g r u p a . M n o g i akteri rock
kulture, i oni aktivniji, i oni pasivniji u procesu stvaranja,
prihvaćanja, preoblikovanja i razvoja subkulturnih scena,
uz prisutnost životnih stilova, i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h n a č i n a
prerade (sub)kulturnog »repromaterijala«, predstavljaju p o -
89
 Benjamin Perasović
d r u č j e u k o j e m s e , u z a sva p o s t o j e ć a p o s r e d o v a n j a i p o -
stvarenja, ipak očuvao kontrakulturni sklop u g o d i n a m a
k o j e d o l a z e n a k o n » p o r a z a « , » s l o m a « , » k o o p t a c i j e « ili »tri-
ježnjenja« kontrakulture shvaćene kao skup društvenih
p o k r e t a i aktera s kraja šezdesetih. S u b k u l t u r a , k o j u bi n e ­
tko iz pozicije iščekivanja psiho-socijalnog preobražaja
svijeta i k o n t r a k u l t u r n e p l i m e a u t e n t i č n i h a k t e r a n e u p r l j a -
nih sistemskim p o s r e d o v a n j i m a biznisa, m o g a o smatrati
o d u s t a j a n j e m ili s u r o g a t o m , z a p r a v o j e g o d i n a m a o m o ­
g u ć a v a l a život dijelu kontrakulturnih intencija i praksi. Ra­
znovrsne rock subkulturne scene očuvale su jedan d i o k o n -
trakulturnog naslijeđa usprkos činjenici »kulturne industrije«,
a n a č i n i p r e u z i m a n j a g l a z b e , f i l m o v a , i m a g e a , svih o n i h
»mitskih mjesta« (poput W o o d s t o c k a ) svjedoče o relevant-
nosti s u b k u l t u r e u p r o u č a v a n j u »struktura o s j e ć a j a « i ž i v o t n i h
stilova vezanih uz kontrakulturu.
D o k je u n u t a r h o r i z o n t a k o n t r a k u l t u r e »na v r h u n c u «
redukcija artikuliranog bunta na subkulturnu stvarnost slo­
b o d n o g v r e m e n a d o ž i v l j e n a k a o d e f o r m a c i j a ili č a k r e z u l ­
tat p r o t u d j e l o v a n j a sustava, u o v o m r a d u bitna je u p r a v o
s u b k u l t u r n a p r e r a d a iskustva k o n t r a k u l t u r n i h p o k r e t a , z b o g
d u g e i p o s t o j a n e tradicije subkulture m l a d i h kojoj je raz­
d o b l j e k o n t r a k u l t u r e d o n i j e l o n o v e uvjete i o b l i k e života.
Posljedice zbivanja s kraja šezdesetih, z b o g širenja rock
kulture u d o b a medijski prisutne i različito p o s r e d o v a n e
kontrakulture, donose preokret u sociologiji subkulture,
g d j e p r o m j e n e i » m u t a c i j e « s u b j e k t a istraživanja n a l a ž u i s k o ­
rak iz s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e i s u o č a v a n j e sa š i r i m , sve slože­
n i j i m p o d r u č j e m u k o j e m a d o l e s c e n t i p o s t a j u akteri s u b k u l ­
ture m i m o m n o g i h d o t a d a š n j i h o b r a z a c a k l a s e , s t a t u s a ,
» k o n f l i k t n o s t i , k r i m i n a l a i p o v l a č e n j a « ili p r o s t o r n e s e g r e ­
g a c i j e . Pri t o m e s e n e t r e b a b o j a t i »teških riječi« k o j e j e
s a m R o s z a k , u kritici a d o l e s c e n t s k i h z a o k u p l j e n o s t i s a m o
nekim sadržajima, poput psihodeličkih d r o g a , izrekao po-
QO
URBANA PLEMENA
godivši usput jedno od obilježja stvaranja subkulturnog
ž i v o t n o g stila: »Postoji riječ k o j o m m o ž e m o o p i s a t i t a k v o
s i t n i č a v o u d u b l j i v a n j e u j e d a n j e d i n i uski s a d r ž a j , u sve
njegove najtrivijalnije odjeljke i n a p o r e da se m a r g i n a l n i
d i o k u l t u r e p r e d s t a v i c j e l i n o m . T a riječ j e » d e k a d e n t n o s t « .
A to je, na nesreću, pravac kojim kreće znatan d i o naše
o m l a d i n s k e k u l t u r e . « (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 1 2 4 . ) U p r a v o j e
» s i t n i č a v o u d u b l j i v a n j e u j e d a n uski s a d r ž a j « t i p i č n o za
s u b k u l t u r n e stilove, g d j e s e cijeli svjetovi p o m i č u p r e l a s k o m
o d p u n k a n a h a r d - c o r e , ili g a l a k s i j e o d Presleyja d o t r i p -
- h o p a , Dylana d o industrial-techno zvuka itd. O d procjene
d e k a d e n t n o s t i ( k o j a ovisi o k u t u g l e d a n j a ) s o c i o l o g i j i s u b ­
kulture je važnije razumjeti k a k o sam akter p r o v o d i i d o ­
ž i v l j a v a vlastitu z a o k u p l j e n o s t i » u d u b l j i v a n j e « u »uski« (za
a k t e r a v j e r o j a t n o široki) s a d r ž a j .
Sociološko razlikovanje kontrakulture od subkulture
ostaje smisleno, ali d o s a d a š n j a u p o t r e b a tog razlikovanja
svjedoči o t e š k o ć a m a ; b i r m i n g h a m s k i a u t o r i , koji su razli­
k o v a n j e razvili i n j e g o v a l i , r a z l i č i t o p r i s t u p a j u k o n t r a k u l t u r i
u S A D - u i o n o m e što bi b i l o s l i č n o t o m e u V. B r i t a n i j i ,
naglašavajući u o b a slučaja vezanost tog f e n o m e n a uz
»srednju klasu«. Dok p o j a m »kontrakultura«, primijenjen
na a m e r i č k u situaciju zadržava nešto od vlastitog šireg
značenja i omogućuje usporedbu s p o j m o m subkulture
k a o r a z l i č i t i m , u a n a l i z i » k o n t r a k u l t u r e « u V. B r i t a n i j i s u s r e ­
ć e m o s a m o one obrasce pristupa i p r o n a đ e n a obilježja
koji su tipični za s u b k u l t u r u . Klasno o d r e đ e n j e t a k o postaje
presudno, pa je »kontrakultura« u v e ć e m dijelu b i r m i n g -
h a m s k e tradicije z a p r a v o s a m o naziv za subkulturu srednje
klase. Redukcija ide toliko d a l e k o da p o j a m kontrakulture
u birminghamskim radovima ponekad označava samo
hipijevsku pojavnost, i slušanje g l a z b e koju su neki kritičari
s v o j e d o b n o i m e n o v a l i k a o » p r o g r e s s i v e « , što j e s u p r o t n o
definicijama koje su H e b d i g e i drugi sami formulirali. A k o
9"
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

je p o j a m kontrakulture primjenjiv s a m o na skup pokreta i bio u g l a v n o m taktički, i u t o m smislu deskriptivan, d a k l e

aktera s kraja šezdesetih u A m e r i c i , a k o u p o t r e b a p o j m a u sugerirao je potrebu za novim oblicima ljudskih zajednica,
b r i t a n s k o m k o n t e k s t u n e p r a t i vlastite d e f i n i c i j e , m o ž e m o l i o d b i j a n j e slijepe a d a p t a c i j e n a p r e v l a d a v a j u ć i m o d e l »nu-
ga i d a l j e upotrebljavati? Razlikovanje s u b k u l t u r e i k o n t r a ­ c l e a r familv« i n a č i n a života u o p ć e , o p i s u j u ć i stvarni p o k u ­
k u l t u r e m o g u ć e j e z a d r ž a t i , a l i izvan č v r s t o g k l a s n o g o d r e ­ šaj ( m a s o v a n m e đ u m l a d i m a šezdesetih) d r u k č i j e g o b l i k a
đenja koje o n e m o g u ć u j e pristup različitim n a č i n i m a p r e u ­ u d r u ž i v a n j a i ž i v l j e n j a , n a j č e š ć e u » k o m u n i « ili » p l e m e n u « .
zimanja (kontra)kulturnih i (sub)kulturnih d o b a r a , p o s e b n o U a k a d e m s k o m svijetu još j e u v i j e k d o m i n i r a l a s t a r a p a r a ­
a k o s m j e r a m o primijeniti te p o j m o v e na različite zemlje d i g m a , vezujući p o j a m p l e m e n a uz »primitivne« oblike d r u ­
( p o p u t Hrvatske) i različita r a z d o b l j a širenja životnih stilova štva, uz klan i r o d , ne d o p u š t a j u ć i u p o t r e b u p o j m a izvan
a d o l e s c e n t s k o g svijeta. konteksta autodeskripcije aktera kontrakulturnih pokreta
U novijoj sociološkoj interpretaciji dosadašnjih teorija šezdesetih.
i pristupa subkulturi ( G e l d e r i T h o r n t o n , 1 9 9 7 . ) v a ž n i m se Ipak, do aktualizacije tog p o j m a i njegova sociološkog
s m a t r a p r i h v a ć a n j e o n i h t e r m i n a koje su stvorili a k t e r i , u p r e u z i m a n j a , širenja izvan g r a n i c a k o n t r a k u l t u r e ili r a s p r a v e
sklopu »kognitivnog statusa k o n c e p t a subkulture« a koje je u vezi s n j o m , d o ć i će lek d e v e d e s e t i h .
p r e p o z n a o s a m akter. D o b a r primjer je J o h n Irwin i n j e g o ­
v o u p o z o r a v a n j e n a p o j a m »scene« što s u g a koristili a k t e r i
s kraja šezdesetih. U t o m r a z d o b l j u , u literaturi s a m e scene
k a o i u n j e n o j o k o l i n i , n a l a z i m o još j e d a n t i p i č a n p o j a m
koji G e | d e r i T h o r n t o n ne s p o m i n j u . To je p o j a m p l e m e n a .
»Pleme« je snažno prisutno krajem šezdesetih. To je
riječ k o j a se č e s t o koristi u o p i s u g r u p a i z a j e d n i c a , k a k o
među samim akterima, tako i m e đ u znanstvenicima, bilo
da su znanstvenici sami birali način u p o t r e b e p o j m a i
d j e l o m i č n o utjecali na scenu nekih p l e m e n a kontrakulture
(poput McLuhana), bilo da su u svojim deskripcijama
n a p r o s t o u v a ž a v a l i r j e č n i k p r o m a t r a n o g a , ili č a k » t r e t i r a ­
n o g a « a k t e r a . (Ross S p e c k , 1 9 7 2 . ) S o b z i r o m n a p r i s u t n o s t
p o j m a pleme m e đ u brojnim i raznolikim sudionicima kon­
trakulturnih gibanja ( s j e t i m o se S n y d e r o v o g Zašto pleme)
izostanak tog p o j m a iz tadašnjih ključnih socioloških r a d o ­
v a m o ž d a m o ž e č u d i t i , p o s e b n o u svjetlu r a s p r a v e o t r i b a -
Iizaćiji u s o c i o l o g i j i d e v e d e s e t i h , n o r a z u m l j i v o j e z a š t o t a ­
d a š n j a s o c i o l o g i j a n i j e m o g l a p r i h v a t i t i pleme o n a k o k a k o
je prihvatila scenu. Ipak je p o j a m p l e m e n a krajem šezdesetih

92 93
 Benjamin Perasović
5. Koncept »moralne panike«
Stanley C o h e n , inspiriran interakcionističkom perspek­
tivom societalne reakcije, teorijom etiketiranja i sličnim
d o p r i n o s i m a »skeptičkoj revoluciji« u sociologiji devijacije,
n e s u m n j i v o je najzaslužniji za k o n c e p t m o r a l n e p a n i k e i
učvršćenje tog koncepta u socijalnoj teoriji, l a k o su Becker
i Gusfield p o č e t k o m šezdesetih obavili d o b a r d i o posla
svojim analizama m o r a l n o g poduzetništva i simboličkog
križarstva (potkrijepljenim iskustvima p r o h i b i c i j e m a r i h u a n e
i a l k o h o l a u SAD-u), a Jock Y o u n g p o č e t k o m sedamdese­
tih prvi u p o t r i j e b i o p o j a m » m o r a l n a p a n i k a « ( t a k o đ e r u vezi
s p e r c e p c i j o m porasta »zloupotrebe d r o g a « ) , S. C o h e n je
svojim d j e l o m »Folk Devils a n d M o r a l Panics« (1972.,
1980.) učinio moralnu paniku plodnim sociološkim kon­
ceptom i predvidljivim principom odnosa dominantne
kulture i subkultura m l a d i h , anticipiravši eksplicitno m n o ­
ge d r u g e k a m p a n j e m o r a l n e p a n i k e koje su slijedile u
britanskom društvu. N j e g o v a se knjiga bavi prvenstveno
a n a l i z o m reakcije društva na p o j a v u i s u k o b e (»inicijalnu
d e v i j a c i j u « ) m o d s a i r o c k e r a , što C o h e n i m e n u j e m o r a l ­
nom panikom i prikazuje proces u kojem d o m i n a n t n a
kultura reintegrira vlastite vrijednosti k a m p a n j o m protiv
»narodnih đavola«. Ta je kampanja manifestno upućena
protiv »onih koji su prešli g r a n i c u d o p u š t e n o g a « , ali se
tijekom k a m p a n j e u značajnoj mjeri zapravo konstruiraju
i »oni« (devijanti) i » d o p u š t e n o « , pa se s a m a g r a n i c a p o ­
m i č e u eskalaciji koja m o ž e rezultirati i n o v i m , restriktivni­
jim z a k o n i m a .
M o d s i i rockeri, kao dvije subkulturne g r u p e m l a d i h ,
po C o h e n o v u su s u d u tek nastajale, o n e su s t v a r a n e u
procesu moralne panike koja se (makar manifestno) po-
94
URBANA PLEMENA
digla z b o g njih i njihova p o n a š a n j a , s u k o b a i svega osta­
loga o z n a č e n o g »neprihvatljivim«. Do svog koncepta m o ­
r a l n e p a n i k e S. C o h e n je s t i g a o iz d v a s m j e r a . Prvi s m j e r
označava naslijeđe interakcionističke sociologije, koja je
razotkrivala stereotipiziranje i objašnjavala proces »socijal­
ne tipologizacije«. Tipologizacija i očekivanja o d r e đ e n o g
p o n a š a n j a , u percepciji i interakciji m e đ u l j u d i m a , p r e d ­
stavljaju o s n o v e m e đ u l j u d s k i h o d n o s a , n o s t v a r a n j e s t e r e o ­
t i p a i k a t e g o r i z a c i j a p o j e d i n c a p o s e b n o je v a ž n a u a n a l i z i
f e n o m e n a devijacije, stereotipi o devijantima o b i č n o su
n a j č v r š ć i i u č e se od d j e t i n j s t v a . D e v i j a n t je k a t e g o r i z i r a n i
s v a k o j i n d i v i d u i i z j e d n e k a t e g o r i j e p r i p i s i v a t ć e s e iste z n a ­
č a j k e , o č e k i v a t ć e s e isto p o n a š a n j e . U sferi s v a k o d n e v n o g
ž i v o t u svi s r e ć e m o l j u d e k o j i »znaju« p r e c i z n o t k o su i š t o
su n a r k o m a n i , prostitutke, homoseksualci, iako osim pri­
h v a ć e n i h s t e r e o t i p a n e m a j u n i k a k v o o s o b n o i s k u s t v o u vezi
s tim g r u p a m a i p o j e d i n c i m a . K a d a je n e k o m e definitivno
prikačena etiketa devijanta, postupak »naknadne inter­
p r e t a c i j e « služi u č v r š ć e n j u s t e r e o t i p a ; m n o g i l j u d i ( a p s i ­
h o l o z i i p s i h i j a t r i č e s t o » p o dužnosti«) i n t e r p r e t i r a t ć e d o ­
g a đ a j e iz d e v i j a n t o v a ž i v o t a u svjetlu o t k r i v e n e d e v i j a c i j e i
r e k o n s t r u i r a t ć e sva p r i j a š n j a p o n a š a n j a u s k l a d u s a z a p e ­
čaćenim devijantnim statusom, negirajući tako prethodni
identitet čovjeka p r o g l a š e n o g d e v i j a n t o m . Stvaranje d r u š ­
t v e n i h t i p o v a p o s t o j a l o je i u p r e d i n d u s t r i j s k o d o b a , no u
t e l e k o m u n i k a c i j s k o v r i j e m e t a k a v p r o c e s m o ž e biti n e m j e r l j i v o
osnažen. Zato je uloga masovnih medija za C o h e n a ključ­
n a , t u d j e l u j u , n a različite n a č i n e , m o r a l n i p o d u z e t n i c i k o j i
p o k u š a v a j u d o b i t i j a v n u p o d r š k u . Pristup v i j e s t i m a , i n f o r m a ­
ciji o d e v i j a c i j i , z a p r a v o j e p r i s t u p n o r m a t i v n i m k o n t u r a m a
d r u š t v a , iz k o j i h se m o ž e iščitati »o p r a v u i k r i v u , o g r a n i c i
k o j a se ne p r e l a z i , ili o o b l i c i m a đ a v o l a k o j i ih p r e l a z i « . (S.
C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 14.) Z a s h v a ć a n j e p r o c e s a » a m p l i f i k a -
cije devijacije«, o d n o s n o procesa kojim societalna reakcija
Q5
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

povećava količinu devijacije, ključno je razumjeti s a m u a za studije m o r a l n e p a n i k e i n d i k a t i v n o , jest sličnost s k a t a ­

p r i r o d u i n f o r m a c i j e o devijaciji. O n a je uvijek iz »druge strofama i nesrećama u onoj dimenziji u kojoj potencijalna
ruke«, procesirana t a k o da predstavlja aktere n e k o g d j e l o ­ n e s r e ć a m o ž e biti r a z o r n a k a o i s t v a r n a . S t u d i j e o » l a ž n i m
v a n j a u v i s o k o s t e r e o t i p i z i r a n o j f o r m i . Z a t a k v u vrstu i n ­ uzbunama«, o reakcijama na glasine, pokazuju da p o n a ­
formacije i društvene reakcije na devijaciju kaže se da i m a š a n j e , t i p i č n o z a u v j e t e n e k e k a t a s t r o f e ili n e s r e ć e , m o ž e
» s p i r a l l i n g « ili » s n o v v b a l l i n g « e f e k t , d a k l e u č i n a k k o t r l j a j u ć e nastati i u situaciji u kojoj n e m a objektivne o p a s n o s t i .
grude snijega. D a k l e , b i t n a stvar jest p e r c e p c i j a o p a s n o s t i , a n e n j e n o
U z s t e r e o t i p i z a c i j u i s o c i j a l n u t i p o l o g i z a c i j u , k a o iz­ stvarno postojanje.
dvojene aspekte naslijeđa interakcionističke škole, koje Postoji s e d a m o s n o v n i h f a z a k o j e j e S . C o h e n p r e u ­
C o h e n p r o m a t r a s n a g l a s k o m na njihov medijski kontekst, z e o iz i s t r a ž i v a n j a t i p i č n i h n e s r e ć a i k a t a s t r o f a :
u stvaranju koncepta m o r a l n e panike p o d j e d n a k o su važ­ 1. Warning - to je f a z a u k o j o j (bez o b z i r a na k o j i
ne najopćenitije postavke i sama p r o m j e n a fokusa, ori­ način, greškom ili ne) sazrijeva s h v a ć a n j e o mogućoj
jentacija na analizu društvenog o d g o v o r a na devijaciju i opasnosti, o uvjetima u kojima opasnost nastaje. U p o z o ­
utjecaja koji o d g o v o r društva ima na p o n a š a n j e . T a k o će i r e n j e m o r a biti t a k o k o d i r a n o d a p r e v l a d a o t p o r k o j i s e
Cohen ponoviti, sumirajući klasično naslijeđe Lemerta, n e k a d javlja protiv bilo k o j e g stava o m o g u ć o j p r o m j e n i
Beckera i drugih, najefektniju formulu perspektive socie- trenutno mirne situacije.
talne reakcije: »Ne stvara devijacija socijalnu kontrolu, 2. Threat - u o v o j fazi se p o j a v l j u j u prvi z n a k o v i , o n a
n e g o s o c i j a l n a k o n t r o l a stvara d e v i j a c i j u « (S. C o h e n , 1 9 7 2 / p o č i n j e p e r c e p c i j o m n e k e p r o m j e n e , a l i m o ž e biti i o d s u t ­
8 0 . , str. 1 4 . ) . na ili o d s j e č e n a u s l u č a j u n a g l e n e s r e ć e .
Drugi smjer iz kojega je nastao koncept m o r a l n e p a ­ 3. Impact - o v d j e je katastrofa na d j e l u , pojavljuje se
nike o d n o s i se na istraživanja katastrofa i nesreća p o p u t n e p o s r e d n i i n e o r g a n i z i r a n i o d g o v o r na smrt i r a z a r a n j e .
p o p l a v a , t o r n a d a , p o ž a r a , p o t r e s a , e k s p l o z i j a i si. M n o g i 4. Inventory - u o v o j fazi o n i k o j i su izloženi n e s r e ć i
s o c i o l o z i s u n a g l a š a v a l i z n a č e n j e tih i s t r a ž i v a n j a , a C o h e n p o č i n j u s t v a r a t i p r e l i m i n a r n u sliku o t o m e što s e d o g o d i l o ,
navodi Mertonovu opasku po kojoj »uvjeti kolektivnog u k a k v o m su s a d a s t a n j u i u k o j i m u v j e t i m a .
stresa p o k a z u j u a s p e k t e d r u š t v e n o g s u s t a v a k o j i s e i n a č e 5. R e s c u e - f a z a u k o j o j se d j e l u j e na n e p o s r e d n o j
n e v i d e u s t r e s n i m u v j e t i m a s v a k o d n e v n o g ž i v o t a « . Istraži­ p o m o ć i preživjelima. O s i m ljudi i z p o g o đ e n o g p o d r u č j a ,
vači k a t a s t r o f a stvorili s u s o c i o l o š k e m o d e l e z a a n a l i z u r e a k ­ k o j i p o m a ž u j e d n i d r u g i m a , n a d r e đ e n i sustav p o č i n j e slati
cije d r u š t v e n o g sustava na nešto o m e t a j u ć e , stresno, u g r o - pomoć.
ž a v a j u ć e . M o d s i i r o c k e r i nisu isto što i p o t r e s ili p o p l a v a , 6. Remedy - f a z a u k o j o j s l i j e d e p r o m i š l j e n i j e i f o r m a l ­
a l i C o h e n p r o n a l a z i niz s l i č n o s t i u o p i s u p o n a š a n j a k o j e
ne aktivnosti usmjerene na p o m o ć p o g o đ e n i m a . Sistemska
n a v o d e i s t r a ž i v a č i k a t a s t r o f a , k a d a s u c j e l i n a ili d i o z a j e d ­
n a d g r a d n j a sve više p r e u z i m a f u n k c i j e .
nice p o g o đ e n i a k t u a l n o m ili potencijalnom opasnošću,
7. Recovery - faza kroz k o j u , na duže vrijeme, zaje­
k a d a je prisutan gubitak materijalnih i drugih vrijednosti,
d n i c a ili u s p o s t a v l j a p r i j a š n j u r a v n o t e ž u ili p o s t i ž e s t a b i l n u
smrt, o z l j e d e , d e s t r u k c i j a i s l i č n o . O n o što j e t a k o đ e r v a ž n o ,
p r i l a g o d b u na p r o m j e n e koje je nesreća donijela.

96 97
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

N e k e od ovih faza n e m a j u izravnu paralelu u slučaju p r o c i j e n i t i vlastite ž i v o t n e u v j e t e . T a k o u o v o j fazi g l a s i n e i

m o d s a i rockera, no S. C o h e n predlaže k o n d e n z i r a n u ver­ d v o j b e n e percepcije m o g u postati o s n o v a za interpretaciju
ziju u k o j o j u p o z o r e n j e (warning) p o k r i v a f a z u 1 i 2, n a k o n situacije. M e d i j s k a prezentacija inventorija ključna je za
č e g a slijedi u t j e c a j (impact, f a z a 3 ) , i n v e n t o r i j (faza 4) i d a l j n j e faze r e a k c i j e , jer tek n a k o n prvih izvještaja i slika ( n e ­
r e a k c i j a (društva) k o j a p o k r i v a f a z e 5 , 6 , i 7 . C o h e n s e u ke nesreće ili devijacije) ljudi p o s t a j u i n d i g n i r a n i , ili se ljute,
s v o j o j knjizi n a j p r i j e b a v i m i n i m a l n i m p r i k a z o m d e v i j a c i j e , pišu p i s m a , drže g o v o r e i f o r m u l i r a j u k o n c e p t e i p l a n o v e .
zatim o b r a đ u j e reakciju društva, a n a k o n t o g a o d n o s reak­
cije i devijacije. J e z i k o m teorije p o n a š a n j a ljudi u katastro­
f a m a , to znači z a p o č e t i s i n v e n t o r i j e m , nastaviti s ostalim Inventorij
f a z a m a r e a k c i j e , p a s e vratiti n a u p o z o r e n j a i k o n k r e t a n S. C o h e n a n a l i z i r a m e d i j s k i i n v e n t o r i j u tri d i m e n z i j e :
utjecaj. 1. p r e u v e l i č a v a n j e i d i s t o r z i j a ( i s k r i v l j a v a n j e ) , 2. p r e d i k c i j a i
Sto s e d o g o d i l o , k a k o s u m o d s i i r o c k e r i u o p ć e p o s t a l i 3. s i m b o l i z a c i j a . Preuveličavanje i iskrivljavanje č i n j e n i c a
z a n i m l j i v i m o r a l n i m p o d u z e t n i c i m a , što j e p o k r e n u l o l a n a c
r e a g i r a n j a , p o n a š a n j a i s t v a r a n j a slike s v i j e t a u s k l a d u s
» n e s r e ć o m « ili » k a t a s t r o f o m « ? Prva, i n i c i j a l n a » d e v i j a c i j a «
d o g o d i l a se na Uskrs 1 9 6 4 . , u C l a c t o n u . T a d a su, z b o g
različitih r a z l o g a brojni m l a d i ljudi ( v e ć i n o m p o d i j e l j e n i na
7

m o d s e i r o c k e r e ) stvorili b u č n u i n a p e t u a t m o s f e r u p r a ć e -
8

nu povremenim tučnjavama, jurnjavom na motociklima,

r a z b i j a n j e m p o n e k o g i z l o g a ili i n v e n t a r a p l a ž e . D v a d a n a
incidenata u C l a c t o n u predstavljaju o n u fazu u kojoj za­
jednica neorganizirano o d g o v a r a na prijetnju, da bi o d ­
m a h n a k o n t o g a nastupila faza inventorija, u kojoj oni koji
s u i z l o ž e n i n e s r e ć i p o k u š a v a j u shvatiti što i m s e d o g o d i l o i

C o h e n detaljno opisuje atmosferu iritacije i frustracije; od lošeg vre­

m e n a (najhladnijeg Uskrsa u posljednjih 80 g o d i n a ) i nedostatka
posla za lokalne trgovce i ugostitelje, do iritacije i frustracije a d o l e ­
scenata koje su isti ti lokalni trgovci i ugostitelji o d b i j a l i poslužiti z b o g
»mod« ili »rocker« i m a g e a . uslijedilo je o d m a h n a k o n uskršnjeg vikenda, kada su
Podjela na m o d s e (koji su v e ć i n o m vozili skutere, u nas često naz­
g o t o v o sve d n e v n e n o v i n e o b j a v i l e d r a m a t i č n e o p i s e d o ­
v a n e »vespa« p o j e d n o m o d tipičnih m o d e l a , slušali m o d e r n i j e rock
g r u p e poput the W h o , nosili odijela u mekšoj i široke vojne tankerice g a đ a j a na svojim naslovnim stranicama. »Dan terora sku-
u tvrdoj varijanti izgleda) i rockere (ljubitelje starijeg i klasičnijeg r o c k a , terskih g r u p a « , »Mladi prebili g r a d - 97 kožnih jakni uhi­
velikih i snažnih m o t o r a , crnih kožnih jakni) vjerno je i efektno prika­
zana u filmu » Q u a d r o p h e n i a « koji se osamdesetih g o d i n a p o j a v i o i u ć e n o « , »Invazija divljih na o b a l u « , to su neki od naslova u
našim k i n i m a . vodećim dnevnicima. U reportažama o tim d o g a đ a j i m a

98 99
 Benjamin Perasović
u p o t r e b l j a v a l e s u s e riječi p o p u t » p o b u n a « , » o r g i j e d e s t r u k ­
c i j e « , » b o r b a « , » n a p a d « , »bojište«, » o p s a d a « , » p r e b i j a n j e
g r a d a « , » u r l a j u ć a r u l j a « , » g o m i l a « i t d . S t a n l e y C o h e n nije
svoje sudove temeljio na o s o b n i m impresijama, n e g o je u
c i j e l o m istraživanju, uz n e p o s r e d n o p r o m a t r a n j e i praćenje
medijskih tekstova, pronalazio i intervjuirao prodavače,
č u v a r e plaže, p r o m a t r a č e , k a o i s a m e n o v i n a r e koji su pi­
sali o d o g a đ a j i m a . S v a k o m s o c i o l o g u k o j i želi p r o u č a v a t i
m o r a l n u p a n i k u u društvu instruktivni su C o h e n o v i načini
s t u d i j e p r o b l e m a , u k l j u č u j u ć i i »sitnice«, p o p u t u o č a v a n j a
razlike većih i m a n j i h , lokalnih n o v i n a - l o k a l n e će novine
d o n i j e t i više p o j e d i n o s t i , a l i bez o b z i r a n a v r i j e d n o s t i i
sklonosti, preuveličavanje i iskrivljavanje, m o r a j u izbjega­
v a t i t v r d n j e p o p u t »sve d i s k o t e k e u z p l a ž u b i l e s u r a z b i j e ­
ne«, a k o svi u m a l o m m j e s t u z n a j u da uz p l a ž u (i u m j e s t u
uopće) postoji s a m o jedna diskoteka. Pretjerivanje se jasno
vidi u p r a v o u t a k v i m p r i m j e r i m a g d j e s e f o r s i r a m n o ž i n a
u m j e s t o j e d n i n e , k a d a s e ista vijest p o n o v i d v a p u t a p a s u ­
gerira dva d o g a đ a j a , k a d a se, s jedne strane s a m e činjeni­
ce ( b r o j k e ; k o l i č i n a štete, nasilja) u v e ć a v a j u , a s d r u g e s t r a ­
ne, koristi s e n z a c i o n a l i s t i č k i stil i melodramatski rječnik,
n a g l a š a v a j u ć i o p a s n o s t p o d r u š t v o i o p r a v d a v a j u ć i već us­
p o s t a v l j e n u v a ž n o s t s a m e vijesti o k o j o j je riječ, k o j a m o r a
biti o t i s n u t a m a s n i m s l o v i m a i k o j o j j e m j e s t o n a n a s l o v n o j
s t r a n i . D o k j e c j e l o k u p n a šteta d v o d n e v n i h n e r e d a iznosila
petstotinjak funti, a s a m o desetina uhapšenih bila optužena
za n a s i l n a d j e l a , u n o v i n a m a su se p o j a v l j i v a l e r e č e n i c e
p o p u t »stara r a z g l e d n i c a u m r l j a n a krvlju i n a s i l j e m « .
Drugi element inventorija p o s e b n o je z n a č a j a n , i ima
velik utjecaj na kasnije faze, djelujući k a o s a m o i s p u n j a v a -
juće p r o r o č a n s t v o . U g o t o v o s v a k o m izvještaju nalazila se
p r e t p o s t a v k a d a ć e »to« što s e d o g o d i l o n e i z b j e ž n o u s l i j e ­
diti p o n o v o . P r e d i k c i j a j e b i l a p r i s u t n a s v u d a , a C o h e n
dobro primjećuje kako, suprotno analogiji s prirodnim
IOO
URBANA PLEMENA
katastrofama u kojima i z o s t a n a k p r e d v i đ a n j a m o ž e biti
katastrofalan, u društvenim f e n o m e n i m a poput devijacije
upravo prisutnost predviđanja može biti katastrofalna.
»Sljedeći put« j e b i o p o j a m u u p o t r e b i , b i l o d a s e r a d i l o o
i s k a z i m a p o l i c i j e , t r g o v a c a , č l a n o v a l o k a l n e u p r a v e , ili o
slučajevima intervjua s m o d s i m a i r o c k e r i m a koji su n a ­
govještavali osvetu i b u d u ć e p o h o d e . A k o bi takvi p o h o d i
i z o s t a l i , m e d i j i b i i o d t o g a p r a v i l i vijest, s t v a r a j u ć i d o j a m
d o g a đ a n j a , s t a v l j a j u ć i u n a s l o v i m e n e k o g m j e s t a i vijest
da oni koje su očekivali nisu došli. (Primjerice »Hastings:
Bez njih!«) » K u m u l a t i v n i e f e k t t a k v o g i z v j e š t a v a n j a u č v r š ć u ­
je predikciju, dokazujući njenu vjerodostojnost načinom na
koji s e p r i k a z u j u d o g a đ a j i , n e d o g a đ a j i i p s e u d o d o g a đ a j i . «
(S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 3 5 . ) T r e ć i e l e m e n t m e d i j s k o g
inventorija, nakon preuveličavanja s iskrivljavanjem i pre-
d i k c i j e , jest p r o c e s s i m b o l i z a c i j e . S i m b o l i č k a m o ć riječi j e
poznata; ime nekog grada, poput Hirošime, postaje
s i m b o l o m koji prelazi u o b i č a j e n a z n a č e n j a , a u p r a v o je
C o h e n p o k a z a o sličnu simbolizaciju n e r e d a m o d s a i ro-
ckera u upotrebi p o j m a »Clacton«. Simbolizacija stvorena u
m e d i j s k o m i n v e n t o r i j u p r o š l a j e k r o z tri p r o c e s a . P r v o , riječ
»mod« postala je simbolom o d r e đ e n o g (devijantnog, delin­
k v e n t n o g ) s t a t u s a . D r u g o , p r e d m e t i p o p u t o d j e ć e ili f r i z u ­
re, p o č e l i s u s i m b o l i z i r a t i s a m u riječ ( p o j a m ) » m o d « . T r e ć e ,
s a m i p r e d m e t i p o p u t o d j e ć e ili f r i z u r e p o s t a l i s u s i m b o l o m
t a k v o g statusa i n j e m u pridruženih e m o c i j a . T a k o je p r o c e s
s i m b o l i z a c i j e z a v r š e n , a t i m e j e p o j a m » m o d « ili » r o c k e r «
izbačen iz bilo k a k v o g neutralnog konteksta, (sam C o h e n
radije b i g a o p i s a o k a o o z n a k u različih p o t r o š a č k i h stilova)
p r e u z e v š i i s k l j u č i v o n e g a t i v n a z n a č e n j a . P o t p u n o isti p r o ­
ces s i m b o l i z a c i j e , s i d e n t i č n i m u č i n c i m a , d o g a đ a o s e t i j e ­
k o m p e d e s e t i h g o d i n a u vezi s p o j a v o m » t e d d y b o y s a « .
T e d d y boysi, k a o akteri j e d n o g o d prvih subkulturnih stilo­
va m l a d i h , isprovocirali su o d r e đ e n e procese u d o m i n a n t -
IO!
 Benjamin Perasović
noj kulturi, i d e s e t l j e ć i m a poslije p o n a v l j a t će se slični
obrasci. Simbolizacija, kakvu je C o h e n opisao, kada odjev­
n i p r e d m e t i , f r i z u r e ili n e k a d r u g a o b i l j e ž j a stila p o s t a j u
s i m b o l i m a d e v i j a n t n o g s o c i j a l n o g s t a t u s a , p r i s u t n a je i u
m n o g i m d r u g i m d r u š t v i m a , izvan b r i t a n s k o g k o n t e k s t a , i
zadire u bitne o d n o s e d o m i n a n t n e kulture i adolescentskih
s u b k u l t u r n i h s t i l o v a . Izjave k o j e j e C o h e n s a k u p i o , z a j e d n o
s P. R o c k o m (P. R o c k , S. C o h e n , 1 9 7 0 . ) u d o b a n a s t u p a
teddy boysa na socijalnoj sceni britanskog društva, tipične
su za m n o g e slične reakcije koje je roditeljska kultura p o ­
kazala p r e m a subkulturi m l a d i h u o p ć e . » N i k a d nije i m a o
p r o b l e m a p r i j e n e g o što j e k u p i o t o o d i j e l o « ili » O t k a k o j e
m o j sin k u p i o t u s t v a r p r o š l e g o d i n e , n j e g o v a s e l i č n o s t
p r o m i j e n i l a « , t o s u iskazi k o j i m o g u biti i z v u č e n i i z k o n t e k ­
sta t e d d y b o y s a i e d w a r d i j a n s k o g o d i j e l a i p r i m i j e n j e n i n a
c r n u k o ž n u j a k n u , t a n k e r i c u , »spitfire« j a k n u , k a o i n a niz
k o m b i n a c i j a o d j e ć e , frizure, nakita i sličnih obilježja s u b ­
k u l t u r n i h s t i l o v a , k a k o u V. B r i t a n i j i , t a k o i u H r v a t s k o j .
Reakcija: teme stavova i mišljenja
N a k o n što j e » n e p o s r e d n a o p a s n o s t « p r o š l a , n a k o n
što su u p o č e t n o j fazi l j u d i o b j a s n i l i s e b i i d r u g i m a što se
d o g o d i l o , više s e n e g o v o r i t o l i k o o s a m o m d o g a đ a j u , k o ­
liko o njegovim širim implikacijama. O v d j e S. C o h e n o p i ­
s u j e k a k o se, k r o z m a s o v n e m e d i j e s t v a r a l a k o l e k t i v n a i n ­
terpretacija kojoj se pojedinac o b i č n o prilagođava. Teme
koje su se pojavljivale postale su p o d l o g a za o b l i k o v a n j e
stavova i mišljenja. O v a faza društvene reakcije podijelje­
n a j e n a tri d i m e n z i j e : O r i j e n t a c i j e ( e m o t i v n a i i n t e l e k t u a l ­
n a p o l a z i š t a s k o j i h s e v r e d n u j e d e v i j a c i j a ) , Slike ( k a k o v i ­
d i m o devijante i stavovi o n j i h o v o m ponašanju) i Uzroci
(stavovi o u z r o c i m a d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a ) . U o v o j a n a l i z i
s a d r ž a j a C o h e n je s k u p m i š l j e n j a i s t a v o v a o s o l u c i j a m a , o
102
URBANA PLEMENA
o n o m e što t r e b a p o d u z e t i p r o t i v d e v i j a n a t a , o b r a d i o u
d r u g o m dijelu, u o d l o m k u o societalnoj kontrolnoj kulturi,
a n e k i su s t a v o v i p r i p a d a l i i d i m e n z i j i slika ( g d j e se o b j a ­
šnjava karakter devijanata) i dimenziji uzroka, p o p u t stava
d a s e sve t o d o g a đ a »zato što i m a j u p r e v i š e n o v a c a « .
Orijentacije
J e d n a o d p r v i h u o č e n i h o r i j e n t a c i j a jest o n a o n e s r e ć i ;
u m e d i j i m a se e k s p l i c i t n o g o v o r i l o o a n a l o g i j a m a s p o t r e ­
sima, tajfunima i d r u g i m prirodnim katastrofama. Sljedeću
o r i j e n t a c i j u C o h e n n a z i v a » p r o r o č a n s t v o m k r a j a « . T u s u još
i o r i j e n t a c i j a »to što se d o g o d i l o nije ništa p r e m a o n o m e što
se sve još m o ž e d o g o d i t i « ( a k o se t r e n d ne z a u s t a v i ) i još
j e d n a »klasična« o r i j e n t a c i j a za širu p r i č u o roditeljskoj kulturi
i s u b k u l t u r i : »ne r a d i se s a m o o t o m e ( m o d s i m a i r o c k e r i -
ma), tu su i trudne učenice, k a m p a n j a za razoružanje, d e ­
monstracije, beatnici, d u g a kosa, kontracepcija, amfeta-
m i n i , r a z b i j a n j e g o v o r n i c a . . . sve do glazbe i s e x a « .
Slike
Pod »slikama« C o h e n p r o m a t r a p o č e t n u fazu procesa
etiketiranja u kojoj su korišteni p o j m o v i nabijeni e m o c i j a ­
m a , p o p u t d i v l j a k a , h u l i g a n a , r u l j e , r a z b o j n i k a . »Ti s u ter­
m i n i ušli u m i t o l o g i j u d a b i o s i g u r a l i s t i g m u p r i m j e n j i v u n a
one koji rade o d r e đ e n a djela, nose o d r e đ e n u o d j e ć u i
p r i p a d a j u o d r e đ e n o m s o c i j a l n o m statusu (adolescenata)«
(S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 5 7 . ) . T e n d e n c i j a p r e m a p a t v o r e ­
noj, lažnoj atribuciji, na kojoj je izgrađena n a v o d n a devija­
c i j a , d o l a z i i z r a v n o i z i n v e n t o r i j a . C o h e n n a v o d i » t v r d u jez­
gru stabilnih atributa«, p o p u t n e o d g o v o r n o s t i , nezrelosti,
arogancije, nedostatka poštovanja p r e m a autoritetima, ali
i o n e specifične, m e d i j i m a d r a g e atribute p o p u t »štakori«,
I03
 Benjamin Perasović
»cezari o d s t r u g o t i n e « , » d u g o k o s i , m e n t a l n o - n e u r a v n o t e ž e n i «
i slično. T e m a m l a d i h ljudi k a o takvih provlačila se svim
n a p i s i m a . M l a d i s u bili p r i k a z i v a n i n a d v a n a č i n a - j e d a n
tip o p i s a s v i m a j e p r i p i s i v a o » u z a v r e l u krv«, a d r u g i j e g o ­
v o r i o k a k o j e riječ o e k s t r e m n o j m a n j i n i , d o k j e v e ć i n a
primjerna. C o h e n d o b r o primjećuje da je p o d a t a k o većini
k o j a je d o b r a i p o s l u š n a z a p r a v o u f u n k c i j i rješenja r o d i t e l j ­
ske k u l t u r e , a o b j e slike, o » m a n j i n i i v e ć i n i « , n a l a z e se č e s t o
zajedno, spojene u tipičnim istupima pojedinih predstavni­
k a r o d i t e l j s k e k u l t u r e k o j i k a ž u » z n a m d a j e t o statistički
m a n j i n a , a l i m n o g o t o g a što m l a d i d a n a s r a d e m e p l a š i ,
cijela g e n e r a c i j a je n e k a k o . . . « Teza o m a n j i n i , k a d a se
p o n a v l j a n a s u d u , služi z a p r i k a z i v a n j e i u p u ć i v a n j e i d e a l n e
slike m l a d e ž i p r e m a o p t u ž e n i m a , d a v i d e k o l i k o j e n j i h o v a
kazna zaslužena u odnosu na idealnu protukoncepciju
p o n a š a n j a . T o je, n a g l a š a v a C o h e n , j e d a n o d uvjeta z a
uspješnu » c e r e m o n i j u d e g r a d a c i j e statusa«.
Uzroci
U vezi s t e m o m u z r o k a p o n a š a n j a m o d s a i r o c k e r a ,
Cohen primjećuje kako »klasični« motivi ovoga puta
izostaju; nitko nije p o s e g n u o za r a z v e d e n i m b r a k o v i m a ,
za lošim djetinjstvom, za narušenim roditeljskim d o m o m ,
pa iako to C o h e n eksplicitno ne n a v o d i , u reakciji društva
prisutno je »ujedinjenje« d o m i n a n t n e kulture, ma kako
o n a bila u Britaniji klasno o d r e đ e n a . Socijalni uzroci u
n a j š i r e m s m i s l u d o m i n i r a l i su m e d i j i m a , i uz t e o r i j u o
»ogledalu« društva naglasak je bio na »društvenoj bole­
sti«, n a » p o m a k u n j i h a l a « , p o n a š a n j e m o d s a i r o c k e r a
b i o je »znak da se treba vratiti disciplini«, d o g a đ a j i iz
l j e t o v a l i š t a n a o b a l i bili s u s i m p t o m b o l e s t i , o p i s i v a n i k a o
infekcija koja nalaže hitnu akciju kako se i d r u g i dijelovi
društva ne bi inficirali, i k a k o bi se ovi već inficirani izlije-
104
URBANA PLEMENA
č i l i . Još j e d n u o d p r i s u t n i h t e m a o u z r o c i m a S . C o h e n
naziva » k a b a l i z m o m « , o d n o s n o teorijom zavjere, po kojoj
j e riječ o p l a n i r a n o j i p r i p r e m a n o j d e s t r u k c i j i . T e m a d o ­
sade zaključuje o d j e l j a k o reakciji društva kroz stvaranje
t e m a t s k e p o d l o g e z a s t a v o v e i m i š l j e n j a , o d v a j a j u ć i uži
aspekt d o s a d e (koju su lokalni ugostiteljski djelatnici
d o s l o v n o s h v a t i l i b u n e ć i s e k a k o t o n i j e i s t i n a jer u n j i h o ­
vim mjestima ima dovoljno p o n u d e za p r o v o đ e n j e m slo­
bodnog vremena mladih) od o n o g a drugog, po kojem je
d o s a d a bila »psihološki m a k e - u p m l a d i h ljudi«. D o s a d a
će prevladavati k a o t e m a u subkulturi m l a d i h i kasnije,
od punka do japanske »Otaku« subkulturne razdjelnice
od d o m i n a n t n e kulture.
Drugi d i o reakcije društva, po analogiji s istraživanji­
ma k a t a s t r o f a n a z v a n f a z a m a rescue i remedy, S. C o h e n
dijeli n a tri p o s e b n a p o d r u č j a a n a l i z e , n a p r o c e s s e n z i t i z a -
cije, societalnu kulturu kontrole i eksploataciju.
Senzitizacija
Proces senzitizacije m e d i j s k i j e z a p o č e o s t v a r a n j e m
v e ć e o s j e t l j i v o s t i z a t e m u » h u l i g a n i z m a « i n a č i n o m izvješta­
v a n j a o t a k v o m p o n a š a n j u , u k o j e m su m o d s i i r o c k e r i bili
ključni akteri i p o n e k a d sinonimi nereda i devijacije, t a k o
d a s u d o g a đ a j i k o j i b i r a n i j e bili o p i s i v a n i k a o o b i č n a s u -
b o t n j a g u ž v a p o s t a l i d i j e l o m »šireg f e n o m e n a « . T a j j e p r o ­
ces p o v e z a n s o p i s a n i m p r o c e s o m » a m p l i f i k a c i j e d e v i j a c i j e «
i efektom kotrljajuće g r u d e snijega, a senzitizacijom m o ž e ­
mo o b j a s n i t i i prisutnost i n c i d e n a t a u n a s l o v i m a č a k i o n d a
k a d s u s a s v i m i z o s t a l i . »Sirenje m r e ž e « t a k o đ e r j e d i o p r o ­
cesa senzitizacije unutar reakcije društva, u tu p r o š i r e n u
mrežu upali su i raznovrsni d r u g i akteri, koji prije stvaranja
m o r a l n e p a n i k e o m o d s i m a i r o c k e r i m a nisu bili n a u d a r u
r e p r e s i j e , p o p u t b e a t n i k a z a k o j e j e l o k a l n a p o l i c i j a izjav-
105
 Benjamin Perasović
l j i v a l a d a s n j i m a n e m a n i k a k v i h p r o b l e m a , ili o n i h k o j i s u
n a p r o s t o k a m p i r a l i ili s p a v a l i n a p l a ž i . P o l i c i j a i s u d s t v o ( o
k o j i m a ć e s e više g o v o r i t i u n a s t a v k u ) t a k o đ e r s u r e a g i r a l i
na osnovi stvorene senzitizacije, u s k l a d u s prijašnjim d o ­
g a đ a j i m a i i n t e r p r e t a c i j o m tih d o g a đ a j a u j a v n o s t i .
Societalna kultura kontrole
O v d j e se analizira organizirana reakcija, institucionalne
n o r m e i p r o c e d u r e , g d j e su se uz o r g a n e v l a s t i , s u d s t v o i
policiju, pojavile i n e f o r m a l n e g r u p e na l o k a l n o j razini
k o j e s u htjele d j e l o v a t i r a d i k a l n i j e , n e z a d o v o l j n e o š t r i n o m
k a z n i i p r i s t u p o m viših i n s t a n c i j a d r u š t v a . D r u š t v e n a k o n ­
trola, koja s e sastoji o d n e f o r m a l n i h m e h a n i z a m a j a v n o g
m n i j e n j a s j e d n e strane, i visokoformaliziranih institucija
države s d r u g e strane, raščlanjena je u C o h e n o v u pristupu
m o r a l n o j panici na proces difuzije, eskalacije i inovacije.
D i f u z i j a o d l o k a l n e d o n a c i o n a l n e r a z i n e u v l a č i l a j e sve
više a k t e r a n a d z o r a , bez o b z i r a n a n j i h o v u u d a l j e n o s t o d
m j e s t a » n e s r e ć e « , u i n s t i t u c i o n a l n u s u r a d n j u ili k o n k r e t n u
a k c i j u u s v o j i m s r e d i n a m a k a d a j e b i l o p r i m i j e ć e n o »slič­
no« p o n a š a n j e a d o l e s c e n a t a . Eskalaciju kontrolnih m j e r a
č v r s t o j e o d r e d i o o p ć i sustav v r i j e d n o s t i s t v o r e n u i n v e n t o -
r i j u , a d o d a t n o s u p o t r e b e oštrijih m j e r a o s n a ž i v a n e i u v o ­
đ e n j e m s l i k a o n i h k o j e t r e b a zaštititi, m e đ u k o j i m a s u s e
isticali »nevini turisti na o d m o r u « , »starci«, » m a m e i tate«,
» d j e c a k o j a g r a d e d v o r c e u p i j e s k u « i »čestiti t r g o v c i « . » O d
prve reakcije na lokalnoj razini, do rastućeg uključivanja
d r u g i h i n d i v i d u a l a c a i g r u p a , proces difuzije proizveo je
o p ć i sustav v j e r o v a n j a ; m i t o l o g i j e , s t i g m e , s t e r e o t i p e , a l i
t a k o đ e r p r o i z v o d i (ili p o k u š a v a p r o i z v e s t i ) n o v e m e t o d e
k o n t r o l e . N e f o r m a l n a s o c i e t a l n a r e a k c i j a m o ž e biti p r o š i ­
rena i f o r m a l i z i r a n a , ultimativna formalizacija postiže se
s t v a r a n j e m n o v i h z a k o n a . « (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . str. 9 8 . )
IOC
URBANA PLEMENA
N o v e m e t o d e k o n t r o l e s p a d a j u u p o d r u č j e i n o v a c i j e , a niz
inovativnih prijedloga, koje su akteri socijalne kontrole
iznijeli u t i j e k u m o r a l n e p a n i k e o k o m o d s a i r o c k e r a , z a ­
služuje n a v o đ e n j e i z b o g k a s n i j e r a s p r a v e o j e d n o m o d t e ­
m e l j n i h p r o b l e m a o v e r a d n j e - sličnosti i r a z l i k a i z m e đ u
k o n t e k s t a a k t e r a i t e o r i j e o s u b k u l t u r i u V. B r i t a n i j i i S A D - u ,
s kontekstom aktera i spoznaja o subkulturi u Hrvatskoj.
T a k o s u , u n u t a r k a m p a n j e , a k t e r i s o c i j a l n e k o n t r o l e iznosili
s l j e d e ć e p r i j e d l o g e : »zabraniti m o d o d j e ć u i frizuru«, »uvesti
š i b u « , » o d u z e t i i m m o t o r e « , » z a b r a n i t i i m izlaske«, » o s n o v a t i
r a d n e l o g o r e za m o d s e i rockere«, »objaviti im i m e n a « i,
i z n a d s v e g a , » d a t i više o v l a s t i p o l i c i j i « . P o l i c i j a j e d o i s t a
d o b i v a l a sve više z a d a t a k a i t r o š i l a sve više n o v c a u »ri­
t u a l n i m d e m o n s t r a c i j a m a sile«, č e m u s u d o d a n i i v o j n i
zrakoplovi. M e đ u ostalim inovativnim prijedlozima našao
se o n a j j e d n o g suca za prekršaje, koji se o g r a đ i v a o riječi­
m a » d j e t i n j a s t a a k c i j a m o r a susresti i s l i č n u k a z n u « , p r e d ­
lažući da se m o d s i m a i r o c k e r i m a podijele čekići k a k o bi
s a m i m o r a l i r a z b i j a t i vlastite m o t o r e . Bez r e f e r e n c i j a n a
vlastiti i n f a n t i l i z a m , p e r c e p c i j u d j e t i n j a s t o s t i d r u g i h ili b a r e m
na P e r g a u d o v u d j e č j u književnost, p o l i c i j a u S o u t h e n d u u v e l a
je novu m e t o d u kažnjavanja - uzimanje remenja kako bi
m l a d i m devijantima spadale hlače! Na kraju razmatranja
ponašanja aktera socijalne kontrole, S. C o h e n analizira
b r o j n e s u d s k e p r e d s t a v e , k o j e s u d o b i l e i velik p u b l i c i t e t ,
stvarajući od pojedinih sudaca n a c i o n a l n e heroje, zaklju­
čujući k a k o je sudstvo o d l i č n a pozornica za igru društva. Ta
igra se zove d e g r a d a c i j a statusa, a sudski procesi m o d s i m a
i r o c k e r i m a pravi su primjer c e r e m o n i j e d e g r a d a c i j e .
Eksploatacija
S. C o h e n problematizira eksploataciju u k o m e r c i j a l n o j
i ideološkoj dimenziji, reaktualizirajući tako američke teo-
I07
 Benjamin Perasović
rije ( o d s t a r o č i k a š k e d o i n t e r a k c i o n i s t i č k e ) o p r e p l e t a n j i m a
i specifičnim s i m b i o z a m a k r i m i n a l n o g i n e k r i m i n a l n o g svi­
j e t a . P o s t o j a o j e niz o r g a n i z a c i j a k o j e s u p r o d a v a l e p o ­
s e b n u r o b u ili n u d i l e p o s e b n e u s l u g e d e v i j a n t i m a , a p o l i ­
c i j a , o d v j e t n i c i , b a n k e , s u d s k i s l u ž b e n i c i i s l i č n i , i z r a v n o ili
neizravno, profitiraju od kriminalizacije m o d s a i rockera.
Svijet r e k l a m e o b i l a t o s e k o r i s t i o stilskim o b i l j e ž j i m a » n a ­
r o d n i h đ a v o l a « , a u istim t i r a ž n i m l i s t o v i m a u k o j i m a se
s t v a r a l a m o r a l n a p a n i k a , o b j a v l j i v a n i s u »kvizovi« s t e m o m
»jeste l i m o d ili r o c k e r « . I d e o l o š k a e k s p l o a t a c i j a u k l j u č u j e
m n o g e g r u p e i p o j e d i n c e koji su koristili referiranje na d e ­
v i j a c i j u m o d s a i r o c k e r a z a s v o j e c i l j e v e , r e l i g i j s k e ili p o l i ­
tičke. Brojni n o v i n a r i , f o t o g r a f i , sastajali su se u v e l i k o m
broju na p o p u l a r n i m okupljalištima, stvarajući atmosferu
k o j u C o h e n n a z i v a »lov n a m o d s e « n a v o d e ć i p r i m j e r e m e ­
dijske g l a d i za f o t o g r a f i j a m a »devijanata na djelu«, po
m o g u ć n o s t i u r a z b i j a n j u g o v o r n i c e , l a k o je riječ o n e č e m
t i p i č n o m za d i o novinarstva i senzacionalističkog pristupa,
u o v o m slučaju C o h e n o v i opisi novinarske ekploatacije u
razdoblju m o r a l n e panike predstavljaju v e o m a sličan o b ­
razac p o n a š a n j u medija zabilježenom u doba moralne
panike o k o »darkera« u Hrvatskoj.
N a k o n sustavnog prikaza reakcije društva na inicijalnu
d e v i j a c i j u , stvaranja inventorija i senzitizacije koji m e đ u ­
sobno povratno djeluju, proizvode precjenjivanje devijacije
koje d o v o d i do eskalacije u kontrolnoj kulturi, C o h e n se
v r a ć a f a z a m a » u p o z o r e n j a « i » u t j e c a j a « . Iz u s p o r e d b e s
fazama upozorenja i utjecaja u istraživanjima prirodnih
katastrofa i nesreća, jasno je k a k o o d l u č u j u ć a razlika proiz­
lazi u p r a v o i z p e r c e p c i j e i o d r e đ e n j a » p o p l a v e « ili » p i j a v i ­
c e « ; k a d a s e z a č u j e s i r e n a , g r a đ a n i s e e v a k u i r a j u (ili u n e ­
k o m d r u g o m slučaju odlaze u skloništa) i takva praksa
(posebno a k o je upozorenje p r a v o d o b n o ) s m a n j u j e efekte
n e s r e ć e . T a k o s u i g r a đ a n i B r i g h t o n a j a v n o bili p o z i v a n i
I08
URBANA PLEMENA
da o d m a h zovu policiju a k o u svom g r a d u primijete »mali
Clacton«. C o h e n zaključuje kako su takva upozorenja, uz
brižljivu p r i p r e m u cijele predstave i d e m o n s t r a c i j e sile,
najave otvaranja gradske vijećnice kako bi postala sudni­
c o m p r e k o v i k e n d a , z a p r a v o p o j a č a l i d e v i j a c i j u (»nesreću«)
umjesto da je smanjuju.
C o h e n o v k o n c e p t , d o b r i m d i j e l o m izrastao i z i n t e r a k c i o ­
nističke t r a d i c i j e , b i o je šire p r i h v a ć e n , a l i i k r i t i z i r a n u n u t a r
maksističkog usmjerenja b i r m i n g h a m s k e škole koja je ne­
o p h o d n i m smatrala nadopuniti C o h e n o v pristup »reakcije
na devijaciju« i povezati aktere m o r a l n e p a n i k e s p o m a c i ­
m a u s t r u k t u r i k l a s a i o d n o s i m a m o ć i , s p r o b l e m o m svijesti
i ideologije, kao i o p ć o m »krizom h e g e m o n i j e « . T a k o su
H a l l , J e f f e r s o n , C l a r k e i Roberts ( 1 9 7 0 . , p r e m a T h o m p s o n ,
1 9 9 8 . ) p o d u z e l i t r i n a e s t o m j e s e č n o istraživanje m o r a l n e p a ­
nike n a s t a l e o k o n o v o s t v o r e n e e t i k e t e » m u g g i n g « ( n a s i l n i č ­
ke p l j a č k e ) . Prateći »uvoz« i š i r e n j e t e r m i n a iz a m e r i č k o g
konteksta u Engleskoj, specifičnu »socijalnu proizvodnju
vijesti«, H a l i i s u r a d n i c i su » d e k o d i r a l i « m e d i j s k e p o r u k e i
opisivali nastajanje diskursa. Proces o z n a č i v a n j a (pridava­
nja socijalnog značenja d o g a đ a j i m a ) pretpostavlja, i isto­
vremeno p o m a ž e izgradnji društva k a o konsenzusa. To je
v e o m a važno uočiti u situacijama u kojima medij oblikuje
i n f o r m a c i j e k o j e leže i z v a n i z r a v n o g iskustva p u b l i k e i d r u ­
štva u t e m e l j e n o g u o č e k i v a n j i m a k o n s e n z u s a , r e d a i r u t i n e .
Mediji »mapiraju« određeni d o g a đ a j , smještaju ga u okvir
značenja i interpretacije. Dok analiza medijske k a m p a n j e
protiv rasno i socijalno v e o m a raspoznatljivih »muggera«
( a k t e r a » p l j a č k i s p r e m l a ć i v a n j e m « , što je m e d i j s k i p o j a m a
ne termin pravne regulative), n a m e ć e zaključak o o p r a v ­
danosti interakcionističkog pristupa teorije etiketiranja i
perspektive societalne reakcije, autori se na osnovi pre­
poznatog procesa medijskog mapiranja i konvencionalnog
r a z u m i j e v a n j a , k o j e m se medijski akter o b r a ć a i koji isto-
IOQ
 Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA

v r e m e n o stvara, upućuju u pravcu razumijevanja ideološke

reprodukcije. Taj m o m e n t u birminghamskoj analizi m o r a l n e
6. Birminghamska škola
panike naglašava T h o m p s o n (1998.), pokazujući da ciklus
reprodukcije dominantnih ideja u radu Halla i suradnika
n i j e s t v o r e n z a v j e r o m , niti j e m e h a n i č k i ili a u t o m a t s k i . I d e o ­
» B i r m i n g h a m s k a škola« je p o j a m koji se često koristio
loška r e p r o d u k c i j a odvija se s o b z i r o m na p r o c e s trans­
u sociološkoj literaturi, bez obzira na protivljenje ključnih
f o r m a c i j e , što g a s a m i m e d i j i p r o v o d e n a d v l a s t i t i m » s i r o ­
a u t o r a š k o l e , a koristi se i d a n a s , k a d a » š k o l a « nije d j e l a t ­
vinama«, kako izravnim prenošenjem »primarne definicije«
n a . Istraživački c e n t a r z a p o s l i j e d i p l o m s k i s t u d i j s v e u č i l i š t a
n e k o g d o g a đ a j a u »javni i d i o m « , t a k o i » r e p r e z e n t i r a n j e m
u B i r m i n g h a m u p o č e o je raditi 1 9 6 3 . i n j e g o v prvi d i r e k t o r
javnog mnijenja« i artikulacijama »moralne većine«.
b i o j e R i c h a r d H o g g a r t . U p o č e t k u s u studij u p i s i v a l i s a m o
Koncept m o r a l n e panike zadržao se u sociološkim
s t u d e n t i k n j i ž e v n o s t i , a l i s u s e p o s l i j e , u n u t a r iste k v o t e ,
p r i s t u p i m a r a z n o l i k i h o r i j e n t a c i j a , sve d o d a n a s , i a k o j e niz
priključili i studenti društvenih znanosti. Puno i m e centra
autor(ic)a upozorio na nedostatnost izvornog koncepta u
bilo je »Centar za s u v r e m e n e kulturne studije«, a n j e g o v
razumijevanju medijskih utjecaja drukčijeg smjera, pozitivne
n a j p o z n a t i j i d i r e k t o r u r a z d o b l j u k a d a j e »škola« p r o f i l i r a l a
identifikacije, k a o i m i k r o - m e d i j a koje stvara subkultura.
svoj pristup, o d 1 9 6 8 . d o 1 9 7 9 . , b i o j e Stuart H a l l . U s k l o p u
definiranja kulture i analize književnih djela u početku n a -
stoja_osejzbjeći_dloj]pjria odre­
đenje kulture. Kultura j e j j v i j e k bila u množini, a po H a l l o -
v i m j i j e č i m a (HaJLLsur., 1 9 8 0 . ) p o j a m kulture se š i r i o j v e
više p r e m a » ž i v l j e n i m « k u l t u r a m a , h r a n e ć i s e s o c i o l o g i j o m
u svom promišljanju kulturne prakse, definitivno uspostav­
ljajući a n t r o p o l o š k u definiciju kulture k a o okvira p r o p i t i v a ­
nja k u l t u r n e p r a k s e i o d n o s a s p o j m o v i m a d r u š t v e n e m o ć i ,
društvene formacije,.dominacije i regulacije, o t p o r a i bor­
b e . P o j m o v i p o p u t o z n a č a v a n j e ili o z n a č a v a l a č k a p r a k s a ,
prihvaćeni u krugu b i r m i n g h a m s k o g centra, osnažili su
t v r d n j u d a z n a č e n j e nije d a n o , n e g o j e p r o i z v e d e n o . Levi
Strauss i B a r t h e s , o s o b i t o A l t h u s s e r i G r a m s c i , p r e d s t a v l j a l i
su k l j u č n i , p o t i c a j n i o k v i r za i s t r a ž i v a n j a , a za G r a m s c i j e v e
p o j m o v e ( p o p u t h e g e m o n i j e ) m o ž e m o reći d a s u i d o d a ­
nas ostali t e m e l j i m a d o b r o g dijela pristupa s u v r e m e n i h
k u l t u r n i h s t u d i j a , k o j i s u prešli p u t o d p i o n i r s k i h d a n a b i r ­
m i n g h a m s k o g c e n t r a d o šire i n s t i t u c i o n a l i z a c i j e i z v a n B r i ­
tanije, prvenstveno na a m e r i č k i m sveučilištima. Stuart Hall

110
 URBANA PLEMENA

j e j e d a n od najpoznatijih predstavnika birminghamske ško-

I j T k l i u č n a teojijskaLiiaumJiui^ studijcu-fluloiiiiiJLdo-
p r i n o s nije o g r a n i č e n s a m o n a t e o r i j s k o p o d r u č j e r a z r a d e
pojmova hegemonije, ideologije, kodiranja i dekodiranja,
artikulacije, nego—se—proteže—i—na_područje-istraživanja
moralne panike, kao i na eksplicitno subkulturnu tematiku.
O d b i j a o j e p o j a m š k o l e ( H a l i , 1 9 8 9 . ) želeći n a g l a s i t i o t v o ­
renost i p o t r e b u i z b j e g a v a n j a k o d i f i c i r a n j a i stvaranja » p r a ­
vovjerja«, no opisi a u t o r s k o g kolektivnog r a d a i zajednič­
k o g t r u d a o k o b i t n i h t e m a i p o j m o v a ( H a l i i sur., 1 9 8 0 . )
većine aktera birminghamskih (sub)kulturnih studija se­
damdesetih, o m o g u ć u j e g o v o r o »birminghamskoj školi«, i
to s o b z i r o m na specifično područje subkulture m l a d i h .
U p r a v o je ta škola reafirmirala p o j a m subkulture i nasta­
vila n a s l i j e d e M e r t o n o v i h u č e n i k a o »soluciji n a p r o b l e m «
koji je l o c i r a n u s o c i j a l n o j strukturi d r u š t v a . Iz b r o j n i h r a ­
d o v a » b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a « , o v d j e je p o t r e b n o izdvojiti
o n e koji su ključni za o d a b i r i definiranje g l a v n i h p o j m o v a ,
za o k o s n i c u i s t r a ž i v a n j a i p r o m i š l j a n j a s u b k u l t u r e u V. B r i ­
t a n i j i s e d a m d e s e t i h g o d i n a , što j e u t j e c a l o n a d r u g e a u ­
tore, u d r u g i m sredinama, i tvorilo specifičan p o j m o v n i
o k v i r s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e d a l e k o izvan g r a n i c a b i r m i n -
g h a m s k o g »Centra za suvremene kulturne studije«.
A k g _ s _ d c i n a š n j i m _ y j ^ m j e n s k i m o d m a k o m s a g I ed a m o
r a d k l j u č n i h b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a , p o p u t S t u a r t a I lulici i
D i c k a H e b d i g e a , n a m e ć e s e z a k l j u č a k o b a r e m »dva H a l l a «
ili » d v a H e b d i g e a « , što se m o ž e p e r i o d i z i r a t i na » r a n i j e « i
»kasnije« r a z d o b l j e , u č i j o j p o z a d i n i s t o j e p r o m j e n e u t e o -
r i j s k o - m e t o d o l o š k i m zasnivanjima a u t o r s k o g istraživanja i
d i j a l o g s p r a v c i m a p o p u t s t r u k t u r a l i z m a ili p o s t s t r u k t u r a -
lizma. Nastajanje »postmodernih« pristupa i artikuliranje
»kritičkog p o s t m o d e r n i z m a « nesumnjivo je snažno utjecalo
n a t e a u t o r e , čiji s u kasniji r a d o v i p i s a n i u s t a l n o m d i j a l o g u
s pojmovima i konceptima postmoderne. Birminghamska

113
 Benjamin Perasović
š k o l a , s o b z i r o m n a šire p o d r u č j e » k u l t u r n i h s t u d i j a ^ L v l a -
stitu p r o d u k c i j u k o j a t e m a t s k i p r e k o r a č u j e o k v i r e s u b k u l ­
ture m l a d i h , ovdje je prvenstveno važna k a o zajednički
nazivnik o n o g a u t o r s k o g d o p r i n o s a koji je o b o g a t i o soci­
o l o g i j u subkulture m l a d i h i koji je, t i j e k o m s e d a m d e s e t i h i
početkom osamdesetih, simbolizirao usmjerenost birmin-
g h a m s k i h a u t o r a n a z n a č e n j a glazbe, stila, s l e n g a , rituala,
i o b l i k o v a n j a subkultura m l a d i h unutar strukture tadašnjeg
britanskog društva. O s n o v n e postavke i definicije temeljnih
p o j m o v a , kao i druga inspirativna uporišta b i r m i n g h a m -
skog pristupa subkulturi, nalaze se u »ranim r a d o v i m a «
C o h e n a , C l a r k e a , H a l l a , H e b d i g e a , Willisa i d r u g i h . Ključ­
na interpretacija subkulture kao simboličkog razrješenja
proturječnosti, uz pozicioniranje subkulture u strukturi d r u ­
štva, e t n o g r a f s k a istraživanja i p a r a d i g m u »otpora kroz
rituale«, razvija se u b i r m i n g h a m s k o m k r u g u od p o č e t k a
do kraja sedamdesetih.
Phil C o h e n je u r a d u » S u b k u l t u r a l n i k o n f l i k t i z a j e d n i c a
r a d n i č k e k l a s e « p o s t a v i o t e m e l j n e teze i i n t e r p r e t a c i j e k o j e
su kasnije m n o g i razvijali na sličan n a č i n , te bez o b z i r a na
o d r e đ e n a o d s t u p a n j a , stvorili p r e p o z n a t l j i v g o v o r o s u b k u l ­
turi k a o s i m b o l i č k o m r j e š a v a n j u p r o t u r j e č n o s t i k o l e k t i v n o
doživljenih u roditeljskoj, m a t i č n o j klasnoj kulturi. P. C o ­
h e n je istraživao p r o m j e n e koje su se pedesetih g o d i n a
d o g a đ a l e u londonskom East-endu, i kao m n o g e genera­
cije s o c i o l o g a (osobito o n e čikaške, od početka stoljeća)
u o č i o različite a s p e k t e r a z a r a n j a t r a d i c i o n a l n e ( u o v o m
slučaju radničke) zajednice. Z g r a d e koje su s a g r a đ e n e na
mjestu divljih i »slumolikih« kućica g r a đ e n e su po o b r a s c u
»nuclear family« srednje klase, a ne poštujući proširene
p o r o d i c e r a d n i č k e klase i široke mreže srodstva koje su
poprilično pokidane i tadašnjim arhitektonskim intervenci­
j a m a , l a k o j e n e s t a o t r a d i c i o n a l a n sustav s r o d s t v a , t r a d i c i o ­
nalni obrasci socijalizacije (komunikacija i kontrola) nasta-
114
URBANA PLEMENA
vili su se r e p r o d u c i r a t i u k r u g u o b i t e l j i . » N e m a više b a k a i
tetki k o j e č u v a j u d j e c u , sva p a ž n j a i » d r ž a n j e o k a n a d j e c i «
svalili su se na l e đ a m l a d e ž e n e , k o j a , o d s j e č e n a »izvana« i
»iznutra«, svoju frustraciju može usmjeriti prema djeci,
» n a j b l i ž i m a i n a j d r a ž i m a « . « (P. C o h e n , 1 9 7 2 . ) N e s t a o j e
lokalni p u b , »dućan na uglu«, javni i k o m u n a l n i prostori
z a j e d n i c e t a k o đ e r s u r a s p r š e n i ili e l i m i n i r a n i , a C o h e n a n a ­
lizira i »krizu v o d s t v a « z a j e d n i c e k o j u p r i p i s u j e p r o m j e n a m a
uzrokovanim nestankom radničke aristokracije, zajedno sa
zanatskim n a č i n o m proizvodnje. Potrošnja i proizvodnja u
z a j e d n i c i s e o d v a j a j u , sve više l j u d i p u t u j e n a m j e s t o r a d a ,
t a k o d a s e t e m e i p r o b l e m i r a d n o g m j e s t a n e o s j e ć a j u više
povezanima s problemima zajednice. U samoj obitelji,
o n o što j e n e k a d b i l o i z v o r o m p o d r š k e i s i g u r n o s t i , s a d a j e
postalo bojnim p o l j e m , središtem anksioznosti stvorene
dezintegracijom strukture zajednice. To se naziva i g e n e r a ­
c i j s k i m k o n f l i k t o m , i taj p r o c e s r e z u l t i r a d v j e m a b i t n i m p o ­
s l j e d i c a m a . Prva j e rast m l a d i h b r a k o v a ; t o j e b i o n a č i n n a
k o j i s u l j u d i željeli izbjeći k l a u s t r o f o b i č n u tenziju o b i t e l j s k o g
ž i v o t a - s t v a r a n j e m vlastite o b i t e l j i , d a k l e »oženiti s e d a b i
se m a k n u l i od kuće«. D r u g a posljedica je p o j a v a niza sub­
kultura m l a d i h . Po C o h e n u , jedan je od razloga za to pre­
b a c i v a n j e težišta s i n d i v i d u a l n o g i u n u t a r n j e g , » l i c e m u l i ­
ce« s u k o b a u o b i t e l j i n a v a n j s k u , g e n e r a c i j s k u i s i m b o l i č k u
razinu. Stvaranje generacijski specifičnog simboličkog
sustava C o h e n o b j a š n j a v a željom d a s e tenzija o d m a k n e
o d o s o b n o g ( i n t e r p e r s o n a l n o g ) k o n t a k t a , d a s e smjesti u
k o l e k t i v n i k o n t e k s t i p o s r e d u j e kroz r a z n e s t e r e o t i p e k o j i
imaju funkciju smanjivanja anksioznosti koju generira in-
terpersonalna tenzija. Tako je C o h e n , promatrajući nasta­
nak subkultura mladih u uvjetima dezintegracije radničke
z a j e d n i c e , p o s t u p n o s t i g a o d o s v o j e k l j u č n e t e z e : »Latent­
na f u n k c i j a s u b k u l t u r e jest s l j e d e ć a : izraziti i razriješiti, p r e m ­
d a » m a g i č n o « , p r o t u r j e č n o s t i k o j e o s t a j u s k r i v e n e ili n e r a -
115
 Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA

zriješene u roditeljskoj kulturi«. M n o g o b r o j n e subkulture

koje generira roditeljska kultura t a k o su varijacije na sre­
dišnju t e m u , proturječnosti, koju p r o m a t r a m o na dvije
razine. » N a ideološkoj razini, to je proturječnost između
t r a d i c i o n a l n o g puritanizma radničke klase i n o v o g h e d o ­
n i z m a p o t r o š n j e , a n a e k o n o m s k o j razini t o j e p r o t u r j e č n o s t
i z m e đ u b u d u ć n o s t i k a o d i j e l a s o c i j a l n o m o b i l n e e l i t e ili
d i j e l a n o v o g l u m p e n p r o l e t a r i j a t a . « (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str.
58.) C o h e n smatra da raznovrsne subkulture t a k o đ e r p r e d ­
stavljaju p o k u š a j p o n o v n o g p r o n a l a ž e n j a n e k i h o d s o c i j a l n o
kohezivnih e l e m e n a t a koji su razoreni u n j i h o v o j roditelj­
skoj kulturi, k o m b i n i r a j u ć i ih s d r u g i m e l e m e n t i m a , p r e u ­
z e t i m i z d r u g i h » k l a s n i h f r a k c i j a « . Ž i v o t n i stil k o j i s t v a r a j u
s u b k u l t u r e m l a d i h d i j e l i s e n a četiri p o d s u s t a v a , a n j i h C o ­
h e n p r e d s t a v l j a k a o d v i j e o s n o v n e g r u p e o b l i k a . Prvi j e
relativno »plastičan«, o b u h v a ć a odijevanje i g l a z b u . C o h e n
n a g l a š a v a d a g l a z b a i o d j e ć a nisu p r o i z v e d e n i u n u t a r s u b ­
k u l t u r e , a l i su ih o d a b r a l i s u b k u l t u r n i a k t e r i , u n j i h je i n v e ­
stirana subkulturna vrijednost. Drugi oblik, sa sljedeća dva
s i m b o l i č k a p o d s u s t a v a , o d n o s i s e n a više » i n f r a s t r u k t u r a l n e «
o b l i k e - a r g o t (sleng) i r i t u a l , k o j i s u , p o C o h e n u , o t p o r n i j i
na inovacije, ali o d r a ž a v a j u p r o m j e n e u o n i m »plastični­
jim« o b l i c i m a .
Phil C o h e n z a s t u p a o j e p o t r e b u a n a l i z e s u b k u l t u r e n a
tri r a z i n e . Prva s e o d n o s i n a historijsku a n a l i z u ; o n a i z d v a j a
specifičnu p r o b l e m a t i k u pojedinih klasnih frakcija. D r u g a
razina je strukturalna ili semiotička analiza navedenih
podsustava (glazbe, odjeće, argota i rituala), o d n o s n o
p u t a koji oni prolaze o d j e d n o g strukturalnog m o m e n t a d o
d r u g o g . Treća razina je f e n o m e n o l o š k a analiza načina na
k o j i s u b k u l t u r u a k t u a l n o »žive« n j e n i n o s i t e l j i i p o d r ž a v a t e -
Iji. P r i s t u p a j u ć i a n a l i z i različitih s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , C o h e n
u o č a v a o d r e đ e n e pravilnosti i cikluse, m o m e n t e u kojima
je stil »čist« i j a s n o z a o k r u ž e n (u o d n o s u na v r i j e d n o s t i , k l a -
sni p o l o ž a j i i n t e n c i o n a l n e i n v e r z i j e t o g p o l o ž a j a u stilu)
kao i prijelazne oblike koje karakterizira proliferacija stilo­
v a i p r i p a d n i h n a z i v a . T a k o j e » m o d « stil C o h e n p r i k a z a o
kao pokušaj ostvarenja (iako u i m a g i n a r n o m odnosu) uvje­
ta života s o c i j a l n o m o b i l n i j e g r a d n i k a , »bijelog o v r a t n i k a « .
Dok su argot i oblici rituala m o d s a naglasili m n o g e tradi­
cionalne vrednote njihove roditeljske kulture, odijevanje i
glazba reflektirali su hedonistički image dobrostojećih
p o t r o š a č a . Ž i v o t n i stil m o d s a k r i s t a l i z i r a o se u o p o z i c i j i
p r e m a r o c k e r i m a , p i š e C o h e n , i »čini s e d a j e z a k o n s u b ­
kulturne evolucije takav da njegova d i n a m i k a dolazi ne
s a m o od o d n o s a s vlastitom roditeljskom kulturom, n e g o i
iz odnosa sa subkulturama koje pripadaju drugim klasnim
f r a k c i j a m a , u o v o m s l u č a j u m a n u e l n o j r a d n i č k o j k l a s i « . (P.
C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 5 . ) N a k o n t a k v o g j a s n o g i z a o k r u ž e ­
n o g stila m o d s a , nastupa prijelazno razdoblje u kojem
n a s t a j u p a r k a s i i s c o o t e r b o y s i , t a k o d a »strani« e l e m e n t i
uvedeni u glazbu i odijevanje m o d s a bivaju manje n a g l a ­
šeni i p o v l a č e s e , d a b i n a k o n t o g a n a s t a l i s k i n h e a d s i k o j i
su d o v r š i l i t a j p r o c e s p r i j e l a z a - n j i h o v stil je s i s t e m a t s k a
inverzija m o d s a ; u m j e s t o d r u š t v e n o p o k r e t l j i v e o p c i j e s a d a
j e n a d j e l u » l u m p e n « o p c i j a . P o C o h e n o v u s u d u , skinsi
reagiraju svojom o d j e ć o m protiv kontaminacije roditeljske
kulture v r e d n o t a m a srednje klase i predstavljaju o b n o v u
integralnih vrednota radničke klase u njihovim najrecesiv-
nijim obilježjima - puritanizmu i šovinizmu. N a k o n skin-
headsa pojavljuju se c r o m b i j i , casualsi i drugi koji p r e d ­
stavljaju p o n o v o prijelaz i p o m a k p r e m a izvornoj poziciji
m o d s a , iako je tu na djelu i p r e u z i m a n j e nekih e l e m e n a t a
iz subkultura srednje klase, p o p u t hipija. C o h e n ukazuje
na svojevrsnu cirkularnost i zatvorenost navedenih p r o c e ­
sa, č e m u je uzrok karakter subkulture, koja »po definiciji
ne m o ž e razriješiti proturječnosti izvedene iz roditeljske
kulture; može p u k o prepisati p o j m o v e te proturječnosti na

Il6
 Benjamin Perasović
m i k r o s o c i j a l n o m n i v o u i u p i s a t i ih u i m a g i n a r n i set o d n o s a « .
(P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 7 . ) U z p o j m o v e k o j e s u o d a v n o
d e f i n i r a l i M e r t o n o v i u č e n i c i (A. C o h e n , C l o w a r d , O h l i n ) ,
p o p u t subkulture k a o o d g o v o r a na p r o b l e m socijalne struk­
t u r e , P . C o h e n koristi m a r k s i s t i č k o n a s l i j e đ e k l a s n e a n a l i ­
ze, k a o i f r e u d o v s k u p r o b l e m a t i k u e g a i super e g a , da bi
o b j a s n i o s u b k u l t u r n u stvarnost East-enda i šireg (britan­
skog) društva. T a k o je za njega subkultura k o m p r o m i s n a
solucija u zadovoljavanju dviju kontradiktornih p o t r e b a ; s
jedne strane potrebe za a u t o n o m i j o m i različitošću od vla­
stitih r o d i t e l j a i n j i h o v e k u l t u r e , i s d r u g e , p o t r e b e da se
o d r ž e » o b r a n e e g a « ( e g o defences) i » r o d i t e l j s k e i d e n t i f i k a ­
cije« (parental identifications) koje podržavaju obranu ega.
A u t o n o m i j a koju subkultura pruža, za C o h e n a jc i stvarna
(ali u v i j e k p a r c i j a l n a ) i i l u z o r n a k a o p o t p u n i » n a č i n o s l o ­
bođenja«. Subkulturni konflikt u C o h e n o v u r a d u o d n o s i
se na konflikt m e đ u raznim subkulturnim g r u p a m a , p o p u t
sukoba m o d s a i rockera, i on ga određuje k a o premješta­
nje g e n e r a c i j s k o g k o n f l i k t a i t o s o b a p l a n a , u ž e g o b i t e l j ­
s k o g , i š i r e g , k u l t u r n o g ( g e n e r a c i j s k o g ) . Izlaz iz p r o t u r j e č n e
s i t u a c i j e m o ž e biti ili r a n i b r a k ili o s t a n a k u s u b k u l t u r i k a o
delinkventnoj aktivnosti. Pojam teritorijalnosti za C o h e n a
je o s o b i t o v a ž a n . Teritorijalnost je veza i z m e đ u subkulture
k a o s i m b o l i č k e s t r u k t u r e ( a C o h e n j e više p u t a n a g l a s i o d a
ne treba miješati takav p o j a m subkulture s a k t u a l n i m »klin­
cima«) i n j e n o g stvarnog života. »Subkultura k a o simbolič­
ka struktura o s i g u r a v a difuzni osjećaj afiniteta u t e r m i n i m a
z a j e d n i č k o g ž i v o t n o g stila, a l i n e p r o p i s u j e n i k a k v u k r i s t a l i ­
ziranu g r u p n u strukturu. Kroz funkciju teritorijalnosti s u b ­
kultura postaje usidrena u kolektivnoj stvarnosti klinaca
k o j i s u n j e n i n o s i t e l j i , i k o j i n a taj n a č i n p o s t a j u n e s a m o
n j e n a p a s i v n a p o d r š k a , n e g o n j e n i svjesni a g e n t i . « (P. C o ­
h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 9 . ) T e r i t o r i j a l n o s t j e z a C o h e n a p r o c e s u
k o j e m se g r a n i c e o k o l i n e koriste da bi označile g r a n i c e
n8
UBBANA PLEMENA
g r u p e , a ta karakteristika s u b k u l t u r n o g života ilustrirana je
primjerom skinheadsa i u l o g o m nogometnih klubova u
definiranju teritorijalnosti i g r u p n o g identiteta. Teritorijal­
nost je i posljednja razina »premještanja« konflikta, g d j e se
m e đ u g e n e r a c i j s k i konflikt (koji je već »premješteni« klasni
k o n f l i k t ) seli u i n t r a g e n e r a c i j s k o , z a p r a v o i n t r a s u b k u l t u r n o
područje.
J o h n C l a r k e , Stuart H a l l , Tony Jefferson i Brian Ro­
berts (koji se p o j a v l j u j u i k a o s k u p n i a u t o r s t u d i j e o m o r a l ­
noj panici) zajedničkim teorijskim tekstom o d r e đ u j u o s n o ­
vne postavke i p o j m o v e b i r m i n g h a m s k o g pristupa - »Sub­
k u l t u r e , k u l t u r e i k l a s a « ( C l a r k e i sur., 1 9 7 6 . ) i p r e d s t a v l j a j u
temeljno promišljanje, definiranje i »raščišćavanje terena«
na k o j e m se u s p o s t a v l j a j u f e n o m e n i »kulture m l a d i h « i n j i h o ­
va b r o j n a , često medijski i ideološki p r e r a đ e n a reprezen-
tiranja. »Mladež« ( k a o i k o d nas d o n e d a v n o »omladina«)
f o r s i r a n a je k a t e g o r i j a i » m e t a f o r a d r u š t v e n e p r o m j e n e « u
poslijeratnom britanskom društvu. A u t o r i m a je stalo do
»detroniziranja« p o j m a kulture m l a d i h , i u s v o m istraživa­
nju f e n o m e n a v o d e se G r a m s c i j e v i m razlikovanjem o r g a n ­
skih p o k r e t a , k o j i s u r e l a t i v n o s t a l n i , o d k o n j u k t u r n i h , k o j i
su p o v r e m e n i , neposredni i g o t o v o slučajni. Rangiranje
k l a s a u d r u š t v u p r a t i i r a n g i r a n j e k u l t u r a , n j i m a je z a j e d n i ­
čki o d n o s n e j e d n a k o s t i , n a d r e đ e n o s t i i p o d r e đ e n o s t i . D o ­
m i n a n t n a kultura je kultura v l a d a j u ć e klase i o n a se p r e d ­
stavlja k a o jedina kultura, d o k p o d r e đ e n e kulture v o d e
b o r b u p r o t i v d o m i n a n t n o g p o r e t k a (ili k o e g z i s t i r a j u , o s v a ­
j a j u n e k e p r o s t o r e , » u z n e m i r u j u d o m i n a n t n u k u l t u r u iznutra«)
tvoreći svoje, o s o b e n e , klasne kulture. D o m i n a n t n a kultura
n i k a d nije h o m o g e n a struktura, z b o g postojanja različitih
i n t e r e s a d o m i n a n t n i h k l a s a . S u b k u l t u r a j e d i o šire, r o d i t e l j ­
ske k u l t u r e , l a k o m e đ u n j i m a p o s t o j e r a z l i k e , s u b k u l t u r e s u
»podsistem« roditeljske kulture; autori n a v o d e primjer »bo-
e m s k i h s u b k u l t u r a a v a n g a r d e « k o j e , u n a t o č različitosti, dijele
HQ
 Benjamin Perasović
kulturu (roditeljsku) » u r b a n e kulturne inteligencije srednje
k l a s e « i niz p r i m j e r a s u b k u l t u r a ( d e l i n k v e n t n i h , m o d s a ^ J e d -
-dya_/_ r o c k e r a , s k i n h e a d s a itd.) koje_ m o g u b i t i r a z l i č i t e a l i
unutar okvira roditeljske kulture radničke k l a s e ^ Z b o g toga
su subkulture r a d n i č k e klase još d o d a t n o p o d r e đ e n e u o d ­
n o s u n a d o m i n a n t n u k u l t u r u s r e d n j e k l a s e ili b u r ž o a z i j e .
N e k e subkulture su redovno, u p o r n o obilježje roditeljske
klasne kulture, poput zloglasnih »delinkventnih kultura«
muških adolescenata radničke klase, no autore p r i m a r n o
zanimaju o n e nestalne subkulture, koje se pojavljuju s a m o
u određenim povijesnim trenucima, poput teddy boysa,
m o d s a , r o c k e r a ili s k i n h e a d s a , č i j a s p e c i f i č n a o d j e ć a , stil,
središnje p r e o k u p a c i j e i milieu z a o k u p l j a j u pozornost jav­
nosti a n a k o n n e k o g v r e m e n a s e g a s e , p r e d s t a v l j a j u ć i p o ­
s e b n a g r u p i r a n j a u n u t a r širih o b r a z a c a k u l t u r e r a d n i č k e
klase, k a o i posebnost unutar obrazaca »običnih« a d o l e ­
s c e n a t a iste t e k l a s e . A u t o r i o b j a š n j a v a j u » d v o s t r u k u a r t i ­
kulaciju« subkulture; prvo p r e m a roditeljskoj kulturi (u ve­
ćini analiziranih p r i m j e r a kulturi radničke klase), a zatim
prema d o m i n a n t n o j kulturi. Iz o v o g a je jasno da autori ne
koriste p o j a m k u l t u r e m l a d i h , jer o n » p r i k r i v a razlike u
slojevima«, »klasnu o s n o v u kulture mladih« i »odnos kul­
ture m l a d i h p r e m a roditeljskoj i d o m i n a n t n o j kulturi«, a to
što p r i k r i v a j e a u t o r i m a m n o g o v a ž n i j e o d o n o g a što o t k r i ­
v a . To što e v e n t u a l n o o t k r i v a tiče se p r o m j e n a u d r u š t v u i
neospornih p o m a k a u potrošnji, č e m u autori prilaze kroz
tri b i t n a p o j m a p o v e z a n a s n a s t a j e n j e m m i t a o j e d i n s t v e n o j
k u l t u r i ili k l a s i m l a d i h u p o s l i j e r a t n o m b r i t a n s k o m d r u š t v u ;
to su » o b i l j e « , » k o n s e n z u s « i » b u r ž o a z i r a n j e « (embourgeoi-
sement). N a k o n raščlanjivanja m o g u ć e g sadržaja navede­
nih p o j m o v a , a u t o r i o d v a j a j u »ideološke elemente« i za­
ključuju da se »sveto trojstvo« interpretacija poslijeratnih
p r o m j e n a i nove u l o g e mladeži (obilje, konsenzus i buržoa­
ziranje) z a s n i v a l o n a » s i n g u l a r n o m s o c i j a l n o m m i t u « k o j i j e
120
URBANA PLEMENA
tvrdio da je radnička klasa nestala. Autori d o k a z u j u supro­
tno, naglašavajući » p o n o v n o pojavljivanje« klase a n a l i z o m
s o c i j a l n e s t r u k t u r e , pri č e m u s e , u z p o d a t k e o b r i t a n s k o m
društvu, okreću i konceptima »delinkventne subkulture« i
» s r e d i š n j i h p r e o k u p a c i j a « k o j e s u a m e r i č k i a u t o r i smjestili u
r a d n i č k u (ili »nižu«) k l a s u . O d tih a u t o r a p r e u z i m a j u ( k a o i
m n o g i d r u g i pisci » u b i r m i n g h a m s k o m d u h u « , g d j e s e izvor
č e s t o i n e n a v o d i ) s t r u k t u r n o l o c i r a n j e » p r o b l e m a « . Riječ j e
o t o m e da mladi od roditelja nasljeđuju »kulturnu orijenta­
c i j u p r e m a problematici k o j a je z a j e d n i č k a za k l a s u u c j e ­
lini« i k o j a o d r e đ u j e o b l i k i s m i s a o , z n a č e n j a p r i d a n a r a z l i ­
čitim p o d r u č j i m a društvenog života m l a d i h . D o k je k o n ­
cept klase k o d a m e r i č k i h a u t o r a previše statičan, C l a r k e i
suradnici o p r e d j e l j u j u se za d i n a m i č n i i » k o n k r e t n o historij­
ski« p o j a m k l a s e . V a l j a n i m i d u b o k i m s m a t r a j u p r i s t u p k o j i
n a l a z e u n a v e d e n o m r a d u Phila C o h e n a . T a k o k o d r a z l i ­
čitih b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a d o m i n i r a z a j e d n i č k a k a r a k t e ­
ristika - »čitanje« s u b k u l t u r n i h s t i l o v a k a o s i m b o l i č k i h n a ­
č i n a r a z r j e š e n j a p r o t u r j e č n o s t i n a s l i j e đ e n i h i k o l e k t i v n o is­
kušanih u matičnoj (roditeljskoj) klasnoj kulturi. Autori
n a g l a š a v a j u da p r o b l e m i koje subkultura »razrješava«, na
»konkretnoj, materijalnoj razini ostaju nerazriješeni«. Te su
s t a v o v e a u t o r i k o n k r e t i z i r a l i n a nizu p r i m j e r a t i p i č n i h z a
b r i t a n s k e s u b k u l t u r e ; t e d d y b o y s i p r i s v a j a j u stil o d i j e v a n j a
viših k l a s a d a b i p r i k r i l i jaz i z m e đ u s v o g » n a s t u p a « s u b o ­
t o m uvečer i svojih v e ć i n o m m a n u e l n i h i nekvalificiranih
z a n i m a n j a , m o d s i i n z i s t i r a j u n a fetišizaciji p o t r o š n j e i s a ­
m o g stila d a b i p r i k r i l i r a s k o r a k i z m e đ u b e s k r a j n o g v i k e n ­
da i ponedjeljka ujutro obilježenog neperspektivnim p o ­
slom, skinheadsi p o n o v o uspostavljaju vrijednosti i tipove
»bratstva« t i p i č n e z a t r a d i c i o n a l n u radničku klasu koja
nestaje, itd. Življenje »stvarnog« i »imaginarnog« o d n o s a ,
što g a o v i a u t o r i n a l a z e u s u b k u l t u r i , p o k l a p a s e s A l t h u s -
serovim pristupom ideologiji koju karakterizira jedinstvo
121
 Benjamin Perasović
stvarnog i i m a g i n a r n o g o d n o s a , i k o j a »izražava želju, n a ­
d u ili n o s t a l g i j u , p r i j e n e g o što o p i s u j e stvarnost«. U g o t o v o
s v a k o m tekstu n a j p o z n a t i j i h b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a A l t h u s -
ser i G r a m s c i p o m a ž u i z g r a d n j i k a t e g o r i j a l n o g a p a r a t a i
pristupa, d o k k o d H e b d i g e a u istom r a n g u f i g u r i r a j u i Bar-
thes i G e n e t . H e b d i g e j e , uz k l a s n u s u p r o t n o s t , j e d i n i u
p r v o j g e n e r a c i j i b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a n a g o t o v o istu r a ­
zinu »proturječja« postavio rasni o d n o s , pri č e m u su p o v i ­
jest »crnih« i » b i j e l i h « s u b k u l t u r a n e r a s k i d i v o p o v e z a n e i
međusobno uvjetovane. Gramscijev pojam hegemonije
p r i s u t a n je u s v i m b i r m i n g h a m s k i m t e o r i j s k i m p r i s t u p i m a i
višestruko je razvijan i p r i m j e n j i v a n na klasnu situaciju V e ­
like Britanije. H e g e m o n i j a nije j e d n o s t a v n a » i d e o l o g i j s k a
d o m i n a c i j a « , i a k o o n a n a r a v n o djeluje i kroz i d e o l o g i j u .
H e g e m o n i kulturni p o r e d a k nastoji okupiti »konkurentske
s v j e t o n a z o r e « , u d a n a š n j e m z n a č e n j u h e g e m o n i j e sila s e
miješa sa suglasnošću. H e g e m o n i j a djeluje uključivanjem
(inkorporiranjem) p o d r e đ e n e klase u g l a v n e institucije i
strukture k o j e p o d u p i r u vlast i d r u š t v e n i a u t o r i t e t d o m i n a n t ­
n o g poretka. H e g e m o n i j a je, G r a m s c i j e v i m riječima, »po­
kretni ekvilibrij«, m o r a s e z a d o b i t i , o d r ž a v a t i , o n a p r e d s t a v ­
lja p o l j e b o r b i i p r e g o v a r a n j a . N e m o ž e o p s t a t i a k o j e iza
nje s a m o o d r e đ e n i s o c i j a l n i s l o j , z a t o j e riječ o s a v e z u f r a k ­
cija v l a d a j u ć e klase, o »historijskom b l o k u « . Hali i d r u g i
birminghamski autori naglašavaju da hegemonija nije
j e d n o s t a v n o » k l a s n a v l a d a v i n a « , z a t o što o n a u o d r e đ e n o j
m j e r i traži s u g l a s n o s t p o d č i n j e n e k l a s e , a b o r b a z a s u g l a ­
s n o s t i o p ć e n i t o b o r b a z a h e g e m o n i j u o d v i j a s e n a više r a ­
zličitih r a z i n a i n a č i n a , k r o z i n s t i t u c i j e d r ž a v e , k r o z o b i t e l j ,
školu, c r k v u , k u l t u r n e institucije, k a o i izvan njih.
Za upotrebu pojma homologije u birminghamskoj
školi j e n a j z a s l u ž n i j i P a u l W i l l i s . Z a r a z l i k u o d i p a k d o m i -
nirajućeg teorijskog istraživanja birminghamskog centra,
P a u l W i l l i s j e p r e d s t a v n i k e t n o g r a f s k o g , k v a l i t a t i v n o g istra-
122
URBANA PLEMENA
ž i v a n j a , k a k o u p o d r u č j u k l a s n e s o c i j a l i z a c i j e u školi (Willis,
1977.), tako i području p o p glazbe, adolescentskih identi­
f i k a c i j a i p o z n a t i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , p o p u t r o c k e r a (»bi-
kera«, »dečki na m o t o r i m a « ) i hipija (»glava«, »freakova«).
( W i l l i s , 1 9 7 8 . ) S u d j e l u j u ć i m p r o m a t r a n j e m p r e d s t a v l j a žive
aktere motociklističke, »bikerske«, k a o i hipijevske s u b k u l ­
ture, približujući ih o p ć i m teorijskim k o n c e p t i m a a d o l e ­
scentskih prisvajanja, preuzimanja predmeta u procesu
i z g r a d n j e stila. U s p o r e đ u j u ć i ž i v o t n e s t i l o v e , i m a g e j j g l a z -
b e n e preferencije bikera i hipija, Willis je p r o n a š a o vezu
i z m e đ u ž i v o t a i v r e d n o t a tih g r u p a , n a č i n a u p o t r e b e p r e d ­
m e t a , vozila, d r o g a i ekspresija glazbenih identifikacija,
u k a z u j u ć i n a h o m o l o g i j u i z m e đ u v r e d n o t a i ž i v o t n o g stila
aktera. G l a z b a j m a sposobnost izražavanja značenja koje
k o r e s p o n d i r a s o s t a l i m a s p e k t i m a ž i v o t a g r u p e o k o j o j je
riječ. N e k e stvari u s u b k u l t u r n o j u p o t r e b i i m a j u , k a k o u p o ­
z o r a v a j u W i l l i s o v i m e n t o r i , još č v r š ć u v e z u s g r u p o m , p a
nije riječ o h o m o l o š k o m , n e g o o i n t e g r a l n o m o d n o s u g r u ­
pe s m o t o c i k l o m , ili u s l u č a j u h i p i j a , s d r o g a m a . W i l l i s o v a
studija p o k a z u j e p r e d n o s t i e t n o g r a f s k o g r a d a , koji j e u o v o m
slučaju o b i l n o n a d o p u n j e n t e o r i j o m , i j e d n a je od rijetkih
m e đ u ključnim b i r m i n g h a m s k i m k n j i g a m a u k o j i m a akteri
g o v o r e s a m i , s v o j i m j e z i k o m . Č i t a l a c m o ž e i bez a u t o r o v o g
p o j a š n j e n j a shvatiti n a koji n a č i n g r u p e i z b j e g a v a j u » n a j ­
goru« i »temeljnu« d o m i n a c i j u , o n u koja se uspostavlja d o ­
m i n i r a n j e m trivijalnosti i u v j e t o v a n j e m s u b j e k t i v n o s t i , sve d o
n e m o g u ć n o s t i s t v a r n o g n a d z o r a n a d i n d i v i d u a l n i m ili g r u p ­
n i m ž i v o t o m . T a k o u W i l l i s o v o m istraživanju v i d i m o »rad«
m a n j i n s k i h i o d b a č e n i h k u l t u r a , r a d na p r e d m e t i m a koji u
konvencionalnom svijetu nemaju nikakvo umjetničko ih
k u l t u r n o z n a č e n j e , a o b j e g r u p e (bikeri i hipici) stvaraju svoju
k u l t u r u o d » p r o f a n i h m a t e r i j a l a « , d o s t u p n o g »smeća« s tržišta
»industrije svijesti«, uspijevajući »oblikovati život« i u m j e s t o o č e ­
k i v a n o g a » a r b i t r a r n o g « p r i s t u p a s v i j e t u , stvoriti » r e c i p r o č n i «
123
 Benjamin Perasović
(Willis ga z o v e i d i j a l e k t i č k i m ) , bez o b z i r a na to što u p r o c e s u
vlastite intervencije u s v a k o d n e v n i život i k u l t u r n o p o l j e a k t e r a
nije uvijek riječ o svjesnoj aktivnosti. N o , a k o bi čitatelj
poželio umjesto h o m o l o g i j e upotrijebiti neki drugi p o j a m ,
ili posegnuti za d r u k č i j o m interpretacijom (sub)kulturnih
p r a k s i i ž i v o t n o g stila b i k e r a i h i p i j a , još u v i j e k je m o g u ć e
t o izvesti n a o s n o v i j a s n o g W i l l i s o v o g p r i k a z a s r e d i š n j i h
p r e o k u p a c i j a i mjesta koje m o t o r i , d r o g e i g l a z b a zauzi­
m a j u u s v a k o d n e v n o m životu navedenih g r u p a .
P o j a m » b r i c o l a g e « k o r i š t e n j e još č e š ć e u . b i r m i n g h a m -
s k o j š k o l i ; n j e g a j e ( p o s u d i v š i g a o d C l a u d e a Levi S t r a u s -
sa) u » s u b k u l t u m u « t e o r i j u u v e o J o h n C l a r k e ( 1 9 7 6 . ) k a o
k o n c e p t p r e u r e đ e n j a i rekontekstualizacije. Taj je k o n c e p t
osobito važan u procesu n a s t a j a n j a stila. » K a d bricoleur
premješta o d r e đ e n i (signifikantni) p r e d m e t na d r u g o m j e ­
sto u n u t a r j e d n o g s u s t a v a z n a k o v a , ili k a d s m j e š t a n e k i
p r e d m e t u različit c j e l o v i t i o k v i r z n a k o v a , n a s t a j e n o v i d i s -
kurs, p r e n o s i s e različita p o r u k a . « ( C l a r k e , 1 9 7 6 . , str. 1 7 7 . )
B i t n a je r a z l i k a to što S t r a u s s o v » b r i c o l e u r « d j e l u j e u u v j e ­
tima mita i totemskog sustava, d o k je C l a r k u stalo do
n e s l u ž b e n i h s t i l o v a , u k o j i m a »stilistička j e z g r a « ( a k o p o ­
stoji) m o ž e biti l o c i r a n a u i z r a ž a v a n j u o p o z i c i j e v r i j e d n o s t i ­
ma šireg društva. N o , i u slučaju s u b k u l t u r n o g »bricoleura«
m o r a postojati o s n o v n i oblik diskursa, i C l a r k e ga vidi u
području mode. Subkulturna intervencija m o r a se ticati
p r e d m e t a koji nose značenje o r g a n i z i r a n o u d o v o l j n o k o ­
h e r e n t n o m sustavu da bi u o p ć e relokacija i t r a n s f o r m a c i j a
bila doživljena k a o preobrazba. Nastajanje subkulturnih
stilova, po C l a r k e u se odvija »diferencijalnom selekcijom
u n u t a r m a t r i c e p o s t o j e ć e g « , p r i č e m u » o n o što s e d o g a đ a
nije stvaranje p r e d m e t a i značenja ni iz č e g a , n e g o trans­
f o r m a c i j a i r e a r a n ž i r a n j e o n o g a što j e d a t o (ili p o s u đ e n o )
u o b r a z a c koji nosi n o v o značenje, p r e v o đ e n j e u novi
k o n t e k s t i p r i l a g o d b u « . ( C l a r k e , 1 9 7 6 . , str. 1 7 8 . )
124
URBANA PLEMENA
Dick H e b d i g e je »bricolage« koncept o b i l n o koristio u
analizama punka. Hebdigeova knjiga »Subkultura: znače­
nje stila« p o s t a l a je » s v o j e v r s n i m u d ž b e n i k o m koji se r e i z d a -
je g o t o v o s v a k e g o d i n e « ( R e d h e a d , 1 9 9 0 . ) i uz n e k o l i k o
z b o r n i k a b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a ( H a l i i sur. 1 9 7 6 . , 1 9 8 0 . )
predstavlja sinonim za b i r m i n g h a m s k a istraživanja s u b k u l ­
ture do kasnih sedamdesetih. O s l a n j a j u ć i se na Havvkesa,
H e b d i g e »bricolage« prikazuje k a o »znanost o k o n k r e t n o m «
(koja o d g o v a r a n e p i s m e n o m , n e t e h n i č k o m u m u » p r i m i t i v ­
n o g « č o v j e k a , n a s u p r o t »civiliziranoj« »znanosti o apstrakt­
nom«) u kojoj postoji precizno sređivanje, o d r e đ i v a n j e i
r a s p o r e đ i v a n j e stvari u s t r u k t u r e , p o m o ć u l o g i k e k o j a n e
o d g o v a r a »našoj«. Te su strukture »ad hoc o d g o v o r i « na
ž i v o t n u o k o l i n u , a služe z a u s p o s t a v u h o m o l o g i j a i a n a l o ­
gija između reda u prirodi i reda u društvu. H e b d i g e o p i ­
suje p r e u z i m a n j e i prisvajanje, p r e o b r a ž a j » e d v a r d i j a n s k o g
stila« što s u g a oživjeli t e d d y b o y s i p e d e s e t i h , k a o č i n » b r i -
c o l a g e a « , a »bricoleurima« smatra i m o d s e : oni su p r e d ­
m e t e , p o p u t l i j e k o v a p r o t i v n e u r o z e ili v e s p i , p r e u z e l i i
stvorili u s v o j o j k u l t u r i o d t a b l e t a »cilj p o s e b i « , a o d » n e ­
k a d u g l e d n o g sredstva prijevoza, prijeteći simbol g r u p n e
s o l i d a r n o s t i « . T o n a r a v n o nisu jedini predmeti; metalni
č e š l j e v i , z a o š t r e n i k a o žileti » p r e t v o r i l i su n a r c i s o i d n o s t u
ubojito oružje«, britanske zastave su prišivane na prljave
z i m s k e j a k n e ili s u o d n j i h p r a v l j e n i s a k o i . U H e b d i g e o v o j
analizi, d o t a d a š n j a obilježja p o s l o v n o g svijeta, p o p u t o d i ­
jela, ovratnika, kravate, kratke kose, unutar intervencije
m o d s a , lišena s u o r i g i n a l n i h z n a č e n j a poslovnosti, a m b i ­
cije, pokornosti p r e m a vlastima i preobražena u »prazne
fetiše«. H e b d i g e u s p o s t a v l j a v e z u i z m e đ u B r e t o n o v e ( n a d -
realističke) »estetike k o l a ž a « i s u b k u l t u r n o g » b r i c o l a g e « d j e ­
lovanja u kojem se suprotstavljaju naoko nepomirljive
s t v a r n o s t i ( z a s t a v a - j a k n a , r u p a - m a j i c a , č e š a l j - o r u ž j e ) , što
stvara »eksplozivni spoj« i s v j e d o č i o » a n a r h i j s k o m d i s k u r s u « .
125
 URBANA PLEMENA

Punk je najbolji primjer u p o t r e b e t a k v o g diskursa, i n j e m u

H e b d i g e posvećuje najviše pozornosti, u o č a v a j u ć i i p r o ­
b l e m e u » č i t a n j u stila«, koje stvara pokušaj n a p a d a na
značenje. Punk je izravno v r i j e đ a o i š o k i r a o , ali se p r i m a r ­
no d e f i n i r a o kroz nasilje svojih »kolaža«. Punkeri su nosili
klozetske lance p o p u t skupih o g r l i c a , plastične vreće za
s m e ć e pričvršćenej>zibgjioirna« (koje su nosili i k a o nakit,
p r o b o d e n e k r o z o b r a z e , uši ili usne) b i l e s u d i o o d i j e l a ,
k a o i sve o n o (jeftini m a t e r i j a l i , v u l g a r n i d e s i g n itd.) što je
m o d n a industrija o d a v n o o d b a c i l a k a o kič. Z a k o n i koz­
metike i k o n v e n c i o n a l n e ljepote razoreni su temeljito, t a k o
d a s u i m l a d i ć i i d j e v o j k e bili n a p a d n o n a š m i n k a n i , l i c a s u
se p r e t v o r i l a u » a p s t r a k t n e p o r t r e t e « u » p r o n i c l j i v o u o č e n e i
precizno izvedene studije o t u đ e n j a « . Kosa je b o j a n a u ž u t o ,
n a r a n č a s t o sa zelenim p r a m e n o v i m a , s izbijeljeninij^piirji-
c i m a . dijglov-l-škoiske u n i f o r m e skrnavijeni s u p a r o l a m a j j i
l a ž n o m krvlju, kravate su bile nevezane, o b i l n o je korištena
nedopuštena ikonografija seksijalpog, fetišizma, iskopano
je m n o g o J o g a iz o r m a r a , skrivenih ladica i p o r n o f i l m o v a
i »izneseno na ulicu, g d j e je zadržalo svo|u z a b r a n j e n a
z n a č e n j a « . ( H e b d i g e , 1 9 8 0 . , str. 1 0 6 . ) P u n k _ n i j e o s t a o s a -
rno n a r a z a r a n j u g a r d e r o b e , s m a t r a H e b d i g e . » P o t k o p a o
je sve p o v e z a n e d i s k u r s e « , što se v i d i i iz a n a l i z e p u n k e r -
s k o g p l e s a , g d j e k o n v e n c i o n a l n i o b l i c i u d v a r a n j a i svi o b ­
lici h e t e r o s e k s u a l n o g i n t e r e s a k a k v i k r a s e r i t u a l e s u b o t n j i h
plesnih večeri p o s t a j u s u m n j i v i , i ne n a l a z e mjesto u » p o -
g o « , » p o z a « ili » r o b o t « v a r i j a n t i p l e s a . 9
G l a z b a se razliko­
vala od glavnog toka rocka jj30PjL_siqveći »amaterizam«^
j e d n o s t a v n o s t i i z r a v n o s t , ž e s t i n u (što n i j e s a s v i m n o v o u
t r a d i c i j i r o c k a ) i b i l a je u s k l a d u s o s t a l i m ^ i j e i o ^ a r J i a J m a -
g e a k o j i je c i j e n i o sve » a b n o r m a l n o i p e r v e r z n o « , u ž i v a o u

9
Od ova tri o b l i k a plesa koje H e b d i g e n a v o d i , p o g o je najpoznatiji, a
s p r o t o k o m vremena i širenjem p u n k a u svijetu ostao je k a o jedini
simbol autentičnog »punkerskog plesa«.

127
 Benjamin Perasović
n a v l a č e n j u g n j e v a (»mi v o l i m o k a d n a s mrze«) i r i j e č i m a
p j e v a č a Sex Pistolsa z a l a g a o se »za k a o s , a ne za g l a z b u « .
G r a n i c a i z m e đ u izvođača i publike često je bila ukinuta,
p o z o r n i c a i s i m b o l i č k i i s t v a r n o s p u š t e n a na istu r a z i n u
p o d i j a z a p u b l i k u , a svaki k o n c e r t p r i j e t n j a z a k o n u , » r e d u i
miru«, praćena međusobnim pljuvanjima i vrijeđanjima
punk sastava i simpatizera, ritualom o g o r č e n i h »izgnanika
iz d r u š t v a « k o j i su v l a s t i t o i z g n a n s t v o s a m i i z a b r a l i i p r o i z ­
vodili stilom. Proces » i r o n i č n o g s a m o p o n i ž a v a n j a « vidljiv je
i u s a m o m imenu »punka«. U istraživanjima »delinkventne
s u b k u l t u r e « u S A D - u p e d e s e t i h i šezdesetih g o d i n a to je b i o
j e d a n o d p o j m o v a u k l j u č e n i h u s o c i o l o š k o j ] ] ] e r e n j e ver­
balne agresivnosti adolescentskih g o n g o v a , shvaćen isklju­
č i v o k a o p o g r d a , u v r e d a . H e b d i g e j e , p o p u t VVillisa u p r i ­
stupu bikerima i hipijima, ustanovio h o m o l o g a n odnos
između dronjaka kolažne odjeće, pljuvanja, povraćanja,
f o r m a t a fanzina, buntovnih poza i »bezdušnosti s u m a n u t e
glazbe« p u n k e r a , koji su, o d j e v e n i u kaos, »proizvodili b u ­
k u u m i r n o o r k e s t r i r a n o j krizi s v a k o d n e v n o g ž i v o t a p o t k r a j
s e d a m d e s e t i h g o d i n a « . N o , u p r o c e s u sve d e t a l j n i j e a n a l i ­
ze p u n k e r s k o g »semiotičkog gerilskog rata« H e b d i g e u o ­
č a v a p r o b l e m e k o j i p r o i z l a z e i z o d s u t n o s t i » t r a j n o svetih
označitelja«: » K a k o m o ž e m o otkriti bilo k a k v e pozitivne
vrijednosti izražene u p r e d m e t i m a koji su o d a b r a n i s a m o
d a b i bili o d b a č e n i ? « U o d g o v o r u n a t o p i t a n j e H e b d i g e
s e l a g a n o o d m i č e o d » p r e j e d n o s t a v n i h « ili » n a g a đ a j u ć i h «
čitanja koja m o g u početi tvrdnjom da je punk odjeća uka­
zivala na »modernost« i »radništvo« o z n a č e n o g , ali, uz n e o ­
sporne semiotičke činjenice, H e b d i g e uočava i »neprozir­
nost« p u n k e r s k e s u b k u l t u r e , k o j a » m o ž e r e ć i što m i s l i , a l i
n e m o r a n u ž n o značiti o n o što g o v o r / « . P r i s t u p a j u ć i p u n -
k e r s k o j u p o t r e b i k u k a s t o g k r i ž a , z a k o j u s m a t r a d a j e pr­
venstveno motivirana šokiranjem okoline, Hebdige se ne
z a d o v o l j a v a o p i s o m p r e o k r e t a n j a ili i s k r i v l j a v a n j a u o b i č a -
128
URBANA PLEMENA
j e n i h z n a č e n j a , u k o j e m b i o z n a č i t e l j (kukasti križ) b i o o d ­
v o j e n o d o z n a č e n o g k o n c e p t a ( n a c i z a m ) , jer u t v r đ u j e d a
je p r i v l a č n o s t z a p r a v o l e ž a l a u n e d o s t a t k u z n a č e n j a , u
mogućnosti o b m a n e , u korištenju simbola k a o »praznog
e f e k t a « . T a k o s e » č i t a n j e stila« H e b d i g e u p o k a z u j e k a o n e ­
d o v o l j n o (u smislu tradicionalne semiotike) za »kontradik­
t o r a n i t e ž a k tekst p u n k stila«. Z a t o s e n a k r a j u o s l a n j a n a
i s t r a ž i v a n j a »Tel Q u e l « g r u p e k o j a s e b a v i više p r o c e s o m
stvaranja značenja nego k o n a č n i m p r o i z v o d o m , zasniva­
jući s e n a i d e j i u m j e t n o s t i k a o p r a k s i , k a o p r e o b r a ž a j u ,
verziji ili p r i k a z u s t v a r n o s t i . ( H e b d i g e , 1 9 8 0 . , str. 1 1 5 . ) K o n ­
c e p t z n a č e n j s k e p r a k s e , k o j i Tel Q u e l g r u p a s u p r o t s t a v l j a
» v l a d a j u ć o j ideji o p r o z i r n o m o d n o s u z n a k a i p r e d m e t a « i
r a d J u l i j e Kristeve n a s u b v e r z i v n i m m o g u ć n o s t i m a p o e t ­
s k o g j e z i k a , H e b d i g e p r i h v a ć a i drži p r i m j e r e n i m z a a n a l i ­
zu punkerske, subkulturne, »radikalne značenjske prakse«.
N i s u s a m o p u n k e r i a k t e r i z n a č e n j s k e p r a k s e , riječ j e o
k a r a k t e r i s t i c i m n o g i h s u b k u l t u r a , a p u n k e r i su u n e k i m e l e ­
m e n t i m a o d s k a k a l i n a g l a š a v a n j e m » p r a z n i n e « ili » b j e ž a -
njem od principa identiteta«. Značenjska praksa z a p r a v o
j e »svjesno s u b v e r z i v n i b r i c o l a g e « .
H e b d i g e je i sam priznao da će se pripadnici s u b k u l ­
ture teško m o ć i prepoznati u njegovoj studiji, no n j e g o v a
j e k n j i g a s t e k l a g o l e m u p o p u l a r n o s t i izvan a k a d e m s k i h
k r u g o v a , v j e r o j a t n o i z a t o što se u n j o j , uz » č i t a n j e « , n a l a z i
i »pisanje«, o d n o s n o b o g a t a i u p u ć e n a deskripcija d o g a ­
đ a j a i f e n o m e n a k o j i s u široj j a v n o s t i d o t a d a bili n e p o ­
z n a t i , s e n z a c i o n a l i s t i č k i m m e d i j i m a iskrivljeni i prisutni s a m o
u n a r a t i v n o j k u l t u r i u r b a n i h p l e m e n a o k o j i m a je riječ.
U » d r u g o j fazi« r a z v o j a b i r m i n g h a n i s k e š k o l e k l j u č n i
a u t o r i s e još više_ o d v a j a j u o d - s t u d i j a - k - o n k r e 4 f r i i v - g ' ^ p n ' ^ -
:
a k t e r a s u b k u l t u r e m l a d i h , u s m j e r u j u ć i svoj r a d p r e m a t e o ­
rijskoj k o n c e p t u a l i z a c i j i » k u l t u r n i h s t u d i j a « , 1 p r e m a indivi­
d u a l n i m a k t e r i m a i »artefaktima« »pop« ( » p o p u l a r n e « , p u č k e )
I2Q
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

k u l t u r e ( o d M a d o n n e ili S p r i n g s t e e n a d o f e n o m e n o l o g i j e j e z g r u k o j a stvara stil, a ne na s l j e d b e n i k e i n a j š i r u p u n k e r -

»vespe«). T a k o đ e r , kritika k o j u j e A n g e l a M c R o b b i e ( M c - sku s c e n u , što j e H e b d i g e i e k s p l i c i r a o . D a k l e , n j e g o v e s e
RobT5ie~i G a r b e r , 1976.) uputila subkulturnim studijama a n a l i z e z a s n i v a j u n a k o n k r e t n i m a k t e r i m a , što G e l d e r n e
zbog maskulinizma i d o m i n a c i j e m u š k a r a c a na sceni sub­ vidi zbog ograničenosti trenutka »radikalne značenjske
kulturnih aktera i radova koji ih o b u h v a ć a j u urodila je prakse« u početku p u n k a , i z b o g izostanka H e b d i g e o v o g
p o m a k o m u p o d r u č j u istraživanja »nevidljivih« d j e v o j a k a u interesa z a p r a ć e n j e m s u b k u l t u r n o g ž i v o t a izvan » k r e a t i v n e
subkulturi m l a d i h (Brake, 1 9 8 5 . , M c R o b b i e , 1 9 8 0 . , 1 9 8 4 . ) , jezgre« i izvan ( n a k o n ) o m e đ e n o g r a z d o b l j a » p o č e t k a « .
a H e b d i g e o v o inzistiranje n a p o s r e d o v a n j i m a , m e đ u s o b ­
nim uvjetovanjima i stalnom dijalogu (makar p o n e k a d ne­
v i d l j i v o m ili v i š e s t r u k o p o s r e d o v a n o m ) b j e l a č k e i c r n a č k e
(subkulturne) zajednice prošireno je sistematičnim teorij­
skim i istraživačkim r a d o m Paula G i l r o y a (Gilroy, 1 9 9 3 . ,
1 9 9 5 . ) D o k prvu fazu obilježava p o j a m subkulture i okvir
stvoren r a d o v i m a C o h e n a , C l a r k e a , H e b d i g e a i Willisa, s
kombinacijom etnografskog, minimalno interakcionističkog,
i m a r k s i s t i č k o g p r i s t u p a k l a s n o m d r u š t v u i k u l t u r a m a (koji
prihvaća neke temeljne postavke »mertonovske« škole »de­
linkventne subkulture« pedesetih), u d r u g o j fazi, uz d i j a l o g
s poststrukturalizmom i postmodernom (Hebdige, 1 9 8 8 . ,
M o r l e y i C h e n , 1 9 9 6 . ) , » b i r m i n g h a m s k a š k o l a « p r e s t a j e biti
s i n o n i m istraživanja subkulture,„razvijajući teoriju artikula­
cije ili »vitalne strategije« ( n a s u p r o t »fatalnim«) m i m o p r o f i l i ­
ranih adolescentskih subkultura kojima se bavila s e d a m d e ­
setih i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h g o d i n a . P u n k j e b i o m e d i j s k i
p o k o p a n , a H e b d i g e je n a p i s a o svoje »zbogom« studijama
mladih općenito, i vlastitoj i d e j i »subkulture, negacije i ot­
pora k o j a je izrasla s p u n k o m , o s t a l a s n j i m n e r a s k i d i v o
p o v e z a n a , i s n j i m u m r l a « . ( H e b d i g e , 1 9 8 8 . , str. 8.) I p a k ,
kada H e b d i g e o v o m pristupu i opširnim nastojanjima o k o
»bricolage« o b l i k a značenjskih praksi d a n a s u p u ć u j u kritiku
(Gelder i Thorton, 1 9 9 7 . ) s m a t r a j u ć i taj pristup » d i j e l o m
o d g o v o r n i m z a s t a n o v i t u mistifikaciju p u n k a « , t r e b a p o d s j e t i t i
na to da je H e b d i g e pisao o p u n k u u k o n k r e t n o m trenutku
njegova nastajanja i da je njegova analiza usmjerena na

131
130
 Benjamin Perasović
Post-subkulturne studije
i »geografije kultura mladih«
»Post-subkultumim« m o ž e m o označiti široko p o d r u č j e
istraživanja koje se na različite n a č i n e referira na p o j a m
subkulture i koje započinje u drugoj polovici osamdesetih,
d j e l o m i č n o p o t a k n u t o i glavnim akterima »subkulturne« p a ­
r a d i g m e , p o p u t b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a k o j i nisu više čvr­
sto inzistirali n a s v i m s v o j i m p o j m o v i m a i a n a l i z a m a k o j e
su obilježile s e d a m d e s e t e g o d i n e , l a k o su kritike z a p o č e l e
unutar razdoblja d o m i n a c i j e k o n c e p t a »otpora kroz ritua­
le« (pri č e m u s e ističe S . C o h e n o v p r e d g o v o r n o v o m i z d a ­
nju n j e g o v e s t u d i j e o m o r a l n o j p a n i c i iz 1 9 8 0 . ) , u d e v e d e ­
s e t i m g o d i n a m a sve više a u t o r a , p r i s t u p a j u ć i f e n o m e n u
adolescentskih stilova života, m r e ž a m a o d n o s a i aktera
opisivanih p o j m o v i m a subkulture, kontrakulture, »alterna­
t i v n o g a « i s i . , o d b a c u j e m n o g o e l e m e n a t a k o n c e p t a bir-
m i n g h a m s k o g centra, uključujući i sam p o j a m subkulture.
Post-subkultumim ne nazivamo s a m o one pristupe koji se
u s p o s t a v l j a j u u kritici p r e t h o d n i h , ili s a m o o n e k o j i o d b a ­
c u j u p o j a m s u b k u l t u r e , n e g o sve o n e k o j i s e i d a l j e b a v e
sličnim fenomenima, napuštajući, nadopunjujući, mije­
n j a j u ć i ili r a d i k a l n o o d b a c u j u ć i t r a d i c i j u » s i m b o l i č k o g r a z ­
rješenja proturječnosti« i »dvostruke artikulacije« o t p o r a ,
roditeljskoj i d o m i n a n t n o j kulturi. »Post-subkulturno« for­
muliranje pristupa u d o b r o j mjeri znači » p o s t - b i r m i n g h a m -
s k o « , j e r m n o g i a u t o r i n e m o g u izbjeći r e f e r i r a n j e n a p o ­
jam subkulture, ali po pristupu (kao i po predmetu) znače
radikalno udaljavanje od teorijskog okvira unutar kojega
su nastale studije o teddy boysima, m o d s i m a , r o c k e r i m a ,
skinheadsima i ostalima. Za dio autora potreba novog
pristupa je samorazumljiva zbog p r o m j e n e s a m e scene,
132
URBANA PLEMENA
tipa a k t e r a , g d j e se d o p u š t a valjanost ranijih teorija i istra­
živanja s o b z i r o m na društvenu i s u b k u l t u r n u scenu šezde­
setih i s e d a m d e s e t i h , a l i se d r u š t v o i a k t e r i ž i v o t n i h s t i l o v a
devedesetih smatraju bitno različitim i zato uvjetom novih
p o j m o v a i perspektive. N o v a perspektiva ne odnosi se sa­
mo na prihvaćanje postmoderne, nego i na one orijenta­
c i j e , k o j e u n u t a r p o d r u č j a u k o j e m još v r i j e d e s u b k u l t u r n a
d e f i n i r a n j a , žele usmjeriti pozornost, primjerice na s a m u
s t r u k t u r u g l a z b e ili f e n o m e n r o c k a k a o » s i m b o l i č k e p r a k ­
se«, » s t r u k t u r e u č e n j a « i d u b l j e g z a s n i v a n j a z n a č e n j a i k u l ­
turnih praksi u g l a z b o m p o s r e d o v a n i m životnim stilovima.
To je d i j e l o m n a s t a v l j a n j e i š i r e n j e t r a d i c i j e k o j u je u b i r -
m i n g h a m s k o m centru za kulturne studije naglasio Paul
W i l l i s ; Tia D e N o r a ( 1 9 9 5 . ) p o d s j e ć a d a j e W i l l i s o v r a d
p o k a z a o k a k o g l a z b a nije b i l a s a m o r e p r e z e n t a t i v n a z a
k u l t u r u » b i k e r a « , n e g o k o n s t i t u t i v n a . N a p u š t a n j e m slike o
»pasivnim slušateljima« otvara se prostor istraživanjima n a ­
čina »kulturnih rezonancija«, nastavljanja posla o k o razu­
m i j e v a n j a »zvučnih u č i n a k a « o k o j i m a je, t a k o đ e r u n u t a r
»birminghamske tradicije«, pisao Simon Frith (1983.).
»Pretvaranje g l a z b e n e stvarnosti u društvenu«, k a o pitanje
do kojeg d o l a z i m o pristupom glazbi u dimenziji stvaranja
v r e m e n a , tijela i osnovice d j e l o v a n j a , D e N o r a s m a t r a p r o ­
b l e m o m koji zahtijeva užu, »etnografski m o t i v i r a n u pozor­
n o s t g l a z b i « i n j e n o j ulozi u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u l j u d i .
Jedan od oblika pozornosti glazbi (iako ne toliko etnograf­
ski) d o v e o j e a m e r i č k o g » n a s t a v l j a č a « b i r m i n g h a m s k e t r a ­
dicije, G r o s s b e r g a , do širenja p o d r u č j a u k o j e m rock dje­
luje, k a o i napuštanja dijela okvira koji je bio o d r e đ e n
prevladavajućim, britanskim subkulturnim definiranjem i
propitivanjem tog djelovanja. (Grossberg, 1984.)
K e i t h N e g u s , t a k o đ e r u t e m e l j u j u ć i s v o j e teze u r a d o ­
vima predstavnika b i r m i n g h a m s k e škole, u (sub)kulturnoj
praksi i n j e n i m tržišnim p o s r e d o v a n j i m a nalazi e l e m e n t e
133
 Benjamin Perasović
» p r o d u k t i v n e p o t r o š n j e « i s u p r o t s t a v l j a se » b i n a r n o j o p o z i c i j i
k r e a t i v n o s t i i k o m e r c i j a l i z a c i j e « , m a n i h e j i z m u koji p r e v l a d a ­
va u ideji » k o o p t a c i j e « , ne želeći prijeći u e k s t r e m s l a v l j e n j a
p o t r o š n j e i p o t p u n o g p r e o k r e t a n j a p r i č e , što p r i p i s u j e Fis-
keovu radu. (Negus, 1 9 9 5 . ) D o b a r sažetak i svojevrsno
»završavanje« rasprave o v e r b a l n o m i n e v e r b a l n o m , a u r a l -
n o m i v i z u a l n o m , g d j e se, u m j e s t o u o b i č a j e n e j e d n e d i h o -
t o m i j e k r i ž a n j e m n a v e d e n e d v i j e , raspravlja o g l a z b i , g o v o r u ,
s l i k a m a i p i s a n j u , predstavlja Fornasov r a d , iz k o j e g a je
jasno da polariteti (verbalno-neverbalno, vizualno-auralno,
diskurzivnost-prezentacionalnost, simboličko-semiotičko, zna-
č e n j e - m a t e r i j a l n o s t , r i j e č i - z v u k o v i , t e k s t u a l n o s t - i z v e d b a ) nisu
tako razdvojivi k a k o to m n o g i m a izgleda, i d a l e k o su od
a p s o l u t n o s t i ili u n i v e r z a l n o s t i . Z a k l j u č i t i , n a k o n r a s p r a v e i
d i j a l o g a sa svim važnijim t e o r i j a m a i pristupima u o v o m
p o d r u č j u , da razlike teksta i g l a z b e nisu ni a p s o l u t n e ni
irelevantne, n e g o p r o c e s u a l n e , znači uputiti istraživanje na
l j u d s k u i n t e r a k c i j u i k o m u n i k a c i j u . U svjetlu F o r n a s o v o g
d o p r i n o s a o v o m r a d u , m o ž e s e reći i » n a e t n o g r a f s k u p o ­
zornost« p r e m a o n i m akterima k o j i m a je njegov zaključak
o » g l a z b i k o j a je t e k s t u a l n a i tekstu k o j i je m u z i k a l a n « d i o
s v a k o d n e v n o g života i (sub)kulturne prakse.
Fornas, Lindberg i Sernhede (1995.) svojim d j e l o m o
rocku, m l a d i m a i modernitetu d o b r o ilustriraju jedan od
puteva koji je, d j e l o m i č n o unutar b i r m i n g h a m s k e tradicije
g o v o r a o subkulturi i »upotrebi« glazbe u stvaranju životnog
stila, n a g l a š a v a n j e m i p r o d u b l j i v a n j e m p r o b l e m a g l a z b e i
životnih p o s r e d o v a n j a , v o d i o m n o g e a u t o r e u napuštanje
dijela b i r m i n g h a m s k i h k o n c e p a t a , ili u n j i h o v o k o m p l e ­
mentarno obogaćivanje drugim konceptima i teorijama.
To je svojevrstan u v o d , simboliziran n o v i m o r i j e n t a c i j a m a ,
u »post-subkulturne« studije devedesetih. Fornas i suradnici
p o k u š a v a j u o t k r i t i »misterij« r o c k a , s p a j a j u ć i vlastite s p o ­
znaje i istraživanja psihoanalize, sociologije i filozofije
134
URBANA PLEMENA
»kasnog moderniteta« s etnografskim pristupom, studijom o
tri r o c k b a n d a u n u t a r n j i h o v o g k o n k r e t n o g s o c i o e k o n o m s k o g
i k u l t u r n o g p r o s t o r a . Tri g r u p e m o t i v a z a r o c k d j e l o v a n j a
adolescenata su: kolektivna a u t o n o m i j a , alternativni ideali
i narcističko uživanje. Sistemska racionalizacija i koloniza­
c i j a svijeta ž i v o t a p r o i z v o d i t e n z i j e u s f e r a m a p o p u t š k o l e i
stvara p o t r e b u z a a u t o n o m n i m p r o s t o r i m a v r š n j a č k i h g r u p a .
Kolektivna a u t o n o m i j a ima veliku upotrebnu vrijednost za
adolescente k a s n o g m o d e r n i t e t a koji se sreću sa sistem­
skim pritiscima, o n a im o m o g u ć u j e drukčije procese uče­
nja k o j i m a s a m i u p r a v l j a j u , k o j i s u d o b r o v o l j n i , s p o n t a n i i
neinstitucionalizirani. Alternativni i d e a l i , s o b z i r o m na svi­
r a n j e r o c k a , g o v o r e o s v o j e v r s n o m »izlazu« iz s i t u a c i j e ( š k o l ­
ske, strukturne) za a d o l e s c e n t e , čak o svojevrsnoj s o c i j a l ­
noj mobilnosti, k a o i investiranju u kulturni kapital. Rock
a k t e r i , p o m i š l j e n j u a u t o r a , m o g u testirati n o r m e k a s n e
m o d e r n e na prilično demokratski i fleksibilan način. N a r c i ­
s t i č k o u ž i v a n j e ( z a d o v o l j e n j e , u ž i t a k ili » j o u i s s a n c e « ) izvire
i z s l j e d e ć a tri p o d r u č j a : S t v a r a n j e g l a z b e o m o g u ć u j e r a ­
d o s t k r e a t i v n o s t i . N a d a l j e , g l a s n o ć a , r i t a m (beat) i z v u k
g l a z b e t v o r e p a r a m e t r e koji o m o g u ć u j u , i s l u š a t e l j i m a i g l a ­
z b e n i c i m a , p r i v r e m e n o r a s p a d a n j e g r a n i c a e g a i »regresiju«
u p r e d v e r b a l n i , »narcisistički« o b l i k i s k u s t v a , o s j e ć a j ž i v o t a i
u k l j u č e n o s t u c j e l o v i t o s t v l a s t i t o g t i j e l a , što i m a i t e r a p e u t -
sku s v r h u . K o n a č n o , i n d i v i d u a l n i »ja« (se/f) iskusio je s n a ž n o
uvećanje u timskom radu (grupa) i o d g o v o r u publike, lako
su uočili p r i s u t n o s t rizika z a t v a r a n j a i n d i v i d u e u o k v i r e
g r u p e , u »ekstatički z a t v o r « u k o j e m se i d e n t i t e t e g a ni i n ­
telektualni kapacitet ne m o ž e razviti, Fornas i suradnici
s m a t r a l i su i n z i s t i r a n j e na t o m riziku p r e t j e r a n i m u svjetlu
podrške koje eksperimentiranje novim jezicima rocka, uz
iskustvo »samoproširenja«, pruža a d o l e s c e n t i m a u razvoju
s n a ž n o g o s o b n o g identiteta. »Rock je v a ž a n za o d r a s t a n j e
u kasnoj m o d e r n i , za inspiriranje o t p o r a zahtjevima sustava,
135
 Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA

i d r ž a v e t a k o i tržišta, i za o b o g a ć i v a n j e k v a l i t e t e k a s n o - umjesto o n j e g o v o j smrti g o v o r i o f e n o m e n u u p r a v o tipič­

m o d e r n o g ž i v o t a . « ( F o r n a s i sur. 1 9 9 5 . , str. 2 5 4 . ) N o , d o k
orijentacije na dublja i paradigmatski raznovrsnija p r o u č a ­
v a n j a g l a z b e ( k a o i n a d r u g a , sve p r i s u t n i j a p o s r e d o v a n j a
s u b k u l t u r n o g stila i z v a n p o d r u č j a g l a z b e ) m n o g i m n a s t a v ­
l j a č i m a b i r m i n g h a m s k e t r a d i c i j e (iz p r v e f a z e s t v a r a n j a ,
d o k m o ž e m o d o i s t a g o v o r i t i o »školi«) n a m e ć e p r o š i r e n j e i
djelomičnu promjenu teorijskog okvira, nastanak novog
(sub)kulturnog aktera, »rave kulture mladih«, uzrokuje i
n o v i v a l kritike d o t a d a š n j e g p r i s t u p a , o d l u č n i j e o d b a c i v a ­
nje k o n c e p t a subkulture, i obilježava »post-subkulturnu«
usmjerenost većine studija koje se bave f e n o m e n o m a d o ­
l e s c e n t s k i h k u l t u r a , s v j e t o v a , t i p o v a a f i l i j a c i j a i ž i v o t n i h sti­
lova u d r u g o j polovici devedesetih g o d i n a . Na teorijskoj
razini taj je n a j n o v i j i val istraživanja o b i l j e ž e n d v j e m a bit­
nim d i m e n z i j a m a : prvo, prisutan je veći utjecaj »klasičnih«
p o s t m o d e r n i h a u t o r a (uveli s u g a , a l i s a m o d o o d r e đ e n e
g r a n i c e , već H a l i i H e b d i g e u s v o j o j » d r u g o j fazi«) p o p u t
B a u d r i l l a r d a i L y o t a r d a , i d r u g o , p r i s u t n o je o ž i v l j a v a n j e
t r a d i c i j e i n t e r a k c i o n i z m a i č i k a š k e š k o l e , k o j a se, o d s t a t u s a
sporednog i na dio metoda ograničenog područja, uspo­
stavlja kao cjelovitiji pristup suvremenim fenomenima
»klupskih« i sličnih kultura m l a d i h .
Steve R e d h e a d ( 1 9 9 0 . ) p r e p o z n a o j e u r e a k c i j a m a
senzacionalističkih medija na pojavu aa'd-house glazbe
specifičan način razmišljanja koji zapravo slijedi sociološku
subkulturnu p a r a d i g m u sedamdesetih. Tako su tabloidi,
akteri m o r a l n e panike, prikazivali aa'd-house f e n o m e n k a o
još j e d n u s u b k u l t u r u u l a n c u k o j i t r a j e o d p e d e s e t i h , č e m u
se Redhead suprotstavlja, ukazujući na kontradikcije takve
periodizacije s o b z i r o m na »imploziju« z n a č e n j a i p o s t m o -
d e r n u p e r s p e k t i v u k o j a o m o g u ć u j e g o v o r o »smrti r o c k -
- k u l t u r e « , » n e p l o d n o m i š č e k i v a n j u ili k o n s t r u i r a n j u n o v o g
punka», k a o i r e g e n e r a c i j u p o p / r o c k svijeta n a n a č i n k o j i
n o m z a p o s t m o d e r n i život, l a k o i R e d h e a d o v p r i s t u p s a d r ž i
kontradikcije, njegova je n a m j e r a jasna - napustiti p o j m o ­
ve i kategorije koji o n e m o g u ć a v a j u s p o z n a j u d i n a m i k e ,
tržišnog p o s r e d o v a n j a , stvaranja hiperrealnosti i procesa
recikliranja i r e k o m b i n i r a n j a raznovrsnosti r o c k / p o p svije­
t a , ali se ne prepustiti p o s t m o d e r n i m d e f i n i c i j a m a k o j i m a
nedostaje spoznaja »socijalnoga« danas, jer R e d h e a d o v
pristup, uz prihvaćanje m n o g i h postmodernih koncepata
koji se potvrđuju na primjeru r o c k a , ne m o ž e prihvatiti
»nestajanje socijalnoga« i baudrillardovsko pretvaranje su­
bjekta u »puki ekran«, l a k o d o k u m e n t i r a p r o m j e n e u kul­
turnoj industriji, verificirajući hipotezu o hiperrealnosti,
R e d h e a d p o k a z u j e k a k o » s o c i j a l n o « nije n e s t a l o , i p r e d l a ž e
svoje p o j m o v e i periodizaciju p o p u t »post-subkulturni p o p « ,
»novi pop« i »postpolitički p o p « . Važnijim od o d a b r a n i h
p o j m o v a treba smatrati originalni doprinos Redheada fe­
n o m e n o l o g i j i aktera i kulturnih praksi, koji uz m n o š t v o »do-
kumentaristike« o m o g u ć u j e s v a k o m čitatelju i istraživaču
vlastito p o j m o v n o definiranje n e u p i t n o g materijala što ga
je R e d h e a d naslovio » t u l u m o m kraja stoljeća«. (Redhead,
1990.)
Pojava rave kulture, profiliranje desetaka zasebnih
pravaca na čijim se o s n o v a m a akcelerira nastajanje raz­
novrsnih klupskih »kultura ukusa«, masovnost tog f e n o m e ­
na i prepletanje dijela (manjeg) rave kulture s n o v i m v a l o m
ekoloških, komunitarističkih i n o m a d s k i h životnih stilova,
nametnula je nova propitivanja dotadašnjih koncepata. U
i s t r a ž i v a n j u k l u p s k e k u l t u r e i r a v e a S a r a h T h o r n t o n s e nije
oslonila na birminghamsku tradiciju koliko na Beckerovu,
G o f f m a n o v u i još s t a r i j u č i k a š k u t r a d i c i j u p o j m o v n o g r a š -
č l a n j e n j a »hip« i » s q u a r e « s v i j e t a u d e f i n i c i j a m a s i t u a c i j a
promatranih aktera. Također, Bourdieuove postavke o kul­
t u r n o m kapitalu T h o r n t o n je iskoristila za o s n o v n u tezu

136 137
 Benjamin Perasović
k o j a izvire i z s a m o g i s t r a ž i v a n j a ( a u t o ) d e f i n i r a n j a k l u p s k i h
kultura, o prisutnom procesu stjecanja i gubljenja »subkul­
t u r n o g k a p i t a l a « k o j i s e d i j e l o m p o k l a p a (ili z a s n i v a ) s v a ­
r i j a c i j a m a t r a d i c i o n a l n o g »hip« i »square« r a z l i k o v a n j a i s a -
mopozicioniranja aktera. Socijalna logika subkulturnog
k a p i t a l a o b j e l o d a n j u j e s e n a j j a s n i j e u o n o m e što » n e voli«
ili »ne c i j e n i « , u o n o m e što » n a g l a š e n o nije«, a ta s p o z n a j a
ilustrira i s t a l n o s a m o d e f i n i r a n j e a k t e r a s p r a m » m a i n s t r e a -
m a « - t o m e je T h o r n t o n priložila p o d r o b a n prikaz prisvaja­
n j a s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a n a sceni k l u p s k i h t e c h n o , h o u s e , i
srodnih kultura, unutar klasičnog, višegodišnjeg, kvalitativ­
n o g istraživanja u k o j e m je autorica »sudjelovala i p r o m a ­
t r a l a « , u o č a v a j u ć i različit o d n o s p r e m a p o j m u » m a i n s t r e a -
m a « . Taj s e o d n o s p o k a z u j e k a o p r o b l e m a t i č a n u p r a v o raz­
d v a j a n j e m »subjektivizma« i »objektivizma« u znanstvenom
p r i s t u p u , što u o v o m s l u č a j u z n a č i r a z d v a j a n j e m p o g l e d a
aktera na (konstruirani) »mainstream« i p o g l e d a istraživača
koji t a k a v » m a i n s t r e a m « n i g d j e n e p r i m j e ć u j e u s p r k o s istra­
živačkom trudu u t o m pravcu. Tako iz n a o k o jedinstvenog
» s u d j e l o v a n j a i p r o m a t r a n j a « z a a u t o r i c u p r o i z l a z i j e d a n tip
zaključaka utemeljen u sudjelovanju i prepoznavanju akte­
r o v e d e f i n i c i j e s i t u a c i j e , a d r u g i tip z a k l j u č a k a (koji r a d i k a l ­
no proturječi akterovoj definiciji, primjerice »mainstreama«)
proizlazi i z p r o m a t r a n j a , k o j e n a s t o j i biti o b j e k t i v n o .
Studija o klupskim k u l t u r a m a d o b a r je p r i m j e r »post-
-subkulturnog« razdoblja istraživanja, u k o j e m su napušteni
o k v i r i a n a l i z e » o t p o r a k r o z r i t u a l e « , i a k o v e ć i n a a u t o r a nije
negirala o t p o r kao takav (nazivajući ga p o n e k a d »bije­
g o m « ) niti j e m o g l a n e g i r a t i r i t u a l e . N o , sve o n o što j e u
d o t a d a š n j e m o k v i r u n a g l a š a v a l o v e r t i k a l n u s o c i o l o š k u sli­
ku d r u š t v a u p r i s t u p u s u b k u l t u r a m a , m i j e n j a se s o b z i r o m
na spoznaje o d a n a š n j i m f e n o m e n i m a i n a č i n i m a o b l i k o ­
v a n j a » k u l t u r a u k u s a « k o j e nisu j e d n o z n a č n o d e t e r m i n i r a n e
klasnom strukturom.
138
URBANA PLEMENA
Rave k u l t u r a p r i v u k l a j e niz i s t r a ž i v a č a k o j i s u , s o b ­
z i r o m na p o d r u č j e , bili p r i s i l j e n i d o v e s t i u v e z u a k t e r e i t e ­
o r i j e , referirati s e n a d o t a d a š n j u b r i t a n s k u t r a d i c i j u i s t r a ž i ­
vanja u kojoj je b i r m i n g h a m s k a škola d o m i n i r a l a . T a k o
M e r c h a n t i M a c D o n a l d ( 1 9 9 4 . ) o d r e đ u j u pet dimenzija u
k o j i m a se vide razlike s p r a m prijašnjih socioloških pristupa
i interpretacija subkulturnih aktera:
1 . Rave j e p o s t a o m a s o v n i k u l t u r n i f e n o m e n m e đ u
m l a d i m a , z a razliku o d m o d s a , r o c k e r a , p u n k e r a , s k i n h e a d -
sa i d r u g i h s u b k u l t u r a .
2. Rave nije u c i j e l o s t i niti u b i t n o m f e n o m e n r a d n i č k e
k l a s e . O t u d a nije m o g u ć e k o n c e p t u a l i z i r a t i g a k a o s i m b o ­
lički o d g o v o r m l a d i h r a d n i č k e k l a s e n a m a t e r i j a l n e n e j e ­
d n a k o s t i , k a o što s u t o b i r m i n g h a m s k e s u b k u l t u r n e s t u d i j e
činile za prijašnje g r u p e .
3. U odnosu na prethodnu točku, ne m o ž e m o protu­
mačiti rave k a o o t p o r kroz rituale, otpor dominantnim
kulturnim o b l i c i m a u društvu. T a m o gdje se stvorio otpor,
on je bio usmjeren protiv pokušaja zabrane i kontrole ra-
v e a , t r a ž e ć i » p r a v o n a p a r t y « . Rave k u l t u r a j e b i t n o h e d o ­
nistička, o n a je zaokupljena z a b a v o m i d o b r i m raspolože­
n j e m , a ne m i j e n j a n j e m statusa q u o .
4. S u p r o t n o situaciji koja je p r e v l a d a v a l a u s u b k u l ­
t u r a m a koje su opisali b i r m i n g h a m s k i autori, u rave kulturi
ž e n e nisu m a r g i n a l n e , t u n e d o m i n i r a j u m a s k u l i n i s t i č k i sti­
lovi p o n a š a n j a i s c e n a je e t n i č k i m i j e š a n a .
5 . Rave k u l t u r a n e u k l j u č u j e l a k o p r e p o z n a t l j i v e s t i l o ­
v e o d i j e v a n j a k a o što s u t o bili o n i k o j i s e o d n o s e n a t e d d y
b o y s e , p u n k e r e , r o c k e r e , m o d s e i s k i n h e a d s e . Rave k u l t u r a
nije k a o » g a n g - k u l t u r a « , o n a j e d i f u z n i j a , n e o r g a n i z i r a n i j a i
nevidljivija.
Z b o g navedenih obilježja, autori (kao Redhead i m n o g i
d r u g i ) s m a t r a j u d a s e rave n e m o ž e interpretirati k a o još j e d ­
na s u b k u l t u r a u n i z u , a n e m o g u ć n o s t p r i m j e n e p r i j a š n j i h
13Q
 Benjamin Perasović

k o n c e p a t a j e d n a j e o d i l u s t r a c i j a » p o s t - s u b k u l t u r n o g « raz­
d o b l j a u s o c i o l o g i j i k o j a s e još u v i j e k b a v i s l i č n i m f e n o m e ­ II. dio
n i m a , bez o b z i r a n a razlike u p o j m o v i m a . » G e o g r a f i j e k u l ­
tura m l a d i h « j e d a n je od p o k u š a j a i m e n o v a n j a p o d r u č j a u
k o j e m se vidi p r o m j e n a perspektive, pri č e m u nestajanje
s a m o g p o j m a s u b k u l t u r e više g o v o r i o t e o r i j s k i m p r e f e r e n ­
SUBKULTURE U HRVATSKOJ
c i j a m a koje ciljaju na socijalno-strukturalnu sliku u p o z a ­
dini p o j m a , a m a n j e o prisutnosti (sub)kulturnih praksi,
medijskih posredovanja, različitih oblika identifikacije,
s t v a r a n j a i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h i d e n t i t e t a u svijetu a d o l e ­
scentskih životnih stilova potkraj stoljeća.
U t o m svijetu m o g u ć e je o t k r i t i i » s u b k u l t u r n o s t « , pa i
d r u g e f e n o m e n e i procese n e k a d nazivane » o t p o r o m kroz
r i t u a l e « , k a o i n e u p i t n e p o m a k e , p o s e b n o k a d j e riječ o
Uvod
ženskim akterima i s m a n j e n o m utjecaju maskulinizma na
nekim s c e n a m a . Sociologija nije »post-subkulturnim« raz­
d o b l j e m i z g u b i l a p r e d m e t (subjekte) i s t r a ž i v a n j a , a d o b a r
d i o » p r o m j e n e perspektive« o m o g u ć i t ć e b o l j e r a z u m i j e v a n j e N a s t a n a k subkulturnih stilova i identiteta u Hrvatskoj i
f e n o m e n a k o j i još uvijek m o ž e biti i s k a z a n i s t a r i m p o j ­ nastanak socioloških teorija i istraživanja, koje se tim f e ­
m o v i m a , pri č e m u s e » p r e s u d n e razlike« t e o r i j s k o - m e t o d o - n o m e n o m bave, ne d o g a đ a j u se u sličnom vremenskom
l o š k o g o k v i r a izražavaju u istraživanju, d a k l e u životu a k t e r a razdoblju - trebalo je proći petnaestak g o d i n a postojanja
o k o j i m a je riječ. raznovrsnih, većih i m a n j i h »scena«, da bi se pojavili prvi
s o c i o l o š k i z a h v a t i u s u b k u l t u r n u s t v a r n o s t tih s c e n a , n j e n i h
individualnih i g r u p n i h aktera. To ne znači da je našu so­
ciologiju m i m o i š l o širenje »duha šezdesetih« u različita
p o d r u č j a ž i v o t a , ili d a niz l i s t o v a i p u b l i k a c i j a ( o d o m l a d i n ­
skih, p o d z e m n i h , često niskotiražnih, do etabliranih tjedni­
k a ili č a k p o d l i s t a k a t e l e v i z i j s k i h p r o g r a m a ) nije p o p r a t i o
z b i v a n j a n a sceni š i r o k o s h v a ć e n e » r o c k k u l t u r e « . S u p r o t n o
t o m e , zbivanja s kraja šezdesetih i m a l a su odjek, p r a ć e n
autentičnim d j e l o v a n j e m različitih a k t e r a , i u našoj sredini,
k a k o u p o d r u č j u d r u š t v e n i h s u k o b a , u k o j e m se za s v o j u
u l o g u izborio studentski pokret, t a k o i u p o d r u č j u »kulture
mladih« i nastajuće diskografske i srodne d o m a ć e indu-

I40
 Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA

strije. To znači da već p o č e t k o m sedamdesetih i m a m o

d e n t s k i m p o k r e t o m ili s a s v j e t s k i m k r e t a n j i m a n a m o d n i m i
specifičnu »scenu« na k o j o j se miješaju studentska g i b a n j a ,
širim p o z o r n i c a m a adolescentskih stilova života. Sociološki
r a z n e p u b l i k a c i j e u k o j i m a p o s t o j i p o t p u n a r e c e p c i j a svjet­
tekstovi s e d a m d e s e t i h i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h najčešće su
skih k u l t u r n o - p o l i t i č k i h i n i c i j a t i v a , n a s t a j a n j e d o m a ć i h a k ­
u t o m kontekstu s p o m i n j a l i studentski pokret i novu ljevicu,
tera u š i r o k o m s p e k t r u o d a k a d e m s k i h , u m j e t n i č k i h , p o l i ­
posvećujući subkulturi, kontrakulturi i kulturi m l a d i h m a n j e
tičkih, do o n i h koji p r i h v a ć a j u (i stvaraju) n o v e stilove na
p o z o r n o s t i , p o s e b n o a k o stoje izvan k o n t e k s t a d r u š t v e n i h
široj s c e n i » k u l t u r e m l a d i h « , uz k o j u će sve više u s e d a m ­
p o k r e t a i društvene p r o m j e n e . U t o m je smislu kraj s e d a m ­
d e s e t i m g o d i n a m a rasti i tržište p l o č a , n o s a č a z v u k a u o p ć e .
d e s e t i h s v o j e v r s t a n izazov i m o g u ć a p r e k r e t n i c a u p r i s t u p u .
U s o c i o l o g i j i , Ivan Kuvačić ( 1 9 7 9 . ) , uz analize studentskih
Tada nastaju, i na javnu scenu dijelom konfliktno stupaju,
pokreta, pozornost poklanja i g r u p a c i j a m a koje se o d j e ­
s u b k u l t u r n i a k t e r i k o j e nije l a k o smjestiti u d o t a d a š n j e k a ­
ćom i n a č i n o m života razlikuju od d o m i n a n t n e kulture,
t e g o r i j e o d r e đ e n e o d n o s o m p r e m a p o k r e t u , p r o m j e n i ili
k o r i s t e ć i p o n e k a d (u r a s p r a v i o s t u d e n t s k o m p o k r e t u u
k a r a k t e r u d r u š t v a . Još ih je teže b i l o smjesliti u k o n t e k s t
SAD-u) primjere i pristup tipične za subkulturnu p r o b l e m a ­
postojećih (službenih i neslužbenih) političkih č i m b e n i k a .
tiku i r a s p r a v u k o j a se i na s a m o j s u b k u l t u r n o j sceni v j e č n o
N u s l a j e s c e n a (čiji s u p o č e c i p r i s u t n i v e ć p o t k r a j š e z d e s e ­
vodi o » o n i m a koji pristupaju n e k o m p o k r e t u iz p o m o ­
tih) k o j a j e n a g l a š e n o a d o l e s c e n t s k a , n e p o l i t i č n a , v e z a n a
1 0

d a r s t v a « i k o j e je » l a k o p r e p o z n a t i z b o g p o z e r s t v a i ž e l j e za
uz g l a z b u , » s l o b o d n o vrijeme« i različite životne stilove. To
p u b l i c i t e t o m « t e o n i h »čija j e o d j e ć a i p o n a š a n j e s a m o v a n j ­
je j e d a n od g l a v n i h r a z l o g a zašto ovaj rad p o č i n j e s k r a ­
ski izraz d u b l j e g m o r a l n o g i i n t e l e k t u a l n o g p r i j e l o m a « . ( K u ­
j e m s e d a m d e s e t i h , n e želeći stvoriti d o j a m k a k o t e k t a d a
v a č i ć , 1 9 7 9 . , str. 1 2 3 . ) T a k o đ e r , D r a k u l i ć ( 1 9 7 3 . , 1 9 8 0 . )
p o č i n j e s u b k u l t u r n i život u H r v a t s k o j , ali ž e l e ć i n a g l a s i t i
raspravlja o p o j m o v i m a kontrakulture i subkulture, o p o ­
odvojenost, svojevrsnu izoliranost (posebno manifestnu i
č e c i m a mistifikacije upotrebe d r o g a . U filozofskim i soci­
eksplicitnu) p r o b l e m a » š m i n k e r a i h a š o m a n a « o d d o t a d a š n j i h
ološkim č a s o p i s i m a pojavljuju se tekstovi koji, bez obzira
društvenih p o k r e t a i neizbježnih p o l i t i č k i h i n t e r p r e t a c i j a t a k v i h
na interpretaciju, d o n o s e strukturu p o b u n e i »velikog o d ­
pokreta u okviru publicistike i društvenih znanosti. M i t o je­
bijanja« s kraja šezdesetih, opisujući f e n o m e n svjetskog
d i n s t v e n o s t i » s o c i j a l i s t i č k e o m l a d i n e « nije b i o n a r u š e n p r v i
o m l a d i n s k o g p r o t e s t a . P r e v e d e n i s u k l j u č n i a u t o r i (Roszak,
p u t u t a d a š n j o j J u g o s l a v i j i , niti j e k o n f l i k t i m a o o b i l j e ž j a
k a s n i j e i H e b d i g e , Frith, Brake) i ne m o ž e se reći da o s n o v n i
okvir poznavanja i proučavanja problema i p o j m o v a sub­
10
N a o v o m mjestu treba s e podsjetiti specifičnog značenja p o j m a p o l i -
kulture nije prisutan. N o , naša sociologija s e d a m d e s e t i h tičnosti u uvjetima jednopartijskog sustava, zato što m n o g i oblici izra­
g o d i n a , o s i m sitnih i z n i m a k a , n i j e s t v a r a l a s t u d i j e o d o m a ­ žavanja, od o d j e ć e , glazbe i držanja do eksplicitno izražene n e p o l i -
ćoj sceni (sub)kulture m l a d i h , a o n a j d i o te scene koji se tičnosti, m o g u postati politični za predstavnike službene kulture d r u ­
štva, a to se i d o g o d i l o m n o g i m akterima rock kulture, kad je stvarna
o b l i k o v a o m i m o studentskih pokreta i političkih inicijativa nepolitičnost z a p r a v o postala politična za o n e koji su m o g l i podnijeti
o s t a o j e v e ć i n o m n e p r o b l e m a t i z i r a n . K u l t u r a m l a d i h i sve i dopustiti s a m o j e d a n , propisani o b l i k političnosti za m l a d e g r a d i t e ­
lje s a m o u p r a v n o g socijalizma. N o , treba s p o m e n u t i i kasniju širu t o ­
v e ć a u l o g a r o c k g l a z b e u p o s r e d o v a n j i m a stila i i d e n t i t e t a
leranciju »prosječne« i nepolitične rock kulture, koja se zamjenjivala
u d o m a ć i m r a d o v i m a bili s u o b i č n o p o v e z i v a n i s a s t u - netolerantnošću i c e n z u r o m svaki put kad bi tekst neke pjesme p r e ­
šao granicu d o p u š t e n o g a .

14? 143
 Benjamin Perasović
težih s u k o b a i d e m o n s t r a c i j a k a k v e j e d r u š t v o v e ć p o z n a ­
v a l o , ali je specifičnost s u k o b a i z m e đ u » h a š o m a n a « i insti­
t u c i j a d r u š t v a , n a o k o b a n a l n i m p o v o d o m p r v i p u t u širu
javnost prenijela slike p o d j e l a i životnih stilova a d o l e s c e ­
n a t a , koji su u z m i c a l i k l a s i č n i m p o l i t i č k i m d e f i n i c i j a m a o lije­
v o m i d e s n o m , n a o d r e đ e n n a č i n p l a š i l i d o m i n a n t n u kul­
turu i z g l e d o m (s č i m e je u vezi i d j e l o m i č n o m i j e š a n j e s p o l n i h
u l o g a u t r a d i c i o n a l n o j slici r o d i t e l j s k e k u l t u r e ) , p r o b l e m o m
d r o g e i »pasivnosću« koja se protezala od slike pasivnosti
z a z a d a t k e s o c i j a l i s t i č k o g d r u š t v a d o slike p a s i v n o s t i p r e m a
životu k a o t a k v o m .
D r u g i r a z l o g , z b o g k o j e g j e kraj s e d a m d e s e t i h uzet k a o
početak o v o g rada prepoznaje se u nastajanju masovnije
r o c k k u l t u r e ( k o j o j p o č e c i sežu m n o g o r a n i j e ) , s d o m a ć i m
akterima koji p u n e velike d v o r a n e , sa specijaliziranim rock
č a s o p i s i m a i svojevrsnom institucionalizacijom »rock kriti­
ke« u m e d i j i m a , s t r ž i š t e m p l o č a i p r o f i l i r a n j e m g l a z b e n i h
t a k o i s u b k u l t u r n i h stilova. P o j a m »rock kulture« je širok.
P o g l e d a m o li pažljivije, uočit ć e m o da o b u h v a ć a p o d r u č j e
u k o j e m se s r e ć u i r a z n o v r s n e s u b k u l t u r e i a k t e r i » a l t e r n a ­
tivne scene« i o n a j d i o m l a d i h koji ne p r i p a d a izražajnijim
subkulturnim stilovima i kojega obično u o p ć e n o nazivaju
d i j e l o m » k u l t u r e m l a d i h « . »Rock k u l t u r a « d a n a s o b u h v a ć a i
više r o d i t e l j s k i h g e n e r a c i j a , d o b n i h s k u p i n a , o b i l j e ž a v a j u ć i
etabliranu kulturu b a r e m koliko i subkulturu, dovodeći na
vlast p r e d s j e d n i k e S A D - a i V e l i k e B r i t a n i j e .
T r e ć i r a z l o g j e v e z a n u z m e t o d o l o g i j u , što o v d j e o z ­
n a č a v a p o k u š a j revitalizacije sudjelovanja i p r o m a t r a n j a ,
o s o b n o g iskustva iz s u b k u l t u r n o g svijeta, z b o g č e g a n a v e ­
deni vremenski period o m o g u ć u j e autoru da lakše, na os­
n o v i o s o b n i h p o z n a n s t a v a i v e ć e ili m a n j e u k l j u č e n o s t i u
život s u b k u l t u m e s c e n e o k o j o j j e r i j e č , s a k u p i p o d a t k e
potrebne za rekonstrukciju osnovnih obilježja subkulturnih
stilova i identiteta.
144
URBANA PLEMENA
U našoj sociologiji, u posljednjih dvadesetak g o d i n a ,
n e m a ni pet važnijih knjiga koje bi bile zasnovane na so­
c i o l o š k o m istraživanju kvalitativnog podrijetla, p o p u t o n i h
koje n a z i v a m o i »socijalnim m o n o g r a f i j a m a « iz d o b a či­
kaške škole i koje bi, uz d r u g e m e t o d e i izvore p o d a t a k a ,
koristile različite r a z i n e s u d j e l o v a n j a i n e p o s r e d n o g p r o ­
m a t r a n j a f e n o m e n a , u p o z n a v a j u ć i u p o t p u n o s t i (ili, š t o j e
više m o g u ć e ) a k t e r o v u d e f i n i c i j u s i t u a c i j e , k a o i c j e l o k u p a n
s v a k o d n e v n i život. T a k v a s i t u a c i j a j e d o n e k l e r a z u m l j i v a
a k o uvažimo poznati kontekst nastajanja znanosti i trajni
kompleks m n o g i h društvenih znanosti koje bi u egzaktno-
sti, e m p i r i j s k o j p r o v j e r l j i v o s t i i o s t a l i m p o ž e l j n i m a t r i b u t i m a
z n a n s t v e n o g p r i s t u p a , ž e l j e l e što više sličiti p r i r o d n i m z n a ­
nostima. D o m i n a c i j a , s jedne strane m a k r o teorija, a s
d r u g e strane empirijskih istraživanja, u k o j i m a je a n k e t a
apsolutno vladajuća m e t o d a , također obilježava najveći
dio razvojnog puta d o m a ć e sociologije. To je pridonijelo
razumijevanju socijalne strukture i o d n o s a većih društvenih
g r u p a , i z r a d i k v a l i t e t n i h s t u d i j a o s t a v o v i m a ili u r b a n i s t i č -
k o - p r o s t o r n i m c j e l i n a m a , p e r s p e k t i v a m a r a z v o j a i t d . , ali
j e o s t a v i l o p o strani svijet ž i v o t a m a l i h g r u p a , s u b k u l t u r u ,
k o n t r a k u l t u r u , a l t e r n a t i v n u s c e n u . Po s t r a n i su o s t a l i i b r o j ­
ni ž i v o t n i , s u b k u l t u r n i stilovi k o j i su p o v e z a n i s j a s n i m i d e n ­
tifikacijskim p r o c e s o m u k o j e m p o j a m , primjerice, heavy
metala (punka, housea, svejedno) igra presudnu u l o g u i
u p u ć u j e n a niz t j e l e s n i h , n e v e r b a l n i h , k a o i j e z i č n i h , o d j e v ­
nih i d r u g i h o b r a z a c a , na s t r u k t u r e o s j e ć a j a i ž e l j a , na s l i k e ,
vrijednosti, i k o n a č n o p o n a š a n j a u s v a k o d n e v n o m životu
individualne i često g r u p n e identifikacije adolescenata.
Ž i v o t n i stil, u č i j e m k o n c e p t u a l i z i r a n j u u v a ž a v a m o s a m o g
aktera i n j e g o v u definiciju situacije, uz d o s a d a š n j e s p o ­
znaje o subkulturi mladih i načinima posredovanja i o b l i ­
k o v a n j a stila i i n d i v i d u a l n o g / g r u p n o g i d e n t i t e t a , n e m o ž e
biti d o v o l j n o n a z n a č e n niti o b j a š n j e n p o z i v a n j e m n a n e k u
145
 Benjamin Perasović
o p ć u odrednicu poput »dokoličcirenje, potrošnja i p o m o ­
d a r s t v o « ili, u vezi s t i m , » h i p o m a n i č n o s t « , k a k o su to u č i n i l i
Fulgosi i Radin ( 1 9 8 2 . ) u s v o m istraživanju »stilovaJLivota
z a g r e b a č k i h srednjoškolaca«. To je istraživanje o b a v l j e n o
iz d r u k č i j e perspektive, k o j a ne vidi p o s t o j a n j e ž i v o t n o g
( s u b k u l l u m o g ) stila h a š o m a n a , š m i n k e r a ili š t e m e r a u p r a v o
u r a z d o b l j u u k o j e m je s c e n a a d o l e s c e n t s k i h stilova p o s t a l a
p o z n a t a široj j a v n o s t i z b o g p r o t j e r i v a n j a h a š o m a n a i z »Big
Bena«. N o , o s i m »tvrdog« p r i s t u p a , k a k a v d e m o n s t r i r a »multi-
varijantna psihografska analiza ponašanja«, gdje je pra­
ćenje p o p i rock glazbe uzeto kao jedan od 23 faktora,
i n d i k a t o r a životnih stilova, ali se dalje o t o m s k u p u vari­
j a b l i n e r a s p r a v l j a , p o s e b n o z a t o što » p o k r i v a p r i l i č n o u s k o
područje ponašanja«, n e m a ni drugih pokušaja u tadaš­
njoj s o c i o l o g i j i i s r o d n i m z n a n o s t i m a , koji bi zahvatili u
s t v a r n o s t » o m l a d i n s k i h p l e m e n a « u H r v a t s k o j . (Ili, u stvar­
nost o n i h »stilova života z a g r e b a č k i h s r e d n j o š k o l a c a « koje
zagrebački srednjoškolci smatraju svojim stilovima.)
Iz K u v a č i ć e v a r a z m a t r a n j a o d n o s a z n a n o s t i i d r u š t v a
(Kuvačić, 1 9 7 7 . ) j a s n o j e k a k o u m j e t n o s t m o ž e biti instruk­
tivna za sociološke studije, a posezanje za l i t e r a t u r o m koju
s e t e š k o m o ž e svrstati u » z n a n s t v e n i p r i s t u p « p o s e b n o j e
razumljivo u slučaju nedovoljno poznate problematike,
kada sociolog može naći relevantne podatke u raznovr­
snim o b l i c i m a ekspresije; »pisma« poljskih m i g r a n a t a već
su u š l a u s o c i o l o š k u »klasiku« ( T h o m a s , Z n a n i e c k i ) . F a n z i n i ,
kao tipičan primjer mikro-medija, m o g u sociologu subkul­
ture biti v e o m a v a ž n i , a k o ne i ključni u istraživanju ( p o s t ) p u n -
kerskog senzibiliteta devedesetih.
J e d n a v e ć i n o m n e p r i m i j e ć e n a k n j i ž i c a »San/c nije ka­
tedra« M i r j a n e H e g e d (1 9 8 2 . ) p r i m j e r je t e k s t a u k o j e m j e ,
uz p u n u introspektivnu, o s o b n u , impresionističku sliku, la­
ko m o g u ć e odčitati m j e s t a z a n i m l j i v a s v a k o m e t k o želi
n e š t o z n a t i ili istraživati o k u l t u r o l o š k o m o k v i r u p o l i t i č k o g i
146
URBANA PLEMENA
socijalnog organiziranja m l a d i h unutar službene kulture i
tada jedine službene organizacije m l a d i h ljudi ( S S O ) " .
A u t o r i c a je d i p l o m i r a l a s o c i o l o g i j u i j e d n o ljeto p r o v e l a
r a d e ć i z a š a n k o m u p o z n a t o j » p o l i t i č k o j školi« o m l a d i n s k e
organizacije u Fazani. U o b l i k u p i s a m a prijateljici iznijela
je svoja z a p a ž a n j a i naznačila m n o g e e l e m e n t e i k a r a k t e ­
ristike p o n a š a n j a g r u p a i p o j e d i n a c a , n j i h o v o g o p h o đ e n j a
i o n i h a s p e k a t a jezika i s v a k o d n e v n o g ž i v o t a k o j i su j o j bili
p r e d o č i m a , v e ć i n o m s d r u g e strane š a n k a , i u školi o p ć e ­
nito. Karijere i socijalna m o b i l n o s t kroz S S O zanimljiv su
f e n o m e n s o b z i r o m na vrijednosti i socijalni status, k a o i
d r u g e aspekte n a p r e d o v a n j a u organizaciji koja je često,
zbog p i r a m i d a l n e logike i transmisijske uloge u o d n o s u na
t a d a š n j u v l a d a j u ć u p a r t i j u , m o r a l a biti k o n z e r v a t i v n i j a o d
o n i h k o j i stoje više u h i j e r a r h i j i . U p r a v o ć e o d n o s i g r u p a i
inicijativa na tragu »novih društvenih pokreta« s t o m o r g a ­
n i z a c i j o m zaoštriti p i t a n j a s v r h e i p o k a z a t i l e g i t i m a c i j s k e
p r o b l e m e k o j i s e više ( u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h ) n i s u
m o g l i s a k r i v a t i niti r j e š a v a t i , o s i m p r o m j e n o m o d n o s a , k a o
što s e d o g o d i l o u S l o v e n i j i . ( O t o m e ć e biti više r i j e č i u
poglavlju o odnosu subkulture i novih društvenih pokreta.)
O d socioloških r a d o v a koji s u n a m značajni z a p r o u ­
č a v a n j e s u b k u l t u r e (a t a k v i h r a d o v a u H r v a t s k o j i d r u g i m
r e p u b l i k a m a t a d a š n j e d r ž a v e n e m a b a š m n o g o ) t r e b a iz­
dvojiti t e o r i j u G r e g o r a T o m c a ( T o m e , 1 9 8 8 . , 1 9 8 9 . ) , istra­
živanje neformalnih grupa mladih u B e o g r a d u (Joksimović
i sur. 1 9 8 8 . ) te p o č e t a k i s t r a ž i v a n j a u H r v a t s k o j ( B u z o v i
sur. 1 9 8 9 . , Lalić, L e b u r i ć , B u l a t , 1 9 9 1 . )
G r e g o r T o m e (1988.) analizira raznovrsne o m l a d i n ­
ske p o k r e t e k o r i s t e ć i tri k l j u č n a p o j m a : s u b k u l t u r a , s u b p o -
litika i k o n t r a k u l t u r a . S u b k u l t u r e r a z v i j a j u s p e c i f i č n e o b r a ­
sce s t v a r a l a š t v a i ž i v o t n i h s t i l o v a , p r o v o d e ć i v e ć i n u v r e m e n a
Savez socijalističke o m l a d i n e
147
 Benjamin Perasović
u svojim neformalnim i vršnjačkim g r u p a m a , u svojevrsnim
» e n k l a v a m a d r u š t v e n e s t v a r n o s t i , k o j e s e s u p r o t s t a v l j a j u ili
su jednostavno paralelne dominantnim kulturnim orijenta­
c i j a m a odraslih«. Subpolitički pokreti ne d o v o d e u pitanje
temeljne vrijednosti d o m i n a n t n e kulture, n e g o sredstva za
p o s t i z a n j e c i l j e v a , o n a j r a s k o r a k p r o k l a m i r a n o g a i stvar­
n o g a u društvu koji je, u T o m c o v o j teoriji, rezerviran za
studentski p o k r e t k a o t i p i č a n p r i m j e r s u b p o l i t i k e . K o n t r a ­
kulture p o k u š a v a j u ujediniti subkulturu i subpolitiku, o n e
kombiniraju politički radikalizam sa subkulturnim životnim
stilovima, smjerajući p r e m a n e k o m tipu kulturne revolucije.
U d o b a prije D r u g o g a svjetskog rata, u Sloveniji, T o m e pre­
p o z n a j e » P r e p o r o d « k a o p r i m j e r s u b p o l i t i č k o g p o k r e t a , jazz
pokret k a o primjer subkulture i SKOJ kao kontrakulturni
akter. N a k o n r a t a , jazz, i r o c k ' n ' r o l l koji se p r i k l j u č u j e , o s t a j u
p r i m j e r i s u b k u l t u r e , d o k p o k r e t m l a d i h o k o č a s o p i s a Per­
spektive i k a z a l i š n e g r u p e O d e r 5 7 p r e d s t a v l j a a u t o n o m n u
k o n t r a k u l f u r u , a studentski p o k r e t s u b p o l i t i k u . U o s a m d e s e ­
tim g o d i n a m a , t i p i č a n p r i m j e r s u b k u l t u r e jest p u n k p o k r e t ,
subpolitiku T o m e nalazi u n o v i m društvenim p o k r e t i m a , a
kontrakulturnim smatra primjer djelovanja Laibacha i NSK.
B e o g r a d s k o i s t r a ž i v a n j e ( J o k s i m o v i ć i sur. 1 9 8 8 . ) u z i ­
m a n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h z a s v o j p r e d m e t , što u k a z u j e
na sličnosti i razlike s p r a m p o j m a subkulture, g d j e su neke
n e f o r m a l n e g r u p e lako uključive u subkulturnu stvarnost
(primjerice, punkeri) d o k je neke d r u g e grupe koje su bile
p r e d m e t istraživanja teško nazivati s u b k u l t u r n i m a . D o b r o
je u o č e n o da subkulturi m o g u pripadati i pojedinci, oni
koji n e m a j u svoju n e f o r m a l n u g r u p u ali se na različite n a ­
č i n e (stilski) i d e n t i f i c i r a j u s a š i r i m p l e m e n o m . U i s t r a ž i v a n j e
su uvrštene sljedeće n e f o r m a l n e g r u p e : punkeri, šminkeri,
nogometni navijači, transcendentalni meditanti, pripadnici
Savez komunističke o m l a d i n e Jugoslavije
148
URBANA PLEMENA
m a l i h vjerskih z a j e d n i c a , o z o n c i (slušatelji p o s e b n e r a d i o
e m i s i j e ) , te z a l j u b l j e n i c i u k o m p j u t o r e . Z a n i m l j i v o je da i
šminkeri i punkeri, po mišljenju a u t o r a istraživanja, p r i p a ­
daju g r u p a m a koje su okupljene o k o glazbenih interesa i
p r e f e r e n c i j a , i a k o s e u n u t a r s a m e s t u d i j e n a v o d i niz k o n ­
kretnih primjera koji n a g l a š a v a j u šminkersku fokusiranost
n a m o d u , p o j a v n o s t i svojevrsnu n e d e t e r m i n i r a n o s t g l a z b o m .
Ipak, istraživanje pokazuje vezanost šminkera uz g l a z b u ,
n a v o d e ć i n e k e g r u p e i g l a z b e n e stilove koje u Hrvatskoj
poznajemo iz drukčijeg, alternativnijeg, zapravo rock sub­
k u l t u r n o g k o n t e k s t a . D o z a b u n e m o ž e d o ć i a k o s e n e uz­
me u o b z i r v r i j e m e i s t r a ž i v a n j a , jer n a s t a j a n j e p u n k i new
wove stila p r i s u t n o je k r a j e m s e d a m d e s e t i h , uz p o s t o j a n j e
š m i n k e r a i z t o g p e r i o d a k a o z a s e b n o g stila, a b e o g r a d s k o
istraživanje r a đ e n o je g o t o v o deset g o d i n a kasnije. Z b o g
t o g a s e č i t a l a c n e s m i j e č u d i t i što s e u o p i s u š m i n k e r s k o g
stila s p o m i n j u i b e n d o v i p o z n a t i i z d i m e n z i j e p o s r e d o v a n j a
drukčijih, ne-šminkerskih subkulturnih identiteta, lako svo­
j e v r s n a v e z a n o s t »nevv vvave« g l a z b e ( z a p r a v o a p r o p r i j a c i j a
n o v o v a l n i h sadržaja od brojnih aktera, stjecatelja (sub)kul-
t u r n o g kapitala) uz specifične šminkerske k r u g o v e , nije bila
n e p o z n a t a u Z a g r e b u , o s t a j u ć i n a r a z i n i p u n k e r s k e (ili h a -
š o m a n s k e ) kritike d i j e l a » n o v o v a l n i h « a k t e r a , u p r a v o p o ­
s t o j a n j e » p r a v i h š m i n k e r a « k r a j e m s e d a m d e s e t i h (ili, po
percepciji s u d i o n i k a : »klasičnih«), čini o v e kritike u p u ć e n e
n o v o v a l c i m a više » s v a đ o m u f a m i l i j i « n e g o k o n a č n i m s m j e ­
š t a n j e m n e k o g a k t e r a i z v a n šire r o c k k u l t u r e . D e s e t g o d i n a
odmaka od prvih punkera, od specifičnog razdoblja
r o c k - k u l t u r e , k o j a je visoki s t u p a n j f r a g m e n t a c i j e d o ž i v j e l a i
prije pojave p u n k a , o m o g u ć u j e razumijevanje šminkerskog
p r i s v a j a n j a »alternativnih« b e n d o v a , k a o i s p o z n a j u sve razli-
čitijih n a č i n a p o s r e d o v a n j a š m i n k e r s k o g , ali i o s t a l i h s t i l o v a .
U z život p r i p a d n i k a n e f o r m a l n i h g r u p a , u i s t o m istra­
živanju značajan prostor posvećen je obiteljskom životu
 Benjamin Perasović
m l a d i h (od materijalno-egzistenci|alnih uvjeta života i o d ­
nosa roditelja i djece, do političke socijalizacije m l a d i h u
obitelji) k a o i analizi stajališta m l a d i h p r e m a d r u g i m o b l i ­
c i m a n e f o r m a l n i h o k u p l j a n j a i djelovanja (peticije, grafiti,
štrajkovi, novi društveni pokreti). Krajem osamdesetih, u
B e o g r a d u su izašla i 4 b r o j a č a s o p i s a Potkulture, u k o j e m
su objavljivani prijevodi ključnih tekstova o subkulturi, k a o
i d o m a ć i autorski radovi o punku, k o m u n a m a , simbolima
kontrakulture, represivnim o b r a s c i m a spolnih u l o g a i d r u g i m
bitnim t e m a m a subkulture, društvenih pokreta i životnih
stilova.
U Hrvatskoj, neki r a d o v i i istraživanja grafita (Krito-
vac, 1 9 8 9 . , Kale, 1 9 8 9 . , Perasović, 1 9 8 9 . , Lalić, Leburić,
Bulat, 1 9 9 1 . ) i istraživanja n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a (Buzov i
sur., 1 9 8 9 . , Lalić, 1993.) predstavljaju prve sociološke
s t u d i j e o d o m a ć i m s u b k u l t u r a m a ili a s p e k t i m a s u b k u l t u r ­
n o g života, i tako, m a k a r donekle stidljivo , tvore početnu 13
o s n o v u za kasniji pristup u r b a n i m p l e m e n i m a u Hrvatskoj.
U većini tekstova postoji sličnost o k o u p o t r e b e p o j m o v a ;
negdje se upotrebljava p o j a m dominantne kulture, negdje
d o m i n a n t n o g kulturnog sklopa, a razlikovanje subkulture,
kontrakulture i neformalnih grupa uglavnom prati već
poznato definiranje koje su ponudili Roszak, Hebdige,
B r a k e i d r u g i b i t n i a u t o r i s o v o g p o d r u č j a . N a k o n tih r a ­
d o v a , n o g o m e t n i h u l i g a n i z a m p o č e o se p r o m a t r a t i i iz
druge perspektive, ne s a m o sociologije sporta n e g o i so­
ciologije subkulture, a grafiti k a o specifičan »subkulturni
izlog« označili s u j e d n o o d prvih d o m a ć i h s o c i o l o š k i h g o ­
s t o v a n j a n a t e r e n u s u b k u l t u r e m l a d i h . U t o j k n j i z i (Lalić,
Riječ je prije svega o izoliranim p r i m j e r i m a , koji ne proizlaze iz neke
škole, šireg istraživačkog tima ili b a r e m n e k o g većeg projekta koji bi
o b u h v a ć a o p r o b l e m subkultura u cjelini, uključio niz s u r a d n i k a i za­
p o č e o istraživanje na p o d r u č j u Hrvatske, a o d r e đ e n a »stidijivost« se
o g l e d a i u n e p r o b l e m a t i z i r a n j u p a r a d i g m e iz čijeg okrilja p r e u z i m a j u
osnovne pojmove.
150
URBANA PLEMENA
Leburić, Bulat, 1 9 9 1 . ) progovorili su svojim jezikom, i s a m i
subkulturni akteri, autori grafita, upozoravajući nas na
v r i j e d n o s t »djira« i » e k i p e « , o d n o s n o s u b k u l t u r n o g stila i
osjećaja p r i p a d a n j a , i to kroz individualni g o v o r koji o b j a ­
šnjava sam čin ispisivanja grafita.
0 pristupu problemu ovoga rada
Subkulture m l a d i h predstavljaju f e n o m e n k o j e m je, s
o b z i r o m na d i n a m i č n o s t i u r o n j e n o s t u s v a k o d n e v n i život
k a o p o l j e i z r a ž a v a n j a stila i i d e n t i t e t a , n u ž n o p r i s t u p i t i k v a ­
litativno i uvažavati »akterovu definiciju situacije«. N o , s
o b z i r o m na brojnost stilova i d u g o vremensko razdoblje
k o j e s e u o v o m r a d u o b r a d u j e , b i l o j e n e m o g u ć e sve z a s ­
novati na sudjelovanju i p r o m a t r a n j u . Nažalost, socio­
loško istraživanje koje bi o b u h v a t i l o sve subkulturne stilove
1 cijelu Hrvatsku nikad nije zaživjelo, osim parcijalnih i
m a n j i h i s t r a ž i v a n j a o n o g o m e t n o m h u l i g a n i z m u ili g r a f i t i ­
m a , u Z a g r e b u i S p l i t u . S t o g a je o v d j e r i j e č o p o k u š a j u
rekonstrukcije b a r e m većine »općih« subkulturnih stilova
koji su se pojavljivali u posljednjih d v a d e s e t a k g o d i n a na
više ili m a n j e v i d l j i v i m s c e n a m a n a š i h u r b a n i h s r e d i š t a .
Informacije i spoznaje o s u b k u l t u m o m životu jednim d i j e l o m
stižu i z tih n e k o l i k o m a n j i h , » k l a s i č n i h « s o c i o l o š k i h istraži­
vanja, a nekoliko puta nagoviještena mogućnost financira­
n j a , bez o b z i r a što n i j e o s t v a r e n a , o k u p i l a j e o s a m d e s e t i h
g o d i n a g r u p u zainteresiranih istraživača koji su p o k u š a l i ,
p r e l i m i n a r n o , »snimiti s c e n u « . I z t o g p e r i o d a , b e z o b z i r a
što je riječ o p r i p r e m i t e r e n a za i s t r a ž i v a n j e k o j e n i k a d nije
u s l i j e d i l o , o s t a o je niz s p o z n a j a i n e o b j a v l j e n i h ( n a j č e š ć e
niti a d e k v a t n o z a b i l j e ž e n i h ) h i p o t e z a , k o j e d o v o d e u p i t a n j e
dobar dio dosadašnjeg sociološkog govora o subkulturi.
N a i m e , sve b o l j e p o z n a v a n j e s u b k u l t u r n e s c e n e n a m e t a l o
je zaključak o d v a p r o c e s a ; j e d a n je potvrđivao utjecajne
151
 Benjamin Perasović
teorije, a drugi ih o d b a c i v a o . Jednim dijelom to se d o g o ­
dilo zbog našeg tadašnjeg nepoznavanja cjelokupnog rada
L. G r o s s b e r g a koji je upitnima učinio profilirane subkultur-
ne identitete p o z n a t e iz britanske s o c i o l o g i j e , i taj m o d e l
prikazao u n a j m a n j u ruku nedostatnim za analizu subkul­
ture, z a p r a v o rock-kulture i afektivnih saveza u a m e r i č k i m
uvjetima. S d r u g e strane, nepoznavanje tog argumenta
nije nas spriječilo u z a k l j u č i v a n j u na o s n o v i p o d a t a k a i
i n f o r m a c i j a o d o m a ć e m s u b k u l t u r n o m ž i v o t u , jer n a š e p r e l i ­
m i n a r n o s n i m a n j e s c e n e (čije s m o d i j e l o v e d o b r o p o z n a ­
v a l i i p r i j e n a j a v l j e n o g i s t r a ž i v a n j a ) nije z a p o č e l o g o t o v i m
k o n c e p t i m a i p r i p r e m l j e n i m k a t e g o r i j a m a u k o j e se naš
p r o m a t r a n i akter m o r a n e k a k o uklopiti, poštovali s m o te­
meljne propozicije dobrih kvalitativnih istraživanja koja
d o p u š t a j u da ih zbilja usmjeri, o p o v r g n e , nauči n e č e m u .
( N a r a v n o , i klasično empirijsko istraživanje k o j e m je k v a n -
tifikacija presudna i o b a v e z n a implicira m o g u ć n o s t na­
p u š t a n j a h i p o t e z e , i t o j a s n i m m j e r i l o m , n o o n o što s e
m j e r i ovisi i z r a v n o o t e o r i j s k o j k o n c e p t u a l i z a c i j i , o o p e r a ­
c i o n a l i z a c i j i k l j u č n i h p o j m o v a , a ti p o j m o v i su f i k s n i i t e k
sljedeće istraživanje m o ž e započeti p r o m j e n o m p o j m o v a ,
o d n o s n o p r o m j e n o m sadržaja za operacionalizaciju.) U p o d s t i l o v a ( p o p u t » O i p u n k « , »psycho-billy« ili » o d n j i h s a m o
istraživanju subkulture, u sudjelovanju u svakodnevnom
životu subkulturnih aktera, od samog početka možemo
napraviti grešku vlastitog »predznanja« i neke kategorije (u
našem slučaju »zajedničke nazivnike« p o p u t punkeri, m e ­
t a l c i , d a r k e r i , n a v i j a č i itd.) s m a t r a t i n e u p i t n i m a , p o d v o d e ć i
s l a g a n j a i o d s t u p a n j a zbilje p o d taj neupitni k a t e g o r i j a l n i
a p a r a t za koji n a m se, štoviše, čini da proizlazi iz života
s a m i h aktera k o j i m a se b a v i m o . Ipak, bez o b z i r a na našu
spremnost da ne očekujemo poklapanje obrazaca poznatih
iz sociologije subkulture, uočen je jedan poznati proces.
To je proces subkulturalizacije, koji se o d v i j a po p o z n a t i m
stazama glazbenih žanrova, omladinskih pokreta i životnih
152
URBANA PLEMENA
s t i l o v a , ali č e s t o d o n e p o z n a t i h ili b r z o p r o m j e n l j i v i h d e t a l j a ,
n a g l a š a v a j u ć i d i n a m i k u s u b k u l t u r n o g svijeta i , još u v i j e k ,
m o g u ć n o s t g o v o r a o p u n k e r i m a ili m e t a l c i m a ( z a j e d n i č k i m
n a z i v n i c i m a ) o b a v e z n o s m j e š t a j u ć i ih u k o n k r e t a n p r o s t o r i
vrijeme, u etnografsku, k o n k r e t n u cjelinu života u r b a n o g
p l e m e n a . Takav imperativ o m o g u ć u j e da se uvidi različi­
tost n e k o g d r u g o g u r b a n o g p l e m e n a k o j e svoj i d e n t i t e t
posreduje istim zajedničkim nazivnicima, ali, u kombinaciji
sa z n a č a j n o drukčijim naglascima u s v a k o d n e v n o m životu,
zabranjuje s o c i o l o g u sljepilo poistovjećivanja. U k l u b o v i ­
m a , kafićima, parkovima, na parkiralištima, stadionima i
b r o j n i m d r u g i m javnim (i tajnim) okupljalištima, susretali
s m o m l a d e l j u d i k o j i s u svoj i d e n t i t e t p o s r e d o v a l i g l a z b o m
i širim s k l o p o v i m a g l a z b e , držanja, slenga, izgleda i v r e d ­
n o t a , s p o j e n i h u p r e p o z n a t l j i v i ž i v o t n i stil. J e d a n d i o n j i h , u
d e s k r i p c i j i u t j e c a j a ili h i s t o r i j e u t j e c a j a k o j a s e m o ž e o d č i -
tati n a p o j e d i n i m o d j e v n i m p r e d m e t i m a i n j i h o v o j r e k o n t e k -
stualizaciji, upotrebljavao je o p ć e p o j m o v e , detaljno razra­
đ e n e , koji su se p o k l a p a l i sa u o b i č a j e n i m o d r e đ e n j i m a , ali
nikad ne ostajući na nivou, primjerice s a m o »punka«, »go-
t h i c a « i s i . , n e g o s p e c i f i c i r a j u ć i b e n d o v e , p l o č e ili n a z i v e
p r v e d v i j e p l o č e , o s t a l o j e s r a n j e « itd.) p r e c i z n o o m e đ u j u ć i
p o l j e vlastite s t r u k t u r e o s j e ć a j a ; k o m b i n i r a j u ć i bendove,
p o j e d i n e p l o č e iz različitih faza n e k o g g l a z b e n o g p r a v c a ,
odjeću i d r u g o , tako da se t o č n o zna zbog č e g a je nešto
tu i k a k o se m o ž e i » n e s p o j i v o « u ž i v o t u s p o j i t i . B i l o da se
radi o p u n k e r i m a koji su imali i m a g e prvih p u n k e r a (dakle
b a r e m d e s e t g o d i n a k a s n i j e ) ili o h a r d - c o r e o v c i m a , ili n o ­
s i t e l j i m a r o c k a b i l l y stila ( g d j e j e n e t k o , r e c i m o , g o r l j i v o
b r a n i o s a m o p s y c h o - b i l l y , » o g r a đ u j u ć i se« o d o s t a l i h ) , ili
n e k o j o d m n o g o b r o j n i h k o m b i n a c i j a s više ili m a n j e v i d l j i ­
vim vanjskim znacima pripadnosti, svima je bilo zajednič­
k o p o z n a v a n j e o p ć i h o d r e d n i c a ( p u n k , m e t a l , d a r k itd.) i
153
 Benjamin Perasović
p r a ć e n j e f r a g m e n t a c i j e tih o d r e d n i c a , v e z i v a n j e v l a s t i t o g
o p r e d j e l j e n j a u ž i v o t u za »sitne n i j a n s e « . Te »sitne n i j a n s e «
o č i g l e d n o s u d o v o l j n o k r u p n e d a u z r o k u j u p r o m j e n e u iz­
g l e d u , p o n a š a n j u , prijateljstvu, i o m o g u ć e specifičnu a u -
t o - r e f l e k s i j u , p e r c e p c i j u v l a s t i t o g stila i s t i l o v a d r u g i h , v i š e
ili m a n j e u d a l j e n i h g r u p a . O v a j p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e
n i j e , n a r a v n o , t e k a o k a o u V . B r i t a n i j i ili A m e r i c i , a l i j e z a ­
d r ž a o m n o g e s l i č n o s t i ; n e k e o d izjava o v l a s t i t o m o p r e d j e ­
l j e n j u , r e c i m o z a s p e e d ili d e a t h m e t a l , z a h a r d c o r e , z a
g a r a ž n i r o c k , z a n o i s e , z a d a r k - i n d u s t r i a l , z a specifični c r o s s ­
o v e r x i y p r a v c a , ili b r o j n e d r u g e v a r i j a n t e , s a d r ž a v a l e s u
pojmove identične o n i m a koje upotrebljava rock-kritika
d o m a ć i h i stranih časopisa, etabliranih, kao i p o t p u n o p o d ­
z e m n i h . Ne s a m o to, n e g o su neki od aktera o d g o v a r a l i u
potpunosti o b r a s c i m a poznatim iz britanske ( b i r m i n g h a m ­
ske) s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e . C a k i k a d su bili u p o t p u n o s t i
p r o ž e t i » z a g r e b a č k i m « , »splitskim« (ili, l o k a l n i j e , d u g a v l j a n -
s k i m ili k m a n s k i m ) k o n t e k s t o m , a k t e r i s u b k u l t u r n i h s t i l o v a
d r u g e p o l o v i c e o s a m d e s e t i h u H r v a t s k o j m o g l i s u služiti
k a o p r i m j e r u u d ž b e n i k u s o c i o l o g i j e , ilustriran f o t o g r a f i j o m
i d e a l - t i p s k i h m o d e l a p u n k e r a , m e t a l a c a (sa s v i m r a z l i k a m a
koje dijele podstilove), darkera, n o g o m e t n i h h u l i g a n a , ro-
c k a b i l l y c a r a i d r u g i h , u k l j u č u j u ć i i » c r o s s o v e r « m o d e l e sa
odčitljivim o s o b n i m i g r u p n i m historijatima svake interven­
cije u zvuk, o d j e ć u , s l e n g , i m a g e o p ć e n i t o . M e đ u t i m , na
d j e l u j e b i o i j e d a n d r u g i p r o c e s , ili m o ž d a d r u k č i j a p o s l j e ­
d i c a istog p r o c e s a subkulturalizacije i tribalizacije m l a d i h .
Ta d r u g a strana, k o j a je po definiciji o b i č n o m v a n j s k o m
promatraču nevidljiva, uočena je preliminarnim snima­
njem scene u drugoj polovici osamdesetih (kada je g r u p a ,
v e ć i n o m m l a đ i h i s t r a ž i v a č a , a k t i v n o o č e k i v a l a p o č e t a k is­
traživanja koje nije n i k a d z a p o č e l o ) ustrajnim b o r a v k o m
na okupljalištima m l a d i h , u z o n a m a subkulturne prakse, i
n a m j e s t i m a k o j a nisu n i k a k v a o k u p l j a l i š t a niti o d p r i j e
154
URBANA PLEMENA
prepoznatljiva subkulturna mjesta, ali p o n e k a d praksom
a k t e r a t o p r i v r e m e n o p o s t a j u . » D r u g a s t r a n a « slike o p r o f i ­
liranim subkulturama i »hodajućim osobnim kartama« o d ­
nosi s e n a velik b r o j m l a d i h k o j i n e d o k a z u j u s v o j u s u b k u l -
turnu pripadnost vanjskim, uočljivim obilježjima. O n i m o ­
g u d i j e l i t i z a j e d n i č k a m j e s t a s o n i m a k o j i i z g l e d a j u više ili
m a n j e p r e p o z n a t l j i v o , a m o g u i stajati s a m o s t a l n o u s t a l n o
mijenjajućim mapama subkulturnog gradskog života.
O d j e ć a m o ž e biti p o t p u n o o b i č n a , d a k l e z a o b i đ e n a k a o
s r e d s t v o i z r a z a , ili p a k » n a m j e r n o n e k o m p a t i b i l n a « a l i n e k i
drugi elementi, poput glazbe, slenga, sudjelovanja u ritua­
lima, m o g u naglašavati pripadnost n e k o m u r b a n o m ple­
m e n u u većoj mjeri n e g o što to » m o r a « biti slučaj s vizual­
no lako odčitljivim akterima. Također, vanjski izgled ne
m o r a ništa g o v o r i t i o d i n a m i c i , s t u p n j u u k l j u č e n o s t i p o j e ­
d i n a c a u djelatnosti scene o kojoj je riječ. O v d j e ne p o ­
stoji s a m o j e d a n m o d e l o d s t u p a n j a o d o b r a s c a b i r m i n ­
g h a m s k e s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , niti j e o d u s t a j a n j e o d o d ­
j e ć e ili f r i z u r e d o v o l j n o s a m o z a b i l j e ž i t i p a reći »to s u t a k o ­
đer subkulture m l a d i h , koje p o d pritiskom sredine (recimo
p o l i c i j s k e r a c i j e i z a u s t a v l j a n j a ) b i r a j u n e u t r a l n o s t ili s v o ­
j e v r s n u » k a m u f l a ž u « v a n j s k o g d i j e l a i m a g e a , a sve d r u g o
o s t a j e isto«, bez o b z i r a što j e i t o d i o s t v a r n o s t i , j e d n a o d
potvrđenih opcija subkulturnih aktera. Takvo je zaključiva­
nje n e d o v o l j n o z b o g m n o g i h d i m e n z i j a , širih r a z m j e r a » n e ­
poštivanja« socioloških o b r a z a c a u životu s u d i o n i k a sub­
kulturalizacije u Hrvatskoj. Upotreba skupnog imena i m ­
plicira o d r e đ e n i kolektivizam. Kolektivizam, pritisak g r u p e
n a p o j e d i n c a , s v o j e v r s n o n a s i l j e š k v a d r e ili e k i p e n a d i n d i ­
v i d u a l n i m o d s t u p a n j e m od zajedničkih obilježja u vlastitoj
n e f o r m a l n o j g r u p i , n j e g o v a n j e u n i f o r m n o s t i , sve j e t o z a b i ­
lježeno i poznato, predstavlja d i o znanja o subkulturi mla­
d i h (i starih). M e đ u t i m , i n d i v i d u a l i z a c i j a k o j a ne n e g i r a n e č i j e
p r i p a d a n j e sceni, na djelu je od početka u rock (sub)kul-
155
 Benjamin Perasović
turi i p r i s u t n a j e , u s p e c i f i č n o j i n t e r a k c i j i i n d i v i d u a l n i h i
g r u p n i h aktera (i njihovih identiteta), j e d n a k o k a o i procesi
naglašavanja uniformnosti izgleda i vrijednosti g r u p e . To
je ta » d r u g a strana«. I n d i v i d u a l n a pozicija koja koristi s u b -
k u l t u r n e p r e d m e t e , u t j e c a j e i t r a d i c i j e , s t a l n o i z l a z e ć i izvan
u o b i č a j e n i h interpretativnih okvira. Više p u t a se d o g o d i l o
da istraživači s u d j e l u j u u r i t u a l i m a i s v a k o d n e v n o m ž i v o t u
u r b a n i h s u b k u l t u r n i h g r u p a , d a p r o v e d u niz v e č e r i u p a r k u
ili d i s k o t e c i , u v i đ a j u ć i g o l e m o z n a č e n j e p u n k a , m e t a l a , g o -
t h i c a ili h u l i g a n i z m a z a o b j a š n j e n j e ž i v o t n i h s t i l o v a i s r e ­
dišnjih preokupacija, i da istovremeno ne m o g u upotrije­
biti niti j e d a n o d tih t e r m i n a z a d e s k r i p c i j u i n d i v i d u a l n i h ili
g r u p n i h i d e n t i t e t a a k t e r a o k o j i m a j e riječ. Izjave b r i t a n s k i h
subkulturnih m l a d i h , koje je u svom dokazivanju p o s t m o -
d e r n o g z n a č e n j a stila s a k u p i o M u g g l e t o n ( 2 0 0 0 ) i k o j e
pokazuju individualnost i nesvodivost aktera na s k u p n o
i m e p o p u t p u n k a , m e t a l a , d a r k a itd., m o g l e b i biti i z a g r e ­
b a č k e , r i j e č k e ili s p l i t s k e , j e r u p r a v o t a k v u š a r o l i k o s t i n d i v i ­
d u a l n i h identiteta izgrađenih na osnovi d o t a d a š n j e g n a ­
slijeđa s u b k u l t u r n i h p o k r e t a primijetili s m o još o s a m d e s e t i h
u Hrvatskoj. Lepeza aspekata individualizacije je široka,
o n a uključuje brojne primjere: od individualnog miješenja
s t i l o v a ili b a r e m n a g l a š a v a n j a o s o b n i h i z b o r a u n u t a r n e ­
k o g stila, p r e k o s l j e d b e n i č k e ili a u t o r s k o - s t v a r a l a č k e p o z i ­
c i j e u r o c k k u l t u r i m i m o d e f i ni rl j i v i h o b r a z a c a s u b k u l t u r n i h
k o l e k t i v n i h i d e n t i t e t a , sve d o o d a b i r a n j a e l e m e n a t a i z p r o ­
f i l i r a n i h , č e s t o j a k o r a z l i č i t i h ili č a k s u p r o t s t a v l j e n i h u r b a -
no-plemenskih pripadnosti radi stvaranja zasebnog i o s o b ­
n o g stila. Također, proces individualizacije subkulturnih
identiteta m o ž e m o pratiti u p o d r u č j u škvadri i e k i p a , g d j e
postoji p r i h v a ć a n j e različitih profiliranih o p r e d j e l j e n j a u n u ­
tar jedne škvadre, ekipe, g r u p e prijateljica i prijatelja, a to
s e sve o d v i j a u z o n i k o j a n i j e t i m p r o c e s i m a ništa i z g u b i l a
od svoje subkulturnosti. Jedan d i o aktera svjesno se t r u d i o
156
URBANA PLEMENA
izbjeći u n i f o r m n o s t i l a k u prepoznatljivost k o j a za p o j e d i n ­
ca predstavlja opterećujuću općenitost. Spoznaja procesa
individualizacije u svim n j e g o v i m a s p e k t i m a nalaže o d b a ­
civanje determinirajućih kolektivističkih obilježja u pristupu
subkulturi. U p r a v o zato se, tijekom konkretnog etnograf­
s k o g iskustva, n a m e t n u l a i d e j a o p o t r e b i o d b a c i v a n j a s k u p ­
n o g i m e n a kao takvog, b a r e m u sociološkoj analizi koja
zna o č e m u g o v o r i . U p o t r e b a bilo kojeg o d r e đ e n j a p o p u t
punk, metal, hard-core, rockabilly, dark/gothic, uključuju­
ći i k o m b i n a c i j e i c r o s s o v e r v a r i j a n t e , p o s t a l a je n e d o s t a t ­
na za stvarno r a z u m i j e v a n j e b r o j n i h aktera koji su bili d i ­
j e l o m iste s u b k u l t u r n e s c e n e k a o i o n i k o j i s u s e , u z v i š e ili
manje truda, mogli uspješno opisati ovim osnovnim skup­
n i m i m e n i m a ili i z v e d e n i c a m a i z n j i h o v i h f r a g m e n t i r a n i h
oblika.
Već krajem sedamdesetih bilo je jasno koliko je termin
» h a š o m a n i « n e p r e c i z a n jer p o k r i v a š i r o k o p o d r u č j e i d e n t i ­
fikacije s glazbenim i d r u g i m p o k r e t i m a , p o n e k a d o p i s u j u ­
ći prilično udaljene n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h , ali uključe­
ne u z a j e d n i č k i n a z i v n i k z b o g e t i k e t i r a n j a d r u š t v a ili još
uvijek zajedničkih (ma k o l i k o udaljenih) razlikovnih k a r a k ­
teristika s p r a m š m i n k e r a , š t e m e r a ili »šutljive v e ć i n e « . N a ­
k o n p o j a v e p u n k a b i l o j e z a i s t a o t e ž a n o koristiti z a j e d n i č k e
nazivnike, posebno u sklopu »novog vala« i nastajanja n o ­
vih g e n e r a c i j a rock p u b l i k e . Bilo bi previše j e d n o s t a v n o ,
z a p r a v o p o g r e š n o , z a k l j u č i t i d a p o s t o j e , s j e d n e s t r a n e »je­
z g r a « k o j a su u p o t p u n o s t i s u b k u l t u r n o p r o f i l i r a n a , a s
d r u g e strane neprofilirani sljedbenici i simpatizeri koji čine
a m o r f n u m a s u o p ć e » r o c k - k u l t u r e « ili naprosto »kulture
mladih«. Suprotan zaključak, koji bi sugerirao kreativnost
onih g r u p a i pojedinki koje izmiču definicijama i kolektiv­
n i m atributima, nasuprot sljedbeništva profiliranih i »udž-
beničkih« aktera, također bi b i o pogrešan. D r u g i m riječi­
m a , ni Hebdige ni Grossberg, primijenjeni odvojeno, ne
157
 Benjamin Perasović
m o g u biti p a r a d i g m a t s k i p r i m j e r i p r i s t u p a s u b k u l t u r i m l a ­
d i h u H r v a t s k o j , n e g o m o g u biti i n s p i r a t i v n i ( p a i s a m i m
etnografskim iskustvom potvrđeni) u pristupu koji uvažava
raznovrsnost i složenost procesa subkulturalizacije, do­
puštajući s a m i m akterima da ocrtaju granice individualnog
i g r u p n o g identiteta. Ipak, pitanje p o j m o v a koji su obilježili
s o c i o l o g i j u subkulture s e d a m d e s e t i h , i koji su istovremeno
d i o » o p ć e k u l t u r e « , n i j e t a k o l a k o riješiti, u p r a v o z b o g i m ­
plikacija kolektivnih karakteristika. Zašto u o p ć e govoriti o
p u n k e r i m a ili m e t a l c i m a , k a d i s t r a ž i v a č k i u v i d u s u b k u l t u r n i
ž i v o t g o v o r i o p o j e d i n k a m a i p o j e d i n c i m a k o j i nisu s v o d i v i
na te p o j m o v e ? Zašto pridonositi mistifikacijama i g e n e r a ­
lizirati o p o n a š a n j u , s t a v o v i m a , v r i j e d n o s t i m a g r u p a k o j e
i o n a k o trpe z b o g m o r a l n e panike i uobičajenih generali­
zacija devijantnosti subkulture? O v a k v a pitanja s p r a v o m
su postavljena n a k o n j e d n o g dijela sudjelovanja i p r o m a ­
tranja, i ona čine o d l u k u o daljnjoj upotrebi punk, metal,
dark i drugih termina donekle problematičnom. O d l u k a je
i p a k d o n e s e n a n e s a m o z a t o što p o s t o j e a k t e r i s u b k u l t u r e
k o j i s t v a r a j u j a s n e stilske g r a n i c e i p r i s v a j a j u u p r a v o t a , p r o ­
b l e m a t i č n a s k u p n a i m e n a , n e g o i z a t o što n e m a d r u g o g
načina da se prikaže razdoblje od preko dvadeset g o d i n a .
Nažalost, o b u h v a t n i h istraživanja nije bilo, pa su m n o g i
stilovi i r a z d o b l j a o s t a v l j e n i o s o b n o m i s t r a ž i v a n j u i o s k u d ­
noj literaturi.
W i l l i s ( 1 9 7 6 . ) , Ritzer ( 1 9 9 5 . ) , K u v a č i ć ( 1 9 7 3 . ) i Lalić
( 1 9 9 3 . ) p i s a l i su o p r o m a t r a n j u i s u d j e l o v a n j u , u o č a v a j u ć i
prednosti i nedostatke te m e t o d e . Prednosti su u p r a v o izra­
ž e n e u p o d r u č j u k a o što j e s u b k u l t u r a m l a d i h . D o k W i l l i s
p r o š i r u j e p o p i s k v a l i t a t i v n o g p r i s t u p a n a niz r a d n j i i o b l i k a
b o r a v k a na nekoj sceni, upozoravajući da se kvalitativnim
m e t o d a m a ne pristupa kao »drugom tipu kvantificiranja«,
o p ć e mjesto kvalitativne m e t o d o l o g i j e je sudjelovanje i b r o j n e k o m e n t a r e , pravi subkulturni »feed back« s o c i o l o ­
promatranje. To su osnovne dimenzije, koje nekad d o m i -
158
URBANA PLEMENA
n i r a j u j e d n a n a d d r u g o m , što s e v i d i v e ć i i z različitosti n a ­
ziva » p r o m a t r a n j e s a s u d j e l o v a n j e m « ili p a k » s u d j e l o v a n j e
s p r o m a t r a n j e m « . O d četiri o s n o v n a t i p a ( 1 . p o t p u n i s u d i o ­
nik 2 . s u d i o n i k - p r o m a t r a č 3 . p r o m a t r a č - s u d i o n i k i 4 . s a m o
promatrač) u p r v o m potpuni sudionik p r o m a t r a aktere bez
n j i h o v o g z n a n j a , d o k u d r u g o m i t r e ć e m istraživač u p o z n a j e
p r o m a t r a n e aktere sa svojom u l o g o m , a u četvrtom s a m o
promatra. M e đ u t i m , to u našem, konkretnom slučaju, ne
i d e b a š t a k o l a k o , jer o v a t i p o l o g i j a nije u k l j u č i l a v a r i j a c i j e
s potpunim sudjelovanjem i istovremenim otkrivanjem so­
ciološkog dijela o s o b n o g identiteta. S o b z i r o m na priku­
pljanje podataka i brojne načine dolaženja do spoznaja
b i t n i h z a o v a j r a d , u svjetlu s u d j e l o v a n j a (često p o t p u n o g ) ,
nije b i l o m o g u ć e p r o m a t r a t i b e z o t k r i v a n j a » s o c i o l o š k o g «
i d e n t i t e t a , ili o p ć e n i t o » j a v n o g « . Z b o g t o g a j e p r i j e s v e g a
o v d j e riječ o s u d j e l o v a n j u , k o j e , z b o g s p e c i f i č n e s c e n e u
Z a g r e b u i z b o g čestog m e d i j s k o g prezentiranja vlastitih
interpretacija subkulturnog života, o m o g u ć u j e a u t o r u »za­
b o r a v l j a n j e « p r o b l e m a p r e d s t a v l j a n j a , što r e z u l t i r a n i z o m
»miješanih« situacija, u k o j i m a d i o aktera zna za s o c i o l o ­
šku u l o g u , ali t o m e n e p r i d a j u n e k o z n a č e n j e ili b a r e m n e
v i d e n e k u o m e t a j u ć u f u n k c i j u , a d i o ( r e c i m o m l a đ i h ili n o v i ­
jih n a sceni) n e z n a , i n e sluti, d a n e t k o o d o n i h k o j i u ž i v a j u
status p r i z n a t o g s u b k u l t u r n o g a k t e r a u s v o m životu ima
v r e m e n a ili v o l j e z a p i s a n j e s o c i o l o š k i h s t u d i j a .
Feed-back
K o m b i n a c i j a s a m o g » b o r a v k a n a sceni«, s u d j e l o v a n j a
u raznim aktivnostima subkulturnih g r u p a , sa čestim na­
stupima u m e d i j i m a , kojih je većina bila posvećena u p r a v o
subkulturnim stilovima, stvorila je s v o j e v r s t a n d i j a l o g i
škog i o s o b n o g g o v o r a o subkulturi. Reakcije na brojne
15Q
 Benjamin Perasović
medijske n a s t u p e o b u h v a ć a j u spektar o d izrazito negativ­
nih do izrazito pozitivnih. Negativne reakcije su manje
zastupljene; nekoliko izoliranih primjera a n o n i m n i h telefon­
skih poziva i n e a r t i k u l i r a n o g , a g r e s i v n o g n e s l a g a n j a , no
n a k o n t o g a slijedi a r t i k u l i r a n o n e s l a g a n j e s n e k i m stavo­
v i m a u vezi s a s u b k u l t u r n o m s c e n o m . T i p i č a n p r i m j e r z a
ovaj o b l i k , koji g o v o r i o vlastitoj a k t e r o v o j percepciji i sa-
m o s m j e š t a n j u u o k v i r e s c e n e , i k o j i r e a g i r a na s o c i o l o š k i
p o j a m s u b k u l t u r e k a d a n j e g o v s a d r ž a j u k l j u č i o n o što p o
p e r c e p c i j i a k t e r a t u n e s p a d a i što n a r u š a v a o d r e đ e n i
i d e n t i t e t , jest više p u t a i z r a ž e n o n e g o d o v a n j e j e d n o g d i j e l a
rockerske scene z b o g uvrštavanja n o g o m e t n i h huligana na
s c e n u s u b k u l t u r n i h stilova i i d e n t i t e t a . » K a k o m o ž e š te n a s i l ­
n i k e , n o g o m e t n e h u l i g a n e zvati s u b k u l t u r o m i i z j e d n a č a v a t i
rockere s n a v i j a č i m a ? « Takav je feed back bio višestruko
k o r i s t a n u istraživanju s u b k u l t u r e , u n a v e d e n o m s l u č a j u z a ­
n i m l j i v o j e k a k o p r o c e s d o v r š a v a n j a stila n o g o m e t n i h h u l i ­
g a n a i miješanja rockerskih i navijačkih stilova u d r u g o j
polovici o s a m d e s e t i h teče p a r a l e l n o s p r o c e s o m o b l i k o v a ­
nja o n i h subkulturnih identiteta iz kojih su isključeni odlasci
na s t a d i o n i d o b a r d i o s i m b o l i č k e agresije. Ljutnja z b o g
svrstavanja aktera, kojeg su smatrali nedostojnim zajednič­
ke scene, u sociološki zajednički nazivnik »subkultura m l a ­
dih«, bila je izražena v e r b a l n o , vrlo često na ulici, pri broj­
n i m s u s r e t i m a . Z a b i l j e ž e n i s u i s l u č a j e v i d a j e n e t k o tek
n e k o l i k o g o d i n a poslije o d r e đ e n i h medijskih istupa koji su
izazvali n e g o d o v a n j e , u r a z g o v o r u i z r e k a o » z n a š , n i s m o u
to d o b a baš pričali, ali j a k o si nas z b e d i r a o ' ' s p r i č o m da
1
su i Bad Blue Boysi, o n o k'o i m i , subkultura...« M e đ u
brojnim pozitivnim r e a k c i j a m a na javne nastupe, koji su
v e ć i n o m bili p o s v e ć e n i s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a i r a z n i m a s ­
pektima njihovog odnosa s dominantnom kulturom, po-
Zbedirati - baciti u »bad«, dakle oneraspoložiti nekoga
ICO
URBANA PLEMENA
s e b n o važnim s m a t r a m o n e koji su govorili o k o n k r e t n o m
utjecaju, o sudjelovanju u promjeni o d r e đ e n e mikro situa­
c i j e , s v a k o d n e v n o g k o n t e k s t a p o s l a ili r o d i t e l j s k o g d o m a .
O d 1 9 8 9 . d o 1 9 9 4 . z a b i l j e ž i o s a m više o d p e d e s e t r e a k c i j a
k o j e su g o v o r i l e o m o g u ć e m u t j e c a j u j a v n o g i s o c i o l o š k o g
g o v o r a o s u b k u l t u r i m l a d i h , m e đ u k o j i m a i z d v a j a m izjave o
p r o m i j e n j e n o j situaciji k o d k u ć e ili n a p o s l u . P r i m j e r i c e ,
»Stari, m o r a m ti se z a h v a l i t , od k a d se p o j a v l j u j e š po telki i
pričaš, m e n e su ovi moji na poslu počeli normalnije gle­
d a t , s t a l n o s u m i k e n j a l i z b o g f r i z u r e i n a u š n i c e « . O n o što
j e z a j e d n i č k o m n o g i m s l i č n i m i z j a v a m a , jest n a v e d e n i p o ­
z i t i v a n u t j e c a j m e d i j s k o g , ali p r i m a r n o s o c i o l o š k o g p r e d ­
stavljanja subkulturnih stilova. Ta se prezentacija najčešće
odvijala jezikom sociološke deskripcije, obuhvaćajući
svjetske i d o m a ć e a k t e r e , u z o b j a š n j e n j a n e k i h t e m e l j n i h
koncepata sociologije subkulture, poput procesa moralne
panike i njegove primjene u d o m a ć i m uvjetima. Recepcija
o k o j o j j e riječ, k o j a r e z u l t i r a o d r e đ e n i m p o m a k o m , t o l e -
rantnijim odnosom prema nekom nositelju subkulturnih
o b i l j e ž j a , u k a z u j e , i z m e đ u o s t a l o g , i n a »strukturu t r a d i c i j ­
s k o g m i š l j e n j a « o d n o s n o n a tip p e r c e p c i j e » s l u ž b e n o g « ili
»devijantnog«, prihvatljivog i neprihvatljivog, u nekoj sredini.
O v d j e m o r a m o uočiti legitimizirajuću funkciju koju stvara
s a m a televizija i p o j a v a » s u b k u l t u r n o g s o c i o l o g a « k o j i , s
jedne strane i d j e l o m i č n o izgleda i govori blisko subkultur­
n o m sadržaju, a s d r u g e strane p o t p u n o predstavlja pri­
z n a t i ( a k a d e m s k i ili n e k i d r u g i ) , n e u p i t n i d o m i n a n t n i svijet.
S a m g o v o r ili o p ć a r a c i o n a l n a a r g u m e n t a c i j a o v d j e n i j e u
p r v o m p l a n u , bitan je spoj izgleda (sociolog i m a d u g a č k u
pletenicu), o p ć e g t o n a i televizijske m o ć i da n o r m a l n o s t
subkulture, m a k a r implicitno izraženu, d o d a t n o osnaži i
u v e d e u svijet s v a k o d n e v n o g ž i v o t a .
l6l
 Benjamin Perasović
^Sedamdesete: šminkeri, hašomani i štemeri
D r u g u polovicu i kraj sedamdesetih g o d i n a obilježa­
v a j u tri o s n o v n e g r u p a c i j e k o j e d o b r i m d i j e l o m m o ž e m o
smatrati predstavnicima subkulturnih stilova. M l a d i su se
m e đ u s o b n o razlikovali po odijevanju i frizurama, glazbi
k o j u s l u š a j u , m j e s t i m a n a k o j a izlaze, a d i j e l o m i p o r a z l i ­
čitim pristupima agresiji, načinu p r o v o đ e n j a v r e m e n a , ulo­
z i s p o l o v a , v r i j e d n o s t i m a . Sve tri g r u p e , s h v a ć e n e k a o
simboličke strukture, p o p u t p o j m a subkulture k o d C o h e n a
ili b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a , p r e ž i v j e l e su i u v e ć o j ili m a n j o j
m j e r i o b n a v l j a l e n o v e g e n e r a c i j s k e n o s i t e l j e sve d o d a n a s ,
ali n i k a d više, k a o potkraj s e d a m d e s e t i h , u »čistom«, p r v o ­
b i t n o m o b l i k u , bez m o g u ć n o s t i p o s r e d o v a n j a p u n k e r s k i h ,
d a r k e r s k i h , r a p e r s k i h , t e c h n o - h i p i j e v s k i h ili n e k i h d r u g i h
e l e m e n a t a . T a k o đ e r je važno uočiti da su se neke g r u p e ,
p o p u t h a š o m a n a , f r a g m e n t i r a l e n a niz m a n j i h , p a j e u z
nastanak novih subkulturnih stilova, u razdobljima od pet,
šest g o d i n a , b i l o g o t o v o n e m o g u ć e p r i m i j e t i t i p o s t o j a n j e
h a š o r n a n s k o g stila, p o s e b n o o n o m e t k o n i j e b i o p o s e b n o
zainteresiran n e g o je p r o m a t r a o gradske prostore i tražio
masovniju prisutnost adolescentskih g r u p a vidljivih svuda i
n a prvi p o g l e d . S a š m i n k e r i m a j e p r o b l e m d r u k č i j i , svi ć e
se slagati o njihovu p o s t o j a n j u , ali će n j i h o v o lociranje,
posebno u osamdesetim i devedesetim g o d i n a m a fragmen­
t a c i j e , biti sve t e ž e , o d n o s n o u k l j u č i v a t ć e niz r a z n o v r s n i h
g r u p a i društvenih slojeva, ovisno o s a m o m a k t e r u koji se
k a o različit o d š m i n k e r a u s p o s t a v l j a i d e f i n i r a .
Svaka subkulturna scena je v e o m a d i n a m i č n a , i u n u ­
tar sebe, i u interakciji s vanjskim svijetom, prostorima,
l j u d i m a i institucijama. Z b o g t o g a je n e m o g u ć e govoriti o
mjestima okupljanja, dominirajućim riječima u slengu, o d -
l62
UBBANA PLEMENA
n o s i m a i orijentacijama u o p ć e , izvan precizno o d r e đ e n o g
v r e m e n s k o g i p r o s t o r n o g o k v i r a , jer svijet š m i n k e r a i h a š o ­
m a n a , bez o b z i r a n a n e k e o p ć e s l i č n o s t i , n i k a k o n i j e b i o
isti 1 9 7 6 . i 1 9 7 9 . g o d i n e , niti je b i o isti u Z a g r e b u i S p l i t u .
T o v r i j e d i i z a p u n k e r s k i , t e c h n o , d a r k e r s k i ili b i l o k o j i sli­
č a n svijet s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a i n j e g o v s m j e š t a j u g e o ­
grafiji d o m i n a n t n e kulture.
Š m i n k e r i p r e d s t a v l j a j u stil č i j e j e p o s t o j a n j e n a j m a n j e
potrebno dokazivati neupućenima, a istovremeno označa­
vaju najfluidnijeg i p o n e k a d teško odredljivog aktera. M n o ­
g i m sudionicima subkulturnih g i b a n j a , brojnim akterima koji
s u s t v a r a l i , m i j e n j a l i ili p o t p u n o n a p u š t a l i vlastite k a r t o g r a ­
f i j e s c e n a i s c e n i c a (a to su i l i n i j e u n u t a r - g r u p n o g i i z v a n -
- g i u p n o g ž i v o t a ) , š m i n k e r i :;u p r e d s t a v l j a l i j e d n u o d t o č a k a
referencije, negativne i često neprecizne u racionalizaciji,
ah visoko e m o t i v n e . D o k su d e v e d e s e t i h g o d i n a , u p e r i o d u
usložnjavanja posredovanja subkulturnih identiteta, šmin­
keri č e š ć e p e r c i p i r a n i k a o » m a i n s t r e a m « , p r e p o z n a v a n j e
šminkera u sedamdesetim godinama bilo je olakšano
p o s t o j a n j e m šire p o p u l a c i j e » n o r m a l n i h « , o d n o s n o stilski
neprofiliranih mladih. Kada sam pripadnike drugih subkul­
turnih stilova ( p u n k / h c , g a r a ž n o rockerski, noiserski, navi­
j a č k i stil itd.) p i t a o i z r a v n o o s v o j e v r s n o j » d e f i n i c i j i š m i n ­
kera«, d o b i o s a m m n o g o ovakvih o d g o v o r a : »Šminker - to
je b u d a l a « . » N a j b o l j a d e f i n i c i j a š m i n k e r a ti je - p r a z n a
g l a v a « . »Tatini s i n o v i , d j e c a b o g a t a š a « , » k o m p l e k s a š i « i s i .
M e đ u t i m , jedan dio pripadnika subkulturne scene, uronjen
u »svoju« s u b k u l t u r n u g r u p u , š m i n k e r e j e p o t r a ž i o p r v o
m e đ u »svojima«; tako su neki punkeri definirali šminku u
s v o j i m r e d o v i m a k a o » v i k e n d p u n k e r e « ili »pozere«. (»Pozer«
j e j e d n o o d n a j č e š ć i h o d r e đ e n j a k o j a s e j a v l j a j u pri d e f i n i ­
ranju šminkera.) Šminkeri predstavljaju negativnog D r u g o g ;
s u b k u l t u r n i stilovi k o j i s e b e , v i š e ili m a n j e a r t i k u l i r a n o , p e r ­
cipiraju k a o »underground«, »alternativu«, »subkulturu« »bri-
IĆ3
 Benjamin Perasović
jačinu«, k a o prostor s l o b o d e , života, p r a v a n a različitost,
s u p r o t s t a v l j a j u s e » m a i n s t r e a m u « , »roditeljskoj kulturi«, » k o n ­
f o r m i z m u « , »komercijalnoj nivelaciji ukusa«, »diktatu m o ­
de«, »dosadi«, i sličnim kategorijama koje često projiciraju
u p o j a m š m i n k e r a . I s t o v r e m e n o , p o j a m š m i n k e r a m o ž e biti
korišten za analizu (i to od strane s a m i h subkulturnih ak­
tera koji se p o n e k a d p o n a š a j u k a o sociolozi) vlastitog
p l e m e n a , gdje se pozersfvo, površnost i neautentičnost d r u ­
gih punkera, m e t a l a c a , darkera, navijača itd. proglašava
šminkerskom i o d b a c u j e , ne priznavajući tim akterima pravo
na prezentaciju »stvarnih«, »autentičnih« obilježja ž i v o t n o g
stila o k o j e m je r i j e č .
U b e o g r a d s k o m istraživanju iz 1 9 8 8 . š m i n k e r i s u , k a o
i punkeri, definirani svojom p r i m a r n o m vezanošću uz gla­
z b u . N e s u m n j i v o je da bi i u Z a g r e b u k r a j e m o s a m d e s e t i h
mogli naći raznovrsne neformalne grupe m l a d i h uronjene
j e d n i m d i j e l o m svog s v a k o d n e v n o g života u široku g l a z b e n u
scenu i razrađene modele pojavnosti s r o c k / p o p glazbe­
n o m s c e n o m u vezi, istovremeno p r i p a d a j u ć i šminkerskim
o b r a s c i m a p o n a š a n j a i stvarajući n o v a m j e s t a n a m a p i »elite«
i »visokog« društva u društvu. M e đ u t i m , šminkeri k a o ne­
f o r m a l n a i d i j e l o m s u b k u l t u r n a g r u p a , u svjetlu o d n o s a
p r e m a vršnjacima i roditeljskoj kulturi, uz p o z n a v a n j e nji­
hovih rituala u k o j i m a diskoteke i glazba igraju važnu u l o g u ,
u Z a g r e b u , p o t k r a j s e d a m d e s e t i h , i p a k n e m o g u biti d e f i n i ­
r a n i k a o a k t e r čiji j e stil u p r v o m r e d u g l a z b e n o z a s n o v a n i
p o s r e d o v a n . O p i s u j u ć i b e o g r a d s k e š m i n k e r e , Ines Priča j e
još p r i j e o p s e ž n o g i s t r a ž i v a n j a » n e f o r m a l n i h g r u p a « , u v l a ­
stitoj s t u d i j i u s t v r d i l a : » N a j s p e k t a k u l a r n i j e i s p o l j a v a n j e stila
k o d š m i n k e r a je u n j i h o v o m i z g l e d u , p o t o m u i z b o r u m u z i k e ,
žargonu, načinu provođenja slobodnog vremena i ostalim
o b l i c i m a p o n a š a n j a . « (Priča, 1 9 8 7 . str. 3 7 . ) I z g l e d j e p r e ­
s u d a n , ali g l a z b a nije isključena.
164
URBANA PLEMENA
G l a z b a je nesumnjivo važna, o n a je uporište i orijentir
m n o g i m mladima, a šminker sigurno neće odbaciti m o ­
g u ć n o s t u p o t r e b e »glazbenih preferencija«, o d n o s n o vje­
štine p r e p o z n a v a n j a o n o g a što je »in«. »In« i »out« f i l o z o f i j a
o s n o v n o je obilježje šminkerskog načina razmišljanja; tre­
b a p r e p o z n a t i , osjetiti ( o d »čuti u z a d n j i č a s o d p o u z d a n e
o s o b e « d o » s a m stvoriti«) p o m a k k o j i n e k u a k t i v n o s t , s i t u a ­
c i j u ili p r e d m e t č i n i p o ž e l j n i m i a k t u a l n i m u o d r e đ e n o m
k r u g u ljudi, k a o i p o m a k koji o z n a č a v a n a p u š t a n j e , z a b o ­
r a v l j a n j e ili č a k p r e z i r a n j e » d e m o d e « p r e d m e t a i n j i h o v i h
nosilaca.
S v r s t a v a n j e š m i n k e r a u z o d r e đ e n u g l a z b u nije p o t p u n o
bez o s n o v e , i a k o j e i d e n t i t e t š m i n k e r a p r i m a r n o v e z a n u z
m o d u , n o n e k e vrste g l a z b e m o g u , p r i v r e m e n o , p r i p a d a t i
t o r r T i d e n t i t e t u t a k o što š m i n k e r s k i - a k t e r i vrše ( j e z i k o m b i r ­
m i n g h a m s k e . s o c i o l o g i j e ) a p r o p r i j a c i j u , vlastito p r e u z i m a n j e
z v u k o v a p o s r e d o v a n i m d r u g i m e l e m e n t i m a d o t i č n o g život­
n o g s t i l a , a to se u s l u č a j u š m i n k e r a p o k a z a l o s više g l a z ­
b e n i h t i p o v a , u kl jučujući i k o n c e r t e »klasične« g l a z b e , o v i s n o
o kojem vremenu govorimo. N a r a v n o , ova »aproprijacija«
n e m o r a teći n a isti n a č i n (starinski r e č e n o »ne m o r a ići
jednako duboko/plitko«) kao kod drugih neformalnih gru­
p a k o j e z v u k o v i m a i g l a z b e n i m p r a v c i m a p o s r e d u j u svoj
ž i v o t n i stil, a l i o n a j e n a d j e l u , z a j e d n o s a d e t e r m i n a n t a m a
»in« i »out« p r i s t u p a koji n a m e ć e p o t v r d u š m i n k e r s k o g i d e n ­
t i t e t a , k a k o o n i m a k o j i z a p o č i n j u ili s t v a r a j u n e k u s c e n u
m o d e i o s j e ć a j a d a s i »in«, u t r e n d u , t a k o i o n i m a k o j i h v a ­
t a j u » p o s l j e d n j i v l a k « z a s l j e d b e n i š t v o još u v i j e k v a ž e ć e g
t r e n d a , p r i j e p o t o n u ć a u d e m o d e , »out« o b l i k n e č i j e p o z i ­
cije na sceni.
A k o pristupamo šminkerima u Zagrebu krajem sedam­
desetih, o d n o s n o barem o n i m adolescentskim neformal­
nim g r u p a m a koje čine dio »početničke šminke«, i želimo li
naći neku glazbenu odrednicu s k o j o m bismo povezali
IĆ5
 Benjamin Perasović
najčešće sadržaje tadašnjih šminkerskih izlazaka u klubo­
ve, morali bismo posegnuti za terminom »disco-glazba«. Za
neke s u b k u l t u r n e aktere koji su identitet gradili na p r a v c i ­
ma rock glazbe, ljubitelji disca predstavljali su g o t o v o
n e p r i j a t e l j s k u s u p r o t n o s t . K a o što s u h a š o m a n i b i l i v e z a n i
uz r o c k g l a z b u , t a k o su i š m i n k e r i bili v e z a n i uz d i s c o , (s
m n o g i m odstupanjima od disca prema d r u g i m oblicima
tadašnje p o p g l a z b e ) , pri č e m u postoje i sličnosti i razlike
u t o m p r o c e s u . Sličnost u procesu identifikacije i vezanosti
u z n e k i stil ( k o j i m o ž e biti g l a z b e n i ili m o d n i s t e n d e n c i j o m
p r e r a s t a n j a u ž i v o t n i stil) leži u č i n j e n i c i p o s t o j a n j a m n o g i h
m l a d i h ljudi koji su voljeli d i s c o a da nisu postali š m i n k e r i ,
k a o i onih koji su voljeli rock ali n i k a d nisu postali h a š o ­
m a n i . U t o m e j e s l i č n o s t , a l i r a z l i č i t o s t leži u t o m e š t o j e
netko m o g a o postati šminker a da n e m a izgrađeni k o d
g l a z b e n i h i d e n t i f i k a c i j a , d o k b i bez t o g p r o c e s a s l u š a n j a
glazbe k a o središnje, životne preokupacije, bilo teško za­
misliti h a š o m a n a . U n u t a r š m i n k e r s k o g a k r u g a n a p i t a n j e
»što slušaš« m o g l o s e o d g o v o r i t i n a više n a č i n a , u k l j u č u j u ­
ć i i m o g u ć n o s t d a n e t k o k a ž e »svašta« ili d a u k a ž e n a us­
p u t n o slušanje, korištenje glazbe k a o zvučne kulise za ve­
č e r u ili r a z g o v o r , a m o g l o s e , h i p o t e t s k i , o d g o v o r i t i i »niš­
ta«, p a z a d r ž a t i i d e n t i t e t š m i n k e r a . No unutar identiteta
h a š o m a n a teže j e z a m i s l i t i t a k v u m o g u ć n o s t .
Šminkeri su, s jedne strane, d o b r a djeca d o m i n a n t n e
kulture. S d r u g e strane, oni t a k o đ e r bježe od t i p j č n o g a ,
p r o s j e č n o g a , o d svijeta m u k o t r p n o g r a d a , o d n e k i h o b l i k a
rutinizacije s v a k o d n e v n o g života. Iz istraživanja n e f o r m a l ­
n i h g r u p a u B e o g r a d u p o z n a t o j e k a k o š m i n k e r i ž e l e biti
p r i z n a t i , s l a v l j e n i , u o č e n i , p o s e b n i , a l i n e t a k o što ć e š o ­
kirati ( p o p u t p u n k e r a ) , n e g o izazivati d i v l j e n j e . N j i h o v iz­
g l e d o b u h v a ć a različite razine z a p a d n j a č k o g i d o m a ć e g
» m a i n s t r e a m a « , o d o n e o p ć e » s r e d n j e g l a v n e struje« z a
k o j u j e m o d a o r i j e n t i r i n a v i k a , d o o n e k o j a s e s m a t r a »vi-
l66
URBANA PLEMENA
s o k o m m o d o m « . Šminkeri igraju igru socijalnog statusa, u
k o j o j s e s m a t r a d a »pravi« š m i n k e r i p r i p a d a j u i s k l j u č i v o
»jet-setu« i d a j e s t v a r n o b o g a t s t v o n e o p h o d a n u v j e t p o -
stajanja š m i n k e r o m . No koda smo na terenu srednjoškol­
ske m l a d e ž i , j a s n o j e d a t u m o ž e m o n a ć i r a z n o v r s n e p b -
k u š a j e i m i t a c i j e ž i v o t a n a j b o g a t i j i h i različite o b r a s c e p r i -
klanjanja nekoj o d v o d e ć i h m o d n i h struja. O s i m ndjbanal-
n i j e g , ali i n a j d j e l o t v o r n i j e g » n a t j e c a n j a « m a r k i c a m a (gdje je
s v a k o m e iole upućenijem jasno koliko neka m a r k i c a , p o p u t
» A r m a n i « ili »Rolex« d i ž e c i j e n u o d j e ć e ili u o p ć e p r e d m e t a
k o j i n e t k o nosi) u tu se i g r u , i z m e đ u g r a n i c e b o g a t s t v a i s a ­
me scene, p o n e k a d m o g u uključiti i kreativci koji, s vlastitim
o s j e ć a j e m za v l a d a j u ć e estetske kriterije g r u p e , m o g u s
nešto m a n j e u l a g a n j a postizati uspjehe na sceni m o d e ,
š m i n k e i p r i z n a t o s t i v l a s t i t o g statusa u n u t a r »estetski o s j e t l j i ­
vih« n e f o r m a l n i h g r u p a p o s r e d o v a n i h » s l u ž b e n o m « m o d -
n o m _ k u l t u r o m koju n e k a d dijele sa svojim rnditejjjmn, a
nekad prihvaćaju potpuno neovisno o roditeljskom socio­
kulturnom položaju. Sama potrošnja i posjedovanje odre­
đ e n i h s k u p i h p r e d m e t a m o d e nije u v i j e k j e d n o z n a č a n p o k a ­
zatelj n e č i j e g ( m a k a r r o d i t e l j s k o g ) b o g a t s t v a . S t u d i j a Ines
Price ( 1 9 8 7 . ) p o k a z u j e d a fetišiziranje p o t r o š n j e k o d d i j e l a
š m i n k e r a više i z r a ž a v a želju z a p r i p a d a n j e m n e g o s t v a r n o
pripadanje visokom s o c i o e k o n o m s k o m položaju, takva po­
t r o š n j a je i »težnja, stav, k o n c e n t r i r a n j e e k o n o m s k e m o ć i s
n e k o g d r u g o g p o d r u č j a n a stilsko (često i u z n a p o r ) « . (Priča,
1 9 8 7 . , str. 3 9 . )
S o b z i r o m na dimenzije službene ideologije u d o m i ­
n a n t n o j k u l t u r i s e d a m d e s e t i h g o d i n a , š m i n k e r s k i stil n i j e u
p o t p u n o s t i » n a liniji«, a l i j e n a j b l i ž i d e f i n i c i j i » d r u š t v e n o p r i ­
h v a t l j i v o g a « u u s p o r e d b i s h a š o m a n s k i m , pa i š t e m e r s k i m
stilom. Šminkeri su u potpunosti prihvatili m o d u k a o jednu
o d svojih »središnjih p r e o k u p a c i j a « p a s e i m a g e š m i n k e r a
m o ž e o d č i t a t i i z m o d n i h č a s o p i s a ili p o p u l a r n i h f i l m o v a i
167
 Benjamin Perasović
s p o r o v a v r e m e n a o k o j e m j e riječ. N a r a v n o , š m i n k e r s k a
scena je t a k o đ e r h e t e r o g e n a , i na njoj postoji stalno rede-
f i n i r a n j e p r e d m e t a i s i t u a c i j a . M n o g i s e n e ć e složiti o k o
detalja, primjerice točnog vremenskog perioda (i prosto­
r a ! ) u k o j e m je »in« b i l o n o s i t i L a c o s t e m a j i c e , B e n n e t o n ,
C a l v i n K l e i n ili n e k e d r u g e , jer n e š t o š t o j e b i l o p o ž e l j n o m
m a r k i c o m u j e d n o m razdoblju, za šminkera postaje n e p o ­
ž e l j n i m ili n e d o p u s t i v i m u d r u g o m v r e m e n s k o m r a z d o b l j u .
O raslojenosti šminkerske scene g o v o r i i s p o m e n u t o istra­
živanje neformalnih grupa u B e o g r a d u krajem o s a m d e s e ­
tih. Na j e d n o j razini r a z l i k o v a n j a , u o č a v a se »periferijska« i
»gradska« š m i n k a , g d j e periferijska šminka bira »upadljiv
pokazatelj visokog m a t e r i j a l n o g statusa, misleći da je to
o n o « , d o k »priznati šminkeri« s m a t r a j u takvo p o n a š a n j e
n e d o p u s t i v i m k v a r e n j e m stila. ( J o k s i m o v i ć i sur. 1 9 8 8 . ) U
sklopu gradske šminke autori pronalaze »teenagersku«,
» d j a n k « i »art« š m i n k u , f o k u s i r a j u ć i se na vlastiti u z o r a k i
ostavljajući najopćenitije p o l j e g r a d s k i h s u b k u l t u r n i h stilo­
va nedovoljno razrađenim.
N o , d o k su šminkeri »djeca d o m i n a n t n e kulture« na
n a č i n p r i h v a ć a n j a o n e o p ć e n i t e , »svjetske« m o d e , k o j a j e
n a r a v n o dolazila sa Z a p a d a , u tadašnjem »samouprav­
n o m socijalističkom« društvu njihov položaj m o ž e (manjim
dijelom) postati upitan z b o g previše n a g l a š e n e »statusne
potrošnje«, aluzija na b o g a t s t v o i s a m o p r o m o v i r a n j e u
d o m a ć e , adolescentske predstavnike »dokoličarske klase«,
k a o što m o ž e ( v e ć i m d i j e l o m ) u z r o k o v a t i p r o b l e m e k l a s i č ­
n o g tipa, koji su u šminkerskoj varijanti nešto naglašeniji
n e g o k o d » o b i č n i h « m l a d i h . Riječ j e o p r o b l e m i m a s e k s u a l ­
n i h o d n o s a i s p o l n i h u l o g a , što je u vezi s p r o b l e m o m i z l a ­
zaka i kasnog ostajanja u diskotekama, problemima p o ­
slušnosti u o p ć e , n o v c a i »džeparca« te u s p j e h a u školi.
Šminkeri su, k a o i d r u g i adolescenti t a d a , stvarali svoje
p r i j a t e l j s k e g r u p e , š k v a d r e , s a č v r š ć i m ili l a b a v i j i m v e z a m a ,
l68
URBANA PLEMENA
sa svojim t e m a m a i omiljenim mjestima, lako su o d i j e v a n j e m
bili bliži p o d r u č j u » d r u š t v e n o p r i h v a t l j i v o g a « o d h a š o m a n a ,
š m i n k e r i c e i š m i n k e r i m o g l i s u , u u v j e t i m a u k o j i m a su r a z ­
ličiti a k t e r i d o m i n a n t n e k u l t u r e r a z l i č i t o s h v a ć a l i z a p o č e t i
p r o c e s l i b e r a l i z a c i j e , i m a t i p r o b l e m a z b o g v l a s t i t o g »strša-
nja« od p o ž e l j n o g prosjeka. Posebno se to odnosi na
š k o l u i d r u g e institucije d r u š t v a u k o j i m a d u g o v r e m e n a
(upravo do kraja sedamdesetih, p o n e g d j e i p u n o duže)
s a m a » š m i n k a « , u d o s l o v n o m s m i s l u t e r i j e č i , nije b i l a d o ­
p u š t e n a , pa su se neke d j e v o j k e susrele s e t i k e t o m prosti­
t u t k e z b o g š m i n k e n a l i c u , k a o što s u m l a d i ć i s d u ž o m k o ­
s o m n a z i v a n i n a r k o m a n i m a . I j e d n i i d r u g i s u htjeli o d b a ­
citi š k o l s k e »kute«. U s p e c i f i č n o m r a z d o b l j u , 1 9 7 6 . / 7 8 . , u
Z a g r e b u , sve Iri šire g r u p e m l u d i h i m a l e s u s v o j a o k u p l j a ­
lišta, svoj više ili m a n j e i z g r a đ e n i m a g e i različite t i p o v e
m e đ u s o b n i h o d n o s a . To će ostati i i n a č e karakteristika
scene, ali je za p r v o veće j a v n o pojavljivanje priče o h a -
šomanima i šminkerima, posebno u medijima dominantne
k u l t u r e ( d n e v n i listovi), z a s l u ž a n u p r a v o p o k u š a j i z b a c i v a n j a
h a š o m a n a i z n j i h o v i h o k u p l j a l i š t a , što j e k u l m i n i r a l o s u k o ­
b o m o k o Big Bena 1 9 7 9 . Šminkeri, u svakom slučaju so­
ciološke generalizacije, ako se ne promatra određenu
škvadru, m o g u predstavljati p r o b l e m u definiranju u p r a v o
na o n a j n a č i n na koji o d r e đ e n j e » m a i n s t r e a m a « predstav­
lja p r o b l e m z a s o c i o l o g i j u k o j a b a r a t a s a m o o p ć i m p o j m o ­
vima, iako je »mainstream« referentna točka m n o g i h sub­
k u l t u r n i h s t i l o v a . U d o b a d o k j e » S a l o o n « b i o (za v e ć i d i o
s c e n e ) t i p i č n o s a s t a j a l i š t e š m i n k e r a , B i g B e n (uz J a b u k u )
m j e s t o h a š o m a n a , a L a p š t e m e r a , p o s t o j a l i su i o n i k o j i su
tvrdili d a s u sve d i s k o t e k e u g r a d u d j e č j a i g r a i d a p r a v i
š m i n k e r i i d u a u t i m a izvan g r a d a , u d i s k o t e k e B r e z o v i c e ili
C a t e ž a . Sugeriranje visokog socijalnog statusa ostat će
o s n o v n o o b i l j e ž j e š m i n k e r s k o g stila o p ć e n i t o , d o k p r o b l e ­
mi mode, glazbe, odnosa prema konvencijama i drugim
ICQ
 Benjamin Perasović
vršnjačkim grupama karakteriziraju aktere šminkerskih
»društava« opisanih u o v o m r a d u . D o b n e i m o ž d a statusne
p r e p r e k e z a i z r a ž a v a n j e š m i n k e r s k o g stila u d i s k o t e k a m a
izvan g r a d a nisu o n e m o g u ć i l e identifikaciju s a t m o s f e r o m
subotnjih večeri u g r a d s k i m d i s k o t e k a m a , za znatan d i o
m l a d i h o k o j i m a je o v d j e riječ. Š m i n k a k a o o p r e d j e l j e n j e
m o ž e presijecati i d r u g e stilove, pa nije n e m o g u ć e zamisliti
u p o t r e b u t o g p o j m a z a o z n a č a v a n j e » š m i n k e r s k o g « us­
m j e r e n j a m e đ u h a š o m a n i m a (od kojih su neki svoje n o v e
kožne čizme m o r a l i kupiti u o d r e đ e n o m , s k u p o m salonu)
ili d a n a š n j i m raperima, techno brijačima, metalcima
d r u g i m a , č a k i n a v i j a č i m a . A k o bi se iz d e f i n i r a n j a i o d r e ­
đ e n j a p o j m a š m i n k e r a i z b a c i o ili u n e k i m k o n o t a c i j a m a
m a l o ublažio d i o koji g o v o r i o potrebi s u g e r i r a n j a ( i m a g e
o m ) višeg s o c i j a l n o g statusa, a ostavili dijelovi koji g o v o r e
o k o l i č i n i i t i p u p a ž n j e k o j a se p o s v e ć u j e o d j e ć i , f r i z u r i ,
robnim etiketama, mogli bismo govoriti o šminkerima m e đ u
v e ć i n o m s u b k u l t u r n i h stilova k o j i s u d a n a s p r i s u t n i n a s c e n i ,
posebno onoj koja je posredovana utjecajnim medijima.
G o t o v o s v a k a s c e n a m o ž e i m a t i vlastite » š m i n k e r e « , a o k o l i n a s m a t r a l i š m i n k e r s k i m a , m o ž e m o p o d i j e l i t i n a slje­
granica prihvaćanja i neprihvaćanja, o d n o s n o situiranja
» u n u t a r « ili »izvan« n e k o g s u b k u l t u r n o g s t i l a , p o m i č n a j e s
o b z i r o m n a različite s t i l o v e , p r o s t o r i v r i j e m e . T a g r a n i c a
unutarnjeg i vanjskog, koja govori o stupnju prepoznava­
n j a i p r i z n a v a n j a n e č i j e g stila k a o z a j e d n i č k o g , m o ž e s e
manifestirati na dvije razine; na j e d n o j je uža škvadra i
»mi« o s j e ć a j s n j o m u v e z i , g d j e je g r a n i c a v i d l j i v i j a i j a ­
s n i j a , a n a d r u g o j širi k r u g , s k u p š k v a d r i i p o j e d i n a c a , k o j i
m o g u ć n o š ć u »mi« osjećaja z a o d r e đ e n o g aktera u p r a v o
predstavlja n a v e d e n u gKanicu, nakon koje netko ostaje
izvan, a netko unutra, k o l i k o se d o p u š t a j u »šminkerski«
n a g l a s c i u n u t a r n e k o g stila, d o k o j e g r a n i c e ć e o d r e đ e n i
akter priznavati »svojima« o n e sa sličnim obilježjima a druk­
č i j i m s a d r ž a j i m a , ovisi o s a m i m n o s i t e l j i m a i k o n k r e t n o m
I/O
URBANA PLEMENA
k o n t e k s t u . M e đ u t i m , o n o što j e o v d j e b i t n o , jest u o č i t i
postojanje šminkera k a o s i m b o l i č k e strukture stvorene na
s a m o j adolescentskoj sceni životnih stilova, šminkera k a o
referentne točke i specifičnih projekcija »mainstreama«
drugim subkulturnim grupama, i šminkera kao zasebnog
stila, k a o z a j e d n i č k o g n a z i v n i k a z a niz r a z l i č i t i h n e f o r m a l ­
nih g r u p a , od kojih su neke, potkraj sedamdesetih u Z a ­
g r e b u , odlazile u svoje d i s c o - k l u b o v e , kafiće, pazile na
odijevanje i m o d u , slušale disco i p o p g l a z b u , organizirale
p r i v a t n e t u l u m e . Vlastiti i m a g e , d o j a m v i s o k e m o d e i v i s o ­
i kog društva, visokog (dobrog) ukusa, sugeriranje socijal­
n o g s t a t u s a ( t a k o đ e r v i s o k o g ) u z p l e s , p i ć e , p r o v o d e i sek­
s u a l n e a k t i v n o s t i bile s u n j i h o v e » s r e d i š n j e p r e o k u p a c i j e « .
Za potrebe o v o g i u d u intervjuirao sam o n e aktere koji su
n a s c e n i bili u p r a v o u d o b a s t v a r a n j a j a v n e slike o š m i n ­
kerima i h a š o m a n i m a , njihovom m e đ u s o b n o m konfliktu i
o d n o s u s p r a m roditeljske kulture. Visoki stupanj slaganja
koji postoji o obilježjima života n e f o r m a l n i h g r u p a koje su
ili s a m i a k t e r i , i z n u t r a , ili n j i h o v a v r š n j a č k a i šira s o c i j a l n a
d e ć e karakteristične aspekte života n e f o r m a l n e g r u p e u to
d o b a : o d n o s i s r o d i t e l j i m a i život u o b i t e l j s k o m d o m u , š k o l a ,
druženje, teme i oblici rituala neformalne grupe (djelomič­
no subkulturne) te percepcija vlastitog imagea i odnos
prema drugim grupama.
Odnosi s roditeljima i život u obiteljskom domu
S obzirom na temu ovog rada, iz o p ć e g skupa pro­
b l e m a koje adolescenti imaju s roditeljima m o r a m o izdvo­
jiti o n e k o j i s e tiču stila i p r i p a d n o s t i g r u p i ( p r e p o z n a t i k a o
»šminkeri«, b a r e m o d d r u g i h , a k o n e o d s a m o g aktera).
Ž i v o t n i stil o b i t e l j i i z k o j e a k t e r d o l a z i m o g a o j e stvoriti p o t ­
p u n o različite s i t u a c i j e i u v j e t e z a i z r a ž a v a n j e š m i n k e r s k o g
171
 Benjamin Perasović
stila, k a k o m a t e r i j a l n o i s t a t u s n o , t a k o i s o b z i r o m na t r a d i -
c i o n a l n o s t ili m o d e r n o s t ž i v o t n o g stila r o d i t e l j a . N a p r i ­
m j e r , d j e v o j c i čiji su roditelji iz t r a d i c i o n a l n i j e , p a t r i j a r h a l n e
sredine, gdje postoji specifična slika prihvatljivoga i jasno
r a z l i k o v a n j e s p o l n i h u l o g a , b i l o j e p u n o teže biti š m i n k e r i c a
n e g o njenim vršnjakinjama koje su odrastale u roditelj­
skom okruženju drukčijeg pristupa i prihvaćanja m o d e i
» m o d e r n o s t i « . Ili, j e z i k o m t a d a š n j i h a k t e r a , » č u j , s t a r a b i m e
u b i l a d a v i d i što s a m o b u k l a « i , s u p r o t n o t a k v u i s k u s t v u ,
»ja s a m s i p o s u d i l a n e k e s u p e r stvari i z o r m a r a m o j e stare«.
Ipak, većina nije i m a l a ozbiljnijih p r o b l e m a s roditeljima
z b o g o d j e ć e ili v a n j s k o g i z g l e d a u o p ć e , o s i m k a d j e t o b i l o
d o v e d e n o u k o n t e k s t v r e m e n a i z l a s k a , š k o l s k i h o c j e n a ili
» e k s c e s a « u vezi s a l k o h o l o m , o r g a n i z i r a n j e m t u l u m a , štete
u s t a n u , upitnosti nečije l j u b a v n e veze itd. D o b a r d i o p r o ­
cjenjuje d a b i imali p r o b l e m a a k o b i usvojili i m a g e h a š o ­
mana. Problem o g r a n i č a v a n j a v r e m e n a izlazaka bio je
često s p o m i n j a n . O s o b i t o j e ženski d i o g r u p e b i o p o g o đ e n
roditeljskim restrikcijama.
Škola
U školi, o s i m s o c j e n a m a , šminkeri su m o g l i imati
p r o b l e m a z b o g s v o g izgleda, a to je, k a o i u slučaju h a ­
š o m a n a , ovisilo o školi i o p o j e d i n o m profesoru. H a š o m a n i
s u n e s u m n j i v o i m a l i više p r o b l e m a z b o g i z g l e d a . Z a b i l j e ­
ž e n i s u s l u č a j e v i e t i k e t i r a n j a , k a o i izričitih z a b r a n a u p o t r e b e
š m i n k e k o d d j e v o j a k a . V r i j e m e , čiji p r o t o k n i j e o s t a v i o n e -
p o m a k n u t i m a granice tolerancije d u g e kose i ostalih o b i ­
lježja t a d a š n j i h h a š o m a n a , i p a k j e » r a d i l o « još u b r z a n i j e z a
šminkere, p o m i č u ć i , iz g o d i n e u g o d i n u , prag d o p u š t e n o g
»ušminkavanja«. Tu razliku treba pojasniti i o d n o s o m sa­
m i h aktera p r e m a vlastitoj o d j e ć i i i m a g e u . Šminkeri su
prihvaćali (i sebi prilagođavali) o b r a s c e o d i j e v a n j a u d o -
172
URBANA PLEMENA
minantnoj kulturi, zadržavajući razlikovanje odijevanja za
p o s e b n e p r i l i k e : j e d a n tip o d i j e v a n j a z a š k o l u , s t v o r e n s a ­
m o s t a l n o a n e p o o č e k i v a n j i m a p r o s j e č n o g n a s t a v n i k a (ili
k o d r o d i t e l j a : p o s a o ) , d r u g i tip o d i j e v a n j a z a s u b o t n j u v e ­
č e r u S a l o o n u i d r u g d j e (u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i p r i s u t n i s v e ­
č a n i i z l a s c i , o d v e č e r e d o s v a d b e ili k o n c e r t a ) ili z a n e k e
d r u g e n a m j e n e . Svaka p r i g o d a i m a svoje k a n o n e p a p o ­
stoji s p e k t a r o d j e ć e i i g r a p r e p o z n a v a n j a p r a v i l a za različite
s i t u a c i j e , o d p r a ć e n j a n a s t a v e p r e k o v e č e r i u d i s c u d o izleta
ili p o s j e t a k a f i ć u . S u p r o t n o t o m e , h a š o m a n i , čiji i z v o r n i
hipijevski značenjski sklop evidentno ostaje prisutan, bez
obzira na različita p o s r e d o v a n j a konteksta, p o k u š a v a l i su
(često neosviješteno i unutar identifikacijskog procesa,
stvarajući o d r e đ e n u h o m o l o g i j u m e đ u o d a b r a n i m p r e d m e ­
t i m a ) s i m b o l i č k i p r e v l a d a t i r a d n o , s l o b o d n o ili n e k o t r e ć e
v r i j e m e s l u ž b e n o g a s v i j e t a , pa su n a s t o j a l i s v u d a i u s v i m
p r i l i k a m a i z g l e d a t i isto - h a š o m a n s k i . U o s t a l o m , a k o n e t ­
k o i m a , p o m i š l j e n j u »šutljive v e ć i n e « ili u ž e g r o d i t e l j s k o g
k r u g a , p r e d u g a č k u k o s u , n e m o ž e j e skratiti o d i j e v a n j e m
n e š t o d r u k č i j e g o d i j e l a , bez o b z i r a n a m o g u ć n o s t p r o m j e n e
c j e l o k u p n o g d o j m a . Z b o g te razlike u iskazivanju vlastitog
i d e n t i t e t a , što u k a z u j e i na različitost o d n o s a š m i n k e r a i
h a š o m a n a s d o m i n a n t n o m kulturom, te se dvije n e f o r m a l n e
grupe (među kojima hašomani izgrađuju i subkulture, dok
j e t o s a š m i n k e r i m a r j e đ i , ali e v i d e n t i r a n i s l u č a j ) n a l a z e u
n e j e d n a k o m p o l o ž a j u s p r a m institucija društva, p o s e b n o
k a d a j e riječ o a u t o r i t e t i m a u š k o l i . N a s l i č a n n a č i n o n i s u
u n e j e d n a k o m p o l o ž a j u i p r e m a p o l i c i j i s k o j o m se s u s r e ć u ,
najčešće zbog »remećenja javnog reda i mira«. Ipak, treba
naglasiti da je u j e d n o m razdoblju (a to je razdoblje n a ­
g l a š e n i j e i t i p i č n i j e što više i d e m o u p r o š l o s t o d p o l o v i c e
o s a m d e s e t i h ) š m i n k e r s k i stil i m a o n a p e t i j i o d n o s s d o m i ­
nantnom kulturom nego danas. To je vrijeme kada je šmin­
kerski stil u š k o l i t a k o đ e r b i o s u b v e r z i v a n , n a različit n a č i n
173
 Benjamin Perasović
od h a š o m a n s k o g . D o k je d u g a kosa i tankerica stršala u
r a z r e d u k a o o t p a d n i č k i ili č a k i d e o l o š k o - n e p r i j a t e l j s k i s i m b o l ,
izazivajući zgražanje dijela nastavnika, učenice i učenici
koji su izgledali k a o počasni gosti na prijemu stranih držav­
n i k a , d o d j e l i O s c a r a ili Nobelove nagrade, također su
s v o j o m p o j a v o m stršali o d r a d n e , š k o l s k e a t m o s f e r e , i širili
zabunu skupim parfemima, na uobičajeno znojnim hodni­
cima naših o d g o j n o - o b r a z o v n i h ustanova.
Druženje
N a k o n višegodišnjeg istraživanja n a m e ć e se zaklju­
č a k d a g r u p a o k o j o j j e o v d j e riječ ( i č i j e s a m i z j a v e , n a
osnovi starih p o z n a n s t a v a , m o g a o sakupiti petnaestak i
više g o d i n a n a k o n š t o j e n e t k o b i o n o s i t e l j o d r e đ e n o g
i m a g e a , akter na sceni n e f o r m a l n i h g r u p a i subkulture u
Z a g r e b u k r a j e m sedamdesetih) nije tipična za heterogeni
skup g r u p a i p o j e d i n a c a nazvan »šminkeri«, i to u p r a v o po
n a g l a š e n o m osjećaju za druženje i škvpdru. Ipak, uspore­
đ u j u ć i čvrstinu veza u š k v a d r a m a , m o ž e m o zaključiti da su
škvadre k a o oblik snažne povezanosti m e đ u prijateljima,
i m a l e prilično labaviju strukturu k o d šminkera, p o s e b n o u
s t a r i j i m g o d i n a m a ( p o s l i j e s r e d n j e š k o l e ) . Z a p r a v o , što j e
v i š e n e č i j i stil ž e l i o n a g l a s i t i v i s o k i s o c i j a l n i s t a t u s , a m a n j e
izraziti z a j e d n i č k u strast p r e m a o d r e đ e n o j modi, glazbi,
i m a g e u , to su veze i z m e đ u prijatelja bile l a b a v i j e , f o r m i ­
r a j u ć i » d r u š t v a « (šira i uža) p r i j e n e g o s t a b i l n e , h o m o g e n e i
čvrsto povezane škvadre. Riječima američke subkulturne
teorije, šminkerska škvadra (upravo toliko koliko je doista
škvadra) zadržat će neke oblike etike reciprociteta, što
znači da će daljnja šminkerska fokusiranost na visoki sta­
tus p r o i z v e s t i s l a b l j e n j e g r u p n i h v e z a u p r o c e s u s a m o p o t v r -
đ i v a n j a p o j e d i n c a , stvarajući t a k o »društvo« prijatelja sa
dominacijom individualne odgovornosti, nasuprot tenden-
174-
URBANA PLEMENA
cijama »zajedničke blagajne« i drugih aspekata kolektivne
etike reciprociteta.
Teme i oblici rituala
K a o i za m n o g e druge neformalne, vršnjačke grupe
p r i j a t e l j a , t a k o je i za š m i n k e r e »izlazak v a n « b i o s r e d i š n j o m
t o č k o m d n e v n o g ili t j e d n o g r a s p o r e d a . D n e v n i i z l a z a k , u
n e k i od k a f i ć a ili o t m j e n i j i h k a v a n a (u k o j e su zalazili i vr­
šnjaci njihovih roditelja) vrlo brzo bi se pretvorio u j e d n u od
ritualnih točaka pokazivanja, druženja, razmjene informa­
c i j a i d o g o v o r a za još t i p i č n i j i r i t u a l o d l a s k a u d i s k o t e k u (u
s l u č a j u g r u p e o k o j o j je riječ - S a l o o n ) . S u b o t a je b i l a
s i m b o l i č k i i stvarni d a n o b r e d a ( m a d a su na sceni m n o g i
poželjeli intervenirati u z a d a n o s t i karakter subotnje večeri,
bez o b z i r a o k o j e m stilu je riječ) i s l j e d e ć e riječi nisu t i p i č ­
n e niti z a j e d n u n e f o r m a l n u ( s u b k u l t u r n u ) g r u p u , n e g o z a
»kulturu m l a d i h « u o p ć e , g d j e će, za neke aktere, u p r a v o
n a g l a š a v a n j e s u b k u l t u r n o g identiteta i širenje scene značiti
i d j e l o m i č a n iskorak iz o d r e đ e n o s t i s u b o t o m : »Živimo za
subotu. U ponedjeljak i utorak, u školi, pričamo o t o m e
t k o je g d j e b i o u s u b o t u i što se d o g a đ a l o . U s r i j e d u p o l a ­
ko p o č i n j e m o r a z m i š l j a t i o s l j e d e ć o j s u b o t i , u č e t v r t a k i
petak se d o g o v a r a m o i p l a n i r a m o s u b o t u . S u b o t a je taj
d a n , i od jutra postoji specifičan doživljaj, da bi u nedjelju
i p o n e d j e l j a k s a k u p l j a l i d o j m o v e , n a z i v a l i p r i j a t e l j e ili i h
sretali u š k o l i , p r i č a j u ć i o p r o š l o j i p r a v e ć i o p e t p l a n o v e za
sljedeću subotu.« M e đ u g r u p o m š m i n k e r a , kroz dvije je
g o d i n e d o š l o d o različitih p o g l e d a n a s u b o t u , p r i č e m u s e
nije u m a n j i l o z n a č e n j e z a j e d n i č k o g i z l a s k a , a l i j e a k t e r o s ­
vijestio z n a č e n j e i k a r a k t e r i s t i k e , k a k o s u b o t e , t a k o i d r u g i h
v e č e r i . S v a k a v e č e r ( u o v o m s l u č a j u u S a l o o n u , a l i isti
o b r a z a c važi z a v e ć i n u d r u g i h d i s k o t e k a ) n o s i l a j e različit
» s i m b o l i č k i k a p i t a l « o n o m e t k o u n j u i n v e s t i r a , jer su se
175
 Benjamin Perasović
večeri p o č e l e razlikovati s o b z i r o m na n i j a n s e u i m a g e u i
d o b glavnih aktera, gdje je subota postala d a n o m u kojem
se d o b posjetilaca spušta i pridonosi drukčijoj a t m o s f e r i ,
nalažući d r u g i m a k t e r i m a p r o m j e n u večeri (recimo na p e ­
t a k ili u t o r a k ) k o j u i z a b i r u z a » s v o j u « . T e m e u g r u p i s u
15
bile raznovrsne, o b u h v a ć a j u ć i klasično područje »sporta i
g l a z b e « , s n a g l a š e n i m z a n i m a n j e m z a o n o što j e u t r e n d u
ili n a n e k i n a č i n s u g e r i r a v i s o k i s t u p a n j u s p j e h a e s t e t s k i h
kriterija, priznatosti u društvu i statusa o p ć e n i t o . N a r a v n o ,
predmeti m o d e i p e r m a n e n t n a evaluacija izgleda i statusa,
koji se tim predmetima oblikuje, predstavljaju klasičnu
»središnju p r e o k u p a c i j u « š m i n k e r s k o g stila. M e đ u m u š k a r ­
c i m a je pristup seksualnim aktivnostima, k a o svojevrsnoj
sportskoj disciplini, bio v e o m a raširen. To znači da su se
razgovori razlikovali s obzirom na prisutnost d r u g o g spola
i da je »hodanje« (posebno kod onih od 1 5 - 1 7 godina)
bilo podignuto na spektakularnu i dobrim dijelom k o m p e -
t i t i v n u r a z i n u , r i t u a l i z i r a j u ć i d r e v n e » m u š k e « ili » l o v a č k e «
modele u kontekstu zagrebačke šminkerske opuštenosti
k r a j e m s e d a m d e s e t i h , što s e v i d i i z i z j a v a p o p u t » o v o m i j e
r e k o r d , v e ć d r u g a s u b o t a s i s t o m c u r o m « ili »ja s a m p r i l i č n o
o r i g i n a l a n u d a v a n j u n o g e , a l i R o b i j e s v o j o j p o k a z a o cr­
veni k a r t o n , da ne bi m o r a o previše objašnjavati«. S d r u g e
strane, p r i h v a ć a n j e o b r a z a c a »ženskog« p o n a š a n j a , k o d
d j e v o j a k a nije uvijek p r a ć e n o s a m o r o p s k i m i represivnim
karakteristikama, nego se one, kako pokazuje Mc Robbie
( 1 9 9 3 . ) , u n u t a r t o g s v i j e t a u d r u ž u j u i o s n a ž u j u svoj svijet,
k o r i s t e ć i p r i t o m n e k e n a u č e n e (»muške«) o b r a s c e , ili d r u k -
,J
O v d j e se pojavljuje n a z n a k a različitosti p o j e d i n i h večeri u istom klu­
b u , i a k o još uvijek unutar sličnog z a j e d n i č k o g nazivnika, g d j e u t o m
razdoblju S a l o o n ostaje »šminkerskim« a Big Ben » h a š o m a n s k i m « ,
d o k će u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h k l u b o v i v e ć i n o m p o p r i m i t i ne-
utralnija obilježja, a p o j e d i n i d a n i , sa svojim tematskim g l a z b e n i m
v e č e r i m a , nositi pečat subkulturnih stilova. Č a k će i S a l o o n d o b i t i
svoju rockersku večer.
176
URBANA PLEMENA
čiji p u t k o m p e t i c i j e , u k l j u č u j u ć i , u n a š e m s l u č a j u , » d a v a n j e
n o g e « ili niz » s p u š t a l a č k i h « v j e š t i n a . O s o b i t o s u » s e l j a č i n e
u r u h u š m i n k e r a « bili r a z o b l i č a v a n i i o b i l j e ž a v a n i od s t r a n e
samosvjesnih šminkerica iz tog razdoblja. Ipak, u l o g a žene
k a o »estetskog u k r a s a « ili » z a v o d n i c e « m o g l a s e p u n o l a k š e
pronaći i potvrditi u šminkerskom krugu n e g o u h a š o m a n ­
s k i m š k v a d r a m a , i t o n e z a t o što b i h a š o m a n i b i l i f e m i n i s t i
( i a k o j e p r o c e s o d l e đ i v a n j a m u š k a r č i n a n a toj sceni l a g a n o
z a p o č e o ) , n e g o zato što je i m a g e h a š o m a n k e u g l a v n o m
n e g i r a o klasično »dotjerivanje« u svojoj asketskoj varijanti,
pa č a k i u š a r e n i j e h i p i j e v s k o j , o b l a č e ć i h l a č e , i š i r o k e ,
očeve košulje, nasuprot suknjama i užim m a j i c a m a tadaš­
njih šminkerica. N a r a v n o , o v o je m o d e l s k o razmišljanje
koje se p o k l a p a s jednim dijelom poznatog etnografskog
i s k u s t v a , a l i n e p o k r i v a sve v a r i j a c i j e s t v a r n o s t i , i z k o j e j e
m o g u ć e i sljedeće izvođenje; šminkeri kao o d m a k od selja­
č i n a i k l a s i č n o p a t r i j a r h a l n i h m u š k a r a c a , fini i o b r a z o v a n i ,
nasuprot hard-rock m u š k a r č i n a m a koje d u g a kosa n i m a l o
ne o d m i č e od agresivnog maskulinizma. Ipak, zavođenje,
hodanje, utakmica oko seksualnog rezultata druženja
( » u p u c a v a n j a « , » g r e b a n j a « ) č e š ć e s e n a v o d i k a o cilj s u d j e ­
l o v a n j a u r i t u a l u d i s c o i d n e s u b o t e (ili srijede) n a v e č e r u
šminkerskim g r u p a m a nego kod transičnim stanjima rock
svetkovine usmjerenih h a š o m a n a .
5 o b z i r o m na percepciju vlastitog i m a g e a i o d r e đ e n j e
š m i n k e r a , prisutni s u a m b i v a l e n t n i iskazi. N a m n o g i m razi­
n a m a socijalnog konteksta p o j a m šminkera i m a o je n e g a ­
t i v n e k o n o t a c i j e . V e ć i n a a k t e r a nisu z a s e b e željeli reći d a
s u š m i n k e r i , n a g l a š a v a j u ć i o d r e đ e n j a p o p u t » n o r m a l n o « ili
» l i j e p o « . » N i s a m j a n i k a k a v š m i n k e r , a l , k u i š , v o l i m s e lije­
p o o b u ć ' « . Vlastiti s e i z g l e d u s p o r e đ i v a o s t a d a s n a ž n o
prisutnim hašomanskim stilom i o p r a v d a v a o unutar suprot­
nosti s i m a g e o m h a š o m a n a ; »ak' je n o r m a l n o imat d u g u
m a s n u kosu i p o d e r a n e traperice, o n d a ja nisam n o r m a l a n ,
177
 Benjamin Perasović
s l o b o d n o n a p i š i d a s a m š m i n k e r « . U t o d o b a »Polet« j e
o b j a v l j i v a o t e k s t o v e k o j i s u t a k o đ e r bili n e g a t i v n o i n t o n i r a ­
n i p r e m a š m i n k e r i m a . D i o » p r o z v a n i h « ( a m n o g i Polet nisu
ni čitali) o d b a c i v a o bi takve o p t u ž b e p o z i v a n j e m na n e k u
p r o v j e r e n u v r i j e d n o s t ili z n a č a j k u k o j a m o ž e p r e v a g n u t i n a
v a g i » p a m e t i « , » o z b i l j n o s t i « , »zrelosti« i t d . ( P r i m j e r i c e ; i n t e ­
lektualna, sportska, tehnička postignuća nasuprot pasivnosti,
z a p u š t e n o s t i , d e v i j a n t n o s t i , n e z r e l o s t i , ili p a k » d v o l i č n o s t i «
hašomana.)
S o b z i r o m na etiketu devijacije koja je h a š o m a n i m a
stalno lebdjela n a d g l a v o m u d o m i n a n t n o j kulturi, za š m i n ­
k e r e s e n e m o ž e u t v r d i t i s l i č a n s k u p d j e l a t n o s t i ili i m a g e a
koji »prosječnom roditelju« sugerira devijaciju. Ipak, neko­
licina tadašnjih aktera navela je m a r g i n a l n u prisutnost p o ­
n u d e za p r e p r o d a j o m zlatnog nakita, kao i p o n u d e za
snimanje pornofilmova, što ukazuje na moguće oblike
o n i h d j e l a t n o s t i k o j e s e o d v i j a j u u k r u g u (ili n a n j e g o v u
r u b u ) š m i n k e r s k o g d r u š t v a , a k o j e bi u d o m i n a n t n o j k u l t u r i
m o g l e biti p r o g l a š e n e d e v i j a n t n i m ili k r i m i n a l i z i r a n e . I p a k ,
takvi slučajevi s a m o g o v o r e o m o g u ć i m m o d e l i m a za d e -
v i j a n t n o s t k o j a b i m o g l a biti k a r a k t e r i s t i č n i j a z a š m i n k e r s k i
n e g o za hašomanski krug u jednom specifičnom razdob­
lju, a ostaju posve marginalni unutar neformalnih g r u p a o
kojima g o v o r i m o . S p o m a k o m u v r e m e n u , promijenit će
s e i m n o g o t o g a š t o p r e s i j e c a , e t i k e t i r a n j e m ili s t v a r n o m
kriminalizacijom, područja društvenog označavanja devi­
jacije; širenje, primjerice, pušenja m a r i h u a n e m e đ u š m i n ­
k e r i m a i š t e m e r i m a o s a m d e s e t i h g o d i n a , prepletanje šte-
m e r s k o g sitila i s t v a r n o g n a s i l j a k a k o s a š m i n k e r s k i m t a k o i
sa hašomanskim (raznovrsnim post-hašomanskim, rock-
- s u b k u l t u r n i m ) s t i l o v i m a , sve t o m i j e n j a m a p u s u b k u l t u r n i h
svjetova i nalaže s o c i o l o g u o p r e z n o s t pri z a k l j u č i v a n j u koje
s m j e r a izvan j a s n i h g r a n i c a p r o s t o r a i v r e m e n a .
1/8
URBANA PLEMENA
Jedan dio stalnih tema u šminkerskom krugu k a o da
je p r e u z e t iz s o c i o l o g i j e k o j a se b a v i s t r a t i f i k a c i j o m i n e s u m ­
njivo b i s m o u o b u h v a t n o m istraživanju takvih n e f o r m a l n i h
grupa morali posegnuti za stvarnom provjerom socioeko­
n o m s k o g s t a t u s a . Primjeri p o z n a t i i z k l a s i č n e k n j i ž e v n o s t i ,
ili iz B o u r d i e o m i n s p i r i r a n i h a n a l i z a e k o n o m s k o g i k u l t u r ­
n o g kapitala, nalaze se u šminkerskim p r e o k u p a c i j a m a
k a o s t a l n a p i t a n j a o t o m e t k o je iz » b o l j e k u ć e « , čiji su r o d i ­
telji »već g e n e r a c i j a m a b o g a t i « , t k o j e c i j e n j e n m i m o e k o ­
n o m s k o g k a p i t a l a , ali v i s o k o g k u l t u r n o g , i t k o j e » n o v o o b o -
g a ć e n i « , n o v o p r i d o š l i a k t e r k o j i č e s t o z b o g n a p a d n o g isti­
c a n j a statusnih s i m b o l a s v o g a e v e n t u a l n o g r u r a l n o g p o d r i ­
j e t l a n e m o ž e biti p r i h v a ć e n u d r u š t v u š m i n k e r s k e e l i t e
k o j a m a t e r i j a l n i status p o d r a z u m i j e v a k a o v i s o k , n a s t o j e ć i
ga održati i kulturološki visokim, po vlastitim kriterijima.
D o k j e s r e d i n o m i k r a j e m s e d a m d e s e t i h još b i l o m o g u ć e
o p e r i r a t i s a d v i j e ili tri o s n o v n e k a t e g o r i j e , z b o g t a d a š n j e g
karaktera službene kulture socijalizma i nedostupnosti veći­
ne z a p a d n j a č k i h statusnih s i m b o l a m a l o d o b n i m a k t e r i m a ,
d a n a s se, z b o g u p l e t a n j a b r o j n i h e k o n o m s k i h , r e g i o n a l n i h ,
migracijskih i vrijednosnih specifičnosti poslijeratnog hrvat­
s k o g d r u š t v a i » t a j k u n s k o g k a p i t a l i z m a « , š m i n k e r s k i svijet
p o k a z u j e k a o još više f r a g m e n t i r a n , i j e d n i m s v o j i m d i j e ­
l o m još više u d a l j e n o d r e f e r e n t n o g o k v i r a u r b a n i h s u b k u l ­
turnih g r u p a . U o s t a l o m , za aktere koji su prije kraja se­
d a m d e s e t i h uživali u o p u š t e n o j a t m o s f e r i d j e c e iz » f i n i h
kuća«, percipirajući subotu u Saloonu kao poželjan (i
d o b r i m d i j e l o m d o k u m e n t a r a n ) trostruki o t k l o n o d n e p o ž e l j ­
n i h , r e m e t i l a č k i h , p r o t u - b e z b r i ž n i h č i m b e n i k a (sivila p r o s j e č -
nosti, h a š o m a n s k o g otpadništva i štemerske agresivnosti),
sve j e v e ć p o č e t k o m o s a m d e s e t i h » b i l o z a v r š e n o « , s n i ž a ­
vanjem prosječne dobi i popularizacijom šminke, kao i o d ­
rastanjem samih aktera.
179
 Benjamin Perasović
Hašomani
S u b k u l t u r n i stil h a š o m a n a n e s u m n j i v o p r o i z l a z i i z š i ­
reg o d r e đ e n j a rock kulture i povezanosti te kulture s p o ­
k r e t i m a i ž i v o t n i m s t i l o v i m a koji su o z n a č i l i k r a j š e z d e s e t i h u
A m e r i c i i V. B r i t a n i j i , o g l a š a v a j u ć i s v o j u n a z o č n o s t u v e ć o j
ili m a n j o j m j e r i š i r o m u r b a n i h s r e d i š t a s v i j e t a , č a k _ L s _ p n e
strane tadašnje željezne zavjese. U procesu nastajanja
rock kulture na našim prostorima nejednakom_brzinom
pojavjjrvajijsjjj^^ To su^
( ^ a ) ) f e c e p c i j a z v u k a k a o prvi i o s n o v n i p r e d u v j e t s t v a ­
r a n j a s c e n e . Bez o b z i r a n a n e p o s t o j a n j e d r u g i h s t r u k t u r a i
aktera, m o ž e m o zamisliti g r u p u o k u p l j e n u o k o zajednič­
k o g s l u š a n j a » R a d i o L u x e m b u r g a « (što p r e d s t a v l j a p o č e t n u
r e c e p c i j u u n a š i m k r a j e v i m a ) k a o što m o ž e m o z a m i s l i t i i
k a s n i j a o k u p l j a n j a o k o n e k o g g l a z b e n o g stila n e o v i s n o o
p o s t o j a n j u d o m a ć i h a k t e r a , k o n c e r a t a , ili n o s a č a z v u k a u
t r g o v i n a m a . B i l o k o j i n a č i n k o j i m zvuk d o l a z i d o s l u š a t e l j a
m o ž e m o smatrati o b l i k o m »prve informacije« i o s n o v o m za
kasniji razvoj kulture koja o k o zvuka, a o n d a i p o k r e t a ,
slike, jezika, d r ž a n j a , u s l o ž n j a v a n j a p o s r e d o v a n j a , nastaje
u nekoj sredini.
v j ^ n a s t a n a k d o m a ć i h i z v o đ a č a koji v j e r n o »skidaju« g l a ­
z b e n u i n f o r m a c i j u , t e o n i h k o j i s t v a r a j u vlastite p j e s m e .
D a k l e , u n a š i m u v j e t i m a p u t k o j i je p r i j e đ e n i t r a d i c i j a k o j a
j e s t v o r e n a o d » B i j e l i h strijela«, » C r v e n i h k o r a l j a « , » B e z i m e ­
nih«, » G r u p e 2 2 0 « i ostalih, do današnjih d a n a »Majki«,
» M o t u s a « , » O v e r f l o v v « , »Pipsa« ili b i l o k o j e g p r e d s t a v n i k a
f r a g m e n t i r a n e scene na k o j o j su i garažni kult b a n d o v i i
v e l i k e a t r a k c i j e d v o r a n a i s t a d i o n a , p o p u t P a r n o g v a l j k a ili
Prljavog kazališta. 1 6
O v d j e su Parni valjak i Prljavo kazalište navedeni n a m j e r n o , da s i m ­
boliziraju i o n a j put koji rock kultura prelazi od čvršćeg, žešćeg i
p o d z e m n i j e g do mekšeg i srednjoj struji prihvatljivijeg statusa, bez
l80
URBANA PLEMENA
n a s t a n a k » i n f r a s t r u k t u r e « , o d n o s n o k l u b o v a ili slič­
nih dvorcmčTža neophocfnu k o n c e r t n u aktivnost, studija i
o p r e m e z a s n i m a n j e , sve d o p r o i z v o d n j e vlastitih i l i c e n c -
nTh i z d a n j a »ploča i d r u g i h n o s a č a z v u k a .
d) p r o ž i m a n j e nastalih e l e m e n a t a s p o s t o j e ć i m m e d i j i ­
m a d o m i n a n t n e k u l t u r e i (ili) o s n i v a n j e v l a s t i t i h , d a k l e s v o ­
jevrsno širenje i uspostavu k o m p l e m e n t a r n e i p r o c e s u a l n e
d i h o t o m i j e » p o c l z e m l j e - e s t a b l i s h m e n t « , g d j e š i r e n j e tržišta i
u p o t r e b a reklarne,~"uz b r ž u k o m e r c i p i z a c i j u , k a r a k t e r i z i r a
establishment, a osnivanje malih i nezavisnih mreža obilje­
žava p o d z e m n u djelatnost rock kulture.
O v d j e je p o t r e b n o s p o m e n u t i i š i r e n j e r o c k k u l t u r e u
d r u g i m p o d r u č j i m a i z r a z a , p o p u t f i l m a ili s t r i p a , što d o ­
d a t n o utječe nu v i š e d i m e n z i o n a l n o s t kulture i m o g u ć n o s t
utjecaja na stvaranje subkulturnih scena. Tako Glavan
( 1 9 9 4 . ) i Bakić ( 1 9 9 4 . ) , opisujući »pretpovijest« hrvatskog
rocka, ukazuju na važnost »glazbenih filmova« u p o č e c i m a
stvaranja scene, zajedno s p o j a v o m prvih izvođača. O p i s i ,
poput sljedećeg, o d n o s e se na prvu polovicu šezdesetih,
ali bi uz n e b i t n e i z m j e n e m o g l i v r i j e d i t i i u k a s n i j i m d e s e t ­
l j e ć i m a : » G l a z b e n a e p i d e m i j a širila s e g r a d o m . U s a m o m
g r a d u i m a već d e s e t a k e l e k t r i č n i h g i t a r a , r a z l i č i t i h b o j a ,
crna, jarkocrvena, žuta, s m e đ a , zlatna i srebrna. O n i koji
nisu i m a l i v e z u u E u r o p i j e d n o s t a v n o s u n a k a l e m i l i o b i č a n
m a g n e t na akustičnu g i t a r u , a k a o p o j a č a l o , u tim pionir­
s k i m d a n i m a , n a j č e š ć e j e z n a o p o s l u ž i t i stari r a d i o a p a r a t
»Kosmaj 4 9 « . K a d a su se u g r a d u pojavila prva p o j a č a l a
od 30 vata, nastao je pravi kaos. S n a g a od 30 vata bila je
n a p a d n a uši r o d i t e l j a , jer - t a k v a b u k a n i j e z d r a v a , t a k v a
b u k a izaziva stres i n a r u š a v a z d r a v l j e . « »Bile su z a n i m l j i v e
obzira na to što bi m n o g i akteri, želeći zadržati subverzivnost p o j m a
»rock« s i g u r n o argumentirali u prilog tezi o potrebi »pop« ili »srednje-
strujnog« o d r e đ e n j a d a n a š n j e g položaja i tipa zvuka što ga zauzi­
m a j u i njeguju navedeni b e n d o v i .
l8l
 Benjamin Perasović
izjave » p r i s t o j n i h g r a đ a n a « : » T a k v e t r e b a u h a p s i t i « ili » Č u ­
p a v a c , t r e b a t e ošišati d o k o ž e « . P o č e l o j e r a s l o j a v a n j e .
S i n o v i s u p u š t a l i sve d u ž u k o s u , kćeri s u sve više s k r a ć i v a l e
s u k n j e , a r o d i t e l j i su se sve više z g r a ž a l i n a d s u d b i n o m si­
n o v a i kćeri.« ( B a k i ć , 1 9 9 4 . , str. 11.) R o c k k u l t u r u , u v r i ­
jeme njezina p o č e t k a i nastajanja, d o b a r d i o s a m i h aktera
(akterima m o ž e m o smatrati p o d j e d n a k o i o n e koji izvode
ili s n i m a j u g l a z b u , i o n e k o j i j e s l u š a j u i č i n e o s n o v o m v l a ­
s t i t o g ž i v o t n o g stila) s h v a ć a k a o p o k r e t , k a o r a z n o v r s n e
r a z i n e s u d j e l o v a n j a u i n d i v i d u a l n o j i k o l e k t i v n o j a k c i j i . To
s u - d j e l o v a n j e n e m o r a biti a r t i k u l i r a n o n a r a z i n i r a c i o n a l n e
argumentacije, n e g o na osnovi »epidemije« o kojoj Bakić
g o v o r i , na valu c i j e l o g seta n e v e r b a l n i h i z n a č e n j e m n a ­
bijenih gesti, od Elvisovog p o m i c a n j a k u k o v i m a do hipijev-
ske i n t e r v e n c i j e u k o n v e n c i o n a l n o s t i o b r a s c e m u š k o g i
ž e n s k o g » u o b i č a j e n o g « i z g l e d a , m o ž e tvoriti o s j e ć a j p o v e ­
z a n o s t i i s t v a r a n j a z a j e d n i č k i h »središnjih p r e o k u p a c i j a . «
Od elementarne činjenice okupljanja o k o zvuka i »buntov-
ništva bez r a z l o g a « (čije r a z l o g e i r i t u a l e u p u n o m svjetlu
p r i k a z u j e Jeff N u t t a l ( 1 9 6 8 . ) , r o c k k u l t u r a j e p o t k r a j š e z d e ­
setih sadržavala i eksplicitna n a s t o j a n j a , s a m o p e r c e p c i j u
dijela aktera, p r e m a individualnoj i kolektivnoj akciji za
p r o m j e n u d r u š t v a i svijesti. S a m r o c k b i o j e u p o č e t k u
shvaćen k a o buntovništvo, zvukovi su p r i m a n i i prerađivani
k a o g e n e r a c i j s k e » t a j n e veze« s v o j e v r s n o g u s t a n k a . M e đ u ­
t i m , t a j b u n t o v n i n a b o j n i j e m o g a o biti j e d i n o m d i m e n z i ­
j o m nastajanja kulture koja se smješta u n u t a r p o d r u č j a
industrije s l o b o d n o g v r e m e n a i potrošnje. T a k o đ e r , kroz
v r i j e m e s e m i j e n j a o i zvuk i s o c i j a l n i k o n t e k s t , t a k o d a n a m
u p o t r e b a p o j m a » r o c k k u l t u r a « n e g o v o r i m n o g o bez čvr­
š ć e g s i t u i r a n j a u p r o s t o r i v r i j e m e ; u p r a v o se u s a m o j toj
kulturi m o ž e d o b r o primijetiti k a k o o d r e đ e n i zvukovi, glaz­
beni stilovi, m o g u o d b u n t o v n i č k o g , s u b k u l t u r n o g statusa,
postati d i o »glavnog toka« i etablirane kulture. Z b o g t o g a
URBANA PLEMENA
p o j a m rock kulture zahvaća i o n u općenitu, m a s o v n u i
» d r u š t v e n o p r i h v a t l j i v u « z a b a v u , g d j e p r i s u t n o s t više g e n e ­
racija proširuje značenje već ionako preširokog pojma
»kulture m l a d i h « , o m o g u ć u j u ć i n a m č a k i sliku ulaska u
v r h o v e m o ć i d o m i n a n t n e k u l t u r e , k a d a s e k u l t n i b a n d šez­
desetih i sedamdesetih o k u p i o radi p r o m o c i j e C l i n t o n a u
predsjednika S A D - a . Ipak, postojanje rock kulture i m o ­
g u ć n o s t u p o t r e b e t o g n e s u m n j i v o š i r o k o g p o j m a nije time
nestalo. V a ž n o je uočiti i d r u g u stranu širenja rock-kulture,
p r e m a » p o d z e m n o j « t r a d i c i j i , što z n a č i d a o n a i m p l i c i r a i
s u b k u l t u r e m l a d i h . U s t v a r n o s t i , u ž i v o t u , p o s t o j i niz m j e s t a
g d | e se o p ć a rock kultura i njeni akteri sreću sa a k t e r i m a
r o c k s u b k u l t u r e , a i z m e đ u t i h d v i j u sfera p o s t o j e i m n o g a
posredovanja i miješanja. O v d j e je posve primjerena uspo­
redba s »nogometnom kulturom«, širom »kulturom n o g o ­
m e t n i h n a v i j a č a « ( k o j a j e i više g e n e r a c i j a p r i j e » u s p o n a «
rock kulture o b u h v a ć a l a strastvene a n g a ž m a n e m n o g i h
predsjednika država) i n j e n o m različitošću s p r a m »navijačke
subkulture«. Na jednoj utakmici, na istom stadionu, sjede
pripadnici navijačke kulture, također raznovrsnih uloga i
r a z i n a u k l j u č e n j a , a l i bez s u m n j e v e z a n i u z b i t n e a s p e k t e
n o g o m e t n o g svijeta te p r i p a d n i h strasti i o b l i k a i z r a z a , a
pored njih stoje pripadnici navijačke subkulture, akteri
s u b k u l t u r n o g stila n o g o m e t n i h h u l i g a n a . Isto t a k o , n a k o n ­
certu, recimo Rolling Stonesa, jedni pokraj drugih plešu i
p r i p a d n i c i rock kulture, zaljubljenici u o d r e đ e n i zvuk koji
s u s v o j u strast z a d o v o l j i l i o d l a s k o m n a k o n c e r t , i p r i p a d n i c i
r o c k s u b k u l t u r e , k o j i m a j e p o t r e b n o više o d » h o b i j a « ili
estetske p r e f e r e n c i j e , i k o j i m a s u b e n d o v i o s n o v a z a s t v a ­
r a n j e ž i v o t n o g stila. M o ž e s e d o g o d i t i d a u t a k m i c a p r o đ e
bez incidenata, k a o i koncert, pa da pripadnici kulture
nogometnih navijača, zajedno sa subkulturnom huligan­
s k o m jezgrom napuste prostor i d o g a đ a j koji ih je o k u p i o
b e z v i d l j i v i h p o l a r i z a c i j a , š t o je j o š č e š ć i s l u č a j s k o n c e r t i -
183
 Benjamin Perasović
m a . M e đ u t i m , u nekim situacijama može d o ć i do velikih
razlika u percepciji i p o n a š a n j u , z a m i s l i m o s a m o koliki d i o
pažnje huliganska subkultura posvećuje z b i v a n j i m a izvan
terena, odnosima s policijom i suparničkim navijačima,
š t o m o ž e r e z u l t i r a t i i n e r a z u m i j e v a n j e m pa i s u k o b i m a s
»običnim« i o d r a s l i m , većinskim dijelom n o g o m e t n o g svi­
j e t a . T a k o đ e r , n e ć e svi p r i s u t n i l j u b i t e l j i r o c k a o d o b r i t i p e ­
n j a n j e na p o z o r n i c u i skakanje u publiku (stage diving)
a k o j e riječ o m a s o v n i j e m d o g a đ a j u n u ž n e h e t e r o g e n o s t i
a k t e r a , i r a d i j e će ispratiti k o n c e r t u m i r u n e g o ulaziti u
s u k o b s r e d a r i m a k o j i n e d o p u š t a j u s t a g e diving. S u b k u l ­
tura koja drukčije doživljava pojam koncerta, vlastitog
sudjelovanja, kojoj su neki elementi ključni za ritual, neće
se p o m i r i t i s p a s i v n i m p r o m a t r a n j e m i u t a k v i m s i t u a c i j a m a
p o n o v o vidimo oblike približavanja i udaljavanja subkul­
t u r n i h j e z g r i i šire ( s u b ) k u l t u r e o k u p l j e n e o k o n o g o m e t a ili
r o c k a . S u b k u l t u r a će i k v a n t i t a t i v n o i k v a l i t a t i v n o u d r u k č i ­
joj mjeri preuzeti z v u k o v e i z n a č e n j a , prijeći g r a n i c u »nor-
m a l n o s t i « k o j u u ž a ili šira o k o l i n a o d r e đ u j e z a n e k i o b l i k
a n g a ž m a n a , i n e ć e željeti i n t e g r i r a t i p j e s m e S t o n e s a (ili
nekog d r u g o g benda heterogene i višegeneracijske publike)
u život što g a u s m j e r u j u d r u g e , o d r o c k a r a z l i č i t e s r e d i š n j e
preokupacije. Istovremeno, može postojati (i postoji) sub­
kultura u p r a v o o k o Stonesa, i to raznolika. N a r a v n o , d o b a r
dio današnjih subkulturnih grupa koje glazbenim stilovima
p o s r e d u j u svoj ž i v o t n i stil, n e ć e o t i ć i n a k o n c e r t k o j i o b u ­
h v a ć a t a k o h e t e r o g e n u p u b l i k u , niti ć e p r i z n a t i r e l e v a n t n o s t
t a k o o p ć e n i t o g o d r e đ e n j a k a o što j e » r o c k « z a i m e n o v a n j e
v l a s t i t i h i d e n t i f i k a c i j s k i h o s l o n a c a . D a k l e , o s i m što s e s
v r e m e n o m n e k i tip z v u k a , g l a z b e n i stil, d o ž i v l j a v a d r u k č i j e
s o b z i r o m n a p r o m j e n e u s a m o m z v u k u ili n a p r o m j e n e
s o c i j a l n o g k o n t e k s t a o k o i d e n t i č n o g z v u k a , t a k o se i u p r o ­
storu značenje p o j e d i n o g koncerta mijenja s o b z i r o m na
društveni kontekst t o g a prostora. A k o zadržimo u fokusu
I84
URBANA PLEMENA
p r i m j e r Rolling Stonesa u Z a g r e b u , o n d a n a m se i ta d i m e n ­
zija p r o s t o r a n a m e ć e k a o v a ž n a , z a t o što j e č e s t o s p e c i f i č ­
n a . C e s t o , a l i n e a p s o l u t n o , što z n a č i d a n e t r e b a g u b i t i i z
vida činjenicu postojanja m n o g i h sličnih i p o n a v l j a j u ć i h
obrazaca ponašanja, stvaranja i izražavanja subkulturnih
identiteta u raznim g e o g r a f s k i m prostorima, g d j e o d j e ć a ,
p l e s , o b l i c i i z r a ž a v a n j a i sustav s i m b o l a s v j e d o č e o g o t o v o
identičnom f e n o m e n u . N o , specifičnost z a g r e b a č k o g k o n ­
c e r t a , s o b z i r o m na m o g u ć n o s t g o v o r a o r o c k k u l t u r i i
subkulturnim stilovima, nameće oprez zbog činjenica koje
objašnjavaju strukturu i aktere d o g a đ a j a na k o j e m se sku­
p i l o o s a m d e s e t a k t i s u ć a l j u d i . U Z a g r e b u (što o z n a č a v a
prostor, ali n a r a v n o i u s p e c i f i č n o m v r e m e n u ) broj sličnih
k o n c e r a t a , k a o i onih m a n j i h , nije u o p ć e usporediv s b r o ­
jem i redovitošću nastupa rock b a n d o v a u većini zapadnih
z e m a l j a . U t a k v o j s i t u a c i j i , niz p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n i h sti­
lova, okupljenih o k o zvukova i tema rock kulture, pojavio
se na koncertu k a o j e d n o m od rijetkih mjesta većeg o k u p ­
ljanja rock-plemena. Medijska promocija (uzdignuta na
razinu » d o g a đ a j a desetljeća«) t a k o đ e r je o d i g r a l a svoju
u l o g u , potičući veći broj ljudi na o d l u k u o kupnji ulaznice,
a o d b i j a j u ć i m a n j i , ali n e o s p o r a n broj s u b k u l t u r n o o r i j e n ­
tiranih mladih, lako m a r g i n a l n o , medijsko djelovanje pro­
tiv k o n c e r t a t a k o đ e r m o ž e o d i g r a t i d v o s t r u k u u l o g u . K a o
što j e m o ć televizije p r i d o b i l a m n o g e n e o d l u č n e , t a k o j e i
s n a g a a r g u m e n a t a » g l a s i l a k a t o l i č k e m l a d e ž i »Ml« d j e l o ­
v a l a n a o n e k o j i list č i t a j u , d o k b i u s l u č a j u š i r e n j a s v o j e
medijske poruke vjerojatno dosegla i one kod kojih bi
p r i m l j e n a p o r u k a i z a z v a l a s u p r o t n e e f e k t e . D i o o n i h istih
s u b k u l t u r n i h m l a d i h k o j i s u o d b i j a l i ići n a k o n c e r t u svjetlu
prenaglašene medijske p r o m o c i j e , na interpretacije o so­
t o n i z m u S t o n e s a r e a g i r a o b i i o d l a s k o m n a h i p o d r o m , što
je za »miovce« svojevrsno kaljanje mjesta na k o j e m je Pa­
pa držao misu o k u p l j e n i m a u d o b a svog prvog posjeta. U
|85
 Benjamin Perasović
o v o m slučaju, položaj dijela mladih katolika okupljenih
o k o lista »Ml«, sličniji j e s u b k u l t u r n o m p o l o ž a j u n e g o d o ­
minantnoj kulturi, osim dijelu deklarativne, službene ideo­
logije »nacionalne« kulture uronjene u prvu fazu kapitaliz­
ma. (Unutar sheme G r e g o r a Tomca, njihovo djelovanje se
m o ž e nazvati i »subpolitičkim« u p o d r u č j u kulture i temelj­
nih vrijednosti n e k o g društva, u kontekstu v l a d a v i n e H D Z - a
u našem slučaju) Koncert Stonesa je s a m o j e d a n primjer
p o t r e b e za u o č a v a n j e m o b j e d i m e n z i j e , i s l i č n o s t i , i r a z l i ­
čitosti f e n o m e n a r o c k k u l t u r e u p r o s t o r u i v r e m e n u , u p o ­
jedinom kontekstu.
Rock kultura, i s n j o m i m p l i c i r a n e b r o j n e s u b k u l t u r e ,
u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a je već prošla raznovrsne faze
b u n t a , etabliranja i medijskih p o s r e d o v a n ja, -a_polcrivala je
i široki s p e k t a r s t i l o v a . N j e n o š i r e n j e u H r v a t s k o j o m o g u ­
ć u j e s o l i d n u o s n o v u z a n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n o g stila h a š o ­
mana.
Kraj šezdesetih i p r v a p o l o v i c a s e d a m d e s e t i h p r e d s t a v ­
lja o b l i k o v a n j e s c e n e u t e ž i m u v j e t i m a , z b o g m a t e r i j a l n i h ,
financijskih teškoća nabave bitnih p r e d m e t a , i z b o g o p ć e
s i m b o l i č k e u n i f o r m n o s t i d r u š t v a k o j e s e , p o p o t r e b i , štiti
eksplicitnom c e n z u r o m i z a b r a n a m a . Tadašnji akteri tvrde
d a s e u p o č e t k u izraz h a š o m a n i nije k o r i s t i o , t e d a j e n a ­
s t a j a n j e s c e n e i m a l o elitniji p r i z v u k , a » d j e c a « k o j a s u s c e ­
nu stvarala bila su, dijelom »bogata«, t a k o đ e r »pametna i
u s p j e š n a u š k o l i « . D j e l o m i č n o se m o ž e g o v o r i t i i o d j e c i
t a d a š n j i h » o f i c i r a « ( n a r a v n o , viših) č i j a j e p r i s u t n o s t m e đ u
prvim hipijevskim a k t e r i m a p r i m i j e ć e n a , na užas njihovih
r o d i t e l j a . T a k o đ e r , b r o j d o m a ć i h h i p i j a nije b i o t a k o v e l i k ,
iako je nastajuća rock kultura okupila brojnu adolescent-
sku p u b l i k u . Z a t o u d r u g o j polovici s e d a m d e s e t i h z a p a -
ž a m o značajne promjene, m e đ u kojima su: omasovljenje
scene, povećanje broja okupljališta, pojava p l o č a relevant­
n i h svjetskih a k t e r a u p r o d a v a o n i c a m a » J u g o t o n a « i d r u -
186
URBANA PLEMENA
g d j e , t e p o j a v a Poleta, g d j e j e i n t e r v e n c i j o m u r e đ i v a č k e
politike u jednom trenutku dosegnuta uloga integrativne
t o č k e . D o k s u d o m a ć i h i p i c i uživali u p o č e t k u u p r o b r a ­
n o m društvu, jer se na sceni m o g l o naći s a m o p o z n a t e i
i s t o m i š l j e n i k e , n o s i t e l j e s l i č n e z a j e d n i č k e v i b r a c i j e , u raz­
d o b l j u u k o j e m p r o s j e č a n p o l i c a j a c n i j e z n a o š t o j e j o i n t ili
k a k o izgleda pločica hašiša, u drugoj polovici s e d a m d e ­
setih scena se toliko raširila da su rani akteri govorili o
p r o s t i t u i r a n j u , p o s e l j a č e n j u , d a k l e o (za s p e c i f i č n o g s u d i o ­
nika) n e g a t i v n i m a s p e k t i m a rasta scene k o j a više nije bila
niti s a m o n j i h o v a niti n a isti n a č i n p r e p o z n a t l j i v a . O v o j e
j e d a n od klasičnih motiva nastajanja i širenja subkulture,
prisutan i u f e n o m e n i m a šireg društva i društvenih p o k r e t a ,
gdje se »prvoborci« razlikuju od sljedećih generacija na
više n a č i n a , č e s t o s t v a r a j u ć i a t m o s f e r u r a z o č a r a n j a , k r i t i č ­
n o s t i , ili v l a s t i t o g p o v l a č e n j a . U o v o m s l u č a j u , u p o d r u č j u
subkulture m l a d i h , l a k o je shvatiti r a z o č a r a n j e aktera koji
o m a s o v l j e n j e m »svoje« stvari g u b i m n o g e p o g o d n o s t i p r o i -
zašle iz p o l o ž a j a j e d i n o g , m a l o b r o j n o g , istomišljeničkog,
ponekad elitnog, od neželjenog prepoznavanja posebnim
k o d o v i m a zaštićenog aktera. Svojevrstan elitizam nije nuž­
no vezan uz s o c i o e k o n o m s k i p o l o ž a j . D i o prvih z a g r e b a č ­
k i h h i p i j a d o i s t a sliči k l a s i č n o m o b r a s c u , u k o j e m a k t e r i z
g o r n j i h s o c i j a l n i h s l o j e v a z a p o č i n j e s n e k i m s t i l o m i uživa
privilegije dostupnosti osnovnih informacija i predmeta, pa
kasnijim širenjem scene i njenim »poseljačenjem« biva ra­
z o č a r a n , z b o g g u b i t k a e l i t n o g p r i z v u k a s a m o g stila i p r o ­
d o r a n a s c e n u »krivih i n t e r p r e t a t o r a « i z nižih s o c i j a l n i h
slojeva, što rezultira svojevrsnim g u b i t k o m vlastitog p o l o ­
ž a j a . N o , t o j e s a m o j e d n a m o g u ć a i n t e r p r e t a c i j a , jer n a
sceni koja prethodi zbivanjima iz d r u g e polovice (i kraja)
sedamdesetih nije v l a d a l a tolika jednodimenzionalnost
sudionika, no dio sigurno odgovara opisanom modelu
r e a g i r a n j a i »elitističkoj« p o z i c i j i . N a široj s u b k u l t u r n o j sceni
187
 Benjamin Perasović
p r i s u t n i s u i d r u k č i j i p r i m j e r i , k a d a p r v o b o r c i n e k o g stila
p r e d s t a v l j a j u niže ili » d o n j e s r e d n j e « s o c i j a l n e s l o j e v e , p a s e
š i r e n j e m stila na »fine i pristojne« i » b o g a t e « , t a k o đ e r osjećaju
r a z o č a r a n i m a , stil p e r c i p i r a j u k a o r a z m e k š a n i u p r o p a š t e n ,
a za n o v e a k t e r e d r ž e da su »izdali« ili iznevjerili o s n o v n a
n a č e l a . (To s e d o g o d i l o d o b r o m dijelu n o g o m e t n i h huli­
g a n a , a i m a n j e m dijelu p u n k e r a , pri č e m u valja razlikovati
ovaj tip o d n o s a o d o n o g koji j e obilježen percepcijom
» u r b a n o - r u r a l n i h « suprotnosti na p o j e d i n o j sceni.)
M e đ u t i m , niti j e d a n s u b k u l t u r n i stil k o j i j e n a s t a o u H r ­
vatskoj na osnovi glazbenih i navijačkih posredovanja ne
m o ž e biti u potpunosti o d r e đ e n pozivanjem na socioeko­
n o m s k i status u ž e r o d i t e l j s k e k u l t u r e n j e g o v i h n o s i t e l j a .
S a m a č i n j e n i c a p r i s u t n o s t i r a z n o l i k i h r o d i t e l j s k i h statusa n a
z a j e d n i č k i m a d o l e s c e n t s k i m s u b k u l t u r n i m s c e n a m a , u z razno­
vrsne n a č i n e p o s r e d o v a n j a i m i j e š a n j a stilova m e đ u s a m i m
a k t e r i m a , o n e m o g u ć u j e t a k a v tip d e t e r m i n i z m a u r a z u m i ­
jevanju subkultura mladih u našem prostoru.
188
URBANA PLEMENA
H a š o m a n i n e z a p o č i n j u r o c k k u l t u r u , niti u d r u g o j p o ­
lovici sedamdesetih postoji s a m o m a n j a g r u p a »dugokosih«
u k o j o j se svi p o z n a j u i s l i č n o d i š u ; s c e n a na k o j u h a š o ­
m a n i stižu d i j e l o m j e v e ć » z a d a n a « i o d r e đ e n a h e t e r o g e ­
nim strujanjima o p ć e rock kulture, lako doživljaj Početka,
u s p o s t a v l j a n j e n e k o g a k t e r a k a o p r v o g k o j i iznosi vlastiti
b r i c o l a g e zvuka, odjeće, slenga, d r o g e , frizure, p o n a š a n j a
i o s t a l o g , n e m o ž e biti v e z a n u z h a š o m a n s k u s c e n u , i p a k
se s a m o priključenje i identifikacijski proces odvija uz osje­
ć a j » s t v a r a n j a « , č a k i k a d se r a d i o n a o k o b a n a l n i m i s v a ­
kodnevnim aktivnostima. Tom osjećaju prvenstveno ku­
m u j e r a d i k a l n o različit i z g l e d v e ć i n e h a š o m a n a o d o n o g a
što m o ž e m o s m a t r a t i k o n v e n c i o n a l n i m ili u o p ć e » d r u š t v e ­
no prihvatljivim« po prevladavajućim kriterijima. Tako se
b i l o k o j e o k u p l j a l i š t e u k a z u j e u svjetlu o s n a ž i v a n j a , jer s e
prijelaz od m a n j i h g r u p a hipija i s r o d n i h aktera na širu
s c e n u b r o j n i h j a v n i h m j e s t a »tihe p r e z e n t a c i j e « h a š o m a n -
s k o g stila o d v i j a o u r a z d o b l j i m a k o j a s u o m o g u ć i l a d a n e ­
k o l i k o g e n e r a c i j a osjeti vlastitu prisutnost na o k u p l j a l i š t i m a
k a o d j e l a t n i o b l i k s t v a r a n j a s c e n e k o j a raste. T o o s n a ž i v a n j e
se zasniva na nekoliko e l e m e n a t a , m e đ u kojima su osnov­
ni: percepcija vlastitog izgleda, izgleda d r u g i h , i o s o b n o
iskustvo koje g o v o r i o različitim, pretežno n e g a t i v n i m reak­
c i j a m a uže i šire r o d i t e l j s k e k u l t u r e ( k a o i o n e v r š n j a č k e ,
primjerice štemerske) na takav izgled. C a k a k o akter izbje­
g a v a t e r m i n » h a š o m a n i « , ili n e p r i s t a j e n a i d e n t i f i c i r a n j e s a
širim k r u g o m k o j e g s e t a k o e t i k e t i r a , n e m i j e n j a s e bit p r o ­
c e s a o s n a ž i v a n j a k o j i je p o j e d i n c i m a i š k v a d r a m a u d r u g o j
polovici sedamdesetih o m o g u ć i o svojevrsnu potvrdu identi­
teta i o s j e ć a j d o p r i n o s a rastućoj s c e n i . To je zato što p o s t o j i ,
na najjednostavnijoj razini, povezanost vanjskog izgleda
( d u g e k o s e , o d j e ć e itd.) s i s k u s t v o m etikete i svojevrsne stig­
m e , pa p u k o pristizanje na n e k o okupljalište (poput »Dža­
mije« ili » Z d e n c a « , g d j e s e bez p o s r e d o v a n j a b i l o k a k v i h
18Q
 Benjamin Perasović
s l u ž b e n i h , u g o s t i t e l j s k i h ili g l a z b e n i h s a d r ž a j a z n a l o o k u p i t i
više s t o t i n a » h a š o m a n a « ) o m o g u ć u j e o s j e ć a j umnažanja
e n e r g i j e , s i g u r n o s t i , slike o sebi k a o s n a ž n i j e m a k t e r u .
A n a l i z o m n a s t a j a n j a r o c k k u l t u r e u svijetu u o č a v a m o
dvije m o g u ć n o s t i g o v o r a o p o k r e t u ; prvo se s a m rock
s h v a ć a k a o p o k r e t , k a o z v u č n a veza p o b u n j e n i č k i o r i j e n ­
tiranih m l a d i h , a zatim, u d r u g o j polovici šezdesetih, k a o
g l a z b e n i izraz š i r e g s o c i j a l n o g p o k r e t a k o j i d j e l u j e k o n t r a -
kulturno i ima radikalne političke implikacije. Također, od
s a m o g p o č e t k a prisutno je i nastajanje biznisa, »kulturna
industrija« koja r a č u n a na p o t r o š a č k e stilove m l a d i h i nji­
hovu k u p o v n u m o ć , no o n a s a m o d j e l o m i č n o utječe na
r a z l i k u p o k r e t a (i o s j e ć a j a p o č e t k a , k r e a c i j e s t i m u vezi) i
stila (koji s e k a o stil » n a k o n p o k r e t a « o p i s u j e p u k i m p r e u z i ­
m a n j e m već stvorenih o b r a z a c a kojima je širenjem i ko-
mercijalizacijom ispumpan relevantni naboj). A k o su kra­
j e m š e z d e s e t i h , p a sve d o p o l o v i c e s e d a m d e s e t i h , n a s t a j a l i
r a z n o v r s n i d o m a ć i a k t e r i k o j i s u p a r t i c i p i r a l i , d j e l o m i č n o ili
u p o t p u n o s t i , u n a š o j verziji p o k r e t a , o d s t u d e n t s k i h d o
isključivo g l a z b e n i h , i a k o m o ž e m o govoriti o s p o j u m i r o ­
ljubivosti, zvuka, o s l o b o đ e n j a od k o n v e n c i j a , želja i n a ­
stojanja k društvenoj p r o m j e n i , o n d a je taj s p o j , uz d u g u
kosu i ostale e l e m e n t e i m a g e a , primjer razdoblja p o k r e t a ,
dok bi hašomani predstavljali pravi primjer pretvaranja
p o k r e t a u s u b k u l t u r n i stil. S t v a r n o s t i ž i v o t n i s u (niti m o g u
biti) i d e n t i č n i o v i m i d e a l - t i p s k i m p o j m o v i m a , a o s t a j a n j e n a
razini t e o r i j s k e k o n c e p t u a l i z a c i j e t a k o đ e r o m o g u ć u j e p r o n a -
l a ž a n j e e l e m e n a t a » p u k o g stila« u p o k r e t u , k a o i e l e m e n a t a
pokreta u vrijeme getoiziranja i osamljenog postojanja
» p u k o g stila«, što je s a s v i m o p r a v d a n o u h r v a t s k o m k o n t e k ­
stu k o j i m s e b a v i m o , g d j e s t v a r n o s t s u b k u l t u r n o g s v i j e t a
upućuje na ovakvo preokretanje uobičajenih shema.
Hašomani su heterogen akter kojem i m a g e i o p ć a pri­
padnost različitim p r a v c i m a rock kulture o m o g u ć u j e za-
IQO
UKBANA PLEMENA
jednički nazivnik, kao i p r e p o z n a v a n j e i obilježavanje u
d o m i n a n t n o j kulturi. U n u t a r rock kulture već je bilo o b l i ­
k o v a n o više različitih g l a z b e n i h p r a v a c a 1 z a s e b n i h s c e n a ;
o d r a n o g r o c k a C h u c k a B e r r y j a , Presleyja, i o p ć e g , n e a r t i ­
kuliranog »početka«, p r e k o eksplozije Beatlesa i Stonesa
d o r a z g r a n a t e m r e ž e m a n j e ili više m e đ u s o b n o u d a l j e n i h
» z v u č n i h e n t i t e t a « k a o što s u s i m f o - r o c k , h a r d - r o c k , a c i d
(west c o a s t ) r o c k , f o l k - r o c k , j a z z - r o c k i m n o g i d r u g i . G l a z ­
b a i o d j e ć a , ritual i s l e n g , u p r a v o k a k o b i b i r m i n g h a m s k i
autori zapazili, karakterizirali su h a š o m a n e na n a č i n koji je
uglavnom govorio o segmentaciji a ne o f r a g m e n t a c i j i
p o d s t i l o v a u z a s e b n e s c e n e ' što ć e u s l i j e d i t i n e k o l i k o g o ­
7
d i n a k a s n i j e , n a o s n o v i o d v a j a n j a h e a v y m e t a l a , p u n k utje­
caja, te dobnih grupa simboliziranih nastajenjem »AOR-a«,
o d n o s n o »rocka za odrasle«.
Što slušaš?
P i t a n j e »što slušaš?« b i l o j e t i p i č n o z a t e m e l j n i o b l i k
i d e n t i f i k a c i j e , i t o n a više r a z l i č i t i h r a z i n a ; n a p r v o j r a z i n i t o
j e r a z l u č n o p i t a n j e k o j e u t v r đ u j e sluša l i s u g o v o r n i k u o p ć e
nešto, pri č e m u se p o d r a z u m i j e v a »kultura slušanja« (koja
je i k u l t u r a p r e u z i m a n j a i p r e o b l i k o v a n j a , i z g r a d n j e i n d i v i ­
d u a l n i h i k o l e k t i v n i h »struktura osjećaja«) i u s p o s t a v l j a o k v i r
za k o m u n i k a c i j u koji je sastavni d i o referentnog okvira za
identifikaciju. To znači da je kultura slušanja glazbe m e đ u
t e m e l j n i m n a č i n i m a o b l i k o v a n j a identiteta na sceni h a š o ­
m a n a , i o n a o m o g u ć u j e b o r a v a k n a istoj sceni a k t e r i m a
O v d j e se, s jedne strane, uvažava postojanje zasebnih glazbenih stil­
skih scena u svjetskoj rock kulturi, k o j i m a p r i p a d a j u i širi značenjski
sklopovi te subkulturni identiteti, ali se uvažava i s e g m e n t a r n i oblik
koje te »zasebne scene« i m a j u u o d n o s u na i m a g e i zajednički naziv­
nik h a š o m a n a , što ukazuje na povezanost različitih g l a z b e n i h izraza i
i m a g e a u j e d n u , heterogenu ali zajedničku scenu.
191
 Benjamin Perasović
koji ne m o r a j u imati sličan i m a g e , pa u smislu postavljanja
pitanja na prvoj razini o d r e đ u j e m o o p ć e n i t u p r i p a d n o s t i
e v e n t u a l n u b l i s k o s t . N a d r u g o j r a z i n i , »što slušaš« p r o p i t u j e
p r e t p o s t a v l j e n a iskustva s a z v u k o v i m a k o j e n a l a z i m o o k u p l j e ­
ne u p j e s m a m a , a to širi p r i č u na tekstove i c j e l o k u p n i d o ­
življaj g l a z b e p o s r e d o v a n d o d a t n i m i n f o r m a c i j a m a o i z v o đ a ­
č i m a , njihovom izgledu i o p ć e m držanju, interpretacijama
z n a č e n j a , sve d o iskustva k o j e g o v o r i o t o m e k a k o d r u g i
d o ž i v l j a v a j u istu g l a z b u , n a k o j i n a č i n p r e p o z n a j u i o b l i k u j u
v e r b a l n e i n e v e r b a l n e iskaze u vezi s g l a z b o m , i m a g e o m , vri­
j e d n o s t i m a i s t v o r e n i m z n a č e n j e m . Rock kultura je j e d a n svijet,
u n u t a r k o j e g a p o s t o j e m n o g e s u b k u l t u r n e z e m l j e , s t v r đ i m ili
m e k š i m g r a n i c a m a , a n j i h o v i g r a đ a n i o c r t a v a j u vlastitu p u ­
t o v n i c u u p r a v o o d g o v o r o m n a p i t a n j e »što slušaš«.
Izgled
N a k o n g l a z b e , k o j a služi t e m e l j n o j u s p o s t a v i i d e n t i ­
teta, bitan je, i s n j o m u vezi, vanjski izgled - o d j e ć a , o b u ­
ć a , frizura i nakit, važan d i o c j e l o k u p n o g i m a g e a hašo­
m a n a . S o b z i r o m na š i r i n u r o c k k u l t u r e i u n j o j p o s t o j e ć i h
i m a g e a , s o b z i r o m na »šarenilo« koje su n j e g o v a l i prvi
akteri hipijevskog senzibiliteta u nas, ne postoji s a m o je­
d a n propisani izgled, n o r m a l n o je očekivati crnu kožnu
jaknu k a o i t r a p e r - j a k n u , dužu kosu (od o n e koja prekriva
u š i , d o o n e k o j a p r e l a z i r a m e n a ili p o l o v i c u l e đ a ) k a o i
d r u g e v a r i j a n t e r o c k e r s k e f r i z u r e , širine h l a č a , o b l i k a j a k n e ,
itd. M e đ u t i m , u vrijeme omasovljenja scene i definitivnog
ustoličenja t e r m i n a » h a š o m a n i « ! 8, uz o d r e đ e n o šarenilo i
Taj termin je bio najpoznatiji, no s a m o dio aktera na kojeg se o d n o s i o
pristao je na takvu etiketu. Za starije aktere termin je bio ponižavajući i
povezivan je s o m a s o v l j e n j e m scene, dok su d r u g i a d o l e s c e n t i , p r o ­
matrači ili pripadnici ostalih subkulturnih g r u p a koristili i termine p o ­
put »hašeri«, »haškići« i si.
IQ2
URBANA PLEMENA
pluralizam rockerskih stilova, pojavljuje se prepoznatljiv,
jednostavan i m a g e koji b i s m o m o g l i nazvati »tipičnim«,
o d n o s n o hašomanskim u njegovoj najčešćoj varijanti. Nje­
govi glavni elementi jesu:
- d u g a k o s a ; što d u ž a , v e ć i n o m k l a s i č n o č e š l j a n a p o
s r e d i n i . N a sceni j e p o s t o j a l a e t i k e t a k o j a inzistira n a vezi
d u g e i m a s n e kose, no o n a svjedoči k a k o o m a r g i n a l n i m
s l u č a j e v i m a z a p u š t e n o s t i , p r i s u t n e i u široj p o p u l a c i j i , t a k o
i o n e g a t i v n o m etiketiranju h a š o m a n a u o p ć e , a s a m o rudi­
m e n t a r n o je riječ i o p r v i m d o m a ć i m » c r u s t e r i m a « ;
- t a n k e r i c a ; riječ je o v a r i j a n t i j a k n e k a k v u je k o r i s t i l a
a m e r i č k a v o j s k a , k o j a i m a četiri d ž e p a , k a p u l j a č u , o d v o ­
jenu i smještenu u o v r a t n i k u , doseže p r e k o k u k o v a , ali ne
previše, zukopčava se m e t a l n i m zatvaračem i d u g m a d i m a ,
najčešće je zelene b o j e , a razlikuje se od » k o m a n d o s i c e «
kojoj je kapuljača neodvojivi dio jakne i koja je duža, p o ­
put kaputića;
- t r a p e r i c e ; m o r a l e su biti što izlizanije i što u ž e , m n o g i
s u p o t p u n o n o v e h l a č e p r a l i i ribali t a k o d a i z g l e d a j u starije;
- karirana košulja: nije bila baš o b v e z n a , ali je najvi­
še zastupljena. U n e k i m k r u g o v i m a o z n a č a v a l a je osobitu
n a k l o n o s t Roryju G a l l a g h e r u , p o ž e l j n o j e b i l o d a b u d e n e ­
k o l i k o b r o j e v a veća i da se nosi p r e k o h l a č a ;
- s a j m o n i c e ili t e n i s i c e ; s a j m o n i c e s u a n t i l o p c i p e l e d o
g l e ž n j a , k l a s i č n o g o b l i k a na p o l o v i c i i z m e đ u »špica« i » p a č j e
zaobljenosti«. Dobile su ime po Simonu iz p o p u l a r n o g
dvojca »Simon-Garfunkel« koji ih je nosio i učinio p o p u ­
larnim u širem krugu mladih. Većina h a š o m a n a nosila je
s a m o s a j m o n i c e ili t e n i s i c e ;
- m a r a m a o k o vrata, raznih b o j a , srednje dužine;
- n a k i t ; k o ž i c e o k o r u k e z a o b a s p o l a , a z a ženski d i o
veći izbor n a r u k v i c a , p o n e k a d (po u g l e d u na Janis Joplin)
i dvadesetak tanjih na jednoj ruci;
- miris; isključivo »patchulie«;
IQ3
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

- s i m b o l i ; o s i m g l a v n i h k o o r d i n a t a i m a g e a , k o j e s u bile navedenim elementima, inzistirajući tako na specifičnoj

zajedničke većini, na raspolaganju za individualnu upotre­ uniformnosti (kosa, tankerica, traperice, tenisice ( s a j m o n i -
bu b i l o je i niz s i m b o l a r o c k k u l t u r e i p o k r e t a u vezi s n j o m . ce) iz k o j e z r a č i s v o j e v r s t a n a s k e t i z a m .
N a j p o z n a t i j i j e » B a n t h e B o m b « , z n a k što g a j e p o č e o k o ­ Na pitanje o uzrocima takve naglašene jednostavno­
ristiti b r i t a n s k i » C N D « . Svi o s t a l i n a s t a v i l i s u g a koristiti sti i s v o j e v r s n o g a s k e t s k o g i m a g e a (koji nije n o s i t e l j i m a
pretvorivši ga u univerzalni znak m i r a , kršćanski križevi
(koji s e nisu b l a g o n a k l o n o p e r c i p i r a l i u d i j e l u d o m i n a n t n e
(službene) k u l t u r e , e g i p a t s k i križevi, z n a k o v i V V o o d s t o c k a
(golubica na gitari), južnjačka zastava (američke konfe­
d e r a c i j e ) , p o k o j i y i n / y a n g , p o n e k i p r e o s t a l i žuti » s m i l e «
(dvadesetak g o d i n a n a k o n iščezavanja u svjetskim r a z m j e ­
r i m a u s p j e š n o ć e g a vratiti a c i d / h o u s e r a v e r s k a k u l t u r a ) , t e
imena i simboli rock bandova na m a j i c a m a , k o p č a m a za
r e m e n j e i t d . O n i k o j i s u nosili n a o č a l e , t r u d i l i s u s e i m a t i
neku varijaciju »lenonica«.
N a k i t , m a r a m e i s i m b o l i nisu p r e p l a v i l i c i j e l u . s c e n u ,
jedan d i o (posebno muških) aktera zadržavao se na d u g o j
kosi i o s n o v n o j o d j e ć i . Dol< su h l a č e u p r v o j p o l o v i c i se­
d a m d e s e t i h m o g l e biti š i r o k e , s »trapez« o b l i c i m a (često
umetnutim), u drugoj polovici sedamdesetih sužavanje
hlača postaje j e d n i m o d obilježja h a š o m a n s k o g stila.
To je tipičan izgled h a š o m a n a iz d r u g e p o l o v i c e se­
d a m d e s e t i h , iz v r e m e n a k a d a je scena bila najšira, i k a d a
je d o s e g n u t a svojevrsna kulminacija m a s o v n o s t i i prisutno­
sti n a g r a d s k i m o k u p l j a l i š t i m a p o t k r a j s e d a m d e s e t i h . U t j e ­
c a o je na k a s n i j e g e n e r a c i j e i n j e g o v i e l e m e n t i n a l a z e se u
i z v o r n o m o b l i k u ili p r e r a đ e n i , u k o m b i n a c i j i s d r u g i m e l e ­
m e n t i m a , kroz različite faze života s u b k u l t u r n i h scena u
p o s l j e d n j i h d v a d e s e t a k g o d i n a . O n o što p r v o u o č a v a m o
kod takvog izgleda je njegova naglašena jednostavnost,
p o s e b n o k o d m u š k i h n o s i t e l j a stila, l a k o s u n e k i h a š o m a n i
nosili i k a u b o j s k e č i z m e , š a r e n e h l a č e , š e š i r e , r a z n o b o j n e
majice i slično, evocirajući u većoj mjeri originalni hipijev-
ski p s i h o d e l i č n i i m a g e , v e ć i n a h a š o m a n a z a d r ž a v a l a s e n a
Prepoznatljiv izgled a k t e r a iz d r u g e p o l o v i c e sedamdesetih

194 195
 Benjamin Perasović
blokirao uživanje u orgijastičkom h e d o n i z m u prisutnom na
široj sceni) ne m o ž e se o d g o v o r i t i p o z i v a n j e m na p r e s u d a n
u z r o k , n e g o t r e b a uvažiti niz p o s r e d o v a n j a . J e d a n j e o d
izvora inspiracije za takvo odijevanje rock kultura, i to o n a
s kraja šezdesetih do p r e d kraj s e d a m d e s e t i h , a bliskost
t e m a i slika dijela a m e r i č k e kontrakulture bila je o s i g u r a n a
i č a s o p i s i m a p o p u t Džuboksa, uz p o d r a z u m i j e v a j u ć i p l o ­
če, postere, f i l m o v e . Već s p o m e n u t i Paul S i m o n i m a o je
u t j e c a j a na struju k o j a je p r i h v a t i l a j e d n o s t a v n o s t i l e ž e r n o s t
k a o ključnu u dijelu i m a g e a koji se tiče o d j e ć e . N o , činje­
nica da je to o r i g i n a l n o v o j n i č k a j a k n a , na različite je n a ­
čine utjecala na njeno nošenje - od početka hipijevskog (i
s r o d n i h ) p o k r e t a u A m e r i c i , u svjetlu v i j e t n a m s k o g r a t a ,
prisutno je u z i m a n j e »neprijateljskih« s i m b o l a i njihova pri­
l a g o d b a drukčijem sustavu značenja, t a k o su dijelove uni­
f o r m e n o s i l i a n t i r a t n i d e m o n s t r a n t i i )>a^e^a_jcj/j]ecž«- I p a k ,
za m a n j i d i o a k t e r a (američkih), koji su k r a j e m šezdesetih
tvorili v e o m a h e t e r o g e n u i » n e s p o j i v u « , a č e s t o z a j e d n i č k u
scenu kontrakulture i nove ljevice, u n i f o r m a je n a g l a š a v a l a
i vlastitu s p r e m n o s t da se državi, r a t u , rasizmu, suprotstavi
o n a k o k a k o j e u n i f o r m i i p r i m j e r e n o - r a t o v a n j e m . Još j e ­
d a n tipičan (i za d u g o v r e m e n a uspješan) primjer kontra-
k u l t u r n e i n t e r v e n c i j e u p o s t o j e ć e s i m b o l e jest p r e o k r e t a n j e
z n a č e n j a p o d i g n u t o g s r e d n j e g prsta i k a ž i p r s t a , u o b l i k u
s l o v a »V«, što je u p o r n o m h i p i j e v s k o m u p o t r e b o m u s u p r o t ­
n o m smjeru, a na osnovi medijske ekspanzije s i m b o l a i
z n a č e n j a , z a k r u g širi o d s u b k u l t u r n o g p o č e l o z n a č i t i »mir«
u m j e s t o d o t a d a š n j e » p o b j e d e « . K a d a d u g o k o s i lik i s t a k n e
d v a p r s t a u o b l i k u s l o v a V i k a ž e » m i r , b r a t e « (ili »sestro«), i
k a d a s e t a k v e slike n a k o n c e r t i m a , d e m o n s t r a c i j a m a ili
o m o t i m a p l o č a p o j a v e i medijski u m n o ž e , o n d a se stvori
drukčiji okvir razumijevanja koji je g e n e r a c i j a m a b i o na
snazi, interpretirajući takav simbol isključivo k a o znak m i r a .
Hrvatski kontekst prilično se razlikovao od a m e r i č k o g a , no
Ip6
URBANA PLEMENA
p r i s u t n o s t » s u b p o l i t i č k i h « p o k r e t a k o j i s u vlastiti s v j e t o n a z o r
t e m e l j i l i n a kritici p o t r o š a č k o g d r u š t v a i a k o o n o nije b i l o
v e o m a razvijeno u našim k r a j e v i m a i estetske preferencije
dijela aktera studentskog pokreta prisutne u časopisima
kulture m l a d i h , gdje se njegovala jednostavnost pa i aske-
tizam u i m a g e u , sigurno su dijelom kumovali prihvaćanju
tankerice kao glavne »uniforme« hašomanske subkulturne
scene i o p ć o j jednostavnosti koja se n a m e t a l a i z g l e d o m .
T a k o su »modelski« utjecaj m o g l i imati i n e k o n v e n c i o n a l n i
m l a d i p r o f e s o r i , pristigli s f a k u l t e t a u s r e d n j e š k o l e , p r e n o ­
seći i m p l i c i t n o (ili č a k e k s p l i c i t n o ) n a s l i j e đ e » p r v e faze« i
širih k o n o t a c i j a d o m a ć i h h i p i j e v s k i h i n t e n c i j a , p r i s u t n i h i
n a široj k u l t u r n o j sceni a l t e r n a t i v n o g k a z a l i š t a i t e o r i j s k o -
- p o e l s k o g izdavaštva, lako je takav utjecaj m a r g i n a l a n k a d
se g l e d a broj ljudi koji p r i m a j u i p r e r a đ u j u (sub)kulturne
o b r a s c e u d i j a l o g u sa starijim a k t e r i m a , unutar subkulturne
scene m o g u ć i su snažni utjecaji m a n j i h g r u p a »kreativne
j e z g r e « k o j e v e o m a b r z o m o ž e p r i h v a t i t i širi k r u g o k u p l j e n
o k o s l i č n i h »središnjih p r e o k u p a c i j a « . N a r a v n o , b r i t a n s k i
sociolozi, koji uvijek n a g l a š a v a j u klasnu p r i r o d u subkultur­
nih afilijacija, primijetili bi da je tankericu b i l o lakše platiti
nego crnu kožnu jaknu i da je hašomanski i m a g e i m a o
nešto od »proleterske« jednostavnosti sa snažno izraženom
» b o h e m š t i n o m s r e d n j e k l a s e « , i t o b i m o g l o biti t o č n o z a
jedan kamenčić u mozaiku razloga odabira tankerice. N o ,
o n a j e b i l a d i o i m a g e a čiji s u n o s i t e l j i d o l a z i l i i z nižih s l o j e ­
va, završavajući škole n a k o n kojih su m o g l i raditi, kao i
o n i iz s r e d n j i h i viših s l o j e v a k o j i su se s p r e m a l i s t u d i r a t i .
N e s m i j e m o z a n e m a r i t i n i o n e a k t e r e k o j i s u bili izvan v e ć i n e
m o g u ć i h utjecaja, i koji su, vidjevši t a n k e r i c u na n e k o m e s
bliske scene, reagirali pozitivno i na pitanje j e d n o s t a v n o
o d g o v a r a l i , »sviđa m i se«. S t a l n a p r i s u t n o s t t a n k e r i c e (uz
p e r i o d i č n e i z m j e n e i n t e n z i t e t a ) n a s u b k u l t u r n o j s c e n i sv­
j e d o č i o »sviđa m i se« o s j e ć a j u k o j i d i j e l e r a z l i č i t e g e n e r a -
197
 Benjamin Perasović
cije posredovane hašomanskim, punkerskim, garažnim,
noiserskim i s r o d n i m senzibilitetima, raznoliki akteri koji su
u toj jakni vidjeli d i n a m i č n o s t , o t p o r , praktičnost, te p r i p a ­
danje o t p a d n i č k o m plemenu, koje se o d j e ć o m opskrbljuje
s vojnog otpada. 1 9
Z b o g svog izgleda, hašomani su imali bezbroj pro­
b l e m a ; u roditeljskom d o m u , uz neke iznimke, postojao je
p r i t i s a k z a p r o m j e n u i m a g e a i česti s u k o b i z b o g » u o b i č a ­
jenih« adolescentskih prekršaja, sada p o t e n c i r a n i h izgle­
d o m s kojim se d o b a r d i o roditelja n i k a d nije p o m i r i o . D i o
o n i h koji su imali d o b r e o c j e n e (scena je bila toliko široka
d a j e p o k r i v a l a sve t i p o v e u č e n i k a ) m o g l i s u t i m e k u p i t i
pravo na nošenje d u g e kose. U školi, m n o g i m a je bilo
t e š k o o d r ž a t i i m a g e , b a r e m k a d a j e o kosi r i j e č . P o s t o j a l e
su razlike i z m e đ u škola i p o j e d i n i h p r o f e s o r a , k a o i razlike
u m j e r a m a represije, od izbacivanja i organiziranja razno­
vrsnih pritisaka (ocjene, vrijeđanja, roditeljski sastanci na
k o j i m a s e n e č i j a d u g a k o s a p r e d s v i m r o d i t e l j i m a iznosi
k a o p r o b l e m r a z r e d a , u k o r i i si.) d o o n i h o b l i k a n a s t a v n i č ­
k o g i r a z r e d n i č k o g a n g a ž m a n a k o j i p r e s t a j u biti r e p r e s i v n i
i n e s l a g a n j e s d u g o m k o s o m zadržavaju na razini r a z g o ­
vora s u č e n i k o m . Posebnu varijantu pritiska i profesorske
netrpeljivosti prema hašomanima predstavlja djelomična
politizacija, koja je bila tipična za profesore » o b r a n e i za­
štite«. U u d ž b e n i c i m a su bile p o p i s a n e t e o r i j e i p r i s t u p i r a t u ,
koji se ne slažu sa s l u ž b e n o m k o n c e p c i j o m n a o r u ž a n o g
n a r o d a , teorijom p r a v e d n o g rata i tada postojećim susta­
v o m » o p ć e n a r o d n e o b r a n e i društvene samozaštite«. Jedna
D u g i vijek tankerice sadrži i njeno p r o d i r a n j e u širu kulturu, izvan
subkulturnih g r u p a , k a k o u p o t p u n o »prosječnoj« sferi i p u č k o j kultu­
ri, tako i m e d u n e f o r m a l n i m g r u p a m a koje nisu s u b k u l t u r n e , k a o što
je to n e k o vrijeme bilo sa studentima elektrotehnike i strojarstva, koji
su g o d i n a m a n a k o n zalaza h a š o m a n s k e scene preuzeli m n o g e ele­
mente i m a g e a , m e đ u k o j i m a su tankerice i k a r i r a n e košulje bili n a j -
prepoznatljiviji.
IQ8
URBANA PLEMENA
o d p r o z v a n i h t e o r i j a k o j a s e nije u k l a p a l a u s l u ž b e n i d i s k u r s
b i l a je i »pacifistička«. Z a b i l j e ž e n i su m n o g i s l u č a j e v i u k o j i ­
m a s u školski profesori »obrane« z a g o r č a v a l i h a š o m a n i m a
život, s m a t r a j u ć i n j i h o v stil n e p r i j a t e l j s k i m p r e m a o s n o v a ­
m a t a d a š n j e g s u s t a v a , b e z o b z i r a n a t o jesu l i h a š o m a n i o
k o j i m a j e b i l a riječ u o p ć e a r t i k u l i r a l i svoj s v j e t o n a z o r k a o
»pacifistički«.
H a š o m a n i su (kao i m n o g i njihovi nasljednici na sub-
k u l t u r n o j sceni) č e s t o bili l e g i t i m i r a n i i z a u s t a v l j a n i , n j i m a
se d o b a c i v a l o i p r i j e t i l o ( o d »jesi li m u š k o ili ž e n s k o « do
»ošišat ć e m o te«), a p o s t o j a l i su i d r u g i n a č i n i i s k u š a v a n j a
vlastite s t i g m a t i z a c i j e u d r u š t v u . N a j o z b i l j n i j i s u k o b i , k o j e
s u h a š o m a n i iskusili z b o g s v o j e g i z g l e d a , d o g a đ a l i s u s e
p r i l i k o m »susreta« s a š t e m e r i m a . T e š k o d a j e k o j a s u b o t a
m o g l a proći a da netko s d u g o m k o s o m ne dobije batine
z b o g k o s e ili h a š o m a n s k o g i m a g e a u o p ć e . V e ć i n a h a š o m a ­
na nije se htjela tući, ali m a n j i d i o uvijek je b i o s p r e m a n
p o t u ć i s e u s a m o o b r a n i . Pasivnost v e ć i n e d o m i n i r a j u ć a j e
k a r a k t e r i s t i k a , p a b i š t e m e r i n a j č e š ć e bez v e ć e g o t p o r a
n e k o g a b a c i l i na p o d , istukli i o t i š l i , a z a b i l j e ž e n i su i s l u ­
čajevi nasilnog sisanja. N o , u n e r a v n o p r a v n u b o r b u uklju­
čio se manji broj aktera s kvartovske, štemerske scene, koji
j e b r a n i o »svoje« h a š o m a n e o d d r u g i h š t e m e r a .
Okupljališta; rituali i sleng
Svaka škvadra, uključujući^ i o n e koje ne_p_ripadaiu
subkulturi, i m a svoju t o p o j r a f s J d j J t e j T r ^ u
k o j o j s e z n a n č o ^ l a ^ ^ o d r e đ e j i kafić b i o srce o k u p l j a n j a ,
kadaJe_^loilci_db_pxemještaja na drugu lokaciju, kada su
s e š k v a d r i p r i d r u ž i l i n o v i č l a n o v i ili k a d a s u otišli s t a r i , što
se promijenilo p o m a k o m od parkirališta, d u ć a n a , parka,
p r e m a novoj lokaciji. Takva, cesto prezieno izvedena »po­
vijest p r o s t o r a š k v a d r e « , p o s e b n o j e r a z v i j e n a n a s u b k u l -
199
 Benjamin Perasović
turnoj sceni, no o n a ostaje dio narativne kulture, usmene
predaje. Ograničit ćemo se na zagrebačko razdoblje
( 1 9 7 7 . / 8 1 . ) k o j e z n a č i k u l m i n a c i j u i s p e c i f i č a n »zalaz« h a -
šomanske scene, fragmentaciju i djelomično nestajanje
nekih njenih dijelova.
D i s c o k l u b o v i ™ » J a b u k a « i »Big Ben« b i l i su t r a d i c i o ­
nalna okupljališta h a š o m a n a . O v d j e je osobito zanimljiv
»Big Ben« u B o g o v i ć e v o j u l i c i , u k o j e m su p o s t o j a l e d v i j e
d v o r a n e , t a k o da se u d o n j o j p l e s a l o , a u g o r n j o j su se
održavale »glazbene slušaonice«, gdje su okupljeni m o g l i i
plesati, ali je p o t p u n o u o b i č a j e n o bilo i sjedenje, ležanje
n a p o d u i p r e p u š t a n j e z v u k u ili d r u g i m a k t i v n o s t i m a . T a j e
d v o r a n a b i l a p r e t e č a d a n a š n j i h »chill-out« p r o s t o r a n a r a v e
p a r t y j i m a , g d j e se uz j e d n u plesnu d v o r a n u g o t o v o uvijek
o s i g u r a v a još j e d n a , z a o d m o r i u s m j e r e n o s t d r u g o m s k u p u
z v u k o v a . N i t k o nije slutio t e c h n o partyje u Big Benu se­
d a m d e s e t i h , iako u g o r n j o j dvorani n a l a z i m o slične tipove
o p u š t e n o s t i , a u d o n j o j s l i č n e t i p o v e t r a n s a (što m o ž e v r i ­
jediti i za d r u g a r a z d o b l j a i s u b k u l t u r n e s t i l o v e ) . S o b z i r o m
na tipove aktera u Big B e n u , m o ž e m o uočiti k a k o sadržaj
g l a z b e n e s l u š a o n i c e g o v o r i i o razlici g l a z b e i š i r i h o r i j e n ­
t a c i j a u vezi s n j o m , i z m e đ u d v i j e d v o r a n e . G o r n j a j e b i l a
»čistija« p o s a d r ž a j u b l i s k o m r a z l i č i t i m h a š o m a n s k i m š k v a -
drama, organizirajući tematske večeri ključnih bandova
(ikona) rock kulture (Hendrix, D o o r s , Janis J o p l i n , Led
Z e p p e l i n , Pink F l o y d , Yes, J e t h r o T u l i itd.) d o k j e d o n j a
n a g l a š a v a l a ples, za čiju su se p o d l o g u miješale tvrđe,
rockerske pjesme s komercijalnijim pjesmama, hirovima
šire p o p - k u l t u r e . U o b j e d v o r a n e o d v i j a o s e r a v n o p r a v n o
20
Disco ukazuje na »disc«, d a k l e na p l o č u , a ne na d i s c o - g l a z b u . lako
je ta g l a z b a krajem sedamdesetih počela p r o d i r a t i u g o t o v o svaki
»plesnjak«, m n o g i su klubovi gajili raznovrsna r o c k - u s m j e r e n j a , no
naziv »disco-klub« o d r ž a o se čak i u slučajevima r a d i k a l n o d r u k č i j e g
glazbenog programa.
2 0 0
URBANA PLEMENA
h a š o m a n s k i ritual z v u k a i r a z n o v r s n e u s m j e r e n o s t i n a g l a ­
z b u , d o k s u »sentiš« b l o k o v i u d o n j o j d v o r a n i p r e d s t a v l j a l i
univerzalnu muško-žensku komunikaciju koja se »u p a r o ­
v i m a « o d v i j a l a u svim t a d a š n j i m k l u b o v i m a (kao i na »škol­
s k i m č a g a m a « ) . T o što s u p o v r e m e n o p u š t a n e p j e s m e »iz
drugog tabora«, nije ometalo hašomane da u donjoj
d v o r a n i Big B e n a (uz z v u k e , p r i m j e r i c e Z Z T o p ili B l a c k
S a b b a t h ) ne sudjeluju u ritualu » h e a d - b a n g i n g a « , koji se
na sceni i izvan nje n a z i v a o » p a d a v i č a r e n j e m « a i s k a z i v a o
se k a o ples g l a v a m a , o d n o s n o k o s o m koja vijori brzim
p o m i c a n j e m vrata i glave. ' 2
A k o p o z n a j e m o u l o g u koju g l a z b a igra u životu veći­
ne h a š o m a n a , njen utjecaj i prepletanje sa s v a k o d n e v n i m
ž i v o t o m , o n d a m o ž e m o r a z u m j e t i k a k o ritual z a j e d n i č k o g
s l u š a n j a , p l e s a n j a , d r u ž e n j a uz g l a z b u s velikih i j a k i h z v u č ­
nika ima elemente osnaživanja i p r e p o z n a v a n j a zajednič­
kih t o č a k a ; p o p u t p r a k t i č a r a m e d i t a c i j e ili v j e r n i k a k o j i s e
mole kod kuće, pa se njihova zajednica barem jednom
t j e d n o o k u p i i o n d a m e d i t i r a ili s e m o l i z a j e d n o , d o ž i v l j u -
j u ć i u m n a ž a n j e e n e r g i j e . T a k o i h a š o m a n i , n a k o n što i h j e
d o b a r d i o s l u š a o i p r e r a đ i v a o »riffove« r o c k e r s k o g svijeta
s a m k o d k u ć e ili u m a n j o j g r u p i p r i j a t e l j a , s a d a i m a m o ­
g u ć n o s t p o n o v o , u z d o s l o v a n intenzitet z v u č n i k a , o t k r i t i ,
p r e p o z n a t i , p r e g r u p i r a t i , proslaviti z v u k o v e , p j e s m e , p o k r e t e ,
i p r o š i r i t i » a f e k t i v n u z a j e d n i c u « k o j a je s n j i m a u v e z i .
Riječima jedne od akterica »padavičarenja«: » M o j a m a m a i b a k a
skroz kuže ples, skakanje, o n e sve m o g u zamisliti, ali da poslije plesa
i m a m u p a l u mišića na vratu, da me boli k a d o k r e ć e m g l a v u , to n i k a ­
ko ne kuže«. Danas je »vitlanje g l a v a m a (kosom)« u najvećoj m j e r i ,
i a k o ne isključivo, povezano s karakteristikama heavy metal rituala,
p r a ć e n o g često s i m u l a c i j o m držanja gitare u ruci, što s a m o g o v o r i o
t o m e k a k o su se osnove brojnih kasnijih zasebnih stilova nalazile već
u širokoj rock kulturi čije su dijelove prigrlili raznovrsni h a š o m a n s k i
akteri.
20I
 Benjamin Perasović
Kafići i javni prostori
O d k a v a n e » C o r s o « d o »šok s o b e « ili o d » T i n g l - T a n g l a «
d o » B r n a « , » i s p i s a n a « ( z a p r a v o , u d o b r o j m j e r i »ispijena«)
je povijest g e n e r a c i j s k i h h a š o m a n s k i h o k u p l j a n j a u Z a g r e b u .
»Sok soba« se nalazila do s a m o g Big Bena i bila je t a k o
p r o z v a n a z b o g s t a k l a k o j e j e o d p o d a d o s t r o p a t v o r i l o zid
p r e m a u l i c i . P r o l a z n i c i s u m o g l i p r o m a t r a t i d o g a đ a n j a što
ne o d u d a r a j u od o p ć e g (posebno vikendaškog) orgijastič-
k o g h e d o n i z m a koji karakterizira d o b a r d i o kulture m l a d i h ,
a č v r s t o j e , k a d je o a l k o h o l u r i j e č , u s i d r e n i u d o m i n a n t ­
noj kulturi. Brojne škvadre imale su svoje o m i l j e n e kafiće,
a u n e k i m s l u č a j e v i m a cijeli p r o s t o r o k o k a f i ć a p o s t a j a o b i
okupljalište. Hašomani su bili prisiljeni mijenjati kafiće
protiv svoje volje iz m n o g i h r a z l o g a ; p r e u r e đ e n j e i drukčija
orijentacija kafića (komercijalnija), skraćivanje r a d n o g vre­
m e n a , policijske racije, itd.
Posebno zanimljiv primjer okupljanja predstavljaju
o n a na javnim p r o s t o r i m a u središtu g r a d a p o p u t Z d e n c a ,
D ž a m i j e , K a t a r i n s k o g trga, koja izazivaju p o g l e d e i k o ­
m e n t a r e d r u g i h g r a đ a n a . Svijest o t o m e n i j e n e v a ž n a , i a k o
grupa okupljenih hašomana ne pokazuje veće zanimanje
z a o k o l i n u . N a o k u p l j a l i š t u p o s t o j i s t a l n a c i r k u l a c i j a ; JJJDO^
znavanje, sviranje, o d i a s c j d o t j ^ g v i n a , l j u b l j e n j e ^ p o s u d b a
- p l o č a , b e s k r a j n i r a z g o v o r i , cijeli svijet s v a k o d n e v n o g - ž r v o t a
-^ktejxUspjjod okoline prilično o^dgia^-kaia^žgk^orn,
- t a k o i količinom pažnje i vremena posvećenog glazbi i
m o d e l i m a života preuzetima iz rock kulture. U n u t a r hašo-
m a n s k o g svijeta p r o c e s d i f e r e n c i j a c i j e s e o d v i j a o p o g l a ­
z b e n i m i širim k r i t e r i j i m a , t a k o da su p o v r e m e n o (u r a z d o b l j i ­
m a koja m o g u trajati nekoliko mjeseci, d o nekoliko g o d i ­
na) p o j e d i n a okupljališta nosila i obilježja g r u p a koje su na
njima boravile. O s i m uobičajene podrške »lokalnim« b a n -
d o v i m a ( a l o k a l i t e t s e o d n o s i o n a D ž a m i j u ili Z d e n a c , r j e -
202
URBANA PLEMENA
đe uključujući kvartovsku pripadnost kojoj će značenje u
ne-štemerskim krugovima p o n o v o porasti u osamdesetim)
i razlikovanja u preferiranju hard-rocka, simfo-rocka i d r u ­
g i h , po s v o m izboru konstruiranih »zvučnih entiteta«, akteri
su se razlikovali i po preferenciji p o j e d i n i h d r o g a . O t o m e
ć e biti g o v o r a u p o s e b n o m p o g l a v l j u , a o v d j e j e , z b o g
Džamije i Z d e n c a (Kavkaza), kao najpoznatijih javnih o k u ­
pljališta h a š o m a n a , p o t r e b n o navesti p r i m j e r p o d j e l e u n u ­
tar scene koja se d o g a đ a , po mišljenju dijela aktera, na
osnovi u p o t r e b e drukčijih d r o g a . T a k o »Zdenac« i »Kavkaz«
postaju okupljališta o n o g dijela koji upotrebljava heroin i
alkohol, sugerirajući tvrđu, o p o r u opciju u kojoj m n o g i
akteri ne m o g u izbjeći fizičkoj ovisnosti, a »Džamija« p o ­
sluje p o z o r n i c a na kojoj su snažnije prisutni c a n n a b i s i
LSD, predstavljajući m e k š u i o t v o r e n i j u , lepršaviju o p c i j u
aktera koji se d o b r i m d i j e l o m o d m a k a o od heroinske sce­
ne. (Kulović, 1998.)
Sukob oko Big Bena
H a š o m a n i su bili nepoželjni u većini z a g r e b a č k i h k l u ­
b o v a . K a d a im je u p r a v a Big Bena o d l u č i l a zabraniti ulaz
u klub, postojala je realna m o g u ć n o s t da se takva o d l u k a
p r o v e d e b e z p o s l j e d i c a , k a o š t o j e niz m j e s t a u g r a d u
(kafića, klubova i drugih prostora gdje su se okupljali sub­
kulturni mladi) promijenilo izgled, cijene, r a d n o vrijeme i
p o l i t i k u p r e m a g o s t i m a u o p ć e , »čisteći« p r o s t o r o d n e p o ­
ž e l j n i h , b e z širih r e a k c i j a , o s i m u o b i č a j e n o g l a m e n t i r a n j a
u r b a n e m l a d e ž i k o j a već d v a d e s e t a k i više g o d i n a p e r i o ­
d i č n o i m a p o t r e b u k o n s t a t i r a t i »sve s u n a m uzeli« ili »sve
što b u d e d o b r o , z a t v o r e ili n a s p o t j e r a j u « . N o , u t o d o b a
( 1 9 7 8 7 7 9 . ) p o s t o j a n j e m e d i j a , k a k a v j e b i o Polet, p o m o g l o
je m o b i l i z a c i j i i d o s p i j e v a n j u h a š o m a n a u j a v n o s t i m e d i j e
dominantne kulture. Polet j e o d d o s a d n o g SSO-ovskog
203
 Benjamin Perasović
lista p o s t a o z a n i m l j i v i č i t a n , p r u ž a j u ć i p r o s t o r r o c k k u l t u r i ,
prihvaćajući i kreirajući obrasce urbane kulture m l a d i h na
kraju s e d a m d e s e t i h . Polet je, u j e d n o m t r e n u t k u , u p r a v o u
vrijeme v a n j s k o g pritiska i unutarnje diferencijacije scene,
p o s t a o i n t e g r a t i v n o m t o č k o m , o m o g u ć u j u ć i različite razine
prepoznavanja h a š o m a n s k o g identiteta. To je b i o m o m e n t
s u k o b a o k o B i g B e n a , k a d a j e Polet z a p r a v o p o z v a o n a
d e m o n s t r a c i j e i a r t i k u l i r a o h a š o m a n s k i o č a j z b o g »još j e d ­
n o g « i z g u b l j e n o g p r o s t o r a ili n a p r o s t o z b o g d i s k r i m i n a c i j e ,
l a k o j e d i o a k t e r a v e ć o d u s t a o o d B i g B e n a , jer s u Š i k a n i -
r a n j a d u g o k o s i h p o s j e t i l a c a v e ć z a p o č e l a u » l j e t n o j « verziji
Big B e n a " , koja s e o d n o s i l a n a p r o g r a m istog D J - a n a
različitim l o k a c i j a m a , represijom p r e m a preostalim hašo­
m a n i m a ( k o j i h j e još b i l o d o v o l j n o d a n a p u n e p r o s t o r ) o g o ­
lio se i javnim p o k a z a o m e h a n i z a m generalizacije, tipičan
z a » m o r a l n e p a n i k e « , k o j i t v r d i »svi d u g o k o s i s e d r o g i r a j u «
i koji je, k a o takav, p ( r ) o b u d i o osjećaje solidarnosti k o d
svih kojima prijetnja izbacivanja može postati stvarnost
n e k o g d r u g o g p r o s t o r a ili o k u p l j a l i š t a , l a j o s j e ć a j s o l i d a r ­
nosti, koji je zahvatio širu scenu h a š o m a n s k i h identiteta,
p r e p o z n a o j e , p o d i j e l i o , k a o a k t e r s a m e s c e n e , i Polet,
uključivši se izravno u situaciju obilježenu represijom p r e ­
m a h a š o m a n i m a ili s v i m o n i m a k o j e o d g o v o r n i ( u o v o m
slučaju redari, provoditelji o d l u k e u p r a v e Big Bena) t a k v i m a
d e f i n i r a j u . Poziv n a d e m o n s t r a c i j e b i o j e u p u ć e n n e i z r a v ­
n o , p r e k o » p i s a m a čitalaca«, jer bi i n a č e a u t o r a o d v e o u
zatvor. To je bilo razdoblje posljednjih g o d i n a Titova života
u k o j i m a n i j e m o g l o biti š a l e s j a v n i m m a n i f e s t a c i j a m a ili
r?
M i l a n M l a k a r , dj u Big Benu, nastupao je svojim p r o g r a m o m u ljetnim
» z a m j e n a m a « za Big Ben koji nije b i o o t v o r e n u ljetnim m j e s e c i m a .
Najstalnija je bila l o k a c i j a Varšavske, da bi se k o n c e m s e d a m d e s e t i l i
»ljetni ben« p r e m j e š t a o na igralište iza n e k a d a š n j e Prve i Četvrte
g i m n a z i j e , a d a n a š n j e g M u z e j a »Mimare«, ili na igralište R. K. Borac
na Trešnjevci, g d j e su već u ljeto 1 9 7 8 . h a š o m a n i osjetili da su n e ­
poželjni.
2 0 4
URBANA PLEMENA
d e m o n s t r a c i j a m a b i l o k a k v o g n e z a d o v o l j s t v a . N a k o n što
su demonstracije najavljene, i m n o g i h a š o m a n i odlučili su­
djelovati, p o k r e n u o se m e h a n i z a m »društvene samozašti-
te«, n a d v a b i t n a n i v o a . U j a v n o s t i , r o d i t e l j i s u m o g l i p r o ­
čitati da se n j i h o v a d j e c a dijele na h a š o m a n e i š m i n k e r e , a
t o n je b i o relativno p o m i r l j i v - d o p u š t a l o se i p o n e g d j e
ispravnim smatralo mišljenje koje ne izjednačuje d u g u kosu
s d e v i j a c i j o m , ali su se d e m o n s t r a c i j e , k a o oblik d j e l o v a ­
n j a , n a j o š t r i j e o s u đ i v a l e bez o b z i r a n a t o što m o ž d a m o t i ­
v a c i j a z a p r o s v j e d m o ž e biti o p r a v d a n a . N a d r u g o j r a z i n i ,
preko tadašnje omladinske organizacije, organizirane su
d e l e g a c i j e k o j e s u o b i l a z i l e sve s r e d n j e š k o l e i d o b a r d i o
osnovnih, tumačeći m o g u ć u opasnost od javnih skupova i
»infiltriranja« raznih opozicijskih, neprijateljskih snaga u
r e d o v e h a š o m a n a , u v j e r a v a j u ć i sve p r i s u t n e n a t i m s a s t a n ­
c i m a u a p s o l u t n o štetne p o s l j e d i c e a k c i j e , n a j a v l j e n e u
Poletu. U s t v o r e n o j a t m o s f e r i s t r a h a , uz n a z o č n o s t v e l i k o g
b r o j a p o l i c a j a c a na najavljeni d a n d e m o n s t r a c i j e se nisu
o d r ž a l e . I p a k , b u r n a a t m o s f e r a tih d a n a o m o g u ć i l a j e
r e f l e k s i j u h a š o m a n s k o g i d e n t i t e t a i u č i n i l a Polet a k t e r o m
s c e n e , k o j a n e ć e u b u d u ć n o s t i biti h a š o m a n s k i o d r e đ e n a ,
niti ć e u r e d n i c i Poleta m o ć i o s t a t i n a s v o j i m m j e s t i m a .
Studentski centar
H a š o m a n s k a scena, k a o heterogeni skup aktera koji
svoj ž i v o t n i stil z a s n i v a j u n a r a z l i č i t i m p r a v c i m a r o c k g l a z ­
b e , u z i m a g e s l i č a n o n o m e k a k a v s e s v u d a u svijetu p o ­
javljuje u sklopu rock kulture šezdesetih i s e d a m d e s e t i h ,
b i l a j e d i f e r e n c i r a n a v e ć p r i j e s u k o b a o k o Big B e n a . T i s u
njezini dijelovi sami sebe p r e p o z n a v a l i po nizu kriterija, od
e m o t i v n i h i afektivnih, čije p o s r e d o v a n j e nije l a k o o d č i t l j i -
vo, do kombinacije glazbenih, obrazovnih, spolnih i djelo­
m i č n o d o b n i h . S obzirom na vezanost uz određeni prostor,
205
 Benjamin Perasović
i percepciju p r o m j e n a koje se zbivaju na o d r e đ e n o m pro­
storu, m o ž e m o govoriti o inertnijem i kreativnijem dijelu.
Na sceni su z a j e d n o bili i o n i akteri koji nisu bili o s o b i t o
s r e t n i s a s v i m a k o j e j e s l i č a n i m a g e d o v e o n a istu s c e n u , a
diferencijacija je bila brža k a k o se bližio kraj s e d a m d e s e ­
t i h , k o j i j e r o c k k u l t u r i d o n i o »svježu krv« u o b l i k u p u n k a ,
p r o g l a š e n o g protestom protiv njezina etabliranja i skleroti-
zacije. Tako je jedan d i o , uvjetno rečeno, o n a j kreativniji,
n a p u s t i o p r o s t o r e u B o g o v i ć e v o j ( » š o k - s o b a « i B i g Ben) i
p r e m j e s t i o se u dvorište i d r u g e prostore S t u d e n t s k o g c e n ­
tra. Inertniji d i o nije s l i j e d i o o v a j p o m a k , p a j e šest m j e s e c i ,
sve d o g o d i n u d a n a , p r e d S t u d e n t s k i m c e n t r o m v l a d a l a
s p e c i f i č n a »čista« s i t u a c i j a , k o j a j e o m o g u ć i l a d i j e l u h a š o -
m a n s k e s c e n e s l o b o d n i j e d i s a n j e , jer o k o i n e r t n i j e g d i j e l a
o s t a l i su i r a z n i » n a m e t n i c i « , š t e m e r i m a bliski l i k o v i i o p ć e ­
nito o n i s k o j i m a »kreativniji« d i o u p o s l j e d n j e m r a z d o b l j u
nije htio biti p o v e z i v a n . A t m o s f e r a p r e d S t u d e n t s k i m c e n t r o m
u p r v o j e v r i j e m e b i l a g o t o v o i d i l i č n a , bez p o l i c i j s k i h r a c i j a ,
bez upletanja štemera, s b r o j n i m š k v a d r a m a koje su sta­
jale u k r u g o v i m a , sjedile na o k o l n i m k l u p a m a , uz gitare,
piće, i uobičajeni svakodnevni život kakav se mogao
upoznati na javnim okupljalištima iz prethodnog razdoblja,
koji krase središnje preokupacije izgrađene o k o glazbe,
m i r o l j u b i v o s t i , a l k o h o l a i l a k š i h d r o g a , više ili m a n j e a r t i ­
k u l i r a n o g p r o t e s t a p r o t i v svijeta o d r a s l i h i sivila u d o m i n a n t ­
n o j k u l t u r i . K a d a s u svi h a š o m a n i , u k l j u č u j u ć i i n a j i n e r t n i j e
»suputnike«, protjerani iz područja Bogovićeve, prostor
pred Studentskim centrom jedva je m o g a o primiti brojne
p r i p a d n i k e sve » š a r e n i j e « , r a z n o l i k e s c e n e » d i f e r e n c i r a j u -
ćih« h a š o m a n a i novih aktera - p u n k e r a i n o v o v a l a c a .
Kraj s e d a m d e s e t i h h a š o m a n s k a scena ne bi m o g l a d o č e ­
kati k a o »jedna« scena, čak i da nisu nastala punkerska i
n o v o v a l n a usmjerenja. Scena z a p r a v o n i k a d nije bila »jed­
n a « ( o s i m m o ž d a u p r v i m d a n i m a k r a j a šezdesetih i p o č e t k a
2o6
URBANA PLEMENA
s e d a m d e s e t i h ) ali j e z a z n a t a n b r o j a d o l e s c e n a t a u d r u g o j
polovici sedamdesetih funkcionirala kao zajednička pozor­
nica za izražavanje individualnosti unutar već o d r e đ e n i h ,
širih g r a n i c a r o c k k u l t u r e i i d e n t i t e t a n a z v a n o g » h a š o m a n -
skim«. K a k o je rastao broj ljudi i k a k o se razvijao senzibi­
litet p o s r e d o v a n sve r a z l i č i t i j i m p o d s v j e t o v i m a r o c k k u l t u r e ,
t a k o s u i razlike m e đ u h a š o m a n i m a p o s t a j a l e sve d u b l j e .
B u d u ć i da se s v a k o d n e v n i život o d v i j a uz sve v e ć u p r o f i l i r a -
n o s t i » s p e c i j a l i z a c i j u « z v u k a , a r a z m j e n a p l o č a (i o s o b n i h
iskustava s doživljenim zvukovima) m e đ u užim š k v a d r a m a i
g r u p a m a prijatelja o m o g u ć u j e daljnje učvršćivanje procesa
p o s r e d o v a n j a između zvučnih entiteta i g r u p n o g / i n d i v i d u a l ­
n o g identiteta, jasno je k a k o proces diferencijacije u rock
kulturi utječe na k o n k r e t a n život škvadri i o d r e đ e n e scene,
o b l i k u j u ć i , z a j e d n o s a k t e r i m a , izdvojenije »strukture osje­
ćaja« i proizvodeći nove p o l o ž a j e na sceni. Ti se položaji
m o g u o p i s a t i i k a o p r i b l i ž a v a n j e ili u d a l j a v a n j e p o j e d i n i h
aktera, iako ne treba zanemariti postojanje i o n i h aktera
k o j i nisu t o l i k o d e t e r m i n i r a n i c j e l o k u p n i m u k l j u č e n j e m u
g l a z b e n e p o d s t i l o v e , n i t i o n i h k o j i s u razvili t a k a v o b l i k
g r u p n o g identiteta koji u n u t a r škvadre o m o g u ć u j e p o s t o ­
janje zasebnih identifikacijskih glazbenih p o d l o g a . Dife­
rencirajući pravac odnosi se na primjere aktera i n j i h o v o g
proživljavanja tema i zvukova pojedinih b a n d o v a ; primjeri
m o g u biti raznovrsni. Jedni s u n j e g o v a l i u s r e d o t o č e n o s t n a
g l a z b u g r u p a G e n e s i s , Yes, ELP, d r u g i s u t a k a v i z b o r širili
n a K i n g C r i m s o n , ili n a C a n i M a g m u , a t r e ć i s u ( m e đ u
brojnim kombinacijama) tome pridavali Tangerine D r e a m
i M i k e O l d f i e l d a , i d i j e l o m s e sve više u d a l j a v a l i o d » k o r i ­
j e n a « r o c k ' n ' r o l l a , k o j i m a s u d r u g i u p r a v o težili. T a j p o ­
vratak k o r i j e n i m a za neke je v o d i o p r e k o Istočne o b a l e
(Velvet U n d e r g r o u n d i L o u R e e d ) , z a n e k e p r e k o Z a p a d n e
(Jefferson A i r p l a n e , G r a t e f u l D e a d , Q u i c k s i l v e r M e s s e n g e r
Service) a z a n e k e p r e k o b r i t a n s k o g » p u b - r o c k a « (Dr. F e e l -
207
 Benjamin Perasović
g o d ) ili n a p r o s t o s t a r i h a l b u m a S t o n e s a . D i o l j u d i n i j e n i
percipirao »odmak od korijena«, da bi se n e č e m u uopće
h t i o v r a ć a t i , o s t a j u ć i v e z a n u z D e e p P u r p l e i Led Z e p p e l i n ,
ili živeći c i j e l o g ž i v o t a u š i r o k o m k r a l j e v s t v u F r a n k a Z a p p e .
M n o g i su akteri bili uronjeni u m o r e bluesa, šetajući se od
klasika (Dixon, H o o k e r , Waters...) d o C l a p t o n a . N a v e d e n i
su b e n d o v i m o g l i biti i u s a s v i m d r u k č i j e m m e đ u s o b n o m
o d n o s u , a m o g l o bi se navesti i stotinjak d r u g i h . Raznovr­
sne k o m b i n a c i j e u k a z u j u n a p o s t o j a n j e a k t e r a k o j i n e slijedi
»uobičajene« sheme srodnosti glazbenih stilova, no takvi
akteri s p a d a j u u j e d n u od dvije s p o m e n u t e g r u p n e m o g u ć ­
n o s t i : o n u k o j a n a g l a s a k n e stavlja n a g l a z b u k a o o r i j e n t i r i
p o d l o g u ž i v o t n o g stila, z a u z i m a j u ć i »eklektički« i, s o b z i r o m
na animozitete, »ekumenistički« p r i s t u p š i r o k o m području
rockerskih stilova, i d r u g u mogućnost, koja n a m ukazuje
na postojanje škvadri unutar kojih se s l o b o d n o izražavaju
r a z n o v r s n i i d e n t i t e t i , p r i p a d a j u ć i s p e c i f i č n i m s c e n a m a čiji
zajednički nazivnik m o g u definirati i redefinirati sami akteri.
J e z i k o m s u d i o n i k a , p r v u m o g u ć n o s t m o ž e m o izraziti s a »slu­
š a m sve p o m a l o , k a d s a m s a m a p a š e m i D y l a n , n a k o n ­
certu bih voljela čuti Zeppeline, Floyde volim na t u l u m u , a
j a k o c i j e n i m »xy« jer s u p o s t i g l i . . . « , a d r u g a m o g u ć n o s t s e
o d n o s i na s a m u škvadru u kojoj je »on h a r d - r o c k e r , život
d a j e za to, a ja ti to baš ne v o l i m , m e n e fura psihodelija,
ovaj d r u g i je lud za s i n t o v i m a i nekaj m u l j a s jazzom al
neće priznat.......
N o , proces koji u d a l j u j e , a ne približuje a k t e r e , i koji
počinje diferencijacijom u glazbenim stilovima rock kulture
(koji n i s u u v i j e k » i z v a n a « , »iz s t u d i j a « ili n e k o g c e n t r a » p r o ­
izvodnje umjetnih potreba« nametnuti »pasivnom slušatelj­
stvu«, n e g o , b a r e m u j e d n o j fazi, p r e d s t a v l j a j u s c e n u s
k o j e d o l a z e , k o j a m o ž e biti d i o » p o d z e m n e k u l t u r e « ) u k l j u ­
čuje strastvene i e m o t i v n e o d n o s e p r e m a t i p o v i m a glazbe
ili p o j e d i n i m b a n d o v i m a . U j e d n o m o d n a j p o z n a t i j i h i s t r a -
208
URBANA PLEMENA
ž i v a n j a i z r a z d o b l j a o z n a č e n o g p o č e t k o m sve v e ć e g u t j e ­
caja birminghamske sociologije subkulture, Paul Willis
( 1 9 7 8 . ) , opisujući »bikersku« kulturu i povezanost glazbe s
r i t m o m središnjih p r e o k u p a c i j a motorističke škvadre, u o č a ­
va visoko emotivan odnos p r e m a samoj glazbi i tipovima
naglašavanja ritma, ilustrirajući to p r i m j e r i m a promjene
s t a v a p r e m a B e a t l e s i m a iz n j i h o v e k a s n i j e f a z e , i z a d r ž a v a ­
n j e m bliskosti sa Stonesima. U n u t a r analize u p o t r e b e jezi­
ka u subkulturi »bikera«, Willis n a g l a š a v a n e p o s r e d n o s t i
e m o t i v n o s t iskaza o r o c k a k t e r i m a , k o j a s a d r ž i č e s t o i
b r u t a l n o izražene animozitete, vrijeđanja »ad h o m i n e m « , i
o m a l o v a ž a v a n j e svih o n i h z v u k o v a , p j e s a m a i a k t e r a k o j i
stvaraju g l a z b u suprotnu bikerskom senzibilitetu. To nije
obilježje s a m o bikerske scene, niti s a m o britanskih s u b k u l ­
tura. Na sličan način m o ž e m o govoriti i o dijelu d o m a ć e
scene krajem sedamdesetih, gdje se uz navedeni »sim-
f o - r o c k « , k a o i » e l e k t r o n s k i « » p r o g r e s i v n i « zvuk i s e n z i b i l i t e t ,
n a l a z e i o n i koji inzistiraju na zvuku » h a r d - r o c k a « , k a o i
oni uronjeni u psihodeličnu tradiciju američke Z a p a d n e
obale. U d a l j a v a n j i m a i približavanjima k u m u j u i deseci
d r u g i h s t v o r e n i h s e n z i b i l i t e t a , p r i m j e r i c e o k o izraza B o b a
D y l a n a (čak je i unutar opusa jednog autora stvorena
p o d j e l a na »tradicionalne« aktere, koji glorificiraju i p r i ­
z n a j u i s k l j u č i v o a k u s t i č a r s k u f a z u , i o n e k o j i se p r o n a l a z e u
»električnoj«) ili n a f o l k - r o c k z v u k u u t j e l o v l j e n o m u b a n d o ­
v i m a p o p u t P e n t a g l e ili Fairport C o n v e n t i o n , zatim na
J a z z - r o c k t r a d i c i j i k o j u s u s i m b o l i z i r a l i W e a t h e r R e p o r t ili
M a h a v i s h n u O r c h e s t r a i k o j a je zaista teško s p o j i v a s,
p r i m j e r i c e , t e e n a g e r s k i m »slatkim« m e t a l o m u izvedbi g r u ­
pe S w e e t . N a b r a j a n j e teže i l a k š e s p o j i v i h s t i l o v a i p o d s t i -
lova rock kulture ispunilo bi prostor cijele enciklopedije, a
k r a j e m s e d a m d e s e t i h , u z a svu r a z l i č i t o s t v e ć p r i s u t n u n a
sceni, nastaju akteri koji d o b a r d i o vlastitog identiteta te­
melje na prosvjedu protiv zatečenog stanja u rock kulturi,
20Q
 Benjamin Perasović
a k o j e se m a n i f e s t i r a u z a k o n i m a biznisa i v e l i č i n e , p r i č e m u
s e b e n d o v i sve više o d v a j a j u o d s v o j e p u b l i k e , a z v u k o v i
nastaju u uvjetima skupih studija i t e h n o l o g i j e nedostižne
p r o s j e č n o m b a n d u . Protiv t a k v o g s t a n j a u s m j e r e n j e p o k r e t
koji se v r a t i o g a r a ž i i ž i v o t n o j istini i z r a ž e n o j »s tri a k o r d a « ,
a prvi su a k t e r i t o g p o k r e t a p u n k e r i . O n j i m a će biti r i j e č i u
s l i j e d e ć e m p o g l a v l j u , ali o v d j e j e n j i h o v a p o j a v a v a ž n a
z b o g n a z n a č a v a n j a daljnjeg »cijepanja« i profiliranja scene
koja je, na s a m o m kraju sedamdesetih u Z a g r e b u , n a k o n
r a z d o b l j a b r o j n i h j a v n i h o k u p l j a l i š t a , s v e d e n a g o t o v o is­
ključivo na prostore o k o Studentskog centra. U Student­
skom centru je tada dosegnut vrhunac hašomanske m a ­
sovnosti, i vjerojatno jedan od posljednjih rituala proslave
o n o g zvuka koji je b i o s i m b o l »klasične« h a š o m a n s k e sce­
n e i koji s e o d v i j a o p o p u t p u n k e r s k o g p o g a u k o l u z a g r ­
l j e n i h , t a d a još u v i j e k v e ć i n o m d u g o k o s i h a d o l e s c e n a t a
pokrenutih na skakanje »himnama« Doorsa i Zeppelina.
Istovremeno, to je i zalaz klasične h a š o m a n s k e scene jer
p u n k i novi val u istom prostoru Studentskog centra o k u p ­
ljaju svoju p u b l i k u i akteri postaju raznolikiji. Uz zaljublje­
n i k e g l a z b e n i h s t i l o v a »koji n a č i n ž i v o t a z n a č e « , s c e n a sve
više p r i v l a č i i š t e m e r e ž e l j n e s u k o b a , a m a s o v n o s t , u z k u l ­
t u r u a l k o h o l a i p r i s u t n o s t d r o g e , d o v l a č i i više p o l i c i j e .
Tako je prostor o k o Studentskog centra b i o svjedo­
k o m prvih o k u p l j a n j a dijela h a š o m a n s k e scene. Krasila ga
je miroljubivost^ želja za .povlačenjem od očiju j a v n o s i i ^ o d
»štemera i seljačina«^kojj^su m n i j e ^ b j l i preblizu, te razno­
v r s n a z v u č n a u s m j e r e n o s t ( d o k j e još B i g B e n b i o a k t u a ­
l a n ) , z a t i m j e isti p r o s t o r b i o s v j e d o k o m n a r a s t a n j a s c e n e
do krajnjih g r a n i c a g o v o r a o »jednom« s u b k u l t u r n o m stilu,
da bi početkom osamdesetih postao okupljalištem brojnih
a k t e r a koji s u identitet g r a d i l i n a m u l t i d i m e n z i o n a l n o j o s n o v i
punka, n o v o g vala, i m n o g i h , u m e đ u v r e m e n u do kraja
»oposebljenih« dijelova rock kulture. Nazočnost »štemera i
2IO
URBANA PLEMENA
seljačina«, k a k o bi akteri rekli, nije se m o g l a izbjeći, pa je
o t v a r a n j e n o v i h prostora (zapravo starih prostora ali s n o ­
vim sadržajima) p o p u t Lapidarija, uz nasilje koje je 1 9 8 1 .
u Studentskom centru kulminiralo tučnjavama redara i
d r u g i h , a rezultiralo ubojstvom, definitivno označilo r a s p a d
d o t a d a š n j e s c e n e i f r a g m e n t a c i j u d i j e l o v a k o j i s u tražili
s v o j e p u t e v e i o k u p l j a l i š t a , n a l a z e ć i ih d i j e l o m u L a p u , d i j e ­
l o m p r e d B r n o m , u KSETu, k l u b u Istrana i d r u g d j e . O v d j e
se gotovo k a o pravilo nameće činjenica teškog održanja
j e d n o g p r o s t o r a ili o k u p l j a l i š t a za s u b k u l t u r n i stil z v a n u
d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h » h a š o m a n s k i m « . N a k o n raz­
d o b l j a u k o j e m se t a k v o m j e s t o iskristalizira i p o s t a n e g o t o v o
jedinim, ubrzo dolazi do raspada jednog i nastajanja m n o g i h
m a n j i h okupljališta. Taj jc proces povezan s f r a g m e n t a c i ­
j o m stilova unutar rock kulture, k a o i d i f e r e n c i j a c i j o m u n u ­
tar subkulturnih g r u p a i između njih. Diferencijacija se o d ­
vija p o kriterijima p o s r e d o v a n i m g l a z b o m , a l i i m n o g i m
d r u g i m koji se o d n o s e na druženje i prijateljstva, na kvar-
t o v s k u , š k o l s k u , » p r e f e r i r a j u ć u o d h e d o n i s t i č k i h « ili n e k u
d r u g u povezanost. U taj proces d o d a t n o interveniraju i
akteri d o m i n a n t n e kulture, g d j e m e đ u najizravnije oblike
u t j e c a j a s p a d a j u p o l i c i j s k e r a c i j e , p r o m j e n e (ili u k i d a n j e )
g l a z b e n i h p r o g r a m a , z a b r a n e o k u p l j a n j a ili s v i r a n j a , t u ž b e
za » r e m e ć e n j e j a v n o g r e d a i m i r a « i slični p r i t i s c i .
H a š o m a n s k i rituali prije svega su vezani uz g l a z b u , uz
individualno i zajedničko primanje i preoblikovanje zvuko­
v a , glazbe i njenih stilova. Takav se ritual m o ž e planirati,
ali će do njega d o ć i i s p o n t a n o , b i l o k a d a i b i l o g d j e se
stvori m o g u ć n o s t o k u p l j a n j a uz zvučnike, od »slučajnih« i
s p o n t a n i h susreta, t u l u m a u svakoj prilici n a l a ž e n j a p r o ­
stora, do brižljivo p l a n i r a n i h (većinom kolektivnih) posjeta
k o n c e r t i m a i k l u b o v i m a . Ples je t a k o đ e r d i o r i t u a l a , a r i t u a l ­
nim m o ž e m o smatrati i d o b a r d i o »pukih« o k u p l j a n j a . O k u ­
p l j a n j e jest r i t u a l n o u s p o m e n u t i m o b l i c i m a k a d a d o l a z i d o
211
 Benjamin Perasović
osnaživanja, a time h a š o m a n i svojim p o n a š a n j e m nastav­
l j a j u t r a d i c i j u k o j a je p o s t a l a e v i d e n t n a u » d u h u š e z d e s e t i h « ,
o kojem Stanley C o h e n piše objašnjavajući okupljanja
r o c k e r a i m o d s a . Šezdesete, za C o h e n a , d o n o s e specifi­
k u m b i v a n j a s d r u g i m a , u g o m i l i ili g r u p i ( b e - i n ) k a o d o g a ­
đaj po sebi. Struktura d o g a đ a j a je s a m o o n a koju sudionici
» d o n e s u s a s o b o m « . T a k o n e š t o m o ž e biti d o g a đ a j , č a k i
a k o se, g l e d a n o i z n e k o g d r u g o g k u t a , »ništa n e d o g a đ a « .
( C o h e n , 1 9 7 2 . / 8 0 . ) D o k su modsi i rockeri iz C o h e n o v e
s t u d i j e , u z d o z u svijesti o » d o g a đ a j u « k o j i s u p r o i z v e l i s a m i m
svojim o k u p l j a n j e m , ipak priskrbili i karakteristike » d o s a đ i ­
vanja, iščekivanja, besciljnog lutanja, nedostatka planova«
( p o č e m u s u , k a k o C o h e n d o b r o p r i m j e ć u j e , j a k o sličili
v e ć i n i o d r a s l i h n a o d m o r u , s a m o što t o n i t k o u d o b a m o ­
ralne p a n i k e nije htio vidjeti), dotle za hipijevski »be-in«,
pa i za h a š o m a n s k a o k u p l j a n j a u Z a g r e b u i d r u g i m hrvat­
skim g r a d o v i m a , vrijedi ocjena o d o g a đ a j u s a m i m o k u p ­
l j a n j e m , i to o č e s t o i n t e n z i v n o m , p l a n i r a n o m i r i t u a l n o m
»događanju«.
Slens
\ /'A
H a š o m a n i s u koristili s l e n g k o j i j e s a d r ž a v a o n e k e iz­
r a z e t i p i č n e z a t a j s u b k u l t u r n i stil, n o k a k o o n i nisu i z o l i r a n i
od drugih vršnjaka s k o j i m a dijele školske klupe i d r u g e
prostore interakcije, i k a k o šira urbana kultura mladih
često stvara svoje termine i varijante slenga, t a k o su h a ­
šomani iz Zagreba govorili zagrebačkim srednjoškolskim
s l e n g o m , s a m o d j e l o m i č n o t i p i č n i m z a h a š o m a n s k i stil.
Ipak, d o m i n a c i j a g l a z b e n e scene u s v a k o d n e v n i m životi­
m a , kao i specifične teme upotrebe droge koje su s e d a m ­
d e s e t i h t e k p o č e l e p r e l a z i t i iz r e l a t i v n o u ž i h k r u g o v a u š i r u i
ne striktno subkulturnu »kulturu m l a d i h « , osigurali su h a ­
šomanima dio autorstva nad »anglo-zagrebačkim« ur-
212
URBANA PLEMENA
b a n i m s l e n g o m . T a k o su najjednostavnije engleske riječi
» g o o d « i » b a d « ( d o b r o i loše) k o r i š t e n e , b e z p o t r e b n o g iz­
g o v o r a i u s k r a ć e n o m obliku (gotovo k a o g u d i bed) k a o
opisi nečijeg stanja, na način da uz m o g u ć i »meni je
(nešto) b e d « ili » m e n i j e (nešto) g u d « , č e s t o p r e v l a d a v a o b ­
lik »ja s a m u b e d u « ili »ja s a m u g u d u « . Loša s i t u a c i j a
postala je »bediška«, a u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a » b e d o j -
n e r « . N a s t a n a k a k t e r a p o p u t Poleta, kao i omasovljenje
s c e n e , sve v e ć a v a ž n o s t d o m a ć i h b a n d o v a (pri č e m u s e
i s t i č e , ne s a m o k a d a je o s l e n g u riječ, D ž o n i Štulić i A z r a )
o m o g u ć u j u d o b r e uvjete z a n a s t a j a n j e i š i r e n j e s l e n g a , z a
i g r e r i j e č i m a , m e đ u k o j i m a j e svjesna r e d u k c i j a p o j m o v a
z a što više različitih z n a č e n j a s a m o j e d a n o d o b l i k a . K a o
š t o p o s t o j i i n t e n c i j a d a s e z a š i o više t u z l i č i t i h p o j a v a , s t a ­
n j a , s i t u a c i j a , koristi j e d a n p o j a m tek p o b l i ž e o d r e đ e n
k o n t e k s t o m ili g e s t i k u l a c i j o m , neverbalnom komunikaci­
j o m ili n a g l a s k o m , t a k o p o s t o j i i p o k u š a j n a l a ž e n j a što više
r a z l i č i t i h riječi z a s a m o j e d a n p r e d m e t , p o p u t j o i n t a . Prvu
i n t e n c i j u m o ž e m o pratiti n a p r i m j e r u p o j m a »furka« ili g l a ­
g o l a »furati« (se); » G l e d a m j u č e r t i p a , t a m k o d m e n e u
k v a r t u , z n a m g a i z p a p a g a j k e , t a m živi i s e d i u b i r c u , z a
s t o l o m s n e k o m t r e b o m , k u i š , i u p u c a v a se, k u i š , u f u r a v a
nešto, kuiš, a n e m r e , z n a m g a , to ti je čovjek bez furke, ne
s a m o d a s e taj n i k a d n e b i u f u r a l , t o j e još k u l , a l i t a j s e
n i k a d nije u niš u f u r a l , k u i š , o n o n o f u r a n e š t o , k a o , s t r e j -
t e r s k i , a niš n e f u r a , jer g a niš n e f u r a , k u i š , i s a d b i o n
t r e b a l n e k u s p i k u (šprehu) p r o d a t , i k u ž i m g a d a s e u f u r a ­
v a , a n e m r e niš i s f u r a t o s i m n e k u f u r k u , o n o , n a f o r u » u
k o j u š k o l u ideš« a t o m u i n i j e n e k a f u r k a « . D r u g u i n t e n c i j u
p r i m j e ć u j e m o u nazivima za joint, p o p u t đ o j a (džoja) đ o j i -
c a , p l j u g i c a , s m o t k a , d ž o k s , f r u l a , f r u l i c a , frf, ž r ž a , ž i ž a ,
truba, itd.
U p o t r e b a i stiliziranje, specifična p r i l a g o d b a engles­
kih riječi n i j e s a m o k a r a k t e r i s t i k a d o m a ć e u r b a n e a d o l e s -
213
 Benjamin Perasović
centske scene, n e g o i drugih europskih z e m a l j a . T a k o će i
T a l i j a n i p r e t v o r i t i »roll« u » r o l l a r e « ili p o n e g d j e s a m o d o ­
d a t i »I« z a m n o ž i n u , n a z i v a j u ć i p r i m j e r i c e d a r k e r e » I d a r k « .
N a h a š o m a n s k o j s c e n i ( u n u t a r »spike« m e d u » f r e n d o v i m a i
f r e n d i c a m a « ) b i l o j e u o b i č a j e n o i z g o v a r a n j e d o m a ć i h riječi
na e n g l e s k o m , p o s e b n o za p r e d m e t e koji su, uz u o b i č a j e n
način u p o r a b e u roditeljskoj kulturi, imali i d i m e n z i j u svoje
u p o r a b e u subkulturi, pa je, primjerice, i m e m o ć n o g lje­
pila »tigar« r e d o v i t o b i l o i z g o v a r a n o k a o »tajger«.
H a š o m a n i su u svom užem k r u g u , u d r u g o j polovici
s e d a m d e s e t i h , s t v o r i l i p o j a m »brijaže« i » b r i j a n j a « , što se
p o s t u p n o širilo kroz različite k r u g o v e , da bi svojevrsno
»brijanje« na s a m sleng, u p o t r e b o m p o j m a brijanja ušlo u
p o t p u n o s t i u širu k u l t u r u i e t a b l i r a n e m e d i j e p o č e t k o m d e ­
vedesetih g o d i n a . Praćenje nastajanja i širenja slenga, k a o
i svih o s t a l i h o b i l j e ž j a s u b k u l t u r n e i šire u r b a n e s c e n e , o m o ­
gućuje uvid u proces stvaranja, preuzimanja, promjene i
p r e o b l i k o v a n j a stvari i z n a č e n j a , g d j e a k t e r i , č a k i t a m o
g d j e n a m se na prvi p o g l e d čine p a s i v n i m » p r i m a t e l j i m a
poruka«, zapravo sudjeluju u istom procesu.
Početke i prve autore m n o g i h subkulturnih zvukova,
f r i z u r a , gesti i d r u g i h d i j e l o v a i m a g e a , k a o u o v o m s l u č a j u
p o j m o v a slenga, teško m o ž e m o precizno utvrditi, p o s e b n o
a k o j e riječ o n e z a b i l j e ž e n o j t r a d i c i j i . T a m o g d j e s e p o k u š a ­
v a u t v r d i t i t k o j e p r v i k o r i s t i o o d r e đ e n i z v u k , ili n a p o z o r n i c i
izveo o d r e đ e n i tip plesa, još je n e k a k o i m o g u ć e slijediti
osnovne okvire za istraživanja, poštujući knjige, filmske,
v i d e o ili z v u č n e z a p i s e , a l i u n u t a r n a r a t i v n e k u l t u r e u r b a n i h
p l e m e n a , g d j e s u g e n e r a c i j s k a iskustva č e s t o p r e k i n u t a u
»lancu« hipotetskog p r e n o š e n j a »s g e n e r a c i j e na g e n e r a ­
c i j u « , r i j e t k o k a d s e m o ž e s a s i g u r n o š ć u tvrditi š t o j e s t v a r n i
p o č e t a k i tko je prvi autor. U n u t a r d o s e g a o v o g a istraživa­
n j a , p o j a m »brijaže« i »brijanja« n a l a z i m o u u ž e m k r u g u , p o ­
put m a n j e g »skupa škvadri«, koji je posjećivao D ž a m i j u
214
URBANA PLEMENA
kao poznato hašomansko okupljalište u drugoj polovici
s e d a m d e s e t i h g o d i n a . U t o m k r u g u , »brijaža« je o z n a č a ­
vala stanje, oblik doživljaja i ponašanje p o d utjecajem neke
d r o g e , n a j č e š ć e c a n n a b i s a ili L S D - a . N a p r i m j e r , p o n a v ­
l j a n j e riječi ili s l o g o v a , d r ž a n j e j e d n o g s l o v a , s a m o g l a s n i ­
k a ( p o p u t »a« u ž a b a ) d u g o , d u g o , u i z g o v o r u , d a k l e s p e ­
cifičan »dubbing« i proizvodnja e h o efekata u g o v o r u , s
klasičnim »stoned« 23
varijantama izgleda i g r i m a s a m a na
l i c u . »Brij«, o b i č n o j e b i l o u p u ć e n o o n o m e t k o j e v e ć » z a -
b r i j a o « ili » p r o b r i j a o « , a » b r i j a ž a « j e l a k o o d i n d i v i d u a l n o g
stanja počela označavati kolektivno, onaj prepoznati ka­
rakter pojedine situacije. O d pojedine situacije, d o cijelog
t u l u m a k o j i j e p r o š a o u s t a n j u b r i j a ž e , t a k o đ e r nije b i o v e ­
lik k o r a k . P o š t o j e i n a j o k o r j e l i j i m p r i s t a l i c a m a d r o g e k a o
p r o m j e n e svijesti ( p o s e b n o a k o o s t a n e m o k o d p s i h o d e l i k a )
j a s n o da slična stanja čovjek m o ž e ostvariti i u s l i č n i m si­
t u a c i j a m a bez d r o g e , ili b a r e m d a k o l i č i n a o t k a č e n o s t i n e
m o r a biti p r o p o r c i o n a l n a k o l i č i n i d r o g e , u b r z o j e b r i j a ž a ,
k a o s t a n j e u z r o k o v a n o b r i j a n j e m , u k a z i v a l a n a niz m o g u ­
ćih n a č i n a brijanja. Ipak, ti k o r a c i nisu napravljeni j a k o
b r z o , a a k o su ih n e k i a k t e r i i n a p r a v i l i b r z o , t a j se r a z v o j ,
k a o n i s a m a riječ, n i j e p r i m j e ć i v a o n a v e ć e m d i j e l u s c e n e .
Proći će n e k o l i k o g o d i n a , u k o j i m a će D a v o r S l a m n i g i
Pjer Z a r d i n započeti svoju »rock operu« - »Zagrebački
»Stoned«, i a k o d o s l o v n o znači o k a m e n j e n , u e n g l e s k o m se toliko k o ­
ristio za o p ć e stanje p o d d j e l o v a n j e m c a n n a b i s a da ga je p r i m j e r e n o
prevesti naprosto s »napušen«. Ipak, za stanja koja je p o n e k a d teško
nijansirati i koja spadaju u napušena stanja, postoje d v a o s n o v n a
termina za d v a temeljna osjećaja - biti »stoned« i biti »high«, g d j e p r v o
o z n a č a v a p o č e t a k , p s i h o d e l i č n o g osjećaja n a j a v l j e n o g [ n e š t o težim
u d a r c e m m a l j a p o glavi, a d r u g o nešto nježnije kgtapultiranje u sličan
a l i he i išli osjećaj napušenosti. D a n a s se ti termini redovito koriste u
Nizozemskoj k a d a turisti ili d r u g i posjetioci legalnih p r o d a j n i h mjesta
pitaju za vrstu ili tip d j e l o v a n j a neke od biljki sa c j e n i k a , pa im se od
strane k o n o b a r a o b i č n o uputi p r o t u p i t a n j e : »Želite li biti više s t o n e d
ili više high?«
215
 Benjamin Perasović
b r i j a č « , i j o š ć e n e k o l i k o š k v a d r i p r i g r l i t i izraz, d a b i u
o s a m d e s e t i m g o d i n a m a s v e šira s u b k u l t u r n a s c e n a » b r i j a ­
la« i g o v o r i l a o b r i j a n j u , u p r v o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , j o š
uvijek n e d o t i č u ć i sve s u b k u l t u r n e s c e n e , opću kulturu
m l a d i h , niti e t a b l i r a n u d o m i n a n t n u k u l t u r u . T a k o m o ž e m o
g o v o r i t i o b a r e m tri f a z e » b r i j a n j a « : p r v a je o n a u k o j o j
t e r m i n n a s t a j e , i za k o j u p o s t o j e i d r u g e i n t e r p r e t a c i j e , a
u p o t r e b a s e širi k r o z d i j e l o v e u r b a n e s u b k u l t u r e . Z a n i m l j i ­
v o j e d a d r u g a i n t e r p r e t a c i j a b r i j a n j a t a k o đ e r z a s n i v a izraz
n a stanju u z r o k o v a n o m d r o g o m , ali n a p o t p u n o drukčiji
n a č i n - n e k a o p s i h o d e l i č n i m d j e l o v a n j e m c a n n a b i s a ili
LSD-a omogućeno teatraliziranje situacije, nego kao
stvarni opis o m a m l j e n o g stanja izazvanog o p i j a t i m a , k a d a
č o v j e k n a s l o n j e n n a vlastitu r u k u , p o v r e m e n o p r e l a z i r u ­
k o m , k a o d a s e č e š k a , p r e k o l i c a , i i z a z i v a k o m e n t a r »vidi
g a , b r i j e « . O v a i n t e r p r e t a c i j a bit ć e o b n o v l j e n a u d r u g o j
polovici o s a m d e s e t i h , ali za širenje p o j m a b r i j a n j a važni­
j o m mi se čini prva, koja naglašava aktivni princip brijača
(brijačice) i svojevrsnu p r o i z v o d n j u brijaže. N o , bez obzira
n a t o što b i n e t k o m o g a o i o d i n t e r p r e t a c i j e o p i j a t s k o g
brijanja napraviti potrebne korake u širenju značenja, na­
č i n n a k o j i s e izraz k o r i s t i o u d r u g o j fazi u k a z u j e n a d i n a ­
mičnost, otkačenost i kreativnu napetost blisku »prvom«
džamijskom krugu, gdje brijanje počinje psihodelicima.
D o k prva faza o z n a č a v a prisutnost t o g p o j m a u užem
krugu škvadri i n j e g o v o p o s t u p n o , l a g a n o širenje, d r u g a ,
približno o d polovice d o kraja osamdesetih, o b u h v a ć a brzo
širenje p o j m a brijanja na g o t o v o svim s u b k u l t u r n i m sce­
n a m a i Široj u r b a n o j k u l t u r i m l a d i h . U d r u g o j f a z i , b r i j a n j e
p o č i n j e o z n a č a v a t i p u n o širi s p e k t a r i n t e n z i v n i h d o ž i v l j a j a
(na t u l u m u , k o n c e r t u , u k a f i ć u , k l u b u ili ž i v o t u u o p ć e ) ,
p r e r a s t a j u ć i u s i m b o l z a b i l o k a k v u r a d n j u ili s i t u a c i j u k o j a
je intenzivna, o t k a č e n a , p o v i š e n o g pulsa i z n a č e n j a . Tije­
k o m d r u g e faze zabilježeno je nekoliko p o k u š a j a da se
2l6
URBANA PLEMENA
p o j m u »brijačine« pripiše značenje iz prve faze, no to su, s
o b z i r o m na širinu u r b a n e scene adolescentskih životnih
stilova, bili izdvojeni primjeri. D o k je stanje p o s r e d o v a n o
d r o g o m , k a o jedno od intenzivnih stanja, bilo uključeno u
z n a č e n j e » b r i j a n j a « u n j e g o v o j d r u g o j fazi š i r e n j a , o n i k o j i
s u inzistirali n a t e š k o j d r o g i , i t o p o n a j p r i j e o p i j a t i m a , k a o
g l a v n o m s a d r ž a j u p o j m a , nisu i m a l i š a n s u vratiti p r i č u n a
opis blizak »kljucanju«, jer bi se t i m e postigla s a m o neže­
ljena redukcija već i z b o r e n o g značenja koji je većina aktera
sa z a d o v o l j s t v o m p r i h v a ć a l a . U d r u g o j fazi m n o g e š k v a d r e
d o d a j u s v o j e o b l i k e u p o t r e b e , p a n e t k o m o ž e biti n a b r i j a n ,
u b r i j a n , z a b r i j a n ili i z b r i j a n , p o s t o j e b r i j a č i i b r i j a č i c e , r a z n a
b r i j a n j a , b r i j e i b r i j a č i n e , a o n i k o j i su osjetljivi na s l e n g k a o
legitimaciju o d a b r a n i h p o z n a v a l a c a t a j n o g jezika, uz o n e
k o j i s p r e m n o r e a g i r a j u n a sve č e š ć u p r i s u t n o s t n e k o g i z r a ­
z a n a s c e n i , n a p u š t a j u t e r m i n p o k u š a v a j u ć i stvoriti n o v i , ili
d o d a j u varijacije na postojeći. T a k o će akter koji primijeti
p r e č e s t u u p o t r e b u p o j m a » b r i j a č « , a k o želi s t v a r n o bili
»brijač slenga« prijeći b a r e m na »brico«, d o d a j u ć i novi u g o ­
đ a j (pridonoseći brijanju i zadržavajući posebnost) »brijač-
kom« značenju s a m o g p o j m a brijanja. Neki će, umjesto
» b r i j a « , g o v o r i t i »blija« ili p o s e g n u t i z a s t a r o m š a t r o m p a
situaciju nazvati »jabri«, u slučaju da n j i h o v a uža o k o l i n a
šatru u t o m p o g l e d u već nije revitalizirala. T a k v a »sitna
d i s t a n c i r a n j a « i d r u g e i n t e r v e n c i j e u ( n o v o ) s t v o r e n i izraz
svjedoče o p o o d m a k l o s t i d r u g e faze, što znači da je p r o ­
slava za o d r e đ e n o g aktera prošla. Proslava se odnosi na
tip p r i h v a ć a n j a p o j e d i n i h ključnih riječi slenga na s u b k u l -
t u r n o j s c e n i ; riječ j e o p o s e b n o m u ž i v a n j u , o d u š e v l j e n j u ,
otkrivanju značenja, o ekstatičkoj upotrebi novootkrivene
riječi i r a d o s t i p r e p o z n a v a n j a t u đ i h , d r u g i h , a i s t o v r e m e n o
zajedničkih oblika upotrebe p o j m a koji u t o m razdoblju
oduševljenja i stalne upotrebe evidentno i m a snažan n a b o j .
Taj se n a b o j m o ž e potrošiti, i razdoblje »proslave« (u k o j e m
217
 Benjamin Perasović
n e s u d j e l u j e svaki a k t e r j e d n a k o p a o t u d a r a z l i č i t e p e r c e p ­
cije intenziteta i t r a j a n j a n e k o g razdoblja) završava. M e đ u ­
t i m , t o n e z n a č i d a p o j a m n e s t a j e i z u p o t r e b e . O n j e , što
o z n a č a v a p o č e t a k t r e ć e f a z e , u š a o u širu k u l t u r u m l a d i h , i
u medije d o m i n a n t n e kulture. Jedan od prvih slučajeva
o d n o s i s e n a i n t e r v j u J a s e n k a H o u r e Vjesniku, u d o b a k a ­
da je u S r b i j i Milosevic v e ć b i o na v l a s t i i » a n t i b i r o k r a t s k a
revolucija« u p u n o m z a m a h u , a Hourina pjesma »Mojoj
majci« postajala s i m b o l o m izražavanja nacionalnih osje­
ć a j a . T a d a je, na pitanje »Zašto ne svirate u B e o g r a d u « ,
H o u r a objasnio k a k o je t a m o »nabrijana situacija«. Od
t a d a su i d r u g i a k t e r i u j a v n o s t i s p o m i n j a l i b r i j a n j e , pa je u
d e v e d e s e t i m a o n o u š l o i u n o v i n s k e n a s l o v e , n e više n u ž n o
r i j e č i m a n e k o g i z v a n a , t k o stiže s a o d r e đ e n e s c e n e , n e g o
upotrebom samih novinara i urednika. Danas, k a d a je
u p o t r e b a brijanja u b r o j n i m izvedenicama već višegenera-
cijska i v a n z a g r e b a č k a , na s u b k u l t u r n i m m j e s t i m a n j e n o g
nastanka susrećemo i p o t p u n o prisvajanje brijanja u sva­
kodnevnom govoru, m i m o do sada uobičajenog značenja
i n t e n z i t e t a , t a k o d a z a m j e n j u j e i g l a g o l e p o p u t »misliti«,
»raditi«, »ići«, » o č e k i v a t i « itd. ( » H o ć e m o li stići na o v a j v l a k ?
B r i j e m d a h o ć e m o « , »Ja b r i j e m d a j e v e ć o t i š a o « , » K a d
b r i j e š n a m o r e « i si.) J e d n o o d o s n o v n i h o d r e đ e n j a b r i j a ­
n j a , i d a l j e , u n a j š i r e m k r u g u , o d n o s i se na intenzitet, p o -
višenost i graničnost situacije koju opisuje. U o s t a l o m , u
D a l m a c i j i s e u v i j e k g o v o r i l o d a b u r a »brije«.
U S p l i t u , p o j a m najsličniji » b r i j a n j u « jest » p e g l a « i » p e ­
g l a n j e « . N o , »đir« i » l u d i l o « širili su se iz s u b k u l t u r n e u p o t r e ­
b e u k u l t u r i m l a d i h i r o d i t e l j s k o j k u l t u r i p u n o v i š e n e g o što
j e t o slučaj s » p e g l o m « . T i p i č a n p r i m j e r p r e s t a n k a u p o t r e b e
o d r e đ e n e riječi k a d o n a p o s t a n e d o i s t a m a s o v n a , p r e d s t a v ­
l j a j u splitski akteri koji su z a p o č e l i s » l u d i l o m « (ili n e š t o m a n j e
raširenim o p i s o m pozitivnog stanja p o p u t ludila - »bolnica«)
i k a d je svatko n a k o n nekog koncerta, utakmice, t u l u m a ,
218
URBANA PLEMENA
ispita ili b i l o k o j e s i t u a c i j e k o j a j e p r o š l a d o b r o , u s p j e š n o ,
intenzivno, na pitanje »kako je bilo« o d g o v a r a o s »ludilo«,
d i o a k t e r a z a b r a n i o j e sebi u p o t r e b u ( p r o f a n i r a n o g a , o d
u p o t r e b e izlizanog p o j m a ) ludila. Z a m j e n a je bila »samo
takva«. Koncert je b i o » s a m o takav«, g o s t o v a n j e » s a m o takvo«
i s a m o se na takav način stvara novi sleng, stalna p r o i z v o d ­
nja p o j m o v a i značenja koja katkad ostane u užem krugu, a
katkad zaposjedne i medije etablirane kulture.
H a š o m a n i su, k a o i drugi njihovi vršnjaci, naslijedili
d i o slenga t i p i č n o g za g r a d s k u kulturu pa su t r a m v a j zvali
f r e s k o m ili n a p r o s t o ( o p e t e n g l e s k i ) t r a m o m , k a o i » š a t r o -
v a č k i « g o v o r p r i j a š n j i h g e n e r a c i j a , k o j i s u , č i n i s e , više p r i ­
h v a ć a l i š t e m e r i i » d e č k i iz k v a r t a « , a t a j je g o v o r p r e ž i v i o i
u i d u ć i m r a z d o b l j i m a . Sirenje e n g l e s k o g jezika u slengu
sigurno m n o g o d u g u j e kulturi slušanja glazbe k o j u su nje­
g o v a l i h a š o m a n i , ali ne s m i j e m o zanemariti ni d o m i n a c i j u
e n g l e s k o g na filmu i u d r u g i m m e d i j i m a , ne s a m o kulture
mladih. Ako hašomanski govor, s obzirom na dominantne
t e m e i termine, s a g l e d a m o unutar roditeljske kulture, o n d a
n a m većina tog g o v o r a izgleda k a o specifičan sleng. Nazivi
b a n d o v a i drugih aktera rock kulture, festivala, koncertnih
d v o r a n a u S a n F r a n c i s c u ili L o n d o n u , n a s l o v i p j e s a m a ,
tipovi gitara i p o j a č a l a , zvučnih efekata, i m e n a za pozor­
n i c u ili vrste p l e s a , s l o g a n a i u z v i k a i z d i j e l o v a p j e s a m a ,
o n o m a t o p e j s k i artikuliranih o p o n a š a n j a riffova, naziva za
dijelove odjeće, uz d o m a ć e skraćenice, n a d i m k e i nazive
škola, kafića, okupljališta, škvadri, školskih situacija i o n i h
n a t u l u m u , m a n j e ili više š i f r i r a n i h t e r m i n a o s e k s u ili d r o ­
g a m a p r i l i k o m t e l e f o n s k i h r a z g o v o r a , i s v e g a o s t a l o g što
prosječan hašoman može izgovoriti, recimo telefonom
p r i j a t e l j u , sve t o m o ž e z a z v u č a t i p r i l i č n o s t r a n o i n e r a z u m ­
ljivo p r o s j e č n o m roditeljskom u h u . N o , to je u o b i č a j e n a
značajka subkulturne scene, koja g o v o r i , s jedne strane o
snažnom posvećenju pojedinim, za dominantnu kulturu
2IQ
 Benjamin Perasović
previše »parcijalnim«, »uskim« i n e p o z n a t i m t e m a m a , p o ­
p u t o n i h iz svijeta r o c k k u l t u r e , i, s d r u g e s t r a n e , o d r u k č i ­
jim (formalnim i neformalnim) komunikacijskim mrežama i
b r z o m š i r e n j u i n f o r m a c i j a , što a d o l e s c e n t i m a p o m a ž e u
izgradnji svog jezika/svijeta.
Sleng intervencije u jeziku m o g u biti p r i k a z a n e k a o s v o ­
jevrsna regresija, o d n o s n o redukcija v o k a b u l a r a i o p ć e n i t o
k u l t u r n o o s i r o m a š e n j e , pri č e m u neki p r i m j e r i i z s u b k u l t u r ­
n o g ž i v o t a , s v o đ e n j e m k o m u n i k a c i j e n a d v i j e , tri p s o v k e i
upitnu artikulaciju, m o g u poslužiti takvim i n t e r p r e t a c i j a m a .
N o , u p o t r e b a s l e n g a u s u b k u l t u r i o d v i j a s e n a više r a z i n a i
n a č i n a , a n e k i o b l i c i d e f i n i t i v n o m o g u biti n a z v a n i k r e a t i v ­
n i m a i o b o g a ć u j u ć i m a , da ne g o v o r i m o o u l o z i i z n a č e n j u
s a m e igre sa z n a č e n j i m a u životu urbanih p l e m e n a , aktera
nastajanja i nestajanja slenga.
H a š o m a n i s u , k a o što j e n a više p r i m j e r a p o k a z a n o ,
heterogen skup aktera, kojega u nekim razdobljima ka­
rakterizira zajednička scena, osigurana posredovanjima
rock kulture, i etiketiranje okoline, nastalo na osnovi v a n j ­
skog izgleda, roditeljskoj kulturi najčešće neprihvatljivog.
N a o p ć o j razini z a j e d n i č k e scene m o g u ć e j e o d č i t a t i o n o
što r o d i t e l j s k a k u l t u r a d o ž i v l j a v a p r v e n s t v e n o k a o p a s i v n o s t
ili z a p u š t e n o s t , n o d o b a r d i o t a k v o g d o ž i v l j a j a m o ž e m o
imenovati i manje optužujućim pojmovima vezanim uz
» o p ć i d o j a m « h a š o m a n a , k a o šjojji:_mjn3jjuJ:)^^
sivnost), r e c e p t i v n o s t T m e l f i t a t i v n o s t , z a n e s e n o s t . N o , u z h a -
šomanski i m a g e ide i orgijastički h e d o n i z a m , .euforičnost,
ekspresivnost, a pitanje maskulinizma pokazuje suprotnosti
na zajedničkoj sceni različitih h a š o m a n s k i h aktera. Već je
više p u t a r e č e n o d a h a š o m a n i , k a o n i d r u g i d o m a ć i s u b ­
kulturni stilovi, ne slijede u potpunosti o n e o b r a s c e koji se,
m e đ u ostalima, n a m e ć u američkim i britanskim sociolozi­
ma u njihovim interpretacijama značenja djelovanja nekog
aktera rock kulture, i koji se o d n o s e na izravno r a z u m i j e ­
v a n j e svih t e k s t o v a i p o r u k a n a e n g l e s k o m j e z i k u . T o z n a č i
220
URBANA PLEMENA
d a n e k o m e p j e s m a B o b a D y l a n a (ili b i l o k o g a d r u g o g a )
može sugerirati određeni ugođaj, proizveden gitarom,
b o j o m g l a s a , bez o b z i r a na tekst koji m n o g i a d o l e s c e n t i u
svojim prvim susretima i identifikacijskim procesima g o t o ­
vo redovito ne razumiju. Z b o g toga modelskog, neverbal­
n o g , n a zvuk o s l o n j e n o g p r i m a n j a i p r e o b l i k o v a n j a s t i l o v a
rock kulture u n a š e m p r o s t o r u , m o r a m o uvažiti razlike koje
se p o j a v l j u j u , k a k o u stupnju refleksije p o j e d i n i h p r o b l e m a
(poput maskulinizma) na s a m o j sceni, t a k o i u k o n a č n o m ,
» d o k u m e n t a r n o m « o b l i k u što g a nalazimo unutar etno­
grafskog zapisa o »vječno hibridnim« akterima na sceni
rock (sub)kulture u Hrvatskoj. N a r a v n o , takvi hibridni ak­
t e r i n a s t a j u u A m e r i c i i V. B r i t a n i j i , k a o i d r u g d j e u E u r o p i ,
p o s r e d o v a n i vlastitim k o n t e k s t o m i značenjskim s k l o p o v i ­
ma (pre)oblikovanih sadržaja rock kulture. T a k o su na
s c e n i z a g r e b a č k i h h a š o m a n a bili v i d l j i v i o n i o p ć i p o m a c i ,
najprije na simboličkoj razini i strukturama i m a g e a , koji su
s u g e r i r a l i i n t e r v e n c i j u (već d a v n o z a p o č e t u b e a t n i č k o m i
hipijevskom djelatnošću) u konvencionalni m o d e l ženskog
i m u š k o g odijevanja i izgleda uopće. D u g a kosa, u pro­
storu o kojem g o v o r i m o , n i k a k o nije bila karakteristika
t r a d i c i o n a l n e muške frizure, iako se p o d utjecajem m o d e
produljila. Kad se t o m e d o d a j u drugi elementi imagea,
m o ž e m o govoriti o dimenziji h a š o m a n s k o g odstupanja od
t r a d i c i o n a l n i h slika muškarca. Ipak, unutar same rock
kulture, k a o i na h a š o m a n s k o j sceni, prisutni su m n o g i
o b r a s c i m a s k u l i n i z m a koji se ne m o ž e prikriti niti u m a n j i t i
d u g o m k o s o m . D o m i n a c i j a muških aktera n a rock sceni
neupitna je, no d i o stvorenog senzibiliteta predstavlja most
p r e m a neagresivnoj muškosti. To je naslijeđe kulture intro­
spekcije, mekanijih i otvorenijih o b l i k a izraza, a osnažuje
se p o s t o j a n j e m škvadri u k o j i m a žene nisu »privjesak«, n e ­
go u ravnopravnoj interakciji oblikuju zajedničke strukture
o s j e ć a j a k o j e d i j e l i š k v a d r a (ili s k u p š k v a d r i ) . P r i m j e r i c e ,
potkraj sedamdesetih je m e đ u ženskim, ali i z n a č a j n i m
221
 Benjamin Perasović
muškim dijelom h a š o m a n s k e scene omiljeni autor bio Neil
Y o u n g , k a k o iz r a z d o b l j a svog r a d a s C r o s b y j e m , Stillsom i
N a s h o m , tako i na osnovi d u g o g i p l o d n o g samostalnog
stvaranja, p r a ć e n o g p o v r e m e n o b e n d o m »Crazy Horse«.
To je s a m o j e d a n od p r i m j e r a , ali ilustrativan, za p r o m j e n u
t r a d i c i o n a l n o g lika muškarčine, za p r i h v a ć a n j e osjećajnih i
d j e l o m i č n o »autsajderskih« e l e m e n a t a i m a g e a koji m u š k o g
adolescenta uče novim, netradicionalno muškim ekspre­
sijama. Već s a m a identifikacija sa z v u k o v i m a i »bolećivim«
g l a s o m Neila Y o u n g a svjedoči o putu kojim se unutar sce­
ne m o ž e krenuti, da bi se, e v e n t u a l n o , uz prisutnost žen­
s k o g dijela koji je Y o u n g o v u bolest, epilepsiju, d o ž i v l j a v a o
k a o p r e d n o s t i r a z l o g više z a l j u b a v i p o š t o v a n j e , s t i g l o d o
složenijih oblika o d m a k a od maskulinizma. To ne znači da
je Y o u n g izravno d | e l o v a o svojim tekstovima (koji su d a l e ­
ko od bilo kakvog feminizma) ili d a u n e k o m d r u g o m
kontekstu subkulturni akteri ne m o g u preuzimati elemente
Y o u n g o v o g stvaralaštva i i m a g e a m i m o n a v e d e n o g o m e k š a ­
vanja maskulinizma, ali svjedoči o stvarnim procesima
identifikacije i razmjene neverbalnih paketa utjecaja u jed­
n o m konkretnom razdoblju, i konkretnom kontekstu dijela
zagrebačke hašomanske scene. Na drugoj razini, neki
akteri rock kulture p o m i c a l i su granice spolnih identifika­
c i j a k a o t a k v i h , p o p u t D a v i d a B o w i e a , j o š više u z d r m a v a ­
jući t r a d i c i o n a l i z a m i d e t e r m i n i z a m s p o l n i h u l o g a , lako
hašomanska scena dijeli o n u o p ć u mušku d o m i n a c i j u koju
je »duh šezdesetih« s a m o n a č e o , ipak, u u s p o r e d b i s d r u ­
g i m akterima tadašnje adolescentske urbane scene, p o p u t
šminkera i štemera, hašomani predstavljaju područje ekspe­
r i m e n a t a , pa i d j e l o m i č n o g n a p u š t a n j a i »razmekšavanja«
tradicionalnog maskulinizma. Tome nesumnjivo pridonosi
i o d m a k o d a l k o h o l a koji s u učinili m a l o b r o j n i , ali u o č l j i v i
hašomanski akteri.
H a š o m a n i su bili svjesni s e b e i s v o g i d e n t i t e t a , a vlastiti
izbor g l a z b e n i h identifikacijskih p o d l o g a , uz d r u g a j ^ a z l i k o -
222
URBANA PLEMENA
v a n j a š k v a d r i i sličnih » a f e k t i v n i h z a j e d n i c a « , k o n s t r u i r a l i su
d o ž i v l j a j u ž e ili šire z a j e d n i č k e s c e n e z a s v a k o g a k t e r a p o ­
s e b n o , bez o b z i r a n a p r i h v a ć a n j e ili o d b i j a n j e s a m o g t e r ­
m i n a » h a š o m a n i « . P o s t o j a l a j e i svijest o d r u g i m g r u p a m a ,
prije svega o n i m p r o f i l i r a n i m , p o p u t š m i n k e r a i štemera,
d o k s u s e z a »šutljivu v e ć i n u « d r u g i h g r u p a m l a d i h koristili
izrazi p o p u t » n o r m a l n i « , » p r o s j e č n i « ili » s e l j a č i n e « .
H a š o m a n i s u smatrali š m i n k e r e n e p r i j a t e l j i m a n a s i m b o ­
l i č k o m p l a n u , što j e m o g l o b i l i i z r a ž e n o n a r a z l i č i t e n a č i n e ,
od b l a g o g i humonsličkog pristupa, do prerastanja simbo­
ličkog o d m a k a u mržnju i netrpeljivost, m e đ u t i m , osnovni
je o d n o s b i o d i s t a n c i r a n i u j e d n o j d i m e n z i j i r a v n o d u š a n ,
p o p u t »mi r a d i m o s v o j e , o n i s v o j e . . . « M e đ u t i m , s a š t e m e -
r i m a je o d n o s b i o u stan|u »ratne pripravnosti«, k o l i k o se o
nekoj pripravnosti unutar hašomanske pasivnosti uopće
može govoriti. Z b o g dimenzije fizičkog sukoba, prosudba
š m i n k e r a m o g l a je biti p o v o l j n i j a u o n o j m j e r i u k o j o j su se
šminkeri distancirali od štemera, jer prvi su hašomane
ugrožavali simbolički, a drugi krajnje izravno.
Štemeri
Štemeri su konstanta kulture m l a d i h , a m o ž e se reći
da u b r o j n i m o b l i c i m a , s više resursa i t e h n i č k e o p r e m l j e ­
nosti, neke dimenzije štemerskog djelovanja karakteriziraju
d o m i n a n t n u k u l t u r u , o d n o s n o o n o što z o v e m o »povijest« i
»civilizacija«, sa snažnim n a g l a s k o m na r a t o v a n j e , m n o g e
oblike nasilja, pljačke i p o r o b l j a v a n j a . U usporedbi s veli­
k i m svjetskim a k t e r i m a , l o k a l n i štemeri m o g u djelovati k a o
g o t o v o b e n i g n i p o d s j e t n i k n a i n d i v i d u a l n e ili m a n j e g r u p ­
ne o b r a č u n e , čak svojevrsno viteštvo i nekadašnji ideal
» d v o b o j a « , k a o p o t v r d u vještine i psihofizičke sposobnosti
u o b r a n i časti. Štemeri su također j e d a n od prvih aktera,
223
 URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović

d o m , s u s j e d s k o m ( k v a r t o v s k o m ) p r i p a d n o š ć u i stvorili o b l i ­
u k l j u č e n u n u t a r šire c j e l i n e » š k v a d r i s u g l a u l i c e « u p r v a
ke druženja i d j e l o v a n j a koji j a k o p o d s j e ć a j u na o p i s a n e
sociološka istraživanja u r b a n i h , m e đ u s o b n o o d v o j e n i h a d o -
o b r a s c e iz a m e r i č k i h s t u d i j a o » d e č k i m a s u g l a u l i c e « . U s ­
l e s c e n t s k i h s v j e t o v a k o j i ć e p e d e s e t i h biti n a z v a n i » d e l i n ­
p j e h u š k o l i nije b i o k a r a k t e r i s t i k o m g r u p e k o j a j e t o č n o
kventnom subkulturom«.
J e d n o od rijetkih (manjih) istraživanja štemerske sub­
k u l t u r e , r a đ e n o u t r a d i c i j i h r v a t s k e e t n o l o g i j e , u k o j o j se
u r b a n e s u b k u l t u r e p o j a v l j u j u k a o l e g i t i m a n p r e d m e t istra­
živanja i koja usvaja dio sociološke tradicije (od čikaške
do b i r m i n g h a m s k e ) s k o j o m i o n a k o dijeli »etnografsku«
kvalitativnu m e t o d o l o g i j u , o b r a đ u j e zagrebačke »martićev-
ce« š e z d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h g o d i n a o v o g s t o l j e ć a . ( K a -
l a p o š , 1 9 9 5 . ) Priča o d o m a ć i m » d e č k i m a iz kvarta« (ili ulice)
d o i s t a n a l i k u j e k l a s i č n i m s o c i o l o š k i m s t u d i j a m a o »street
c o r n e r « š k v a d r a m a . Tu je » t e r i t o r i j a l n o s t « , o k o j o j P. C o ­
24

hen govori u kontekstu raznolikih subkulturnih stilova ute­

meljujući u njoj u n u t a r - g r u p n u (subkulturnu) konfliktnost,
uzeta za o s n o v n o p o s r e d o v a n j e identiteta. D o k a z i v a n j e u
t u č n j a v i ili d r u g i m o b l i c i m a »frke« i u p e č a t l j i v i h d j e l a , d e f i ­
niranje granica d o m a ć e g teritorija i o b r a n a teritorija k a o
životno pitanje časti, p o d i z a n j e reputacije i statusa o s v a j a ­
n j e m » p l e s n j a k a « n a t u đ e m t e r i t o r i j u , k r i m i n a l i z a c i j a , loš
uspjeh u školi, nepostojanje socijalne mobilnosti i jasno
Ratnici p o d z e m l j a
u o č a v a n j e i r a z d v a j a n j e »štrebera« k a o s o c i j a l n o m o b i l n i j i h
vršnjaka (»college boy«) od vlastitog položaja (»corner z n a l a t k o |e u n u t a r g r u p e a t k o i z v a n , i k o j a je u s v o m
boy«) d e č k a iz k v a r t a , t i p i č n e su i z a j e d n i č k e k a r a k t e r i s t i k e d j e l o v a n j u č e s t o kršila z a k o n s k e n o r m e , i s k a z u j u ć i b u n t
tog dijela subkulture m l a d i h , k a k o u A m e r i c i , tako i u Hr­ p r e m a š i r e m d r u š t v u u l e p e z i a k t i v n o s t i , o d brze i b u č n e
vatskoj. v o ž n j e m o t o c i k l i m a , d o t u č n j a v e s d r u g i m g r u p a m a ili d e ­
moliranja kioska. Evocirajući klasična istraživanja naše
M a r t i ć e v c i ( d a k l e š k v a d r e iz M a r t i ć e v e u l i c e ) u n a v e ­
e t n o l o g i j e , koja p o k a z u j u prisutnost »društva m l a d i ć a « u
d e n o j s u studiji m u š k i p o t o m c i p o s l i j e r a t n i h z a g r e b a č k i h
useljenika koji su se s n a ž n o identificirali s vlastitim g r a - našoj tradiciji, identifikaciju sa s e l o m i stvaranje u l o g e »ču­
vara morala« (Capo Zmegač, 1995.), martićevci čuvaju
24
C o h e n o v p o j a m teritorijalnosti razlikuje s e o d d a n a š n j e g , p o s t m o d e r - »svoj« t e r i t o r i j , i m a j u k o n t r o l u n a d » s v o j i m « p l e s n j a c i m a t e
n o g p o j m a de/re/teritorijalizacije, k a o što se i p o j a m o z n a č a v a n j a u p o v r e m e n o p r o v o c i r a j u i p o k u š a v a j u zaposjesti tuđi teren
interakcionizmu koristi m i m o sociolongvističke u p o t r e b e označitelja i
ili t u đ i p l e s n j a k . D o k a z i v a n j e m u š k o s t i i s n a g e , p o n i ž a v a -
označenog.

225
224
 Benjamin Perasović
nje s t r a n c a n a s v o m t e r i t o r i j u » p r o d a j o m c i g l e « i s l i č n i m ,
u o b i č a j e n s u s a d r ž a j g r u p n e d j e l a t n o s t i . Riječ j e o u č e n i ­
c i m a »zanatskih« škola, k o j i m a su druženje i aktivnosti
škvadre d a l e k o ispred bilo kakvog z a n i m a n j a za nastavu,
l a k o j e sitni k r i m i n a l p r i s u t a n , s a d r ž a j n a j č e š ć i h z a k o n s k i h
prekršaja ukazuje na sličnu »neutilitarnost« o kojoj g o v o r e
američki sociolozi »delinkventne subkulture«, g d j e je u n a ­
šim uvjetima »remećenje j a v n o g reda i mira« uz uništava­
nje j a v n e ili p r i v a t n e i m o v i n e b i l o n a j z a s t u p l j e n i j e . O s j e ć a j
m o ć i , stvaranje reputacije u »konfliktnoj subkulturi« i d o k a ­
zivanje kontrole n a d teritorijem, tvorilo je p r e v l a d a v a j u ć i
m o t i v a c i j s k i b l o k i z k o j e g m o ž e slijediti p o t r e b a d e m o l i r a ­
nja kioska u t u đ o j četvrti, ali p r i m a r n o z b o g u g r o ž a v a n j a
s u p a r n i č k e š k v a d r e k o j a ć e snositi p o s l j e d i c e , a n e n e
p o s r e d n e materijalne koristi. Ipak, d i o djelatnosti o v e (po
m n o g o č e m u slične d r u g i m a ) kvartovske škvadre sadrža­
v a o j e i teže p r e k r š a j e z b o g k o j i h s u m n o g i a k t e r i p r o v e l i
više m j e s e c i , p a i g o d i n a , u » k a z n e n o - p o p r a v n i m d o m o ­
v i m a « . P o š t o se s t u d i j a o d n o s i na m a r t i ć e v c e iz š e z d e s e t i h i
s e d a m d e s e t i h g o d i n a , o č e k i v a n j e p o d a t a k d a o n i nisu
koristili d r o g u , d o k s u a l k o h o l u ž i v a l i u v e l i k i m k o l i č i n a m a .
O d n o s p r e m a »štreberima« iz vlastitog kvarta (kao i p r e m a
» h a š e r i m a « , i a k o se u s t u d i j i ne d e t a l j i z i r a o d n o s s t o m
g r u p o m ) kretao se od prezira do uvažavanja i iskazivanja
kvartovske solidarnosti u specifičnim situacijama.
Š e z d e s e t e i s e d a m d e s e t e g o d i n e su r a z d o b l j e u k o j e m
štemeri, u skladu sa s v o j o m kvartovskom i s l i č n o m p r i p a d ­
n o š ć u , i s p i s u j u p o v i j e s t »frki«, s u k o b a i v e ć i h t u č n j a v a o
k o j i m a ć e s e g e n e r a c i j a m a p r i č a t i , i t o bez p o s r e d o v a n j a
n o g o m e t n o g ili n e k o g d r u g o g k o n t e k s t a - čista k v a r t o v s k a
š t e m e r s k a p r i č a . O n o što j e v r i j e d i l o z a m a r t i ć e v c e , u o d ­
nosu p r e m a d r u g i m g r u p a m a , zajedničko je obilježje veći­
ne tadašnjih štemera. Nasilničko ponašanje osnovno je
o b i l j e ž j e š t e m e r s k o g stila. »Trnje p r o t i v T r e š n j e v k e « , ili b i l o
226
URBANA PLEMENA
koja d r u g a kvartovska (ulična) suprotstavljenost, to je bio i
o k v i r i s a d r ž a j š t e m e r s k o g r i t u a l a , l a k o su š t e m e r i išli u
k l u b o v e ili n a n e k a d a š n j e » p l e s n j a k e « , g l a z b a nije b i l a k o n ­
s t i t u t i v n a z a n j i h o v i m a g e , č a k n i n o g o m e t n o n a v i j a n j e nije
bilo presudno (do p r o m j e n a koje nastaju u osamdesetim).
Š t e m e r s k e š k v a d r e n o s i l e s u i m e n a s v o j i h č e t v r t i ili u l i c a ,
p o p u t »Trnjani«, »Martićevci«, »Utrinaši«, ali su nazivane i
po istaknutim ličnostima (»vođama«) neformalne grupe,
poput »Cobrini dečki« , »Zmik i njegovi« itd. Dio štemera
2 5
je bio kriminaliziran, no postojale su razne »društveno pri­
hvatljive« u l o g e kojih su se štemeri r a d o p r i h v a ć a l i , p o p u t
u l o g e r e d a r a ili i z b a c i v a č a u k l u b o v i m a . N a r a v n o , n i š t e ­
m e r i nisu j e d n o z n a č n a i h o m o g e n a g r u p a , n j i h o v e š k v a d r e
i e k i p e s u t a k o đ e r p r o l a z i l e kroz d i f e r e n c i j a c i j e , r a s p a d a l e
se i p o n o v o stvarale. M o g u ć je b i o p o m a k p r e m a sport­
s k i m a k t i v n o s t i m a ili p r o f e s i o n a l i z a c i j i k o j a u d a l j a v a šte­
m e r a s u l i c e . M n o g i š t e m e r i nisu s u d j e l o v a l i u d r u g i m k r i ­
m i n a l n i m a k t i v n o s t i m a ( p o p u t šverca k i n o - k a r t a m a , sitnih i
krupnijih krađa) osim u ritualnim subotnjim tučnjavama,
ali postojala je kulturološka usmjerenost p r e m a l i k o v i m a
» n e g a t i v a c a « - u s v a k o j š t e m e r s k o j š k v a d r i , o n i k o j i su bili
u z a t v o r u i slovili k a o »teški r a z b i j a č i « , v i s o k o su k o t i r a l i na
ljestvici p o z i t i v n i h k a r a k t e r i s t i k a . U h r v a t s k o m k o n t e k s t u šez­
d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h ( t a k o đ e r i k a s n i j e , s a m o uz v e ć i
b r o j m o g u ć i h p o s r e d o v a n j a stila i a r t i k u l a c i j e s v a k o d n e v ­
n o g s u b k u l t u r n o g života u s m j e r e n o g m i m o d o m i n a n t n i h
v r i j e d n o s t i i k o n v e n c i o n a l n o g p o n a š a n j a ili p r o t i v n j i h ) , k a o
da se p o n a v l j a sociološka priča o a m e r i č k i m g o n g o v i m a i
» š k v a d r a m a s ugla ulice«. To je o s o b i t o t o č n o u p o d r u č j u
već izraženih štemerskih kvartovskih identifikacija i kvartov­
ske s i t u i r a n o s t i , g d j e s u u k o n k r e t n o m p r o s t o r u ( » e k o l o g i ­
ja« t a d a š n j e g T r n j a ili T r e š n j e v k e ) p o s t o j a l e » s t r u k t u r e u č e -
C o b r a je, n a r a v n o , »braco«.
227

Benjamin Perasović
nja« i k u l t u r n a t r a n s m i s i j a , što j e o m o g u ć i l o d i j e l u š t e m e r a
d a , u s k l a d u sa d o m i n i r a j u ć i m » r a z b i j a č k i m « i s o f i s t i c i r a -
nije k r i m i n a l n i m m o d e l i m a u p o j e d i n o m kvartu, n a p r e d u j u
u »karijeri« p r e m a p r o f i l i r a n i j i m k r i m i n a l n i m u l o g a m a . K a o
djelomični nastavljači tradicijskog modela dominantne
k u l t u r e , š t e m e r i su u s v o j i m r a c i o n a l i z a c i j a m a (ili, k a k o bi
Matza rekao, t e h n i k a m a neutralizacije) tučnjave posezali
za »društveno neprihvatljivim« g r u p a m a k a o p r e d m e t o m
iživljavanja, pa je jedan od uobičajenih imperativa bio »ide­
m o tući h a š k i ć e i p e d e r e « . S a m e r i č k i m f i l m o v i m a , g l a z ­
b o m i interakcijama s drugim akterima, poput šminkera i
hašomana, raste p o l a k o svijest o s e b i k a o š t e m e r s k o m
akteru. Jedan manji dio štemera već je s e d a m d e s e t i h
p r o m i j e n i o stav p r e m a h a š o m a n i m a ; o d p r v i h u n u t a r g r u p -
n i h p r i z n a n j a i p r i k r i v e n i h s i m p a t i j a (»čuj, n i j a n e v o l i m
h a š k i ć e , a l j e d n o i m s e m o r a p r i z n a t - o n i z n a j u uživat«)
d o o t v o r e n o g z a j e d n i š t v a i s u d j e l o v a n j a u istim r i t u a l i m a ,
t u l u m i m a . Taj m a l i d i o š t e m e r a k o j i j e , p r i v u č e n h e d o n i z ­
m o m i spolno miješanim društvima, pristupio h a š o m a n s k o j
sceni, p o m a g a o je h a š o m a n i m a prilikom u o b i č a j e n i h šte-
merskih n a p a d a i p o k u š a j a sisanja. To ne treba miješati s
k r i t e r i j e m k v a r t o v s k e p r i p a d n o s t i , jer d o g a đ a l o s e d a š t e ­
meri koji u svom kvartu »prirodno« maltretiraju h a š o m a n e
ili » š t r e b e r e « , u s t a n u u n j i h o v u o b r a n u a k o i h n a p a d n e n e ­
k o i z d r u g o g k v a r t a jer »njih j a i m a m p r a v o g a z i t i , a l i o v i
š u p c i iz »x« k v a r t a n e m a j u « . K v a r t o v s k o o k u p l j a n j e šire je
o d š t e m e r s k o g s t i l a , i a k o u v i j e k nosi s a s o b o m o d r e đ e n u
o p o r o s t i l a t e n t n e s u k o b e o b r a n e t e r i t o r i j a , a s o b z i r o m na
nekoliko valova šireg »obnavljanja« kvartovskih škvadri
( k o j e n i k a d nisu n e s t a l e ) t r e b a n a g l a s i t i d a m n o g i » d e č k i i z
kvarta« n i s u , p o s e b n o u o s a m d e s e t i m i d e v e d e s e t i m , n u ž n o
bili i š t e m e r i . S t e m e r e iz š e z d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h k r a s i l a
je svojevrsna e t i k a , » k o d e k s časti« i o b l i k p o n a š a n j a p o s u đ e n
i z » k a u b o j s k i h « (»vvestern«) f i l m o v a . T o j e b i l o s t v a r n o p o -
228
URBANA PLEMENA
n a š a n j e , a n e g l u m a , k o j e s v j e d o č i o p r e u z i m a n j u (ili n a ­
stavljanju, s o b z i r o m da k o n c e p t muškosti nije o v i m kraje­
vima nepoznat) u l o g e »gentlemanskog ratnika«. Postojao
j e k o n c e p t »fair« p o n a š a n j a , k o j i u p o t r e b i t j e l e s n i h d o k a ­
zivanja nije prelazio granicu derogiranja, ponižavanja
p r o t i v n i k a ili s t v a r a n j a e k s t r e m n o n e p r a v e d n i h u v j e t a b o r ­
be. To ne znači da »cipelarenje« nije p o s t o j a l o , no o n o je
bilo usputni i za reputaciju ne previše važan proizvod ži­
v o t a u s m j e r e n o g »frci«, a ne cilj i užitak po s e b i . Š t e m e r s k a
e t i k a nije sve o b a v e z i v a l a , n o v e l i k i b r o j p r i m j e r a p o š t i v a ­
nja o d r e đ e n o g kodeksa u prijašnjim g o d i n a m a svjedoči o
p r o v o đ e n j u s p e c i f i č n o g k o n c e p t a o d s t r a n e z n a t n o g 6\\e\a
stemerskjhaktejXL. Muškost i svojevrsna solidarnost unutar
m u š k o g principa doluzi do izražaja u p r a v o u j e d n o m od
p r i m j e r a p o š t o v a n j a štemerskog »kodeksa časti«; a k o bi
o n a j k o g a su namjeravali istući, n a i š a o s a m sa s v o j o m
d j e v o j k o m , ne bi ga dirali »da ga ne sramote pred žen­
skom«. (U kasnijem razdoblju i d a n a š n j e m »tarantinov-
s k o m « n a s i l j u t o b i v j e r o j a t n o b i o s a m o još b o l j i p o v o d z a
c i p e l a r e n j e d o t i č n o g , a nije i s k l j u č e n o da bi i d j e v o j k a d o b i l a
k o j u p l j u s k u . ) T a k o đ e r , a k o b i n e t k o š e p a o ili b i o o z l i j e ­
đ e n , ne bi ga dirali. O v i principi ponašanja unutar štemer­
skog i u o p ć e čvršćeg »kvartovskog« o k u p l j a n j a nestajali su
s v r e m e n o m , ali su p o v r e m e n o bili i o b n a v l j a n i od r a z n o l i ­
k i h u r b a n i h a k t e r a k o j i m a j e stil (ili s a m a k v a r t o v s k a s v a -
k o d n e v i c a ) sadržavao neke od m o g u ć i h »presjeka skupa«
s p r o b l e m o m n a s i l j a . Bez o b z i r a n a s v o j e v r s t a n k o d e k s ,
štemerima je tučnjava bila najčešće željenim ciljem p r o v o ­
d a , s v o j e v r s n a »špica« v l a s t i t e a k t i v n o s t i , p a s e n a sve m o ­
g u ć e n a č i n e n a s t o j a l o »složiti« (ili č a k p r i s t o j n o 6ogovor\\\
s o n i m a koji p r i p a d a j u i s t o m stilu i r a z u m i j u k v a r t o v s k i
jezik) f r k u , t u č n j a v u . K o d d i j e l a š t e m e r s k i h a k t e r a s e d a m ­
d e s e t i h , p a r a d i g m a J o h n a W a y n e a i z b l i j e d i l a j e , a rast
svijesti o s e b i k a o o d r e đ e n o m a k t e r u b i o j e s n a ž n o a k c e -
22Q
 Benjamin Perasović
l e r i r a n p r i k a z i v a n j e m p o z n a t o g f i l m a »VVarriors« u d o m a ć i m
k i n i m a . N a k o n t o g f i l m a š t e m e r i s e više p r o f i l i r a j u , d j e l o ­
m i č n o p r e r a đ u j u ć i stilske » r e p r o m a t e r i j a l e « šire p o p - k u l t u r e .
O n a j d i o štemera koji je išao na utakmice b i o je o v i m
procesom djelomično pripremljen za početak izgradnje
s u b k u l t u r n o g stila, koji ć e o d k r a j a s e d a m d e s e t i h d o s r e d i n e
o s a m d e s e t i h stvoriti » n o g o m e t n o g h u l i g a n a « k a o u r b a n o g
ratnika.
Dok se jednim dijelom američke sociološke analize
središnjih p r e o k u p a c i j a niže k l a s e i d r u g a i s t r a ž i v a n j a » š k v a -
dri s ugla« s n a ž n o p o k l a p a j u sa s p o z n a j a m a o d o m a ć i m
štemerima, n j i h o v o m roditeljskom statusu, tipu škole i sla­
b o m uspjehu, te m o g u ć n o s t i m a kriminalne karijere i k o n ­
f l i k t n i m s u b o t n j i m s t j e c a n j i m a r e p u t a c i j e n a s c e n i »frke«,
i p a k ne m o ž e m o š t e m e r e svrstati isključivo u nižu klasu.
O n i n e s u m n j i v o u v e ć i n i ( b a r e m k a d a j e riječ o s e d a m d e ­
s e t i m g o d i n a m a ) d o l a z e i z r a d n i č k i h p o r o d i c a (često u s e ­
ljeničkih, g d j e štemerski akteri tvore prvu g e n e r a c i j u Z a ­
g r e p č a n a ) , ali nasilničko ponašanje i ritualne tučnjave
p o s t a j u , p o s e b n o n a široj s c e n i n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a
o s a m d e s e t i h , p o d r u č j e u k o j e m s e istim s r e d s t v i m a d o k a z i ­
v a n j a za r e p u t a c i j u b o r e i a d o l e s c e n t s k i a k t e r i iz s r e d n j e
klase, polaznici »socijalno mobilnijih« škola i usmjerenja,
koje p r i p r e m a j u za fakultet k a o sredstvo društvene pokret­
ljivosti.
230
URBANA PLEMENA
Početak osamdesetih; punk's not dead
Punkeri n a s t a j u još k r a j e m s e d a m d e s e t i h , u p e r i o d u već
p o s t o j e ć i h i r a z v i j e n i h s c e n a š m i n k e r a , h a š o m a n a i šte­
m e r a . l a k o s h a š o m a n i m a dijele o s n o v n i resurs vlastitog
identiteta i neupitnu o t p a d n i č k u strukturu vlastitog i m a g e a ,
p u n k e r i , u p r a v o zbog zajedničkih ishodišta u rock kulturi,
čiji s u ž e s t o k i k r i t i č a r i , n a s t u p a j u d o b r i m d i j e l o m s i m b o l i č k i
p r o t i v h a š o m a n a , g d j e j e š i š a n j e vlastite k o s e s a m o j e d a n ,
vidljivi i upečatljivi s i m b o l raskida s t r a d i c i j o m . Z b o g t o g a
j e p o t r e b n o o b j a s n i t i o d n o s i p o n a š a n j e sve h e t e r o g e n i j e g
hašomanskog aktera krajem sedamdesetih, prema nasta-
j u ć i m p u n k e r s k i m i new wave a k t e r i m a , j e r j e d n i m d i j e l o m
n o v i a k t e r i n a s t a j u p r i h v a ć a n j e m ili p r o m j e n o m o r i j e n t a c i j a
unutar same hašomanske scene.
Hašomani - punk/new wave scena
Nastanak punkera na našim prostorima odvija se po
s l i č n o m o b r a s c u k a o i u d r u g i m s l u č a j e v i m a Širenja r o c k -
-kulture i njenih aktera s p r i p a d n i m t i p o v i m a ekspresije; od
prvih i n f o r m a c i j a u zvuku (punk b e n d o v a ) , slici, i m a g e u ,
i eventualnih interpretacija tih prvih informacija, p u t e m
p r i h v a ć a n j a , p r e u z i m a n j a i o b l i k o v a n j a v l a s t i t o g stila i i d e n ­
titeta, nastaju d o m a ć i akteri koji u interakciji s u ž o m i
širom, izabranom i neizabranom okolinom, izgrađuju vla­
stitu s c e n u . Prve r e a k c i j e h a š o j T T a r j a j a _ p u D k - b i 1 e - s u - n e g a -
t i v n e . N i j e č u d n o što s u s e o s j e ć a l i u g r o ž e n i m a , jer d i o
p j j j l k e m - j e = - s e b e d e f i n i r a o u p r a v o k a o a k t e r e o t p o r a skle-_
rotizaciji rock-ku[tjjjs - čiji_ju_josr c kooptacije
d u g o m k o s o m prikrivali prazninu naskiJLj^^rodgjpm duše i
sTvaTanjem m e j c j g j ^ j e l a ^ ^ R a o š t o s u p u n k e r i o p t u ž i v a l i
231
 Benjamin Perasović
h a š o m a n e za pasivnost, t a k o su i ovi njih otpisivali k a o
a g r e s i v n e , njihovu__gln7hrrknr> p r i g l u p u H j j p l i j T n j ^ H ' r i ^
nasilnički. N o , to je m o g l o trajati kratko - p u n k je ubrzo,
(mjerilima r o c k biznisa i p r i m j e n o m kriterija koje je s a m
postavio), u svijetu p r o g l a š e n mrtvim, a od dvije medijski
n a j z a s t u p l j e n i j e i p o m n o g o č e m u n a j p o z n a t i j e g r u p e (Sex
Pistols i T h e C l a s h ) j e d n a je p r e s t a l a p o s t o j a t i s m r ć u S i d a
V i c i o u s a , a d r u g a p o t p i s a l a za v e l i k u k o m p a n i j u i p r i l i č n o
proširila g l a z b e n e interese, ostajući j e d n i m o d značajnijih
b a n d o v a rock-kulture, u okvirima širim od p u n k pokreta.
Prodor n e w w a v e glazbe koji je n a k o n p u n k a zapljusnuo
svijet o b r a ć a o s e široj p u b l i c i , b i o d o b r i m d i j e l o m k o m e r -
c i j a l n i j i i n u d i o niz r a z n o v r s n i h ( s u b ) k u l t u r n i h p r a k s i u g l a z ­
b e n i m p o s r e d o v a n j i m a života. U većini rock-enciklopedija
p u n k z a v r š a v a s k r a j e m s e d a m d e s e t i h , s v e g a d v i j e d o tri
g o d i n e n a k o n što j e ( 1 9 7 6 . ) z a p o č e o , i a k o j e s o c i o l o g i j i
zanimljiv identifikacijski val s p u n k o m koji nastaje kasnije,
k a d a j e kritika p u n k o t p i s a l a . ( K a o i H e b d i g e o v a s o c i o l o g i j a
koja je također analizirala s a m o kreativnu jezgru i s a m o
prvi p e r i o d u k o j e m s e z n a č e n j s k a p r a k s a s u b v e r z i v n o g b r i -
c o l a g e a pojavila.) U Hrvatskoj, prvi val p u n k a t a k o đ e r je
kratko trajao, posebno u Zagrebu. M e đ u t i m , d o b a r dio
hašomanske scene prihvatio je novovalna strujanja, ne
prihvaćajući nikakva posebna obilježja p u n k a , n e g o n a ­
stavljajući politiku slušanja raznovrsne glazbe, koja je već
ionako među hašomanima uzrokovala m n o g e podjele i
g r u p i r a n j a , s a m o što j e d j e l o m i č n o f r a g m e n t a c i j a b i l a p r i ­
krivena sličnim nekonvencionalnim izgledom. K a d a je d u ­
ga kosa izgubila značenja u širokom n o v o v a l n o m , t a k o đ e r
rockerskom i širem g l a z b e n o - a l t e r n a t i v n o m kontekstu, d i o
a k t e r a n a p r o s t o j e n a s t a v i o b o r a v i t i n a istim o k u p l j a l i š t i m a
(poput Studentskog centra), slušajući i stare i n o v e stvari,
pridonoseći šarolikosti scene i potvrđujući G r o s s b e r g o v e
teze o r o c k p u b l i c i i a f e k t i v n i m s a v e z i m a b e z » n u ž n o g « j a -
732
URBANA PLEMENA
s n o d e f i n i r a n o g o k v i r a i g r a n i c a s u b k u l t u r n o g stila. M o ž d a
proces otvaranja h a š o m a n a p r e m a n o v i m izrazima i ne bi
b i o t a k o brz d a d o m a ć a s c e n a n i j e r e a g i r a l a u s k l a d u s a
s v j e t s k i m k r e t a n j i m a i u b r z o s t v o r i l a niz d o m a ć i h a k t e r a
p u n k a i n o v o g vala. O n a j d i o h a š o m a n a , koji se nije m o ­
g a o s t i m p o m i r i t i , z a t v o r i o se u s v o j e š k v a d r e , a o d v a j a n j e
m e t a l a c a u z a s e b n e g r u p e bit će u b u d u ć n o s t i p r a ć e n o i
p o v r e m e n i m s u k o b i m a s p u n k e r i m a . P u n k je, p o m i š l j e n j u
k r i t i č a r a , b i o prvi p r a v i d o m a ć i r o c k p o k r e t , a k t e r k o j i n e
k a s n i z a s v i j e t o m niti g a i m i t i r a . ( G l a v a n , 1 9 8 3 . ) U m j e s t o
čekanja na nekoliko mamutskih koncerata u velikoj dvo­
r a n i , i z m e đ u k o j i h s e ništa n e d o g a đ a , d o b i l i s m o p r v u
p r a v u r o c k s c e n u , r o c k k l u b o v e i d i s k o g r a f i j u . P u n k je i
ovdje, kao i drugdje, ukinuo distancu između izvođača i
publike, o m o g u ć i o p o n o v o osjećaj pokreta, kada svaka
u l i c a (ili g a r a ž a u s u s j e d s t v u ) i m a s v o j b a n d . O n o što j e
također v e o m a važno, to je bila uronjenost punka i n o v o g
vala u svoju sredinu, a do tada neslućeni oblik političkog
a n g a ž m a n a , o t v o r e n e kritike sistema i g o v o r a o k o n k r e t ­
n i m , svakodnevnim p r o b l e m i m a života, d o n i o je i veće
p r o b l e m e s cenzurom nekih pjesama i često napet o d n o s s
vlastima. U Hrvatskoj, nastanak punk aktera ukazuje na
n e k e specifičnosti koje će se na slične n a č i n e ponoviti u
još n e k o l i k o p e r i o d a r a z v o j a d o m a ć e r o c k s c e n e - Z a g r e b
nije ključno i apsolutno mjesto nastajanja novih aktera.
Riječka scena bila je u p u n k a k t e r i m a (glazbenim) p u n o
j a č a , k a o što ć e k a s n i j e , s m a l o d r u k č i j o m g l a z b o m , t o biti
i V i n k o v c i , Pula ili K o p r i v n i c a . P o č e t n a p u n k e u f o r i j a u
Z a g r e b u , k a d a je Prljavo kazalište snimilo prvi (i jedini)
punkerski a l b u m , brzo je pretvorena u n o v o v a l n u »neprila­
gođenu« plesnu euforiju. Osjećaj ushićenja zbog novona­
stale s c e n e p o j a č a n j e s p o z n a j o m d a s e p r o c e s o d v i j a »bez
z a k a š n j e n j a « , o d n o s n o d a o n o što s e svira u L o n d o n u i s t o ­
v r e m e n o sa zvučnika odjekuje u z a g r e b a č k i m k l u b o v i m a .
233
 URBANA PLEMENA

O v d j e su n a m p r i m a r n o važna reagiranja mladih na novo­

nastalu situaciju, koja g o v o r e o identifikacijskim procesima,
n a s t a j a n j u šire s c e n e s n o v o v a l n i m u s m j e r e n j i m a , u z o n e
koji i d a l j e slijede neke od h a š o m a n s k i h identiteta, otkri­
vajući, usred perioda n o v o g vala i početka post-punk p e ­
rioda, Hendrixa, Doorse i d r u g e b a n d o v e s kraja šezdese­
tih. S u b k u l t u r n e afilijacije ne slijede uvijek logiku medijski
p r o m o v i r a n o g p o č e t k a ili k r a j a . P o s t o j e a k t e r i k o j i s v o j u
pažnju usmjeravaju u trenutak pokreta, visokim kriterijima
m j e r e n e č i j a d o s t i g n u ć a i č e s t o se r a z o č a r a n i iz p o k r e t a
povlače, a k o njihovi principi b u d u iznevjereni. To može
v r i j e d i t i z a s t a v o v e o s m r t i p u n k a , k a o što v r i j e d i i z a d i o
aktera novovalne scene, koja je također n a k o n par g o d i n a
završila s f a z o m euforije i k o l i k o t o l i k o p r e p o z n a t l j i v i m
i d e n t i t e t o m , p a a k t e r i n a s t a v l j a j u s a m i k a o » k a r i j e r e « ili
traže n o v e scene na k o j i m a će osjećaj pripadništva »zajed­
n i č k o j stvari« p o n o v o m o ć i stvoriti. N o , p o j e d i n c i i g r u p e ,
o n i k o j i g l a z b u slušaju i nisu ništa m a n j e d i j e l o m o d r e đ e n o g
p o k r e t a , m o g u t v r d o g l a v o odbiti p o k o r a v a n j e »trenutku« i
p o n u đ e n i m scenskim akterima, nalazeći životnost u zvuko­
v i m a , g e s t a m a , tekstovima i i m a g e i m a za koje rock kritika
t v r d i d a s u p r o p a l i , i z g u b i l i kritički n a b o j ili e k s p e r i m e n t a l ­
nu n o v i n u , bilo da se radi o otkrivanju Hendrixa u d o b a
p u n k a , ili o želji za p r o d u b l j i v a n j e m p u n k stila u p e r i o d u
k a d već i n o v i val » o d l a z i « . R a z l i k a i z m e đ u f a z e p o k r e t a i
artikulacije, stvaranja novih oblika, dakle početne faze, od
p r e t v a r a n j a c i j e l e p r i č e u » p u k i s u b k u l t u r n i stil« ( k a d a je
v e ć sve z a v r š e n o ili č a k » p r o p a l o « , » u m r l o « itd.) i s k a z u j e s e
i k a o r a z l i k a s p r a m p o k u š a j a p r o b o j a iz o b r u č a b i z n i s a i
p r i s t a j a n j a n a taj o b r u č i p o t r o š a č k i stil. M e đ u t i m , ž i v o t
subkulturnih g r u p a ne odvija se j e d n o z n a č n o ni u d o b a
s t v a r a n j a p o k r e t a , jer o d s a m o g p o č e t k a p u n k a (što i
H e b d i g e uočava razlikujući sljedbenike od stvaralaca, na
j e d n o j razini) p o s t o j i » p u n k e r « k o j i v o l i p l e s a t i p o g o i p i t i

235
 URBANA PLEMENA
Benjamin Perasović

p i v o , a n e r a z u m i j e što z n a č e p a r o l e n a m a j i c i p j e v a č a okupljen o k o ključnih mjesta prve generacije aktera u V.

n j e g o v o g o m i l j e n o g b a n d a . (To j e p o z n a t a s c e n a i z f i l m a Britaniji, k a o i naslijeđa d o m a ć e , p o g o t o v o riječke scene u

»Rude Boy« k a d a p u n k e r b l i z a k C l a s h u p i t a što z n a č i RAF i
B r i g a t e Rosse.) T a k o j e z a m n o g e k a s n i j e g e n e r a c i j e p u n k
z a p r a v o z a p o č e o o n d a k a d j e p r o g l a s i o d a nije u m r o , ti­
pičnim pokličem druge generacije »punk's not dead!«
»Nevv Punk«
p e r i o d u n a j ž i v l j e d j e l a t n o s t i P a r a f a i T e r m i t a . Iz S l o v e n i j e
n i j e stizala s a m o v i t a l n o s t i t v r d o k o r n o s t t a m o š n j e s c e n e ,
n e g o s u n a s t a j a n j e m m o r a l n e p a n i k e u »aferi 4 . Reich«, k o j a
se proširila u svim r e p u b l i k a m a , stvorene otežane o k o l n o s t i
za život i hrvatskim p u n k e r i m a . Ta je a f e r a , u s k l a d u sa
t i p i č n i m g e n e r a l i z a c i j a m a p o p u t »svi d u g o k o s i s e d r o g i r a ­
j u « , »svi d a r k e r i su s a m o u b o j i c e « , i još više n a t e ž u ć i t a j t i p

U d o m a ć i m uvjetima, pjesme koje su nastale krajem pretjerivanja, proglasila cijeli p u n k p o k r e t n e o n a c i s t i č k i m ,

sedamdesetih i početkom osamdesetih, unutar punk/novi potakla represivne mjere i p r o g a n j a n j a punkera u Sloveni­
v a l e k s p l o z i j e , p r o n a š l e s u m n o g o širu p u b l i k u o d m a r g i ­ ji, p o j a č a v a j u ć i i o n a k o negativan i m a g e p u n k e r a u široj
nalnih punkerskih škvadri koje su čvrsto čuvale i m a g e i javnosti.
klasično ' 7 7 naslijede p r o v o k a c i j e i i k o n o g r a f i j e . Električni
o r g a z a m i S a r l o a k r o b a t a , na p r i m j e r , bili su p r i h v a ć e n i i u
o r t o d o k s n i j i m p u n k e k i p a m a , ali nisu m o g l i p r e d s t a v l j a t i
d o v o l j a n o s l o n a c z a čvrstu stilsku p r o f i l i r a n o s t p o g o p l e ­
mena, posebno kako je vrijeme o d m i c a l o , glazba se mije­
njala, a ključni b e n d o v i početne eksplozije, p o p u t Azre,
stvorili m a s o v n u r o c k - p u b l i k u i s u b k u l t u r n o s l j e d b e n i š t v o
d a l e k o od u o b i č a j e n i h i striktnih »punk« o d r e d n i c a . Z b o g
t o g a s u m a l o b r o j n i , a l i u s t r a j n i , a k t e r i o d l u č i l i p o n o v o »su­
ziti« ( i t i m e , p o v l a s t i t o j p e r c e p c i j i , v j e r o j a t n o r a d i k a l i z i r a t i )
identifikacijsko p o l j e g l a z b e n o g i stilskog d j e l o v a n j a .
Prvo i s p i s i v a n j e c i j e l o g g r a d a p a r o l a m a , n a p i s a n i m a
auto-lak sprejom, dogodilo se u Zagrebu početkom o s a m ­
d e s e t i h . N i t k o n a k o n p u n k e r a , izuzev B a d Blue B o y s a p a r
g o d i n a p o s l i j e , n i j e p r e k r i o cijeli g r a d s v o j i m g r a f i t i m a .
Početak o s a m d e s e t i h , pročelje z g r a d e t a d a š n j e g Republičkog
Zašto je netko tako očajnički htio obznaniti svoje postoja­
komiteta za prosvjetu i kulturu
n j e , i t i m e se o s n a ž i t i ? D o k je u s u s j e d n o j S l o v e n i j i t v r d a i
U policijskim k r u g o v i m a (časop.s »Bezbednost«) s m a ­
b e s k o m p r o m i s n a p u n k struja d o m i n i r a l a p r e d v o đ e n a P a n -
k r t i m a (a kasnije još r a d i k a l n i j i m h a r d - c o r e k o l e k t i v o m ) , u tralo se da punk zapravo predstavlja kraticu od Pomoz.te

Z a g r e b u je bila p o t r e b n a z n a t n o veća d o z a tvrdoglavosti i U s t a n a k N a r o d a Kosova i da je z a o k r u ž e n o slovo A sim­

p l i v a n j a » p r o t i v struje« d a b i s e i z g r a d i o p u n k i d e n t i t e t , b o l v e l i k e A l b a n i j e ! ? (Punk p o d S l o v e n c i , 1 9 8 4 . )

237
23Ć
 Benjamin Perasović

Z b o g s v o g »vrištećeg« i m a g e a ( i r o k e z e i d r u g e p u n k
» n a k o s t r i j e š e n e « f r i z u r e , p o d e r a n e j a k n e , stari s a k o i , o b o ­
jeni p r a m e n o v i , p s e ć e o g r l i c e o k o v r a t a , l a n c i , z i h e r i c e p o
o d j e ć i ili p r o b o d e n e k r o z u h o , j a k o s u ž e n e h l a č e , b e d ž e v i
s imenima punk bandova, simbolima anarhije, znakovi
s k i n u t i s m e r c e d e s a itd.) p u n k e r i su u ž a s a v a l i o k o l i n u i bili
p r e d m e t s t a l n o g l e g i t i m i r a n j a . Pljuvali s u n a p u n k b a n d o v e
na p o z o r n i c i , i o v i na n j i h . Bili su k a o t i č n i i p r o v o k a t i v n i , sa
stiliziranom netrpeljivošću p r e m a v a n j s k o m svijetu. M e d i j ­
sko p o k a p a n j e p u n k a s a m o je osnažilo prkos. Postojanje
p u n k e r a u prvoj polovici o s a m d e s e t i h nije se p r o v j e r a v a l o
čitanjem rock-tiska, nego o b i l a s k o m parkova i parkirališta
Zapruđa i drugih kvartova.
Prvo i s p i s i v a n j e g r a d a i p o č e t a k d o m i n a c i j e a u t o - l a k
spreja na zidovima bilo je visoko selektivno. Nije bilo čak
n i i m e n a b a n d o v a , s a m o » p u n k « , »nevv p u n k « i z a o k r u ž e n o
s l o v o A n a s v i m f a s a d a m a , p o s e b n o svježe o l i č e n i m a . U z
glazbu i druženje, rituale na k o n c e r t i m a i t u l u m i m a , p o g o
ples, osnaživanje g r u p n i m javnim o k u p l j a n j i m a i širenje
stila u m n o g i m k v a r t o v i m a , p u n k e r i su m i j e š a l i s i m b o l i č k u i
stvarnu agresivnost. S i m b o l i č k a je bila z a g a r a n t i r a n a , ali
n i s u svi a k t e r i bili s r o d n i u p i t a n j u n a s i l j a i t u č n j a v e . S u k o b i
s metalcima i metalcima pridruženim rockerima u zagre­
b a č k i m kvartovima prve polovice o s a m d e s e t i h , utjecali su
na prisutnost i s t v a r n o g nasilja u s u b k u l t u r n o m životu d i ­
j e l a p u n k e r a , i a k o n j i h o v stil više r i t u a l i z i r a i u p o t r e b l j a v a
a g r e s i v n o s t u p r o v o k a t i v n e s v r h e n e g o što p r e d s t a v l j a n a ­
silničku subkulturu. N o , u o d n o s u na h a š o m a n e , punkeri
su u v e ć e m dijelu bili spremni na o b r a n u , k a o i za n a p a d .
Punkerska scena se proširila, razlikujući i n d i v i d u a l c e i stu­
d e n t e , koji bi se p o j a v i l i na k o n c e r t i m a , i (kvartovske) š k v a ­
d r e k o j e s u bile u v i j e k z a j e d n o , p o n e k a d osvojivši o d r e đ e n a
m j e s t a ili p a r k o v e u c e n t r u g r a d a . A k t e r i p u n k g l a z b e nisu
d o v o l j a n o k v i r s o c i o l o š k o g p r i s t u p a životu p u n k s u b k u l t u r e ,

238
 Benjamin Perasović
j e r u k v a r t o v i m a ili n a n e k i m j a v n i m o k u p l j a l i š t i m a d o l a z i
do specifične interakcije koja može odvesti pripadnike ne­
k o g stila u s m j e r u k o j i s e n e p o k l a p a u v i j e k s g l a z b e n o m
s c e n o m . G r u p e p u n k e r a s u n a s t a j a l e u Z a g r e b u bez o b ­
zira što n i j e p o s t o j a o niti j e d a n p o z n a t i j i p u n k b a n d ; u raz­
doblju u kojem se neka n e f o r m a l n a g r u p a identificira,
p r i m j e r i c e , s d j e l o v a n j e m C r a s s a , postaje n e b i t n o je li
H o u r a u s k a fazi ili p o d u t j e c a j e m S p r i n g s t e e n a . V e ć i n a
dosadašnjih rasprava o p u n k u i rock kulturi u n a š e m d r u ­
štvu o d v i j a l a se u k n j i ž e v n i m i s r o d n i m k r u g o v i m a , u o k v i r u
rock-publicistike, gdje je s p r a v o m stvaralaštvo d o m a ć i h
aktera, uključujući s a m e tekstove pjesama, bilo uzeto k a o
sinonim d o m a ć i h pokreta, punkerskih, novovalnih i sličnih.
M e đ u t i m , z a i d e n t i f i k a c i j s k i ili s p e c i f i č n i » p r i m a r n o - i n f o r m a -
tivni« s k l o p n e č i j e g ž i v o t n o g stila, u s k l o p u p u n k a , v e ć u
u l o g u m o ž e odigrati neki film, p o s u đ e n a p l o č a , fanzin i
konkretna škvadra n e g o najbolja tekstualna ostvarenja d o ­
maće punkersko-novovalne scene 1978/82. Poznavajući
tekstove p o p u t » o n a (koja se budi)« (Sarlo) i s p e c i f i č n u inver­
ziju, k a o i k a r i k i r a n j e s p o l n i h u l o g a u p e r i o d u p r v i h »zna-
čenjskih praksi« p u n k a u V. Britaniji, m o g l i b i s m o zaključiti
o z n a č a j n i m (ženskim, feminističkim, muško-alternativnim)
i n t e r v e n c i j a m a k o j e p u n k d o n o s i . N o , o v e e v i d e n t n e inter­
vencije ne označavaju automatski promijenjen položaj dje­
v o j a k a u p u n k e r s k o j s u b k u l t u r i , k a k o u b r i t a n s k i m ili n a š i m
uvjetima. Punkerska š k v a d r a m o ž e v e o m a l a k o biti m a s k u -
l i n i s t i č k a , a d j e v o j k a m a u t a k v o j škvadri n a v e d e n e i n t e r v e n ­
cije m o g u d i j e l o m p r i p o m o ć i u a r g u m e n t a c i j i , no p r o m j e n a
p o l o ž a j a od »pičke« do r a v n o p r a v n e p u n k e r i c e s vlastitim
i m e n o m m o g l a s e izboriti s a m o vlastitim, u p o r n i m t r u d o m
ili p r o m j e n o m š k v a d r e u k o j o j d o m i n i r a j u p u n k e r i n e d o -
taknuti prevratničkim pristupom tradicionalnim spolnim
u l o g a m a . M e đ u t i m , m o r a m o u o č i t i još j e d a n radikalan
o d m a k o d s l u ž b e n e »ženske l j e p o t e « ; p u n k e r i c e s u t a k o -
2 4 0
URBANA PLEMENA
đer, k a o i d i o h a š o m a n k i prije njih, izbjegavale t a d a š n j u
m o d u i d i k t a t »ženstvenosti« k o j u p r o p i s u j u m u š k a r c i i a u -
to-represivne žene. D o k je hipi djevojka najčešće o z n a č a ­
vala romantiku predindustrijskog d o b a , p o p u t pastirice,
p u n k djevojka je naglasila nešto od d i j e l o m zabranjene
erotičnosti, ali naglasila t a k o da izgleda e k s t r e m n o i k o n ­
v e n c i o n a l n o j većini neprihvatljivo. D o k se hipijevski i m a g e
žene (i svjetonazorski sklop uopće) zasniva na r u r a l n o m ,
n e z a g a đ e n o m , p r i r o d n o m , dotle punk sebe uspostavlja iz
b e t o n a , iz pervertiranih i potisnutih impulsa u r b a n o g pre­
življavanja, pa su djevojke koketirale sa S / M ikonografi­
j o m i otkrivanjem tijela, istovremeno pokrivajući d r u g e d i ­
j e l o v e s v o g t i j e l a m u š k i m o d j e v n i m p r e d m e t i m a ili t e š k o m
c r n o m šminkom koja odbija uobičajene muške poglede i
k o m e n t a r e , u našoj sredini uvijek obilježene g o t o v o n e ­
popravljivim seksizmom. To znači da su punkerice m e đ u
p r v i m a o b n o v i l e m i n i - s u k n j u , uvijek d o d a j u ć i još n e š t o ,
j a k n u , l a n a c ili d v a s l o j a n a m j e r n o p o d e r a n i h č a r a p a k a k o
bi mini suknja funkcionirala u drukčijem kontekstu od
m u š k o g »lijepe noge« i m p e r a t i v a . Punk i novi val ipak su
p o m o g l i djevojkama da izbore nova mjesta u m u š k o m
svijetu r o c k - k u l t u r e , k o j i ć e t o u b u d u ć n o s t i b i t i sve m a n j e .
Svijet m o d e j e n a k o n p a r g o d i n a p u n k a p r e u z e o v i š e e l e ­
m e n a t a p u n k stila, p a s u o t p a d n i č k e j a k n e , m n o g i z a t v a ­
r a č i i z a m i š l j e n i d ž e p o v i , o g r l i c e i k o ž n e s u k n j i c e , sa u l i c e
dospjeli u s k u p e butike. Krajem o s a m d e s e t i h , s o b z i r o m na
fragmentaciju visoke m o d e i s obzirom na postojanje d r u ­
g i h stilova koji s u koristili c r n u b o j u , nešto o d p u n k e r s k o g ,
k r o z m o d n i filter p r o p u š t e n o g i m a g e a , n a š l o s e n a t i p i č n o j
šminkerskoj sceni, pomiješano s dark/gothic naslijeđem
koje t a k o đ e r nije neovisno o p u n k u i rock-kulturi u o p ć e , a
što s u p r i m i j e t i l i i istraživači n e f o r m a l n i h g r u p a . ( 1 9 8 8 . )
U n u t a r d o m a ć e scene pojavili su se i akteri k o j i m a
o d l a z a k na u t a k m i c e nije b i o stran, i koji će k a o p u n k e r i
241
 URBANA PLEMENA

dočekati nastajanje subkulture n o g o m e t n i h navijača, na­

k o n č e g a ć e , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , izjavljivati » b i o
s a m n a p u n o p u n k k o n c e r a t a i v i d i o divlji p o g o više p u t a ,
ali p r a v o p u n k iskustvo i n a j l u đ i p o g o i p a k s a m d o ž i v i o n a
stadionu«. Tijekom cijelog p e r i o d a na punkerskoj su sceni
p o s t o j a l i i a k t e r i k o j i nisu p o k a z i v a l i n i k a k a v interes z a n o ­
g o m e t , ali ć e m o r a t i p r o ć i d e s e t a k g o d i n a d o k t a k v a struja u
devedesetima, ne postane d o m i n a n t n a na specifičnoj »punk«
sceni d a n a š n j i h d a n a .

243
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

Sredina osamdesetih: fragmentacija »slam d a n c e o m « (dakle u m j e s t o s k a k a n j a u zrak s r u k a m a

uz tijelo, sagnuta poza trčanja koja jako izbacuje n o g e i
i »novo otpadništvo« ruke proizvodeći »dvostruke« korake, takozvano »duplo

Ponavljanje starih p u n k o b r a z a c a i širenje Oi p u n k

pravca u smjeru navijačkih i skinheads subkultura do k o ­
j e g j e d o š l o u V . B r i t a n i j i d j e l o v a n j e m »post-Pistols« p u n k
a k t e r a , e v i d e n t n o nije b i l o d o v o l j n o o n i m a k o j i s u p o l a g a l i
veće nade u punk o t p o r d o m i n a n t n i m sustavima vrijednosti
u svijetu. O s i m i n t e n c i j a k a r a d i k a l n o j d r u š t v e n o j p r o m j e n i ,
i z p o n a v l j a n j a p u n k priče n a n a č i n » b e n d o v i , t u r n e j a , p l o č a «
i s t v a r a n j a vlastite p u b l i k e k o j a se z a d o v o l j a v a p o t r o š n j o m
stilskih r e p r o m a t e r i j a l a , n o v i a k t e r i su p r e p o z n a l i i z a s t a r ­
jelu » e v e r g r e e n o v s k u « g l a z b e n u s t r u k t u r u p u n k e r s k o g k r u g a ,
pa se hard-core o b l i k o v a o , na jednoj razini, k a o pokret
protiv p u n k a , u smislu p u n k e r s k o g u k l a p a n j a u sistem rock
k u l t u r e . O n o što s u n a svoj n a č i n z a p o č e l i b r i t a n s k i a n a r -
ho-pacifisti k o m u n i t a r n o g opredjeljenja, »Crass«, i a m e r i ­
čki » D e a d K e n n e d v s « , a n a s t a v i l i i s t i l i z i r a l i , r e p l i c i r a j u ć i
j e d n i d r u g i m a , M D C , C r u c i f i x , Flux o f t h e Pink I n d i a n s ,
M i n o r Threat, Verbal Assault, Disorder, D O A , Discharge,
G. B. H., Conflict, DRI, UBR, Dezerter, K a a n s a n Utiset, itd.
s t v o r i l o je n o v i s u b k u l t u r n i stil i v r a t i l o o s j e ć a j p o k r e t a na
s c e n u p o s t - p u n k r a z n o l i k o s t i . K a o što j e p u n k u s v o j i m r e a k ­
cijama na dotadašnju rock kulturu, simboliziranu ostarje­
l i m h i p i j i m a s pivskim t r b u s i m a , r a d i k a l n o o d b a c i o taj d i o
tradicije napuštajući »pasivnost« u ime žestine, krika a n a r ­
hije i k a o t i č n o g p o v r a ć a n j a frustracija d o m i n a n t n o j kulturi
u l i c e svetih m j e s t a , t a k o j e s a d a h a r d - c o r e p o s t a v i o n o v u
j e d n a d ž b u : z n a k m i r a ( p e a c e ) + z a o k r u ž e n o s l o v o A (stari
znak anarhije koji su punkeri aktualizirali) = z a o k r u ž e n o t r č a n j e « ili j e d n o s t a v n o » s l e m a n j e « ) . N a k o n p u n k e r s k o g r a ­
s l o v o E. E je o z n a č a v a l o j e d n a k o s t [Equality). Implikacije d i k a l n o g odbijanja h a š o m a n s k o g i m a g e a i upotrebe »bolje
n o v o g stila b i l e s u b r o j n e ; u p l e s u , p o g o j e z a m i j e n j e n
da nosiš k r a t k u kosu« i »never trust a h i p p i e « s l o g a n a , h a r d -

244 245
 Benjamin Perasović
- c o r e u v o d i p l u r a l i z a m i m a g e a , ljut n a fetišiziranje p u n k s i m ­
bola u m o d i , vraćajući (među m n o g i m opcijama) ponovno
d u g u k o s u i šire k o n t r a k u l t u r n o n a s l i j e đ e » m i r a i ljubavi«, uz
d u p l o u b r z a n i j u i z a v a n j s k o u h o t i m e »agresivniju« g l a z b u o d
p u n k a . K a o što n a v e d e n a j e d n a d ž b a p o k a z u j e , h a r d - c o r e
pokret s m j e r a o č u v a t i i hipijevsku (i o p ć e n i t o p a c i f i s t i č k u ) , uz
anarhističku tradiciju o t p o r a (i p r i p a d n i h glazbenih i d r u g i h
pokreta) u svom i m p e r a t i v n o m inzistiranju na r a v n o p r a v ­
nosti. Ipak, m n o g i su pacifizam o d b a c i v a l i u s i t u a c i j a m a
policijskih i skinheads n a p a d a , smatrajući pravo na samo­
o b r a n u neotuđivim i potrebnim. Hard-core je d o n i o ekspli-
citni politički a n g a ž m a n , približavajući neke p u n k intencije
o n o m djelovanju koje karakterizira »nove društvene p o ­
krete« - n a h a r d - c o r e sceni n a l a z i o s e cijeli s p e k t a r b o r b e
za prava životinja, radikalne ekologije, mirotvorstva, squatti-
ranja, a jedan od ključnih s l o g a n a je »kooperacija, a ne
k o m p e f i c i j a « . l a k o j e p u n k s t v o r i o m n o g e f a n z i n e ( k o j i nisu
u toj m j e r i k a r a k t e r i z i r a l i d o m a ć u s c e n u ) , s a h a r d - e o r e o m
nastaje novi val fanzinskog stvaralaštva i povezivanje m r e ­
ža fanzina u svim d i j e l o v i m a svijeta. Po prvi put od p o č e t ­
ka širenja rock subkulture jedna scena se uspostavlja k a o
d e c e n t r a l i z i r a n i j a n e g o sve p r e t h o d n e , i iako hard-core
b a n d o v i iz V. Britanije i SAD snažno utječu na scenu, v e o ­
ma značajnu u l o g u i m a j u finski, poljski, slovenski, talijan­
ski, brazilski b a n d o v i . Taj p r o c e s n a g r i z a n j a m o n o p o l a
koji u stvaranju subkulturnih stilova i m a j u anglo-saksonski
a k t e r i , bit će u p o t p u n o s t i d o v r š e n u t e c h n o k u l t u r i d e v e ­
desetih k a d a akteri iz J a p a n a , Izraela, Belgije, Švedske,
Francuske, N j e m a č k e ili N i z o z e m s k e m o g u imati istu »težinu«
ili z a s t u p l j e n o s t p j e s a m a i i z d a v a č k i h k u ć a u o k v i r u s c e n e i
njenih temeljnih rituala.
Na početku su se hard-eoreovci i punkeri jednim dije­
l o m držali o d v o j e n o , s n a g l a š e n o r a z l i č i t o m g l a z b o m i i m a -
g e o m , n a č i n o m plesa, i nekim središnjim p r e o k u p a c i j a m a .
246
URBANA PLEMENA
Punk vs hard-core?
Pokušamo li promotriti o d n o s punk i hard-core g l a ­
zbe, analizirati b e n d o v e i p o m a k e u g l a z b e n o m izrazu, pa
o n d a o d r e đ e n j a koja sami autori pripisuju svojoj glazbi,
nećemo naći m n o g o a r g u m e n a t a u prilog radikalnom ra­
zdvajanju, suprotstavljanju, iako je o s n o v n a razlika u ritmu
jasna. Crass će za sebe govoriti da su punk, ali će n a g l a ­
š a v a t i d a nisu C l a s h , k a l i f o r n i j s k i b e n d o v i ć e tvrditi k a k o s u
o n i t v r d a jezgra p u n k a , d a k l e h a r d - c o r e p u n k . S t r a i g h t - e d g e
će, k a o p o j a m , naglašavati vrijednosnu usmjerenost, vege­
tarijanstvo i o d b a c i v a n j e d r o g e , a ne g l a z b e n u specifičnost
unutar hard-core punk scene. Također, autori knjiga o
punku, poput Craiga O ' H a r e (O'Hara, 1 999.), hard-core
smatraju sastavnim dijelom punka i zajedničke, prepozna­
tljive s c e n e k o j u k a r a k t e r i z i r a p o b u n a , p r o v o k a c i j a i o t p o r ,
u l e p e z i od d a d a i s t i č k i h i s i t u a c i o n i s t i č k i h e k s p e r i m e n a t a i
spajanja umjetnosti i s v a k o d n e v n o g života, adolescentske
p o b u n e protiv roditelja, institucija, autoriteta, preko »po­
s t o j a n j a s v o j i m « i b o r b o m d a r a d i š s v o j u stvar, d o r a z n o v r ­
snih o b l i k a artikulacije anarhističkog pokreta i punkerskih
aktera ekoloških, feminističkih, vegetarijanskih i squatterskih
pokreta. Doista, poznavanje glazbenih aktera, njihovih
u z o r a , a p o s e b n o r a z v o j h a r d - c o r e ( p u n k ) stila u d r u g o j
polovici o s a m d e s e t i h , uz prepletanje g l a z b e n i h stilova u
c r o s s o v e r i d r u g i m v a r i j a n t a m a , n a l a ž e p u n o širu o p t i k u i
upotrebu pojmova, koja čak i zajedničko p u n k / H C odre­
đenje s pravom smatra preuskim, osiguravajući dovoljno
p r o s t o r a za t a d a š n j e i k a s n i j e , uže i šire r a z v o j e g l a z b e ,
d a k l e z a t r a s h , s p e e d , g r i n d - c o r e , n o i s e , p a i h i p - h o p ili
neke d r u g e termine korištene u opisu utjecaja i »punkerske«
inspiracije raznovrsnih žestokih b e n d o v a , o d , r e c i m o »ko-
r a š a , k o j i s u izveli c r o s s o v e r « p o p u t D R I , ili S O D , k o j i s u
n a p r a v i l i isto s » m e t a l « s t r a n e , d o S e p u l t u r e i N a p a l m
D e a t h , ili R a g e A g a i n s t t h e M a c h i n e i b r o j n i h n e p o z n a t i h
247
 URBANA PLEMENA

b e n d o v a koji su u svojim g a r a ž a m a miješali zvukove vlas­

titog o s n a ž e n j a , kroz o s a m d e s e t e i devedesete. M e đ u t i m ,
k a k o j e o v d j e riječ o k o n k r e t n i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a
mladih, o sudjelovanju u aktivnostima punk i hard-core
scene u Hrvatskoj p o l o v i c o m osamdesetih, m o r a m o uočiti
d u b o k e p r o m j e n e koje su na sceni nastale različitom re­
cepcijom hard-core glazbe. Jedan dio punk i srodnih ak­
t e r a , k o j i s u o d a v n o o d b a c i l i č v r s t u stilsku p r o f i l i r a n o s t (ili
j e n i k a d nisu n i n j e g o v a l i , p o s e b n o o d b i j a j u ć i biti v a n j s k i m
i z g l e d o m svrstani u s i n g u l a r n o p l e m e ) , s p r e m n o s u p r i h v a ­
tili h a r d - c o r e k a o d o b r u stvar u š i r e n j u k u l t u r e d i s t o r z i j e i
urbanog otpora konformističkim pritiscima užeg i šireg
društva, ne inzistirajući na zasebnosti scene. D i o p u n k a k ­
tera doživio je hard-core k a o američki o d g o v o r p r v o m
b r i t a n s k o m p u n k u , ili n a p r o s t o k a o l o g i č a n n a s t a v a k p u n ­
ka. N o , m l a đ i i noviji na sceni, prigrlili su h a r d - c o r e k a o
p o k r e t o v d j e i s a d a , i z a j e d n o s g l a z b o m bili » n a b a r i k a d i «
o z v u č e n o g i r a d i k a l n o g s o c i j a l n o g p o k r e t a . N e k e od izja­
v a p r v i h m l a d i h » k o r a š a « , p o d s j e ć a j u j a k o n a izjave p u n ­
k e r a k r a j e m s e d a m d e s e t i h o s t a n j u u r o c k k u l t u r i k o j o j je
p u n k o d g o v o r i p o v r a t a k p o k r e t u . »Ja p o z n a m sve t e s t a ­
rije p u n k e r e . . . t o t i s e p r e t v o r i l o u č e k a n j e n a n o v i a l b u m
Exploiteda, par g r u p i c a f r e n d o v a u kožnim j a k n a m a koji
i s p i j a j u p i v o , i što s a d ? N e m a a k c i j e . . . « P r i b l i ž a v a n j e i
prožimanje dijela punk scene pivsko-nogometnim rituali­
ma o d b i l o je j e d a n d i o m l a đ i h ljudi koji su u p r a v o u
h a r d - e o r e u vidjeli o d g o v o r , čak i protest protiv u k l a p a n j a
p u n k a u predvidljivost rock industrije. Izgled »koraša« sa­
m o d i j e l o m j e sličio p u n k e r s k o m , i s t o v r e m e n o d o p u š t a j u ć i
h i p i j e v s k i r a v n u d u g u k o s u ( k a o i d r e a d l o c k s e ili b i l o što
d r u g o ) uz nakostriješenu »irokezu« , i uveo je t i p i č n o vezi­
26

v a n j e k a r i r a n e k o š u l j e o k o s t r u k a , g d j e k o š u l j a visi p r e m a

26
Pošto se izraz uvriježio k a o opis frizure, n e m a smisla ispravljati ga
s a d na » M o h a w k « , što bi bilo primjerenije.

249
 URBANA PLEMENA

dolje. Tako su u j e d n o m razdoblju, sredinom osamdesetih

u H r v a t s k o j , p u n k e r i i h a r d - c o r e o v c i bili o d v o j e n i , n e a p ­
solutno i u svim s r e d i n a m a , ali d o b r i m d i j e l o m o d v o j e n i ,
čak sa svojevrsnom netrpeljivošću m e đ u pojedinim akteri­
m a . M e đ u punkerima je bilo i onih kojima je glazba bila
prebrza, a eksplicitna i aktivistička politizacija neprihvatlji­
v a , d o k s u s e n o v i h a r d - c o r e a k t e r i kritički p o s t a v l j a l i p r e ­
ma uniformnosti i predvidljivosti punk scene, zbog nave­
denog nedostatka akcije, nepostojanja osjećaja djelatnog
pokreta. H a r d - c o r e je doista i pružio m n o g i m a osjećaj
p o k r e t a , m a k a k o m a r g i n a l n o g ili n e v i d l j i v o g u m e d i j i m a
d o m i n a n t n e kulture, ali s n a ž n o g i m e đ u n a r o d n o m f a n z i n -
skom scenom osnaženog i potvrđenog.
O n a j s k l o p p r o b l e m a z b o g k o j e g s u r o c k - k r i t i č a r i tvr­
dili da je p u n k u m r o 1 9 7 7 . , k a d su C l a s h potpisali za
C B S , i k o j i č i n i d o b a r d i o a u t o - r e f l e k s i j e r o c k - k u l t u r e još
o d š e z d e s e t i h , s a d a j e i z v u č e n izvan i n t e r p r e t a c i j a , k a o
glavno polje djelovanja - n o profiti Solidarnost je bila
s t v a r n a , niz » n o profit« m r e ž a z a d i s t r i b u c i j u p l o č a , k a z e t a ,
f a n z i n a u s p o s t a v l j e n je š i r o m svijeta, a p o j e d i n i akteri HC
s c e n e p r i m a l i s u d n e v n o d e s e t k e p i s a m a , s p a j a j u ć i Slavonski
B r o d , K a r l o v a c ili Z a g r e b , sa f a n z i n s k i m i HC s c e n a m a u
P e r u u , Brazilu, Poljskoj, F i n s k o j , Sloveniji ili K a l i f o r n i j i . N e z a ­
visna s c e n a o p s t a l a je do d a n a s , u s p i j e v a j u ć i u s t v a r a n j u h o ­
r i z o n t a l n i h m r e ž a i k o o p e r a c i j e , bez k o m p e t i c i j e i s t v a r a n j a
»zvijezda« i a u t o r i t e t a .
V i d l j i v a r a z d v o j e n o s t p u n k e r a i k o r a š a nije n i k a d o b u ­
hvatila cijelu scenu, ali je bila jasna, d i j e l o m svjesno n a ­
glašena od aktera, obilježena nekim lokalnim posredova­
n j i m a i sociologiji subkulture time p o m a l o »klasična«.
N o , nakon par godina i paralelnog procesa fragmen­
t a c i j e i m i j e š a n j a s t i l o v a u k u l t u r i k o j u je p o s t a l o p r e v i š e
n e o d r e đ e n o zvati » r o c k - k u l t u r o m « , i h a r d - c o r e i p u n k , sa
j o š n e k o l i k o m e t a l i z i r a n i h p o r o d i c a , zbližili su se u j e d n o j

951
 Benjamin Perasović
od varijanti »novog otpadništva« koje se o b l i k o v a l o sredi­
n o m osamdesetih.
Sredina i d r u g a polovica osamdesetih zanimljivi su zato
što o b a procesa teku istovremeno, i f r a g m e n t a c i j a i cross­
o v e r , t a k o d a bivše p o d v r s t e o b l i k u j u z a s e b n e izraze i a u t o ­
n o m n e s c e n e , p r i č e m u svaki d e t a l j , p o p u t b o j e v e z i c a ili
načina k a k o je košulja svezana o k o struka, i m a svoja ja­
s n a z n a č e n j a , a n a d r u g o m d i j e l u šire s c e n e s p a j a j u s e
stilovi u n u t a r j e d n e p j e s m e , k a o i akteri sa s v o j i m i m a g e i m a ,
plesom, tipom ponašanja. Tako je nekad obuhvatni pojam
heavy metala prestao biti z a d o v o l j a v a j u ć i m zajedničkim
nazivnikom za m n o g e metalce, zbog g l a z b e n o g i stilskog
oposebljenja pravaca p o p u t speed i trash. Od klasičnog
» h e a v y m e t a l c a « k o j i sluša I r o n M a i d e n , n o s i svijetlu I r u p e r
j a k n u bez r u k a v a i p i j e p i v o , d o n a g l a š e n i j e g » c r n o g « stili-
ziranja o d j e ć e , glazbe Metallice, Slayera i sličnih, m n o g i
s u prešli p u t k o j i i h više o d v a j a n e g o s p a j a . I p a k , i g l a z b e ­
n o i t e m a t s k i , svjetovi h a r d - c o r e a i s p e e d / t r a s h m e t a l a b i l i
su razdvojeni d o k se nije p o j a v i o »crossover«, stvoren d j e ­
l a t n o š ć u više r a z l i č i t i h a k t e r a i s d o b r o m d o z o m s p o n t a ­
n o s t i , a s i m b o l i z i r a n i s t o i m e n i m a l b u m o m DRI (Dirty R o t t e n
Imbecilles) spajajući o b j e tradicije. To je d o n i j e l o sreću
m n o g i m a k t e r i m a koji su u n a t o č s v e o p ć e m »mixu« držali
d o g r a n i c a v l a s t i t o g s t i l a , jer s u d o b i l i m o d e l p o k o j e m , u
g l a z b e n o m smislu, speed metalci m o g u upotrebljavati raz-
l o m l j e n u h a r d - c o r e strukturu riffa, a h a r d - c o r e o v c i m o g u
solirati na g i t a r a m a , d o k se tematski i vrijednosno (ako
m a l o simplificiramo) hard-coreovac ne m o r a definirati k a o
a n a r h i s t i č k i ili e k o l o š k i b o r a c z a p r a v d u , a s p e e d m e t a l a c
n e m o r a biti m u š k a r č i n a z a g l e d a n a u z a g r o b n i ž i v o t . U
procesu fragmentacije i miješanja u okvirima hard-core
s c e n e p o j a v i o se i s p e c i f i č a n p r a v a c - » s t r a i g h t - e d g e « , k o j i
n a s t u p a s r a d i k a l n i m o d b i j a n j e m a l k o h o l a , p u š e n j a , svih
d r o g a , mesa i seksizma. Već je sam hard-core kod nekih
252
URBANA PLEMENA
b e n d o v a b i o aktivistički o d g o v o r n a b r i t a n s k i » d r u n k p u n k « ,
a straight-edge je zapravo proširio mogućnosti otklona od
alkohola i drugih droga, od prehrane na osnovu ubijanja
životinja, od alko-nasilja i seksizma k a o upornih pratilaca
jednog dijela punk rituala.
U našim gradovima, u drugoj polovici osamdesetih,
pojavili su se grafiti koji g o v o r e o s p a j a n j u do t a d a n e s p o ­
jivih s i m b o l a , u k l j u č u j u ć i i o n e k o j i p o t p a d a j u p o d t r a d i c i ­
o n a l n u p o l i t i č k u p o d j e l u n a l i j e v o i d e s n o . A n a r h i z a m i križ
u k r u g u , Torcida i M o t u s (zagrebački h a r d - c o r e b a n d izra­
zito a n t i n a c i o n a l i s t i č k e o r i j e n t a c i j e ) n a i s t o m z i d u , istim
sprejem. D o k darkeri i preostali h a š o m a n i , uz n e n o g o m e t -
n e m e t a l c e , p u n k e r e i s l i č n e , žive svoj više ili m a n j e o t p a -
d n i č k i život, za » n o v o o t p a d n i š t v o « ( k o j e m se i o v i prvi
m o g u p r i k l j u č i t i , jer s u b k u l t u r n o p o l j e m o ž e biti e l a s t i č n o )
k o j e n a s t a j e k a r a k t e r i s t i č n o j e m i j e š a n j e s t i l o v a , žestoki
naboj glazbenih i nogometno-huliganskih posredovanja,
k o r i š t e n j e svih s r e d s t a v a p r o v o k a c i j e .
J e d a n o d d o g a đ a j a i z 1 9 8 3 . j e n a g o v i j e s t i o taj s m j e r .
Na koncertu Azre (koju su obožavali v e o m a raznoliki akteri)
u Splitu, uz č u đ e n j e klasičnih rock aktera, pripadnici Tor-
cide dolaze na koncert sa šalovima i zastavama H a j d u k a .
K a k o k o n c e r t o d m i č e , sve više o d u š e v l j e n i h p e n j e s e n a
pozornicu č e m u se policija suprotstavlja. Torcida i drugi
a k t e r i s k a n d i r a j u » P o l j s k a , Poljska« i » S o l i d a r n o s t « . N a k o n
učestalih pokušaja dolaska na pozornicu, skandiranja, pa­
l j e n j a b a k l j i i d i m n i h k u t i j a , T o r c i d a inzistira na p j e s m i o
»Gdanjsku osamdesete« a policija prekida koncert nakon
č e g a J o h n n y izlazi s a m , i p j e v a » S o n g s o f F r e e d o m « l e g e n ­
d a r n o g raste, B o b a M a r l e y a .
253
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

Moralna panika: darkeri L u g o s i ' s D e a t h g r u p e B a u h a u s ) , n a p i s a n e još 1 9 7 9 . , m l a d i

u H r v a t s k o j su n e k o l i k o g o d i n a k a s n i j e , k a o i n j i h o v i vrš­
njaci na Z a p a d u , preslušavali i preslušavajući spajali, u g o ­
đ a j e m i t o n o m , d o ž i v l j a j i m a , različite b a n d o v e , p o p u t Joy
P o s t o j a n j e d a r k e r a starije j e o d m o r a l n e p a n i k e _kgjg D i v i s i o n , B a u h a u s , S i o u x i e S i o u x , Sisters o f M e r c y , M i s s i o n ,
se n j i m a b a v i l a . Riječ je o f r a g m e n t a c i j i r o c k - k u l t u r e , k o j u
b r i t a n s k i n o v i n a r i iz t o g p e r i o d a z o v u p o s t - p u n k o m , i o p o ­
z n a t o m procesu prisvajanja »zvučnih entiteta« i »prerade«
iskustva g l a z b e , t e k s t a , gesti i o s t a l o g u s v a k o d n e v n o m
ž i v o t u i i n d i v i d u a l n o / g r u p n o m stilu. Bit p r o c e s a j e ista k a o
i kod hard-coreovaca, speed metalaca, rockabillycara i
d r u g i h , a p o j a m »post-punk« nije baš primjeren. Č i n j e n i c a
j e d a Joy D i v i s i o n p r e d s t a v l j a j u k u l t - b a n d , i d a s u s e o n i
nalazili redovito među ključnim »darkerskim« glazbenim
p r e f e r e n c i j a m a (a na njih se »post-punk« k a o v r e m e n s k i
b l i z a k ali d u h o v n o različit s m j e r o d » n o v o g v a l a « i o d n o s i ) ,
n o Joy D i v i s i o n s u i m a l i v r l o š i r o k u p u b l i k u , a d r u g i b a n ­
dovi na popisu o m e đ i v a č a darkerskog glazbenog prostora
sugeriraju potrebu drugih pojmova. Suprotno mišljenju
dijela s a m i h d a r k e r a , koji su ( p o s e b n o u d o b a m o r a l n e
p a n i k e k a d a su se osjećali u g r o ž e n i m a ) smatrali da je i
s a m p o j a m k a o d e s k r i p c i j a s u b k u l t u r n o g stila z a g r e b a č k i
p r o i z v o d i k o n s t r u k c i j a , taj se p o j a m u p o t r e b l j a v a o i u d r u ­
g i m z e m l j a m a , p r i m j e r i c e u s u s j e d n o j Italiji. T o č n o j e d a
p o j a m pokriva heterogenije pravce i ukazuje na labavije
o d r e đ e n e stilske g r a n i c e . N a j p r i m j e r e n i j e j e koristiti o z n a ­
k u » d a r k « u z o z n a k u » g o t h i c « , jer » g o t h i c « k a o g l a z b e n o
usmjerenje donekle pokriva najčešće b a n d o v e i darkerska
stilska o p r e d j e l j e n j a . » G o t h s « je izraz k o j i se u m n o g i m
z e m l j a m a , a p o s e b n o u A m e r i c i i V. Britaniji, k o r i s t i o u o p i ­
The C u r e , Killing Joke, The Smiths, The Cult, L a i b a c h ,
sivanju g r u p a i životnih stilova v e o m a sličnih z a g r e b a č k o j
Fields o f N e p h i l i m , C h r i s t i a n D e a t h , Jesus a n d M a r y C h a i n ,
ili b i l o k o j o j u r b a n o j s c e n i s r e d i n e i d r u g e p o l o v i c e o s a m ­
Cabaret Voltaire i m n o g e druge. M e đ u ovim b a n d o v i m a
d e s e t i h g o d i n a , l a k o s u n e k i k l j u č n i b a n d o v i stariji o d u o -
n a l a z e s e p r v e n s t v e n o senzibiliteti o p i s a n i k a o t a m n i j i p r a v a c
b l i č a v a n j a stila u H r v a t s k o j , i k l j u č n e p j e s m e ( p o p u t B e l a
p u n k a , revolt koji je o k r e n u t p r e m a u n u t r a , spoj g o t h i c a i

254 255
 Benjamin Perasović
hard rocka, industrial pravac, z a n i m a n j e za t e m e smrti,
sudnjeg d a n a , transa, z a g r o b n o g života, religije, depresije,
izolacije, dakle raznoliki utjecaji i neka o p ć a mjesta rock
g l a z b e , k o j i s u i z v a n a n a j č e š ć e bili d o ž i v l j e n i k a o p e s i m i ­
z a m , d e p r e s i v n o s t , m e l a n k o l i j a , ali i k a o ž e s t i n a , r i t u a l n o s t ,
g o v o r tjeskobe koji m o ž e šaptati a m o ž e i ozvučiti bušilicu.
N e k i od n a v e d e n i h b e n d o v a ostali su mali i n e p o z n a t i ,
n e k i su bili u s p j e š n i na široj svjetskoj d a r k / g o t h i c s c e n i , a
neki su postali o p ć i m mjestima M T V p o p kulture. U slučaju
L a i b a c h a (koji nije g o t h i c b a n d ali se često n a l a z i o u
»zajedničkom nazivniku« iako ga je s a m o dio aktera pri­
h v a ć a o ) riječ j e o i n d u s t r i a l - r o c k ( p o č e t n o m ) g l a z b e n o m
projektu koji je izazvao specifičnu m o r a l n u p a n i k u prikazi­
v a n j e m t o t a l i t a r i z m a »uživo« u n a š i m k r a j e v i m a . I o v d j e
k a o i d r u g d j e na subkulturnoj sceni m o ž e m o naći tvrđu i
m e k š u s t r u j u , u o v o m s l u č a j u o p o r i j i izraz, p r i m j e r i c e i z o ­
lacije, k a o i komercijalnim, popularnijim n a č i n o m izraženu
t r a g i k u ž i v o t a ili l j u b a v i . R a z n o l i k i b a n d o v i i p r i p a d n i z v u ­
k o v i , t e m e , stvorili s u z a j e d n i č k i n a z i v n i k » t a m n i h t o n o v a « ,
introvertiranosti, negdje protesta izraženog u g r č u , negdje
s l i k a k u l a i š i š m i š a , a p r e m a v a n z a j e d n i č k a je b i l a c r n a
b o j a , s r e b r o , križevi, p e n t a g r a m i , p u d e r n a l i c u , i t e š k a c r n a
šminka koja pridonosi »vampirskom« izgledu. N o , istovre­
m e n o s u n e k i b e n d o v i p r i p a d a l i i široj p o p k u l t u r i , k o j a j e
b i l a i v i s o k o t i r a ž n a , k o m e r c i j a l n a , o b u h v a ć a j u ć i p u n o širi
k r u g p u b l i k e o d n a j š i r e g z a m i s l i v o g d a r k e r s k o g ili g o t h i c
zajedničkog nazivnika. Također, dio sudionika darkerske
scene sudjelovao je u plesnim ritualima posvećenja z v u k o ­
v a (iz s k l o p a o t p o r a i p r o t e s t a t a m n i j i m t o n o v i m a p r o t i v
svjetski p r o k l a m i r a n e s r e ć e i p o t r o š a č k o g o p t i m i z m a ) a da
i s t o v r e m e n o nije n i k a d s u d j e l o v a o u p r i z i v a n j i m a d u h o v a
ili n e k i m s l i č n i m k u ć n i m e k s p e r i m e n t i m a s a o k u l t n i m p r a k ­
s a m a . Postoje m l a d i koji su privučeni s a n j a r i c a m a , n u -
m e r o l o g i j o m , o k u l t i z m o m i m a g i j o m , a da nisu n i k a d p o -
256
URBANA PLEMENA
v e z a l i taj svoj interes s n e k i m p r a v c e m u r o c k g l a z b i , ili
izrazili s v o j a u n u t a r n j a g i b a n j a v a n j s k i m o b i l j e ž j i m a p o p u t
o d j e ć e , n a k i t a , f r i z u r e , k a o što s u p o s t o j a l i i » d a r k e r i « ( o d ­
n o s n o l j u b i t e l j i o d r e đ e n i h z v u k o v a , g e s t i , p l e s a ili i m a g e a
općenito) koji o d u d a r a j u u svojim središnjim p r e o k u p a c i ­
jama od ideal-tipskog drakule stvorenog dobrim dijelom
i z v a n a , a l i i u n u t a r a u t e n t i č n e s c e n e k o j a svoj stil p o s r e ­
d u j e d a r k / g o t h i c g l a z b o m . K a o što j e n e k i m š t e m e r i m a
o s a m d e s e t i h d o b r o d o š l o stilsko p r o f i l i r a n j e i u r b a n i z a c i j a
nastajućeg n o g o m e t n o g huligana kao subkulturnog lika,
t a k o su sada profitirali i oni k o j i m a je zajednički nazivnik
d a r k / g o t h i c scene o m o g u ć i o širenje i specifično profilira­
nje vlastitih ( o k u l t n i h , m a g i j s k i h ili sličnih) i n t e r e s a s t v o r e n i h
č e s t o p r i j e ili m i m o n a s t a j a n j a s u b k u l t u r n o g stila. S o b z i r o m
na raznolikost, ali i brojnost a k t e r a , uz tipične »kreativne
jezgre« koje o s i g u r a v a j u prostor i oblike artikulacije stila,
te b l i ž e i d a l j e s l j e d b e n i k e , s više ili m a n j e i n f o r m a c i j a i
njihove glazbene »osobne povijesti«, m o ž e m o zaključiti da
j e d a r k e r s k i stil u k l j u č i v a o r a z n o l i k e a k t e r e , p o v e z a n e n e k a d
s a m o i z g l e d o m , a n e k a d čvršćim, na zajedničkoj glazbi i
raspoloženjima zasnovanim oblicima efektivnih zajednica i
saveza. Jedan od m n o g i h subkulturnih stilova osamdesetih
g o d i n a , s dovoljno labavim i dovoljno prepoznatljivim za­
jedničkim nazivnikom da omogućuje individualističke
intervencije i zajednička obilježja o n o m e k o m e je do njih
s t a l o . U k l u b o v i m a p o p u t J a b u k e ( g d j e j e prvi p u t s k o v a n
izraz » d a r k - d a n c e « ) , L a p i d a r i j a , K s e t a , k a o i p o s t a n o v i m a ,
m l a d i ljudi su se o k u p l j a l i , plesali, razmjenjivali p l o č e , ka­
zete, i n f o r m a c i j e i s a m i o b l i k o v a l i svoju s c e n u i t i p o v e d r u ž e ­
nja. S o b z i r o m na p o z n a v a n j e razvoja sličnih scena, m o ­
ž e m o pretpostaviti da bi se unutar-stilske podvrste i d o n e k l e
z a s e b n i senzibiliteti n a g l a š e n i j e f r a g m e n t i r a l i , d a b i r a z v o j
s a m e glazbe stvorio nove k o m b i n a c i j e i da bi neke n o v e
g e n e r a c i j e p r i h v a t i l e v e ć o d b a č e n e ( j e z i k o m a k t e r a »isfu-
257
 URBANA PLEMENA

rane«) b a n d o v e i stilska o b i l j e ž j a d a j u ć i i m neki n o v i ž i v o t

prije eksplozije r a p a , t e c h n a i niza n o v i h z v u k o v a d e v e d e ­
setih. N o , do »prirodnog« razvoja naše lokalne nije došlo
(osim a k o u skladu sa C o h e n o v i m u p o z o r e n j i m a s p r a v o m
n e o č e k u j e m o m o r a l n u p a n i k u u vezi v e ć i n e s u b k u l t u r n i h
s t i l o v a ) jer j e m o r a l n o m p a n i k o m p r e k i n u t r a z v o j j e d n e šire
s c e n e , a p o s l i j e n a s t a v l j e n uz n u ž n e m i s t i f i k a c i j e .
M o r a l n o j panici o k o d a r k e r a p r e t h o d e tekstovi M a r i ­
j a n a G r a k a l i ć a , koji s u s e o p ć e n i t o b a v i l i s o t o n i z m o m , k a o i
m n o g i m d r u g i m okultnim tehnikama, istočnjačkim religi­
j a m a , y o g o m i d u h o v n i m p r a k s a m a . T i s u t e k s t o v i izlazili u
D a n a s u i izazvali p o l e m i k e z b o g n e g a t i v n o g s t a v a p r e m a
m n o g i m d u h o v n i m z a j e d n i c a m a , a citirat će se u d o b a
p a n i k e , uključujući i nove tekstove istog a u t o r a o s a m i m
darkerima.
Prvi tekst o d a r k e r i m a , k o j i je o b j a v l j e n u P o l e t u 2 5 .
1 2 . 1 9 8 7 . nije b i o o d m a h p r e u z e t o d v e l i k i h i e t a b l i r a n i j i h
m e d i j a , i a k o je to p e r i o d u k o j e m već kreću glasine u ro­
d i t e l j s k o j k u l t u r i i o b l i k u j u s e n e f o r m a l n i s t a v o v i svih o n i h
k o j i s u s a s u b k u l t u r n i m s t i l o m , ili n a p r o s t o p r i s u t n o š ć u j e d ­
n o g u o č l j i v o g i m a g e a m e đ u m l a d i m a , bili u p o z n a t i i k o j i
ć e n a različite n a č i n e d o č e k a t i s k o r u j a v n u p r o v a l u » s p o ­
znaja« o d a r k e r i m a . U t o m p r v o m tekstu, p i s a n o m tipičnim
senzacionalističkim stilom od kojega omladinske novine
nisu i m u n e , v e ć u » l e a d u « n a j a v l j u j e d a , i a k o s e » n j i h o v o
postojanje negira obrazloženjem da u komitetima za
» O N O I DSZ«, miliciju i društveno političke organizacije
službeno ne postoje, u Z a g r e b u egzistiraju g r u p e m l a d i h
koje sebe nazivaju darkerima, furaju se na mračnjaštvo,
s a t a n i z a m , l j u b a v p r e m a krvi i o b l a č e se u c r n o . « (Perić,
1 9 8 7 . ) I z » a n k e t e « m e đ u m l a d i m a izvlači s e z a k l j u č a k o
smrti k a o n o v o m životu za d a r k e r e i, da nije c j e l o k u p n o g
t o n a , p o m i s l i l i b i s m o d a s e r a d i o subverziji d i s k u r s a , n a v o ­
đ e n j e m i z d v o j e n i h r e č e n i c a (»izjava«) m l a d i h p o p u t » H r v o j e

25Q
 Benjamin Perasović
( 1 6 ) : V o l i m krv. U k u s n a je«. N o , nije riječ o i r o n i j i , n e g o o
početnom materijalu o n o g tipa m o r a l n o g poduzetništva
k o j i ć e inkvizicijski z a m a h d o b i t i u b r z o . U » O k u « o d 2 5 . 2 .
1 9 8 8 . , o b j a v l j e n j e s e p a r a t , d v i j e s t r a n i c e t e m e » d a r k ili
o m l a d i n a u t a m i « g d j e se r a s v j e t l j u j e s o t o n i s t i č k i d i s k u r s i
pružaju izvještaji iz »improviziranog modernog pakla«,
zapravo zagrebačkih omladinskih klubova. Započinje pe­
riod l a n č a n e reakcije i medijske »kotrljajuće g r u d e snije­
ga«, p o p u t uzbune u C o h e n o v o j analogiji sa upozorenji­
ma na n a d o l a z e ć u nesreću. Dnevni i tjedni listovi, r a d i o i
televizija, ne s a m o iz Hrvatske n e g o iz cijele bivše J u g o s l a ­
v i j e , z g r a b i l i su t e m u i p a n i k u u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i d o v e l i
do h i s t e r i j e . » U b i j a li m i r i s c r n e ruže« p i t a l i su n a s l o v i , i
v e ć i n o m ponavljali sličnu priču o n a v o d n o m postojanju
sekte » c r n a ruža« k o j a d j e l u j e m e đ u d a r k e r i m a , o p e t n a e ­
stak d a r k e r s k i h s a m o u b o j s t a v a , o 1 0 0 0 d o 1 5 0 0 d a r k e r a
u Z a g r e b u , o kultu smrti, samoubojstva, sotonizma m e đ u
d a r k e r i m a , a te su vijesti b i l e p o t k r i j e p l j e n e r i j e č i m a V e r e
Jurjević, m a j k e p e t n a e s t o g o d i š n j e Ive k o j a s e u b i l a , što s u
m n o g i p r e n o s i l i (Vjesnik, A r e n a , r a d i o e m i s i j e ) . T a j iskaz j e
detaljnije smjestio priču u D u g o Selo, g d j e je obitelj Jurje­
vić ž i v j e l a , i p o t r e s n i m m a j č i n i m s v j e d o č a n s t v o m z a p r a v o
stvorio scenario koji su drugi n a d o p u n j a v a l i , ali mu je
kostur u lošem društvu, kafiću G a r u d a , k n j i g a m a p o p u t
S t e p s k o g v u k a ili Slike D o r i a n a G r a y a , d a r k e r i m a i p r e t p o ­
stavljenim utjecajem takvog društva na Ivino s a m o u b o j ­
stvo. D r u g i m e d i j i s u n a s t a v l j a l i p r i č u s p e k u l a c i j a m a o n a ­
č i n i m a n a k o j i d a r k e r i o d l u č u j u »tko j e s l j e d e ć i « d o n o s i l i
popise bandova, n a b r a j a l i a u t o r e p o p u t B a u d e l a i r e a ili
P o e a , uz B a c h a i W a g n e r a , u s v o m o c r t a v a n j u d a r k e r s k e
scene koja je poprimila oblik m a s o v n o g suicidalnog p o ­
kreta. Z a g r e b su tih d a n a p o h o d i l e novinarske e k i p e iz d r u ­
g i h r e p u b l i k a , t r a ž e ć i p o g r o b l j i m a d a r k e r e i vijesti o s a ­
m o u b o j s t v i m a . Panika u roditeljskoj kulturi je bila velika,
2ĆO
URBANA PLEMENA
z a b i l j e ž e n je niz s l u č a j e v a z a b r a n e i z l a s k a , č a k i u š k o l u
a k o se znalo da u razredu »ima darkera«. Ukinute su glaz­
bene slušaonice i klupske večeri sa d a r k i g o t h i c g l a z b o m .
U g r a d u je v l a d a l o stanje p o p u t udžbeničkih opisa m o b i l i ­
zacije p r e d nesreću. K o d dijela štemerskih aktera a u t o m a t ­
ski j e b i l o p o t a k n u t o s p a s o n o s n o rješenje p r o b l e m a - p r e ­
bijanje darkera. Došlo je do lova na m l a d e ljude u c r n o m ,
od primjera novinarskog nuđenja novaca za fotografiranje
na g r o b l j u , do p u n o bolnijeg štemerskog p r e p a d a , koji je
o b i č n o p i t a o »tko t i j e u m r o , p u n k ? « p r i j e u d a r c a . K a d a j e
jedan razred zagrebačke srednje škole reagirao na oglas­
nu knjigu koja je zabranjivala crnu o d j e ć u tako da je slje­
deći d a n svatko d o š a o sa bar jednim dijelom o d j e ć e crne
boje, direktor » o d g o j n o obrazovne ustanove« je u p o m o ć
p o z v a o p o l i c i j u ! R o d i t e l j i su se j a v l j a l i u k o n t a k t e m i s i j e ,
tražili i n f o r m a c i j e , jer g l a s i n e s u u p u ć i v a l e ( a d j e l o m i č n o
s u svi z a p a z i l i c r n u b o j u n a t i s u ć a m a m l a d i h u t o m p e r i o ­
du) na velike brojke koje d a r k e r e i njihove prijatelje, k a o
tempiranu suicidalnu, okultnu i sotonističku b o m b u smje­
š t a j u m e đ u »sve n a s « , o d d o m a d o š k o l e , t r a m v a j a , k a f i ć a ,
ili b i l o k o j e g d r u g o g p r o s t o r a u g r a d u . U p o t r a g u z a i n ­
f o r m a c i j a m a uključene su i institucije sistema p o p u t »dele­
g a t s k o g pitanja« na sjednici k o n f e r e n c i j e »SSRNH« g d j e su
s e svi s l a g a l i o k o p r o c j e n e » j a v n o s t j e u z n e m i r e n a « . O v a k o
v i s o k i i n t e n z i t e t p a n i k e nije m o g a o d u g o t r a j a t i , i a k o ć e s e
m e d i j s k i p r i č a o d a r k e r i m a još d u g o v u ć i . H i s t e r i j a j e b i l a
d e s t r u k t i v n a , p r i k l j u č e n j e š t e m e r a o m o g u ć i l o j e fizičku e s k a ­
l a c i j u , a d r u š t v o nije b i l o t o l i k o z a t v o r e n o d a n e b i o m o g u ­
ć i l o i n t e l e k t u a l c i m a s v o j e v r s t a n p r o t e s t , ili d r u k č i j i g o v o r o
p r o b l e m u subkulture m l a d i h . Presudnu ulogu u smirivanju
situacije o d i g r a l a je policija, javnim tiskovnim konferenci­
j a m a na kojima su dati p o d a c i o svim s a m o u b o j s t v i m a ,
g d j e j e o d b a č e n o p o s t o j a n j e c r n e ruže i m l a d i h d a r k e r a -
s a m o u b o j i c a . Potvrdila su se stara Beckerova razlikovanja
2ĆI
 Benjamin Perasović
m o r a l n i h poduzetnika i provoditelja pravila. U o v o j situa­
ciji, provoditelj pravila je o d i g r a o ulogu smirujućeg ak­
t e r a . Sve b i t n e k a r a k t e r i s t i k e (uz n e š t o d r u k č i j i r e d o s l i j e d ,
intenzitet i n e p o s t o j a n j e sudskih »ceremonija degradacije«)
mobilizacije roditeljske kulture i medijskog stvaranja m o r a l ­
ne panike, koje p o z n a j e m o iz britanskog konteksta, p o n o v i l e
su se u n a š e m p r i m j e r u . I s k r i v l j i v a n j a i p r e u v e l i č a v a n j a ,
s e n z i t i z a c i j a i e s k p l o a t a c i j a , š i r e n j e m r e ž e (u k o j u su č a k
upali i pripadnici H a r e Krishna zajednice, z b o g i m e n a
svoje izdavačke k u ć e koje se p o k l o p i l o s i m e n o m kafića u
D u g o m Selu!?) uz o n a j tipični proces koji C o h e n zove
s i m b o l i z a c i j o m i k o j i s e z a m j e n o m p o j m a m o d ili r o c k e r s a
» d a r k e r « n i m a l o n e m i j e n j a . Prvo j e p o j a m d a r k e r a d o v e ­
d e n u vezu sa s a m o u b o j s t v i m a (devijantni status), zatim su
o d j e ć a , nakit i d r u g a obilježja počela simbolizirati darkere,
tako da je na kraju crna boja (i image) postala s i m b o l o m
devijantnog statusa.
N a k o n s m i r i v a n j a m o r a l n e p a n i k e p o s l j e d i c e s u s e još
d u g o osjećale, na ulicama je bilo m a n j e mladih obučenih
u c r n o , d i o n o s i t e l j a stila s e p o v u k a o , a d i o j e b i o o s n a ž e n
i inspiriran m e d i j s k o m k a m p a n j o m , tako da su se tek n a ­
k o n k a m p a n j e p o j a v i l i g r a f i t i p o p u t » d a r k lives« s a d o b r o
n a u č e n i m g r a d i v o m - k r i ž e m o k r e n u t i m n a o p a k o i tri š e ­
stice. O g r o m n a v e ć i n a m l a d i h k o j a j e č i n i l a s c e n u d a r k e r ­
skih, gothic, i s r o d n i h senzibiliteta u najširem k r u g u od
»kreativne jezgre« do p o v r e m e n i h s l j e d b e n i k a , nije n i k a d
s a z n a l a što su u o p ć e z a j e d n i č k o sa s a m o u b o j s t v i m a i » c r n o m
ružom« ikad imali.
2Ć2
URBANA PLEMENA
Rockabilly: vječni James Dean?
O p ć a f r a g m e n t a c i j a stilova vezanih uz glazbu i posre­
dovanih glazbom, u drugoj polovici osamdesetih uključuje
i »revival« r a n o g r o c k ' n ' r o l l a , p u t e m » r o c k a b i l l v « g l a z b e .
K a o što j e p u n k e r s k a e n e r g i j a d o b i l a o d g o v o r u n o v o m
v a l u h e a v y m e t a l a , t a k o j e t a ista e n e r g i j a d o b i l a još j e d n u
r e p l i k u , o d Stray C a t s a . U Z a g r e b u p o s t o j i više g e n e r a c i j a
r o c k a b i l l y c a r a , a t a j stil j e b i o p r e p o z n a t i o d d r u g i h a k t e r a
na subkulturnoj sceni. K a o i u m n o g i m sličnim slučajevima
k a d a je riječ o p r i h v a ć a n j u i r a z v o j u n e k o g s u b k u l t u r n o g
stila, i o v d j e m o ž e m o naći p e r i o d »početka« u k o j e m pre­
v l a d a v a zajednički nazivnik ( p o p u t »rockabillv«) i u n u t a r
k o j e g a razlike p r i d o n o s e s e g m e n t a c i j i , da bi n a k o n o d r e ­
đ e n o g vremenskog perioda (u o v o m slučaju od o k o dvije
godine) diferencijacija i stvaranje pod-stilova ukazivalo
više n a f r a g m e n t a c i j u n e g o s e g m e n t a c i j u . R o c k a b i l l y stil j e
z a n i m l j i v s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e u H r v a t s k o j jer p r e d s t a v l j a
p r i l i č n o »čist« s l u č a j i n t e r v e n c i j e u s v a k o d n e v n i ž i v o t , b e z
o n i h p o s r e d o v a n j a k o j a n a različite n a č i n e ( k a o k o d m e ­
t a l a c a , p u n k e r a ili d a r k e r a ) u k l j u č u j u m i n i m a l n o n a z n a č a -
vanje o d n o s a s d o m i n a n t n o m k u l t u r o m , g d j e se u elementi­
m a s i m b o l i č k o g sustava m o ž e n e š t o o t o m o d n o s u i o d č i t a t i .
lako je James D e a n »buntovnik« (u p e r i o d u u k o j e m je
njegova generacija u Hrvatskoj osamdesetih zapravo ro­
diteljska), iz i m a g e a rockabillycara m a l o je tko iščitavao
raznoliki spektar osjećaja i orijentacija vezanih uz v e ć i n u
d r u g i h subkulturnih stilova na sceni. Primjerice: sukob,
prezir, o d b i j a n j e , r a v n o d u š n o s t , r a d i k a l n a r a z l i č i t o s t p o ­
javnosti, odstupanje od tradicionalnih obrazaca spolnih
u l o g a , s t v a r n a i r i t u a l i z i r a n a a g r e s i v n o s t , sve t o m o ž e biti
prisutno unutar m i j e n j a j u ć i h ali prepoznatljivih okvira ne-
2Ć3
 Benjamin Perasović
č i j e g s t i l a , b i l o k a o k o n s t i t u t i v n i d i o i m a g e a ili n j e g o v p r i ­
v j e s a k , b i l o k a o p r o m i š l j e n a i n t e r v e n c i j a ili » s l u č a j n a « p o -
putbina koju je netko d o b i o na putu usvajanja i preuređe­
n j a stilskih e l e m e n a t a , n o t a k a v niz m o g u ć i h i n t e r p r e t a c i j a
teže se iščitavao iz p o j a v e r o c k a b i l l y c a r s k o g identiteta na
d o m a ć o j subkulturnoj sceni. Nije p r o b l e m dešifrirati o n a
o p ć a mjesta rock-kulture čijim se »izvornim vrijednostima«
rockabilly vraća, n e g o je z n a č a j n o postaviti pitanje o p o ­
s l j e d i c a m a r e - i n v e n c i j e j e d n e t r a d i c i j e k o j a je u d o b a Elvisa
Presleyja d j e l o v a l a k a o s u p r o t n a o n o m t i p u t r a d i c i o n a l i z m a
k o j i , bez o b z i r a n a p u r i t a n s k a o d r e đ e n j a t a d a š n j e a m e ­
ričke kulture, m o ž e m o naći i u našim k r a j e v i m a . A k o je
svojevrsna »invencija tradicije« ( H o b s b a w n ) obilježila nasta­
nak rock-kulture (i unutar nje posebnih s k l o p o v a m e đ u
koje spada i »plemenska umjetnost ukrašavanja rockerskih
kožnih jakni« (Nuttall, 1 9 6 8 . ) i a k o je tijekom dvadesetak
g o d i n a t a k u l t u r a p r i l i č n o u t j e c a l a n a vlastitu p r i s u t n o s t
u n u t a r » m a i n s t r e a m a « ili d i j e l o v a d o m i n a n t n e k u l t u r e , o n d a
je p o t r e b n o njenu re-invenciju sagledati u k o n k r e t n o m k o n ­
tekstu, u Hrvatskoj osamdesetih.
Rock'n'roll večer, u kojoj se rockabilly z v u k o m (izme­
đ u o s t a l o g ) e v o c i r a j u slike J a m e s a D e a n a , Elvisa Presleyja i
d r u g i h »sa s a m o g p o č e t k a « , i istim t i m z v u k o m ( k o d , r e c i ­
m o , Stray C a t s a ) o ž i v l j a v a j u u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a ,
usvajajući o d r e đ e n u dinamičnost nastalu širenjem rocka
kroz p o d r u č j a » p u n k o i d n i h « i s l i č n i h i z r a z a , n i j e m o g l a biti
s a m o »obična« večer, n e g o je za krug prvih p r i m a l a c a i
s t v a r a l a c a stila i m a l a status P o č e t k a . S u d j e l o v a n j e u » s a ­
m o m početku«, osjećaj stvaranja scene i s a m o p o s t a v l j a n j a
i s a m o p r o m o v i r a n j a sebe kao n o v o g aktera na sceni, to je
o n o što k a r a k t e r i z i r a m n o g e s u b k u l t u r n e s t i l o v e i što m o ­
ž e m o pratiti u različitim v r e m e n s k i m r a z d o b l j i m a . P o n e k a d
se, k a o u s l u č a j u p u n k a d e v e d e s e t i h , t a k a v p r o c e s p o k r e n e
i bez n o v e z v u č n e h i b r i d i z a c i j e k o j a r e a k t u a l i z i r a » o r i g i n a l n i «
9Ć4
URBANA PLEMENA
z v u k , p a a k t e r k o j i p r e d s t a v l j a č e t v r t u ili p e t u g e n e r a c i j u
p u n k e r a m o ž e i g r a t i u l o g u P o č e t k a , s v e ć i m ili m a n j i m
u p o r i š t e m u široj, m e đ u n a r o d n o j sceni g l a z b e n i h stilova i
sceni n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h koji te stilove p r i m a j u ,
upotrebljavaju, prerađuju i n a n o v o stvaraju u svom sva­
k o d n e v n o m životu. T a k o su i akteri »prvih« » r o c k ' n ' r o l l «
t u l u m a (zapravo rockabilly, neorockerskog, revivalističkog
usmjerenja) u »Komi«, »Lapu«, »Đuri«, i »Kulušiću« imali
o s j e ć a j s t v a r a n j a s c e n e , i to je s o b z i r o m na t a d a š n j u širu
scenu u Zagrebu bilo sasvim opravdano; zaokruženog
stila r o c k a b i l l y c a r a n i j e b i l o , i s n a ž a n v i z u a l n i i d e n t i t e t k o j i
s u p r v i a k t e r i stvorili b i o j e u t o m t r e n u t k u p o t p u n o n o v ,
m a k o l i k o j e p r i z i v a n j e s t a r i h h e r o j a r o c k ' n ' r o l l a m o g l o biti
poznato i blisko dijelu roditelja novouspostavljenog akte­
ra. Premda je n e m o g u ć e zamisliti stvaranje rockabilly sce­
ne bez rockabilly zvuka, za m n o g e a d o l e s c e n t e koji su se
t a d a priključivali, veliku u l o g u odigrali su drugi dijelovi
i z g r a d n j e stila, p r v e n s t v e n o o d i j e v a n j e i i m a g e u o p ć e , k a o
i percepcija središnjih p r e o k u p a c i j a koje se izražavaju p o ­
n a š a n j e m . N a r a v n o , uz »prvu informaciju«, d a k l e recepciju
zvuka, pojavu specifičnog i m a g e a , organizaciju »tematskih
g l a z b e n i h večeri (rockabilly t u l u m a ) i kasniji n a s t a n a k d o ­
m a ć i h b a n d o v a , važnu u l o g u su odigrali i nešto odrasliji
a k t e r i k o j i su i m a l i p r i s t u p » i n f r a s t r u k t u r i « i k o j i su s t v a r a l i
m e d i j s k e slike, te djelovali menađerski i organizacijski.
I p a k , u p r v o m p l a n u s u bili m l a d i n o s i t e l j i s t i l a , čiji s e b r o j
n a k o n s v a k o g v e ć e g p a r t y j a ili k o n c e r t a p o v e ć a v a o . K a o i
u m n o g i m sličnim slučajevima, postojalo je jezgro o r g a n i ­
z a t o r a i p r v e v j e r n e p u b l i k e , t e niz m a n j i h n e f o r m a l n i h
g r u p a i p o j e d i n a c a , iz r a z l i č i t i h k v a r t o v a i s r a z l i č i t i h s c e n a ,
š t o z n a č i i s r a z l i č i t i m p r e t h o d n i m ili p a r a l e l n i m s u b k u l -
t u r n i m i d e n t i t e t i m a , koji su se i sami priključili stvaranju
r o c k a b i l l y c a r s k e s c e n e . K a k o s a m i a k t e r i p r i č a j u , i za. l e d je
b i o v e o m a b i t a n . K l a s i č n i i m a g e J a m e s a D e a n a , Presleyja
?Ć5
 Benjamin Perasović

i prvih r o c k e r a , b i o je o b o g a ć e n n o v i m e l e m e n t i m a , a p o ­
s t i z a n j e što k o m p l e t n i j e g i m a g e a b i o j e d o b r o v o l j n o iza­
b r a n i z a d a t a k ( z b o g o p ć e krize u z e m l j i i p r i l i č n o t e ž a k
m n o g i m a ) većine tadašnjih rockabillycara. Elementi vizual­
n o g identiteta su sljedeći:
- cipele; j e d a n od važnijih »detalja«, visokog »simbo­
ličkog kapitala«, o d n o s i se na cipele »creepersice«. » M o ­
rao si imati creepers/ce«, naglašava jedan od tadašnjih
rockabillyija. To su cipele s d e b e l i m ravnim d ž o n o m , a
m o g l e su biti i više š p i c a s t e i z a o b l j e n i j e , o n e su p r i v l a č i l e
pažnju o b l i k o m i b o j o m , m o g l o se naći raznih k o m b i n a ­
cija; jednobojne ljubičaste, crno bijele, plavo-žute, pro­
šarane, s u m e t n u t i m krznom itd.
- č a r a p e ; jarkih i n e u o b i č a j e n i h b o j a , tirkizne, ljubi­
časte, ružičaste;
- h l a č e ; i d e a l s u b i l e t r a p e r i c e , p o m o g u ć n o s t i Levi-
sov poznati 5 0 1 m o d e l ;
- m a j i c e s n e k i m m o t i v o m iz š i r o k o s h v a ć e n e (rani)
r o c k i k o n o g r a f i j e , o d s t r i p a d o b a n d a ili g r a d a . (Među
g r a d o v i m a London je bio najcjenjeniji);
- j a k n a ; z a d i o a k t e r a n a j p o ž e l j n i j a j e bila k o ž n a , m a ­
d a s u b a s e b a l l j a k n e i m a l e istu t e ž i n u , k a o i » h e r i n g t o n k e « .
J e d a n m a n j i b r o j l j u d i n a s c e n i (tediji) n o s i o j e d u ž e s a k o e ,
poput kaputića, sa zatamnjenim kragnama;
- m a r a m a ; po mogućnosti crvena s bijelim š a r a m a
ali bilo je i d r u g i h b o j a ;
- »v/estern« k r a v a t e , s d v i j e š p a g i c e i b r o š e m k o j i ih
s p a j a , kao i metalni okviri za vrh kragne na košulji;
- frizura; o p o n a š a n j e nekoliko varijanti »klasičnih«
rock'n'roll frizura, p o p u l a r n a »kokotica«.
Sav t r u d , sve n a s t o j a n j e o k o n a v e d e n i h stilskih o b i ­
lježja i svi o s t a l i o b l i c i d r u ž e n j a , r i t u a l a i s t v a r a n j a s c e n e ,
o d v i j a j u se u k o n t e k s t u d r u š t v a č i j u d u b o k u krizu p r i z n a j u i
službeni ideolozi s a m o u p r a v n o g socijalizma. To je vrijeme

266
 Benjamin Perasović
(bez o b z i r a n a g o d i n u ili d v i j e r a z l i k e k a d a s e u » r o c k a b i l | y
škvadre« uključuju pojedinci s k o j i m a su v o d e n i d o d a t n i
razgovori za potrebe o v o g rada) k a d a grafit »živimo u
mraku« (napisan na zgradi tadašnjeg Elektrotehničkog fa­
k u l t e t a , d a n a s FER-a) t r e b a shvatiti (i) d o s l o v n o , j e r n a s t a j e
u vrijeme redukcija električne energije, uvođenja depozita
na o d l a s k e u i n o z e m s t v o , u v r i j e m e u k o j e m je e k o n o m s k u
krizu p r a t i l o d a l j n j e i n z i s t i r a n j e n a i d e o l o g i j i s a m o u p r a v ­
n o g socijalizma i jednopartijskog m o n o p o l a . A k o p r o m o ­
t r i m o e l e m e n t e b i t n e z a i m a g e r o c k a b i l l y stila, u o č i t ć e m o
da je većinu odjeće i o b u ć e bilo n e m o g u ć e p r o n a ć i u d o ­
m a ć i m d u ć a n i m a , i da su se c i p e l e , j a k n e i o s t a l e stvari
morale nabavljati u inozemstvu. To bi m o g l o nekoga na­
vesti n a p o m i s a o d a s u s e r o c k a b i l l y a k t e r i r e g r u t i r a l i i z
viših s l o j e v a d r u š t v a , d a j e n j i h o v a stilska p r i p a d n o s t o d r e ­
đ e n a u d o b r o j mjeri socijalnim statusom roditelja. Roditelj­
ski d o m , i t o n e s a m o u s v o j i m e k o n o m s k i m d i m e n z i j a m a i
nekad doslovno presudnom količinom novca s kojim neko
d o m a ć i n s t v o raspolaže, n e g o i sa svim ostalim s f e r a m a
utjecaja, kućne atmosfere i tipa o d g o j a , uvijek igra neku
ulogu u procesu subkulturalizacije adolescenta i u procesu
socijalizacije o p ć e n i t o . M e đ u t i m , zaključiti na osnovi spe­
c i f i č n e ( n e ) d o s t i ž n o s t i m a t e r i j a l n i h p r e d m e t a r o c k a b i l l y stila
o s o c i j a l n o m statusu n j i h o v i h r o d i t e l j a i d e f i n i r a t i ga »višim«
bilo bi p o g r e š n o . Poznavajući d i o scene i škvadri koje su
je činile, m o ž e m o sagledati dva bitna aspekta života r o c k a ­
billy g r u p a k o j a u t j e č u n a p r o c j e n u u t j e c a j a m a t e r i j a l n o g
s t a t u s a o b i t e l j i n a p r i p a d n o s t t o m stilu. T o je, s j e d n e s t r a ­
n e , r o d i t e l j s k i d o m čiji s a m s o c i j a l n i p o l o ž a j p r o c j e n j i v a o
na o s n o v u p o z n a v a n j a dijela ljudi sa scene i r a z g o v o r a s
n j i m a , a s d r u g e strane s a m a scena i na njoj p r i s u t n a p r i ­
h v a ć a n j a ili n e p r i h v a ć a n j a v a r i j a c i j a u i m a g e u i e v e n t u a l n o
s u g e r i r a n i h p o r u k a o n e č i j e m s o c i j a l n o m s t a t u s u . U vezi sa
socijalnim statusom roditelja, o d m a h n a m se n a m e ć e či-
?68
URBANA PLEMENA
njenica heterogenosti; među pripadnicima prvih aktera
r o c k a b i l l y s c e n e , u d o b a d o k n j i h o v b r o j nije p r e l a z i o d v i j e
stotine, n a l a z i m o i o n e koji d o l a z e iz nižih, r a d n i č k i h o b i ­
telji, k a o i o n i h k o j i m a roditelji p r i p a d a j u višem s o c i o e k o ­
n o m s k o m s t r a t u m u . N e b i b i l o u p u t n o p o s e g n u t i z a rastez­
ljivim p o j m o m s r e d n j e k l a s e , i a k o n e s u m n j i v o d i o a k t e r a
dolazi u p r a v o iz t o g sloja, jer bi t i m e z a m a g l i l i d i n a m i k u
između evidentnih i značajnih materijalnih razlika unutar
j e d n e s u b k u l t u r n e g r u p e . B i t n o j e u o č i t i k a k o j e n a istoj
sceni nastalo n e k o l i k o t i p o v a identiteta koji su, uz ostale,
bili d e t e r m i n i r a n i i e k o n o m s k i m k r i t e r i j i m a . T a k o j e n e t k o
i m a o d o v o l j n o n o v a c a z a sve tri p r i z n a t e j a k n e , p a j e m o ­
g a o u š k o l u ići u b a s e b a l l j a k n i , na k o n c e r t u k o ž n o j , a
h e r i n g t o n k u o b u ć i z a susret u k a f i ć u ili n a n e k o m s l i č n o m
okupljalištu, d o k je netko drugi bio sretan s j e d n o m od
n a v e d e n i h j a k n i , izborivši n a teži n a č i n o d r o d i t e l j s k o g p o ­
k l o n a o v a j g o t o o v o selekcijski p r a g identiteta i d o k a z i v a n j a
stilske g r u p n e p r i p a d n o s t i . V i s o k i status n a sceni m o g a o j e
t a k o ovisiti o k u p o v n o j m o ć i n e č i j i h r o d i t e l j a (jer o n i k o j i
su u l a g a l i u i z g l e d i stilska o b i l j e ž j a n i s u b i l i k r i t i z i r a n i n e g o
c i j e n j e n i ) , a l i t o n i j e b i o j e d i n i t i p i d e n t i t e t a , jer z a v i s o k i
status u d i m e n z i j i b u n t o v n i š t v a i l i d e r s k e p o z i c i j e u g r u p a ­
m a nije b i l o d o v o l j n o i m a t i s k u p u i p r o f i l i r a n u o d j e ć u , t u s u
s e tražile n e k e d r u g e kvalitete. N a toj strani ( k o j u a m e r i č k i
s o c i o l o z i p e d e s e t i h i b r i t a n s k i s e d a m d e s e t i h s m j e š t a j u u niže
klase) o b n o v l j e n o j e »tjelesno« d o k a z i v a n j e k o j e n a j č e š ć e n e
ide d o »štemerskih« d o k a z i v a n j a , ali u k l j u č u j e t e m p e r a m e n t
i b u n t o v n i č k i i m a g e k o j e g s e r o c k a b i l l y stil n e m o ž e o d r e ć i ,
pa se u »tjelesnoj« d i m e n z i j i sreću k l a s i č n i a s p e k t i » k v a r t o v -
skih« škvadri, g d j e u n u t a r d r u ž e n j a i p o j a v e škvadri na za­
j e d n i č k o j s c e n i d o i z r a ž a j a d o l a z e »čvršće« o s o b i n e i n a ­
stup koji osigurava liderske pozicije, a to se ne k u p u j e
n o v c e m . Z b o g d i m e n z i j e » d e č k a s a ulice« »iz k v a r t a « , ( i a k o
s v a k a š k v a d r a u o p ć e n e m o r a biti t e r i t o r i j a l n o z a s n o v a n a )
269
 Benjamin Perasović

i potrebe postizanja specifične karizme, b u n t o v n i č k o g i

žestokog i m a g e a , stvorena je o d r e đ e n a ravnoteža statusu
do kojeg se na sceni dolazi k u p o v n o m m o ć i . Pošto je na
r o c k a b i l l y sceni u p r v o j fazi b i l o n a g l a š e n o p o s t o j a n j e š k v a ­
d r i , s v o j e v r s n a r a v n o t e ž a o k o j o j je riječ s v j e d o č i l a je o
raspodjeli utjecaja, u kojoj, primjerice, novac daje neko­
m e v e ć u m o g u ć n o s t i z r a ž a v a n j a i s t j e c a n j a u g l e d a , ali i o -
n i m a iz nižih s l o j e v a o m o g u ć u j e t r a d i c i o n a l n o d o k a z i v a n j e i
stjecanje u g l e d a n a p l a n u liderstva z a s n o v a n o g n a č v r š ć i m ,
b u n t o v n i j i m , » m u š k i m « p r i n c i p i m a š k v a d r i u k o j i m a »prefini«
d e č k o n e m o ž e v o d i t i g l a v n u riječ. O v o s u stvarni p r i m j e r i ,
ali i z a b r a n i n a m j e r n o z b o g z a o š t r a v a n j a p i t a n j a o s o c i o e ­
k o n o m s k o m p o l o ž a j u roditelja koji m n o g i autori s m a t r a j u
snažnom determinacijom tipa adolescentske subkulturali­
z a c i j e , jer r a z u m l j i v o j e d a s u n a s c e n i p o s t o j a l i m n o g i
»prijelazi« i da k o n k r e t n i a k t e r i nisu u v i j e k s l i j e d i l i »čiste
t i p o v e « . N o , t a k v i o s n o v n i t i p o v i jesu p o s t o j a l i , a k a d s e
scena proširila sa dvije stotine na dvije tisuće l j u d i , o n d a
su se o d r e đ e n e g r u p e imale veću m o g u ć n o s t profilirati i
po obilježjima razlike »finih, pristojnih, b o g a t i h « i »žestokih
d e č k i iz k v a r t a « s još više m e đ u t i p o v a i » p r i j e l a z a « .
S a m i a k t e r i u k a z u j u n a s v o j e v r s t a n »svijet d o v i t l j i v o s t i «
koji je n a s t a o na o s n o v u n e p o s t o j a n j a uvjeta za n a b a v u
m n o g i h p r e d m e t a p o t r e b n i h u o b i l j e ž a v a n j u stilske p r i p a d ­
nosti. Z a n i m l j i v p r i m j e r u n u t a r t o g »svijeta d o v i t l j i v o s t i «
predstavlja frizura i načini r a d a na vlastitoj frizuri, u p a d l j i ­
v o m i b i t n o m e l e m e n t u r o c k a b i l l y stila. Riječima samih
a k t e r a : » Č u j , gel ti nije bio d o v o l j a n . To i ne s p o m i n j e š ,
s a m o učvrstiš k o s u , a l i t r e b a o t i j e b r i l j a n t i n , t o s e t r a ž i l o .
Teško ga se m o g l o naći, onaj tko ti je d a o informaciju
gdje ga možeš nać, p u n o ti je p o m o g a o , cijenio si čovjeka.
Postojala je jedna a p o t e k a , u centru, gdje si ga p o v r e m e ­
no m o g a o kupiti, to je bilo super. A k a d nisi... svatko je
s t v a r a o s v o j u m a l u r a d i o n i c u , n e b i v j e r o v a o š t o s e sve

270
 Benjamin Perasović
k o r i s t i l o ; n i v e a k r e m a , sve d r u g e isto, p j e n a z a b r i j a n j e ,
z n a l o j e pasti i p a r k a p i u l j a . . . m a m i n l a k z a k o s u j e isto
š l j a k a o p o n e k a d . « » M a , b i l o j e o n o , uletiš u k u p a o n i c u i
z m i k s a š sve što t i s e n a đ e p r i r u c i . . . z a o n o g a t k o j e h t i o
baš veću k o k o t i c u , koristila se i v o d a sa š e ć e r o m « .
Iz nekih drugih primjera v i d i m o kako akteri, unutar ta­
d a š n j e g konteksta s o c i j a l i z m a i p o n u d e r o b e (a uz p r e d m e t e
p o t r o š n j e t a k o đ e r vezane »situacije r a n g i r a n j a « i p r o c j e n e
»razina ukusa« o d r e đ e n i h društvenih g r u p a ) p r e u z i m a j u , iz
o n i h d u ć a n a k o j i s u bili s i m b o l i m a s o v n o s t i i »niske« r a z i n e
ukusa, pojedine predmete (poput čarapa) i pridružuju ih
s v o m r a z r a đ e n o m i m a g e u . »Kužiš, t i nisi m o g a o n a ć i t a k v e
stvari u d u ć a n i m a , p o s e b n o n e u o n i m , k a o b o l j i m . J a s a m
j e d n e č a r a p e n a š a o u » U n i k o n z u m u « , kužiš, t a m o g d j e i h
n i t k o n e b i t r a ž i o , d i k u p u j u o n i z a d n j i , o n o , kužiš, k o k u ­
p u j e n e š t o za o b u ć ' u U n i k o n z u m u , b i l e su s k r o z k r i č a v e i
uklopile su se odlično.«
U n u t a r n a s t o j a n j a o k o što k o m p l e t n i j e g i z g l e d a ( k o j i
se kretao u n a v e d e n i m k o o r d i n a t a m a , što ipak uključuje
varijacije u e l e m e n t i m a i o m o g u ć u j e stvaranje različitih
k o m b i n a c i j a za individualno izražavanje) m o g u ć e je naći i
primjere koji svjedoče o dozi h u m o r a i toleranciji p r e m a
eksperimentima, poput nošenja pionirske, crvene m a r a m e .
To je tipičan primjer, p o p u t m n o g i h sličnih koje je interpre­
tirala britanska sociologija subkulture m l a d i h , preuzimanja
o d r e đ e n o g p r e d m e t a iz j e d n o g konteksta i značenja, koje
je s n j i m p o v e z a n o , i p r o m j e n e z n a č e n j a , u o v o m s l u č a j u
pionirske m a r a m e u rockabilly m a r a m u , gdje prepoznava­
nje m a r a m e i k a o pionirske zapravo d o d a j e na vrijednosti
i prepoznavanju s a m o g čina preuzimanja i preoblikovanja.
Eksperimentiranje s elementima imagea jedan je od p o k a ­
zatelja otvorenosti i zatvorenosti različitih s u b k u l t u r n i h g r u ­
p a . N e k e g r u p e (škvadre) njeguju čvršće g r a n i c e i m a g e a i
u svakoj p o j e d i n o j situaciji m o ž e se p r o m a t r a t i k a k o se
272
URBANA PLEMENA
g r a n i c a t o l e r a n c i j e p o m i č e i g o v o r i o s a m o m stilu o k o j e m
j e riječ. R o c k a b i l l y j e u p r a v o z b o g o d r e đ e n e z a o k r u ž e n o s t i
i p r o f i l i r a n osti b i o p r i v l a č a n d i j e l u a d o l e s c e n a t a , k a o što j e
l a b a v i j i o k v i r p r i v l a č a n d r u g i m a . T o što j e c r v e n a p i o n i r s k a
m a r a m a m o g l a funkcionirati k a o priznati d i o izražavanja
s t i l a , n e z n a č i d a n e k i d r u g i p r e d m e t , v a n stilskih k o o r d i ­
n a t a , n e b i i z a z v a o č u đ e n j e , o d b i j a n j e , n e g o d o v a n j e ili
p o d s m i j e h , p o s e b n o u prvoj fazi, k a d a postoji nastojanje
k a s v o j e v r s n o j k o n s o l i d a c i j i stila.
P r o s j e č n a d o b a k t e r a u p r v o j fazi k r e t a l a se od 1 6 i
1 7 g o d i n a , uz primjetnu generaciju od 20 i 21 g o d i n u , no
s r e d n j a š k o l a i o v d j e o s t a j e o s n o v a s k o j e na s c e n u stiže
v e ć i n a a k t e r a . S o b z i r o m na p o s t o j a n j e »tvrđeg« i » m e k š e g «
dijela aktera koji čine rockabilly scenu (kao i većinu d r u ­
g i h ) , o v d j e j e p o t r e b n o r a z m o t r i t i k a k o »tvrđi« d i o u s v a j a
e l e m e n t e stila, u p o č e t n o j f a z i , i z g r a đ u j u ć i s p e c i f i č a n v r i ­
j e d n o s n i sustav n a t e r e n u » m u š k o s t i « i d o k a z i v a n j a , l a k o j e
glazba i ovdje bila presudna, o m o g u ć u j u ć i prva okupljanja
o k o r o c k a b i l l y stila, z a j e d a n d i o a k t e r a m o ž e m o ustvrditi
da s u , s j e d n e s t r a n e v a n j s k i i z g l e d i p r o f i l i r a n i i m a g e , a s
d r u g e d r ž a n j e , v r e d n o t e i n a č i n p o n a š a n j a , bili j e d n a k o
v a ž n i k a o i g l a z b a , a k o ne i v a ž n i j i u p r o c e s u p r i k l j u č e n j a i
vlastitog doprinosa nastajućoj sceni. Razgovarajući s p r e d ­
s t a v n i c i m a o n o g d i j e l a k o j i j e veći n a g l a s a k s t a v l j a o n a
g r u p n u p o v e z a n o s t i k o j i nije s u d j e l o v a o t o l i k o u o r g a n i ­
zaciji, puštanju glazbe i koncertnim aktivnostima, m o ž e m o
čak uspostaviti redoslijed po k o j e m je netko bio privučen
atraktivnim i z g l e d o m , zatim »središnjim p r e o k u p a c i j a m a « ,
koje u ovakvim slučajevima akter zapravo doživljava kao
i m p l i k a c i j e i m a g e a u s v a k o d n e v n o m životu, pa tek o n d a
g l a z b o m . G l a z b a s e t a k o » p o d r a z u m i j e v a l a « , a o n o što
2 7
27
O v d j e je riječ o o n o m dijelu rockabilly aktera koji nije neposredno
sudjelovao u glazbenom utemeljenju scene. Stav o »podrazumijevaju-
ćoj« glazbi ne umanjuje njenu važnost, ali naglašava druge dimenzije,
273
 Benjamin Perasović
j e p r i v l a č i l o sceni b i o j e i m a g e i d r ž a n j e . O s o b i t o j e z a ­
n i m l j i v a i n t e r p r e t a c i j a s a m i h a k t e r a , k o j i g o v o r e o specifič­
n o m » k o d e k s u časti«, što nije n i m a l o s l u č a j n o , k a k o s o b z i ­
r o m na naslijede koje rockabilly obnavlja i koje posreduje
niz f i l m o v a s m o g u ć n o š ć u s n a ž n o g u t j e c a j a , t a k o i s o b z i ­
r o m na s v a k o d n e v n i život škvadre i situacije u kvartu, na
k o n c e r t u , p l e s u , u k a f i ć u i t d . »Ferka« - to je b i o z n a č a j a n
t e r m i n , k o j i o b j a š n j a v a p o i m a n j e časti i p r i s t u p a m o g u ć e m
s u k o b u . »Jedan na jedan«, to je osnovni sadržaj p o j m a
»ferka« ( o d e n g l e s k e riječi »fair«) i o n n a m u k a z u j e n a o b ­
n a v l j a n j e n e k i h » s t a r o š t e m e r s k i h « p r i n c i p a . M e đ u t i m , inter­
vjuirani akteri o d b i j a j u u s p o r e d b u sa š t e m e r i m a , n a g l a ­
šavajući neagresivnost, nezainteresiranost za stvaranje frke
(»tučnjave«) k a o o b l i k a z a b a v e . » N e s m i j e š u s t u k n u t i , t o j e
dosta važno, pa m a k a r d o b i o batine. Dobiti batine od ja­
č e g n i j e s r a m o t a , a l i n e s m i j e š u s t u k n u t i , p o v u ć i se.«
O v a k v i stavovi izraz s u j e d n o g p r i s t u p a m n o g i m p o t e n c i ­
jalnim situacijama u kojima sukob m o ž e eskalirati u tuč­
n j a v u , u k o j o j » o b r a z « , »čast« p r i p a d n i k a š k v a d r e n e s m i j e
biti p r o k o c k a n a , a l i i s k a z u j u i » p a s i v n i j u « d i m e n z i j u u k o j o j
j e j a s n o d a r o c k a b i l l y š k v a d r a ( o k o j o j j e riječ, a n a o s n o v i
s p o z n a j a o sceni m o ž e m o z a k l j u č i t i d a n i j e b i l a u s a m l j e n a
u t a k v o m p o n a š a n j u ) n e ć e i z a z i v a t i , tražiti f r k u i p r v a z a ­
počinjati sukobe. Kolektivni identitet, čijem specifičnom
o s n a ž e n j u k u m u j e č i n j e n i c a svijesti a k t e r a o v l a s t i t o m iz­
g l e d u , d o izražaja j e d o l a z i o u s i t u a c i j a m a k o j e u o p ć e n i s u
s p o j e n e s a s i m b o l i č k i m ili s t v a r n i m n a s i l j e m ; o d k o n c e r t a
ili g l a z b e n e s l u š a o n i c e d o z a j e d n i č k o g o d l a s k a u k i n o .
»Zajednički o d l a z a k u kino« nije t a k o b a n a l n a stvar k a o
što z v u č i , d o v o l j n o je z a m i s l i t i d v a d e s e t a k ili j o š više l j u d i u
a može sugerirati i činjenicu šireg presjeka skupa s naslijeđem rock
kulture uopće, gdje b a n d o v i poput Clasha, sinonimi za punkerske ili
neke treće subkulturne stilove, također m o g u funkcionirati i unutar
rockabilly svijeta, p o s e b n o s pjesmama p o p u t »brand new cadillac«.
274
URBANA PLEMENA
»punoj opremi«, dakle dvadesetak »kokotica«, jakni, creeper-
sica, n a j e d n o m m j e s t u , u g r u p i , p a n a m m o ž e biti r a z u m ­
ljivo ushićenje koje su akteri dijelili (i k o j e g se m n o g i sa
s l i č n i m u s h i t o m sjete i d a n a s , d e s e t a k g o d i n a n a k o n o p i ­
s a n i h d o g a đ a j a ) p r i l i k o m g r u p n e š e t n j e d o k i n o t e k e , što
više g o v o r i o r i t u a l u , i d e n t i f i k a c i j i , a u t o p e r c e p c i j i , g r u p n o j
prezentaciji i osnaživanju n e g o o p u k o m »odlasku u kino«.
Muški dio rockabillycara bio je u većini, na svakog
d e s e t o g d o l a z i l a b i p o j e d n a d j e v o j k a . ( O v d j e j e riječ o
g r u p a m a koje se druže češće i i m a j u čvršću strukturu od
šireg k r u g a p o z n a n i k a i p o v r e m e n i h susreta u n e k o m k l u ­
bu. Na m n o g i m mjestima, u poznatim klubovima gdje se
m o g l a č u t i r o c k a b i l l y g l a z b a , m u š k a r c i nisu bili t o l i k o b r o j ­
č a n o zastupljeniji, ali je jedan d i o djevojaka bio, vlastitim
o d a b i r o m , p o m a l o »izvan«, što s e v i d i i i z izjava p o p u t
ove: »Nisam ti ja rockabilly, ali volim doći p o v r e m e n o na
n j i h o v u v e č e r isplesati se«.)
U s p e c i f i č n o m m i j e š a n j u m o d e l a »finih i pristojnih, s
n o v c e m k o j i o m o g u ć u j e stilsko i z r a ž a v a n j e « i »žešćih, p o n o ­
snih, James Deanovskih škvadri osamdesetih«, a na osnovi
glazbe, i m a g e a i interakcije unutar grupa i m e đ u g r u p a m a
na k o n c e r t i m a i o k u p l j a l i š t i m a , završava prva faza u kojoj
je stvorena zajednička »rockabilly scena«. Pred kraj o s a m ­
desetih scena se proširila, o b u h v a ć a j u ć i p a r tisuća m l a d i h
s a m o u Z a g r e b u . O s i m splitskih »Đavola« koji nisu n i m a l o
t i p i č a n r o c k a b i l l y b a n d , ali o d 1 9 8 4 . n a različite n a č i n e
u n u t a r p o d r u č j a glazbe i o d i j e v a n j a z a g o v a r a j u revival p e ­
desetih i šezdesetih g o d i n a , s p e c i f i č n o m »povratku korije­
n i m a « i sve š i r o j r o c k a b i l l y s c e n i p r i d r u ž i l i s u s e i n o v i d o ­
m a ć i akteri - b a n d o v i , p o p u t »Fantomi«, »Greaseballs«,
» M a č k e « , » M o o n l i g h t Cats«, »Rocking kids«. U p r o s t o r i m a
p o p u t » L a p i d a r i j a « , n o s i t e l j i r o c k a b i l l y stila m o g l i s u p r i s u ­
stvovati »multimedijalnoj« p r o m o c i j i vlastitog stila, z a p r a v o
uživati u v l a s t i t i m o s n o v a m a s t i l a , t a k o što su u j e d n o j v e -
275
 Benjamin Perasović
ceri p a r a l e l n o tekle i projekcije f i l m o v a , g l a z b a sa p l o č a u
p r o s t o r u z a p l e s , i k o n c e r t i n a terasi ( » M a l o m L a p u « ) .
N o v e g e n e r a c i j e rockabillycara dolaze na s c e n u , a u
s k l a d u s već p o s t o j e ć i m r a z l i k a m a u g l a z b i i d r u g i m p r e ­
f e r e n c i j a m a unutar do tada prilično u r a v n o t e ž e n o g (da ne
kažemo homogenog) kolektivnog identiteta, dolazi do
segmentacije i djelomične fragmentacije scene, na poklo­
n i k e i s k l j u č i v o s t a r o g i » i z v o r n o g « z v u k a , n a »surfere« (koji
s u inzistirali n a o b n o v i » B e a c h Boys« z v u k a ) n a striktni
rockabilly osamdesetih (simboliziran najcjenjenijim Stray
Catsima), na psycho-billy (u kojem su C r a m p s najpoznatiji
predstavnici) itd.
O s i m g l a z b e , p o s t o j a l i s u i d r u g i kriteriji r a z l i k o v a n j a
koji su pridonijeli rastezanju scene tako da je o n a izvana
m o g l a i z g l e d a t i » r o c k a b i l l v č a r s k i « , ali s e p o g l e d o m i z n u t r a
s t i c a o u v i d u z n a č a j n u r a z d v o j e n o s t strasti k o j a r e z u l t i r a
f r a g m e n t a c i j o m . M e đ u tim d r u g i m kriterijima miješali su se
o n i već s p o m e n u t i m a t e r i j a l n i , k v a r t o v s k i , kriteriji p r e f e r e n ­
cija tipa zabave, g d j e , primjerice d o m i n a c i j a a l k o h o l a kao
instrumenta provoda m o ž e biti izazvana nekim drugim
sredstvom, pa da to implicira i podjele m e đ u neformalnim
g r u p a m a . Sto b i i s t r a ž i v a č , s o c i o l o g , z a p a z i o p r o m a t r a ­
n j e m u d r u g o j fazi r a z v o j a z a g r e b a č k e r o c k a b i l l y s c e n e ,
bez značajnijeg konzultiranja sa s a m i m a k t e r i m a ? Prvo bi
ustanovio postojanje rockabilly večeri ( m i n i m u m i n f o r m a ­
c i j a m o r a p o s t o j a t i , d a s e p r a v i l n o o d č i t a j u p o j e d i n i nazivi
t e m a t s k i h v e č e r i u p o j e d i n i m k l u b o v i m a a k o v e ć nisu n a ­
v e d e n i e k s p l i c i t n o ) i z a p u t i o se u K u l u š i ć , Đ u r u ili KSET.
T a m o b i p r i m i j e t i o različitost a t m o s f e r e , z a s t u p l j e n o s t i m u š ­
k i h i ž e n s k i h a k t e r a , d j e l o m i č n u različitost g l a z b e , i r a z l i k e
u i m a g e u . T a k o j e u j e d n o m p e r i o d u (što o z n a č a v a d r u g u
f a z u razvoja) u K u l u š i ć u a t m o s f e r a bila m i r n i j a , v e o m a m a l o
( p o n e k a d n i m a l o ) p i j a n i h i »žestokih d e č k i « , n e š t o više b a ­
s e b a l l j a k n i i n a j v i š e d j e v o j a k a . U Đ u r i je a t m o s f e r a b i l a
2/6
URBANA PLEMENA
s p o n t a n i j a , m a l o više »divlja« ( p o s e b n o u o d n o s u na ples),
bilo j e više kožnih n e g o b a s e b a l l j a k n i , nešto m a n j e d j e ­
v o j a k a , i više a l k o h o l o m r a z g a l j e n i h a k t e r a . Kset j e t v o r i o
s v o j e v r s t a n »mix« K u l u š i ć a i Đ u r e . N o , riječ j e o j e d n o m
periodu, unutar 6 mjeseci, a kontakti s akterima scene
o m o g u ć u j u uvid u stalne p r o m j e n e koje nastaju uslijed
d e f i n i r a n j a i r e d e f i n i r a n j a s i t u a c i j a i p r o s t o r a , na o s n o v i
i n t e r a k c i j a u n u t a r s c e n e i o n i h s o k o l i n o m , pri č e m u s e
miješaju glazbene preferencije i statusna podrška i m a g e u ,
s d o b n i m ili k v a r t o v s k i m k r i t e r i j i m a o k u p l j a n j a , u k o n t e k s t u
promjena dj-a, organizacije koncerata i programa uopće,
t e p r o m j e n e a t m o s f e r e u o d r e đ e n o m p r o s t o r u ili n e k e d r u ­
g e i n t e r v e n c i j e u o n o što s e s o c i o l o g u m o ž e u č i n i t i t r a j n i m
ili k a r a k t e r i s t i č n i m .
Z a d i o »žešćih« r o c k a b i l l y a k t e r a m o ž e s e reći d a p r e d ­
stavljaju s v o j e v r s t a n o d g o v o r n a n e s t a j a n j e š t e m e r s k o g » k o ­
d e k s a časti«, g d j e s e a g r e s i v n o s t n e n j e g u j e p o p u t o v i s n o s t i ,
a l i s p r e m n o s t z a s p e c i f i c i r a n o m a n i f e s t i r a n j e seta m u š k o s t i ,
ponosa, tjelesnog dokazivanja, popunjava ono prazno
mjesto nastalo štemerskim neograničenim uživanjem u n a ­
silju b e z i k a k v o g » e t i č k o g k o r e k t i v a « .
277
 Benjamin Perasović

Navijačko pleme

Subkultura nogometnih huligana predstavlja jedino

područje u o v o m r a d u o k o j e m postoji već opsežnija d o ­
m a ć a s o c i o l o š k a l i t e r a t u r a . (Buzov i sur., 1 9 8 9 . , P e r a s o v i ć ,
1 9 8 9 . , F a n u k o i sur., 1 9 9 1 . , Lalić, 1 9 9 3 . ) N a č i n j e n j e p r e ­
g l e d s t r a n e l i t e r a t u r e i p r i k a z svih b i t n i h t e o r i j a i p r i s t u p a ,
od o n i h koji p r e v l a d a v a j u u p o p u l a r n o j kulturi, p o p u t r a ­
širene p r e d o d ž b e o a l k o h o l u i nasilju k a o d o v o l j n i m uzro­
cima, manifestacijama i ujedno objašnjenjima problema
n o g o m e t n o g huliganizma, o nezaposlenosti i pretjerano per-
m i s i v n o m d r u š t v u , što o v a k o s p o j e n o u j e d i n j u j e i »lijevu« i
»desnu« perspektivu procjene i implicirane p o t r e b e p r o ­
m j e n e s t a n j a (i/li n e z a p o s l e n o s t i i/li p e r m i s i v n o g d r u š t v a ) ,
k a o i a k a d e m s k e pristupe, p o p u t teorije »aggra« i rituali"
z i r a n e a g r e s i v n o s t i Petera M a r s h a i s u r a d n i k a , m a r k s i s t i č k i
pristup Taylora i C l a r k e a o n o g o m e t u k a o kulturi radničke
klase i s u v r e m e n i m reakcijama n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a
n a d e k o m p o z i c i j u s a m e klase i uvjete t a d a š n j e g k a p i t a l i ­
z m a , D u n n i n g o v e historijske škole koja se d i j e l o m p o k l a p a
s britanskim klasnim pristupom i dekodiranjem medijskih
d i s k u r s a p r i s u t n i h i u b i r m i n g h a m s k o j š k o l i , č e m u je Lalić
(1993.) p r i d o d a o i pristup talijanskog sociologa Dal Laga
o svijetu s p o r t a i n a v i j a č k o g r i t u a l a k a o z a s e b n o g , n e o v i ­
s n o g svijeta i g r e i s i m b o l i č k i h s u p r o t s t a v l j a n j a . K a d a z a p o ­
č i n j u d o m a ć a i s t r a ž i v a n j a , u svjetlu p o s t - h e y s e l s k o g p o j a ­
č a n o g zanimanja javnosti za n o g o m e t n i huliganizam i n a ­
silje k o j e n i j e i z o s t a j a l o n i u n a š i m u v j e t i m a , a u t o r i s e s r e ­
ć u s p o s t o j e ć i m n a s l i j e đ e m d o m a ć e (kritičke) s o c i o l o g i j e
sporta. N o , pristup, koji je p r o m a t r a o »sportsku publiku« i
m n o g e d i m e n z i j e o d n o s a s p o r t a i d r u š t v a , nije m o g a o p r u ­
žiti z a d o v o l j a v a j u ć i k a t e g o r i j a l n i a p a r a t z a n o v o n a s t a l i

278
 Benjamin Perasović

f e n o m e n . Sociologija sporta je sociologiji subkulture m l a d i h

o s t a v i l a n e o p h o d a n kritički s m j e r r a z m i š l j a n j a o vezi s p o r t a
i d o m i n a n t n e k u l t u r e i i d e o l o g i j e , što je b i l o k o r i s n o u a n a l i ­
zi p o n a š a n j a i n s t i t u c i o n a l n i h , p o l i t i č k i h i s p o r t s k i h , k a o i
medijskih aktera uključenih u kontekst n o g o m e t n o g huli-
g a n i z m a . T a k o je jedna od prvih uloga sociologije u o v o m
p o d r u č j u bila r a z o b l i č a v a n j e p o p u l a r n o g d i s k u r s a k o j i s u
s t v a r a l i različiti s p o r t s k i , p o l i t i č k i a k t e r i , m e d i j i i m o r a l n i
p o d u z e t n i c i , o t o m e da je h u l i g a n i z a m b o l e s n a izraslina
na tijelu d r u š t v a i s p o r t a ( d a k l e z d r a v o g ) k o j u se m o ž e (i
o d m a h treba) kirurškim nožem odstraniti. Trebalo je o b j a ­
sniti d a n o g o m e t n i h u l i g a n i , u n a t o č s i m b o l i č k o m i s t v a r n o m
n a s i l j u , n i s u p o s l a n i s n e k e d r u g e p l a n e t e , n e g o žive svoj
život i u školi i u r o d i t e l j s k o m d o m u , o d r a s t a j u u i s t o m s o c i ­
j a l n o m svijetu koji p o n e k a d predstavljaju n j e g o v i »sport­
ski i d e o l o z i « . N e m o g u ć e j e o d v o j i t i p r o b l e m n a v i j a č k o g
n a s i l j a o d niza a s p e k a t a k o n t e k s t a u k o j e m s e j a v l j a , o d
j e z i k a s p o r t s k i h m e d i j a k o j i vrvi r a t n o m i m i l i t a r i s t i č k o m
t e r m i n o l o g i j o m , k a o i d r u g i h e l e m e n a t a konteksta »sport­
skog d o g a đ a j a « , do izvansportskih aspekata socijalizacije,
roditeljskog, školskog i o p ć e g društvenog okruženja. To je
bila osnova za prepoznavanje d o m a ć e g m o r a l n o g p o d u ­
zetništva koje se k a m p a n j s k i o g l a š a v a l o p o d s j e ć a j u ć i u
n e k i m p e r i o d i m a na klasične opise m o r a l n e p a n i k e , i na
sličan tretman p r o b l e m a p o p u t o n o g a u britanskim m e d i ­
j i m a . N o , o p ć a kritika d o m i n a n t n o g diskursa o p r o b l e m u
n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a nije b i l a d o v o l j n a z a r a z u m i j e ­
vanje f e n o m e n a , a sociologija sporta nije o m o g u ć a v a l a
spoznaju specifičnih interakcija usko profiliranog dijela n a ­
v i j a č k o g svijeta s a š i r i m s v i j e t o m s u b k u l t u r e m l a d i h , p a s e
nametnula o d r e đ e n a p r o m j e n a perspektive i pristup no­
g o m e t n i m navijačima kao specifičnoj subkulturi. (Nedo­
s t a t k e k l a s i č n o g L e B o n o v s k o g p r i s t u p a izrazili s m o n a m j e r ­
n o u sebi k o n t r a d i k t o r n i m p o j m o m » p e r m a n e n t n e g o m i l e «

28o
Benjamin Perasović

z a n o v o n a s t a l o g n a v i j a č k o g i s u b k u l t u r n o g a k t e r a . ) Prije
bilo k a k v o g službenog istraživanja n o g o m e t n i h h u l i g a n a ,
već u v i d o m u n a s t a j a n j e » n o v o g o t p a d n i š t v a « s r e d i n e o s a m ­
desetih, primjećujemo »urbanizaciju« n o g o m e t n i h navijača
i sve o t v o r e n i j u i r a z n o v r s n i j u i n t e r a k c i j u i z m e đ u p o j e d i n i h
r o c k - s u b k u l t u r n i h s c e n a i n a v i j a č k o g stila u n a s t a j a n j u . U
pristupu n o v o m f e n o m e n u z a p o č e l o se s historijskim tipo­
vima navijača, od starih, preko dinamičnijih, miješanih
o b l i k a u k o j i m a su još » o t a c i sin« išli z a j e d n o na u t a k m i ­
c e , ali s e r a z v i j a l o a k t i v n i j e b o d r e n j e i rast n a v i j a č k i h r e k v i ­
zita, do n o v o g o b l i k a koji je generacijski n a g l a s i o , i p r o ­
storno, n a o d r e đ e n o m dijelu s t a d i o n a , obilježio vlastitu
samostalnost. V e o m a sličan, a k o ne identičan proces, zbi­
v a o se u V. Britaniji d v a d e s e t a k g o d i n a ranije. K o d nas je
p r v o u o č e n rast svijesti o s e b i . N a v i j a č i su u n o v i n a m a
gledali sami sebe i zaključivali o potrebi p r o m j e n e raspo­
reda klupskih boja na zastavama, zbog medijske upečatlji-
vosti. O n i su postajali zaseban akter. U t o m p r o c e s u pre­
sudnu ulogu o d i g r a l a je razmjena informacija i raznoliki
kulturni utjecaji, kako sa stvarnim subkulturnim akterima
drugih, ne-nogometnih scena, tako i s medijski posredo­
v a n i m » r e p r o m a t e r i j a l o m « svjetske u r b a n e p o p - k u l t u r e . N a ­
v i j a č i s u p o č e l i i z g r a đ i v a t i svoj vlastiti s u b k u l t u r n i stil. P o d ­
sjetimo se - oni su do n e d a v n o v e ć i n o m smatrali svoje
d u g o k o s e v r š n j a k e » p e d e r i m a « ili » s m r d l j i v i m h a š k i ć i m a «
( d r o g a š i m a , u s p l i t s k o j verziji) k o j e t r e b a t u ć i . T a k o đ e r , i
ovi su v e ć i n o m navijače smatrali s e l j a č i n a m a , a njihovu
s t a d i o n s k u k u l t u r u s m j e š t a l i bliže r o d i t e l j s k o j n e g o v l a s t i t o j .
(Dio subkulturne scene će to mišljenje zadržati u n a t o č n a ­
vijačkoj subkulturalizaciji, posebno zbog nasilničkih o b i ­
lježja.) Sada, kad počinje proces izgradnje navijačkog
s u b k u l t u r n o g stila, p a r a l e l n o s tim »otvaranjem«, p o č i n j e
teći i proces o t v o r e n i j e g d o l a s k a na s t a d i o n o n i h koji zadr­
ž a v a j u s v o j a v a n j s k a o b i l j e ž j a p u n k e r s k i h , m e t a l ili s l i č n i h

282
 Benjamin Perasović
o p r e d j e l j e n j a . S t v a r a se n a v i j a č k i jezik i svijet, p o s e b n a
subkultura, ali na osnovi p r e u z i m a n j a m n o g i h e l e m e n a t a
k o j i su bili k a r a k t e r i s t i č n i za r o c k e r s k a i s r o d n a p o s r e d o v a ­
nja subkulturnog identiteta. Koji su to e l e m e n t i , čije p r e u ­
z i m a n j e s e o d v i j a n a više r a z i n a ?
1 . Svijest o p r i p a d n i š t v u š i r e m ( m e đ u n a r o d n o m ) n o ­
g o m e t n o m p l e m e n u . Prepoznavanje uzora, »ideal-tipskih«
s u p l e m e n i k a u e n g l e s k i m n a v i j a č i m a , želja za p o t p i s o m ,
za zajedničkim n a z i v n i k o m koji sada s i m b o l i č k i sadržava i
b r i t a n s k u z a s t a v u d o n e s e n u n a s t a d i o n , č i m e s e svijest o
p r i p a d n i š t v u i s t o m p l e m e n u ( s u b k u l t u r i ) i z r a ž a v a . (To j e k a ­
r a k t e r i s t i k a svih r o c k e r s k i h s u b k u l t u r a čiji s u u z o r i n a j č e š ć e
u A m e r i c i ili V. B r i t a n i j i , p r i č e m u č a k i s p o m e n u t i s i m b o l ,
britanska zastava, pripada m n o g i m rockerskim subkultur-
nim prisvajanjima osamdesetih u Hrvatskoj.)
2. Pisanje grafita a u t o - l a k s p r e j o m . Potreba za z i d n i m
oglašavanjem svog postojanja i snage. (Punkerskom sub-
kulturom obilježeno ispisivanje cijelog g r a d a i stalna ka­
rakteristika v e ć i n e r o c k e r s k i h i s r o d n i h s u b k u l t u r n i h stilova.)
3 . U p o t r e b a e n g l e s k o g jezika. Pojava t r a n s p a r e n a t a n a
e n g l e s k o m jeziku.
4 . E k s p e r i m e n t i r a n j e s d r o g o m . D o k s u a l k o h o l uvijek
dijelili, pripadnici rockerskih subkultura u j e d n o m p e r i o d u
imali su g o t o v o ekskluzivno pravo eksperimentiranja s d r u ­
g i m d r o g a m a , što s u o d k r a j a s e d a m d e s e t i h u S p l i t u , a o d
sredine o s a m d e s e t i h i u d r u g i m g r a d o v i m a p o č e l i dijeliti i
s n a v i j a č i m a , što je m n o g e i d a l j e č u d i l o .
5. Prisvajanje o d r e đ e n i h o d j e v n i h p r e d m e t a , tipovi fri­
zure, naušnice u u h u .
Najprepoznatljiviji simbol navijačkog identiteta iz tog
p e r i o d a (zadržao se, u nešto m a n j o j mjeri, i d a n a s ) , a k o za­
n e m a r i m o klasična obilježja poput k a p a , šalova i zastava,
p r e d s t a v l j a spitfire j a k n a (»spitka«). T i m e s u s e j o š više p r i ­
bližili p o d r u č j u u k o j e m s u d r u g i s u b k u l t u r n i s t i l o v i m l a d i h ,
284
URBANA PLEMENA
a nije bilo n e o b i č n o i da navijači k o m b i n i r a j u d u g u k o s u ,
n a u š n i c e , j a k o k r a t k u k o s u , ili č i z m e i z n e k o g p r e t h o d n o g
ili t a d a š n j e g , r o c k e r s k o - s u b k u l t u r n o g i m a g e a .
6 . Ples n a s t a d i o n u . P o j e d i n e n a v i j a č k e g r u p e s u g a
p r o v o d i l e č e š ć e a n e k e r j e đ e . U Z a g r e b u su ga zvali »let
m e g o « , i taj j e p l e s z a p r a v o s p o j p u n k e r s k o g p o g o p l e s a ,
sa »slamom« hard-coreovaca, spojen m e đ u s o b n i m hvata­
n j e m i o d g u r a v a n j e m . Pri i z v o đ e n j u t o g p l e s a , o d r a s l i p r o ­
m a t r a č i sa t r i b i n e » Z a p a d « ( k a o i n e k i n o v i n a r i u p o č e t k u )
mislili s u d a s e n a v i j a č i t u k u m e đ u s o b o m .
7. D o l a z a k n a v i j a č a , s vlastitim o b i l j e ž j i m a , na r i t u a l e
r o c k - s u b k u l t u r e i d o s l o v n o d i j e l j e n j e iste s c e n e na k o n c e r t i m a
ili u k l u b o v i m a .
Uz ove e l e m e n t e , koji p o d s j e ć a j u na u o b i č a j e n e d i ­
m e n z i j e g l a z b e n i h s u b k u l t u r n i h i d e n t i f i k a c i j a , n a v i j a č i iz­
g r a đ u j u svoj stil p r i s v a j a n j e m r o c k e r s k o j s u b k u l t u r i n e p o ­
znatih kultnih p r e d m e t a , p o p u t »bengalki« (signalnih baklji)
i dimnih kutija. Dok na rock sceni postoji m o g u ć n o s t
stvaranja b a n d o v a , koji i m a j u svoje i m e , a o s i m o p ć e g
o d r e đ e n j a » p u n k e r i « ili » m e t a l c i « o n i m a k o j i n e m a j u b a n d
n e p r e o s t a j e ništa d r u g o , n a v i j a č i s u s v o j i m g r u p a m a d a l i
i m e n a . V e ć i n o m postoji j e d n o ime i teritorijalne »podružni­
ce« ali u n e k i m s r e d i n a m a , p o p u t Z a g r e b a , n a p o č e t k u
n a v i j a č k e s u b k u l t u r a l i z a c i j e n a s t a o j e niz z a s e b n i h g r u p a s
n a z i v i m a p o p u t »Blue Lions«, » N e w Blue G e n e r a t i o n « ,
»Blue m a d n e s s « i t d . Svijest o p r i p a d n i š t v u š i r e m p l e m e n u
nije v e z a n a s a m o u z E n g l e z e . Š a l o v i t a l i j a n s k i h , k a o i š p a ­
n j o l s k i h ili n j e m a č k i h k l u b o v a u o b i č a j e n i s u n a n a š i m s t a ­
d i o n i m a o s a m d e s e t i h , k a o i z a s t a v e B r a z i l a ili k o n f e d e r a ­
c i j s k a z a s t a v a a m e r i č k o g J u g a - z a s v a k u z e m l j u ili s i m b o l
z n a l o se zašto je na s t a d i o n u . D o k su u t a d a š n j o j J u g o s l a ­
viji n e k i n o v i n a r i o b j a š n j a v a l i n a v i j a č k e p a r o l e u H r v a t s k o j
p i s a n e n a t a l i j a n s k o m jeziku » d e s n i č a r s t v o m « , nisu m o g l i
o b j a s n i t i p o j a v u t a l i j a n s k o g n a z i d o v i m a i s t a d i o n i m a Sr-
285
 Benjamin Perasović
b i j e , u s r e d ć i r i l i č n e o b n o v e . T o j e z a t o što n i s u z n a l i d a
t a l i j a n s k i n a v i j a č k i č a s o p i s »Supertifo« o b j a v l j u j e i s k l j u č i v o
fotografije navijača, da je popularan m e đ u našim navija­
č i m a , i da talijanski predstavljaju uspješan spoj južnjačke
scenografije s engleskim primjesama n a v i j a č k o g rituala, te
da su prisutniji u p e r i o d u u k o j e m je e n g l e s k i m k l u b o v i m a
poslije Heysela bilo z a b r a n j e n o sudjelovanje u e u r o p s k i m
kupovima.
O d i k o n o g r a f i j e r e g g a e g l a z b e n i j e uzeta s a m o m a r i ­
h u a n a , n e g o i r a s t a f a r i j a n s k a (etiopska) z e l e n o - ž u t o - c r v e n a
trobojnica. Period u kojem su navijači morali krišom p o ­
s u đ i v a t i p l o č e Pink F l o y d a , d a i h n e v i d i n e t k o o d n j i h o v i h ,
želeći čuti s n i m l j e n e n a v i j a č e L i v e r p o o l a i E v e r t o n a , u h v a ć e n e
u p a r m i n u t a s t a d i o n s k o g z b o r a i u m i k s a n e u s k l o p u pje­
s m e »Fearless«, d e f i n i t i v n o j e p r o š a o . U r b a n a g e n e r a c i j a , n e
više s a m o » n a v i j a č a « , n e g o n o s i t e l j a z a s e b n o g s u b k u l t u r n o g
stila, o b i l n o je koristila g l a z b u u p o s r e d o v a n j i m a s v o g ž i ­
v o t n o g stila, u n u t a r s p e c i f i č n e n o g o m e t n o h u l i g a n s k e a p r o -
p r i j a c i j e . Razvija s e n o v i d e s i g n z a s t a v a , š a l o v a . P o l i t i č k i
a n g a ž m a n d i j e l a n a v i j a č a i z r a ž a v a se i z a s t a v a m a B a s k i j e i
K a t a l o n i j e ( p o s e b n o u T o r c i d i ) , s k a n d i r a n j e m »IRA, Belfast« i
p o k u š a j i m a s i m b o l i č k o g naglašavanja hrvatskih obilježja u
situaciji k o j a je s t r o g o k o n t r o l i r a l a »zastave bez p e t o k r a k e « .
U p o t r e b o m e l e m e n a t a i o b r a z a c a iz tradicije g l a z b e ­
no p o s r e d o v a n i h subkulturnih stilova, i stvaranjem vlasti­
tog rituala, slenga, i m a g e a , navijači su se udaljili od ro­
diteljske kulture. N o g o m e t je, m e đ u t i m , uvijek b i o d i j e l o m
d o m i n a n t n e kulture, i prije nastajanja s u b k u l t u r n o g , o d r a ­
s l i m a teže s h v a t l j i v o g s a m o i z a b r a n o g » h u l i g a n a « , n o g o ­
m e t n i n a v i j a č i m a o j e svoj status u d r u š t v u . » N a j v a ž n i j a
s p o r e d n a stvar n a svijetu«, k a k o s u n o g o m e t u t e p a l i n o v i ­
n a r i , m u š k a i kolektivna igra i njeni fanatični privrženici,
cijeli svijet u z b u đ e n j a i k l u p s k i h i d e n t i f i k a c i j a , sve je to b i l o
i ranije p o z n a t o . O v d j e je važno uočiti n e o s p o r n o u d a l j a -
286
URBANA PLEMENA
vanje specifičnog, urbanog, subkulturnog navijača od rodi­
teljske k u l t u r e , ali j e b i t n o i znati d a j e d o b a r d i o t e r o d i t e l j ­
ske kulture t a k o đ e r b i o d i j e l o m svijeta n o g o m e t n i h n a v i j a č a .
Svijet n o g o m e t n i h n a v i j a č a , p r i j e s t v a r a n j a n a v i j a č k e u r b a ­
ne subkulture m l a d i h , b i o je, s a m po sebi, već na r u b u
»devijantnosti« i specifične subkulture unutar v e o m a b e n e -
voletnog prostora za takve aktivnosti rezerviranog u d o m i ­
n a n t n o j kulturi. To je prostor tolerancije koji ne n a r u š a v a
p o v r e m e n o osuđivanje u d o m i n a n t n o j kulturi, koje se javlja
z b o g »prelaska granice« (bilo koje g r a n i c e d o p u š t e n o g a ,
bilo da se radi o količini a l k o h o l a , j a v n o m redu i m i r u ,
n a s i l j u , p o l i t i č k i m s l o g a n i m a i s i m b o l i m a itd.) jer i d e n t i t e t
j e s v e d e n n a s l o b o d n o v r i j e m e i status » h o b i j a « , t a k o d a
o s i m n a v e d e n i h » p r e l a z a k a g r a n i c e « strastveni n o g o m e t n i
n a v i j a č u p r e d - s u b k u l t u r n o m p e r i o d u m o ž e biti u s v o j o j
s r e d i n i kritiziran u n u t a r iste g r u p e s a s t r a s t v e n i m r i b i č i m a ,
i g r a č i m a b r i d ž a , p l a n i n a r i m a ili b i l o k o j i m a k t e r i m a k o j i
s e , p o p e r c e p c i j i v e ć i n e , »previše« p o s v e ć u j u i n a č e n e u p i t ­
n i m ili č a k p o ž e l j n i m h o b i j i m a i a k t i v n o s t i m a . A k t e r o v a
sredina će p r o b l e m a t i č n i m smatrati u p r a v o taj »prelazak
g r a n i c e « h o b i j a ili s l o b o d n e a k t i v n o s t i , p r o c j e n j u j u ć i s t u ­
p a n j ugrožavanja n o r m a l n o g s v a k o d n e v n o g života u k o j e m
rad i zarađivanje, bračne i roditeljske obaveze čine osnovne
k o o r d i n a t e . Za razliku od V. Britanije i njenih klasnih svje­
tova, n o g o m e t je u Hrvatskoj bio i ostao d i j e l o m d o m i n a n ­
t n e k u l t u r e , i a k o u sebi p o z n a p o d j e l e ( Z a p a d i Istok s t a r i h
stadiona) koje su socijalno uvjetovane. Toleranciji prema
n o g o m e t n i m navijačima i m u š k o m obrascu socijalizacije
pridonosili su m e d i j i , od sportskih koji su uvijek g o v o r i l i o
» d v a n a e s t o m i g r a č u « d o televizijskih serija p o p u l a r n i h s e ­
d a m d e s e t i h g o d i n a , u k o j i m a muškarci skrivaju mali radio
u k o n c e r t n o j d v o r a n i k a k o b i m o g l i p r a t i t i u t a k m i c u . Tri t e ­
meljna područja koja obilježavaju d o m i n a n t n u kulturu u
svijetu n o g o m e t a (i šire) jesu k o m p e t i c i j a , m u š k o s t i a l k o h o l .
287
 Benjamin Perasović
T a ć e p o d r u č j a ostati b i t n i m o d r e d n i c a m a n o v i h s t a d i o n -
skih a k t e r a , d j e l o m i č n o r i t u a l i z i r a n a , » r e c i k l i r a n a « s u b k u l -
turnim navijačkim djelovanjem i ponekad propitivanjem.
Za razliku od straha roditeljske kulture p r e d izbijeljenim
licima i p r e o k r e n u t i m križevima d a r k e r a , koji se zasniva na
nerazumijevanju i nepoznatome, u slučaju n o g o m e t n o g hu-
l i g a n i z m a p r i s u t n o j e r a z u m i j e v a n j e , a l i i g n j e v što s u » d o ­
m a ć e « k a r a k t e r i s t i k e p o n a š a n j a v r a ć e n e r o d i t e l j s k o j kulturi
istim j e z i k o m , p o p u t s l i k e ( n a s i l n i č k e ) u o g l e d a l u . M l a d i
n a v i j a č i , m e đ u k o j i m a s u bili n o v o f o r m i r a n i s u b k u l t u r n i
akteri, simboličkim i stvarnim nasiljem provocirali su d o m i ­
nantnu kulturu, a n a c i o n a l n i m t e m a m a službenu kulturu.
O d d v a n a e s t o g i g r a č a postali s u prvi igrač, samostalni
a k t e r k o j i d o b i j a p r v e , a n e p o s l j e d n j e m i n u t e »TV d n e v n i ­
k a « , n a s l o v n e , a n e s p o r t s k e s t r a n i c e d n e v n i h n o v i n a . Isto­
vremeno, njihova djelatnost i medijska prezentnost odvi­
j a l a s e j o š u v i j e k u vezi s a s p o r t s k i m d o g a đ a j e m , b a r e m
f o r m a l n o i p r o s t o r n o . S a š i r e n j e m s u b k u l t u r n o g stila n a
s t a d i o n e s u stigli i o n i a k t e r i k o j i n i s u u p o z n a t i s a s a m o m
i g r o m , a m e đ u jezgrama navijačkog rituala nije m o g u ć e
uvijek p r a t i t i u t a k m i c u , č a k i p o d p r e t p o s t a v k o m p o z n a v a ­
n j a p r a v i l a i f i n e s a i g r e . P o n a š a n j e n a v i j a č a sve s e više
udaljavalo od igre na terenu, pa i od n e p o s r e d n o g sport­
s k o g k o n t e k s t a u o p ć e . N a r a v n o , t a vrsta d i s t a n c e o m o g u ­
ć i l a j e u p o j e d i n i m m o m e n t i m a još v e ć i u t j e c a j n a s a m u
i g r u , jer navijači su znali » p o t p u n o poluditi« i p o č e t i o d j e ­
d n o m u r n e b e s n o navijati, paliti bengalske vatre i skakati,
z a v r i j e m e d o s a d n e i g r e o k o s r e d i n e t e r e n a , što n e m o ž e
ni igrače ostaviti r a v n o d u š n i m a . Ipak, u o s a m d e s e t i m g o ­
d i n a m a č e s t o j e n a v i j a č k a u t a k m i c a i m a l a svoj t i j e k , o d r e ­
đ e n prvenstveno ponašanjem i pokretima suparničkih n a ­
vijača i policije, a o n a na terenu svoj. lako je stadionski
r i t u a l b i o o s n o v n i i k o n s t i t u t i v n i e l e m e n t s u b k u l t u r n o g stila
n o g o m e t n i h h u l i g a n a , on nije o k u p l j a o »sportsku publiku«
288
URBANA PLEMENA
koja se n a k o n d o g a đ a j a raziđe i prestane postojati, n e g o
subkulturne g r u p e s vlastitim n a v i j a č k i m identitetom koji se
ne gubi p o n e d j e l j k o m u školi, u roditeljskom d o m u , na
p o s l u ili s t u d i j u . F a n u k o i sur. ( 1 9 9 1 . ) n e v i d e j a s n o o v o
profiliranje navijača, iako u svom istraživanju zapravo d o ­
k a z u j u d a s u o d četiri g r u p e m l a d i h (»agresivni BBB«, » n e a -
gresivni BBB«, »mirni n a v i j a č i « i »nenavijači«) u p r a v o » a g r e ­
sivni BBB« (a to su s u b k u l t u r n i a k t e r i , t v o r c i i n o s i t e l j i z a o ­
k r u ž e n o g ž i v o t n o g stila) sličniji u p r e f e r i r a n j u » d i s k a č a i
kafića« n e n a v i j a č i m a , n e g o v l a s t i t i m , m a n j e ž e s t o k i m s u p l e ­
m e n i c i m a i o n i m a koji navijaju m i r n o i t r a d i c i o n a l n o . Uz
a n a l i z u p o d a t a k a u vrsti n a s e l j a r a n e s o c i j a l i z a c i j e o č e v a
ispitanika, iz kojih se vidi n a j u r b a n i j e p o r i j e k l o »agresivnih
BBB« u o d n o s u n a o s t a l e g r u p e m a n j e p r o f i l i r a n i h i a g r e ­
sivnih n a v i j a č a , p o t p u n o j e r a z u m l j i v o o k a k v o m a k t e r u s e
r a d i i na k o j o j sceni a k t e r d o k a z u j e svoj i d e n t i t e t u c j e l o ­
k u p n o m životu, kojega je utakmica samo mali, iako pre­
s u d n i d i o - riječ j e o s c e n i z a g r e b a č k e u r b a n e m l a d e ž i n a
kojoj su i raznovrsne subkulturne g r u p e . D r u g a polovica
osamdesetih, i osobito njen kraj, predstavljaju period u
k o j e m j e n a v i j a č k a s u b k u l t u r a u š l a u d o t a d više ili m a n j e
izolirana područja rock-subkulture, uključujući i one dije­
l o v e k o j i s a d r ž e » a n t i - n a v i j a č k i « n a b o j , što d o v r š a v a p r o ­
ces » n o v o g o t p a d n i š t v a « i p r e d s t a v l j a r u d i m e n t e z a n o v e
p o d j e l e na o t p a d n i č k o j sceni, k o j e će obilježiti devedesete
godine.
T o r c i d a u S p l i t u , B a d B l u e Boys u Z a g r e b u , A r m a d a u
Rijeci, K o h o r t a u O s i j e k u , k a o i d r u g a n a v i j a č k a p l e m e n a ,
uključujući i brojne podružnice većih navijačkih g r u p a , ni­
su h o m o g e n e i na jedan p o j a m svodive grupe, p o s e b n o
a k o i h g l e d a m o (i) i z v a n s t a d i o n s k o g r i t u a l a . Lalić ( 1 9 9 3 . )
u s v o j o j studiji o T o r c i d i p r o n a l a z i 4 t i p a n a v i j a č a ; » n a v i -
j a č - n a v i j a č « , » n a v i j a č iz t r e n d a « , » n a v i j a č n a s i l n i k « i » n a v i -
j a č - p o l i t i č k i aktivist«. J a s n o j e d a a k t e r i d j e l u j u z a j e d n o u
289
 Benjamin Perasović
t e m e l j n o m ritualu i da orijentacije, s o b z i r o m na prisutnost
i interakciju t i j e k o m i izvan s t a d i o n s k o g d o g a đ a j a , f o r m u ­
liraju m e đ u s o b n o m k o m u n i k a c i j o m , p a d o i z r a ž a j a i o b l i k a
povezanosti dolaze i nasilnički, i politički, i hedonistički, i
k l u p s k i i m p u l s i . S o b z i r o m n a t e m u o v o g r a d a i tezu ( u n a ­
v i j a č k o m s l u č a j u više p u t a p o t v r đ e n u i u r a d o v i m a d r u g i h
autora) o nastajanju urbanih subkulturnih stilova, p o t r e b n o
je Lalićevu tipologiju n a d o p u n i t i perspektivom k o j a a n a l i ­
zira » n a v i j a č a iz t r e n d a « i z a h v a t i t i u o n a j d i o ( a u t o ) d e f i n i -
cije a k t e r a koji se o d n o s i s p r a m svojevrsnog »mainstrea-
m a « . To je o s o b i t o z n a č a j n o učiniti u p o d r u č j u n a v i j a č k e
s u b k u l t u r e , jer j e o n a u s p e c i f i č n o m o d n o s u s p r a m d o m i ­
n a n t n e k u l t u r e , p o č e v š i o d s a m o g s t a d i o n s k o g r i t u a l a , koji
se odvija uz m n o g e aktere roditeljske kulture i TV k a m e r e ,
d o složenijeg o d n o s a koji uključuje p r e p l e t a n j e subkultur­
n i h i širih sadržaja d o m i n a n t n e kulture. N e m a s u m n j e da
navijači predstavljaju poseban subkulturni stil na sceni
društva. O n i bi to bili i bez e l e m e n a t a koji p o d s j e ć a j u na
subkulturne stilove inspirirane rock k u l t u r o m . N o , s o b z i ­
r o m na razlikovanja u r b a n o g i r u r a l n o g , na percepciju tih
razlikovanja i upotrebu u akterovim definicijama sebe i
d r u g o g a , p o t r e b n o j e pitati o k a r a k t e r u »strukture o s j e ć a j a «
koji stoji iza u r b a n i h a k t e r a , o n i h koji s u p r i d o n i j e l i i z g r a d n j i
n a v i j a č k o g stila i » d i j a l o g u « s r o c k s u b k u l t u r o m na p o č e t k u
c i j e l o g p r o c e s a . Temelji te strukture osjećaja n a l a z e se u
g l a z b e n o m miksu »novog otpadništva« sredine osamdese­
t i h , k a o i u d r u g i m r o c k e r s k i m i s r o d n i m i s k u s t v i m a kolektiv­
n o g transa, pjevanja i plesanja, lako je d i o navijača do t o g a
došao i bez tuđih subkulturnih posredovanja, utjecaj
rock-kulture je evidentan, u n a v e d e n o m p e r i o d u . Činjenici
da je navijanje bilo s m a t r a n o t r e n d o m nisu pridonosili
s a m o » n a v i j a č - n a s i l n i k « i » n a v i j a č - p o l i t i č k i aktivist« ( i a k o i
o n i nose trendove sa s o b o m , revitalizirajući i profilirajući
štemerske grupe, priključujući se politizaciji i n a c i o n a l n o m
2QO
URBANA PLEMENA
okupljanju kraja osamdesetih) n e g o upravo (sub)kulturo-
loški u s m j e r e n i a k t e r i , k o j i d o ž i v l j a v a j u n a v i j a č k i »đir« k a o
u ž i v a n j e i n e p r o c j e n j i v p r o v o d . » N a v i j a č i iz t r e n d a « u Laliće-
voj studiji d a j u najviše »hedonističkih« o d g o v o r a . Bez n a m j e ­
re za osporavanjem konstantnog subkulturnog karaktera
dijela navijačkih okupljanja od kraja sedamdesetih do d a ­
n a s , t r e b a u p o z o r i t i n a s p e c i f i č a n m o m e n t n a s t a j a n j a stila
i o t v o r e n o s t i p r e m a d i j e l u r o c k - s u b k u l t u r e , što o b i l j e ž a v a
polovicu osamdesetih, kao i na procese daljnje afirmacije
t e o t v o r e n o s t i , a l i i n j e n e n e g a c i j e . N a p e t o s t i z m e đ u »se­
ljačina« i predstavnika » u r b a n o g dira« t a k o đ e r nije n i k a d
nestala sa stadiona, o n a je d i o stalnog redefiniranja i in­
terakcije. Unutar Torcide m o g u ć e je prikazati put višestru­
ke p r o m j e n e mjesta sa »sjeveroistoka« na »sjeverozapad« i
o p e t n a » s j e v e r o i s t o k « u j e d n o m n o v o m svjetlu - p o n o v ­
n o g n a g l a š a v a n j a razlike s p r a m » l a p a n a « , » č o b a n a « i slič­
n i h » s k o j i m a s i p r i s i l j e n n a v i j a t i n a istoj s t r a n i s t a d i o n a « .
D o k karakteristike g r u p n o g rituala i karakteristike n o g o ­
metnog plemena uopće ostaju na jednoj razini trajne
( » t o p l a struja g o m i l e « , ekspresivizam, oblici okupljanja,
u l o g a rekvizita, a k t i v n o b o d r e n j e , a n t a g o n i z m i i k o d k o m u ­
nikacije s » d r u g o m stranom«, simboličko i stvarno nasilje,
h e d o n i z a m ) , p r e p o z n a v a n j e različitih stilova u n u t a r n a v i ­
jačkog svijeta posebno je važno sociologiji subkulture
m l a d i h z b o g o n i h n e s t a l n i h , teže u h v a t l j i v i h , a l i z n a č a j n i h
p r o m j e n a strukture navijačkog p l e m e n a . T a k o jedna o d
urbanih navijačkih g r u p a , d o b r i m dijelom nesvjesno, svo­
jim djelovanjem u devedesetim godinama nagovještava
m o g u ć i , a l i još n e r e a l n i s m j e r , a t o j e o d » n a v i j a č a - p o l i -
t i č k o g a k t i v i s t a « (koji s e n i k a d n e ć e i z g u b i t i z b o g j a v n o s t i i
relativne sigurnosti s t a d i o n s k e k o m u n i k a c i j e ) i » n a v i j a č a - n a -
silnika« (koji se m o ž e u j e d n o m p e r i o d u p o v u ć i , što p o k a z u j e
p r i m j e r T o r c i d e iz sredine devedesetih, k a o i eksplodirati
p o s r e d o v a n k o n t e k s t o m , p o p u t BBB) p r e k o p r i m a t e l j a , a l i i
291
 Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA

s t v a r a t e l j a n a v i j a č a » t r e n d a « (koji m o ž e i m a t i »višak u r b
teta« i k o m u n i c i r a t i s n e n o g o m e t n o m s u b k u l t u r n o m < Heavy-metal: as špadi
n o m ) , p r e m a » n a v i j a č u - n a v i j a č u « koji u z a l o g u cijele priče
p o č e t k a drži n a j m a n j e destruktivni e l e m e n t - l j u b a v .

D i c k H e b d i g e je u s v o j o j n a j c i t i r a n i j o j k n j i z i , o s u b k u l ­
turi i z n a č e n j u stila, p i s a o k a k o j e h e a v y - m e t a l » č u d a n s p o j
hipijevske estetike i n o g o m e t n o - n a v i j a č k e muškosti«. S u b ­
kultura je p u n a »čudnih spojeva«, čak i k a d o s t a j e m o »sa­
m o « n a t e r e n u g l a z b e k a o o s n o v e z a p o s r e d o v a n j e stila i
i d e n t i t e t a , a još više p r o š i r u j u ć i je n o g o m e t n i m h u l i g a n i z -
m o m i raznolikim kombinacijama vrijednosnih orijentacija.
N o g o m e t n i h u l i g a n i z a m n e m o r a biti u k l j u č e n u r a s p r a v u
0 heavy-metalu, posebno ako p r o m a t r a m o američku scenu,
što n a s l i č a n n a č i n v r i j e d i i z a p u n k i r o c k - k u l t u r u u o p ć e ,
koja je u Britaniji z n a č a j n i m d i j e l o m prožeta (sub)kulturom
tribina i p l e m e n s k i m s l j e d b a m a n o g o m e t n i h k l u b o v a , a to
u a m e r i č k i m uvjetima ne postoji. M e đ u t i m , i o v d j e se p o ­
navlja priča o raznovrsnim oblicima subkulturnih afilijacija
1 i d e n t i f i k a c i j a , p o s e b n o k a d je riječ o n a š i m u v j e t i m a i
p o s r e d o v a n j i m a » m e t a l « ili n e k o g d r u g o g i d e n t i t e t a u k o n ­
k r e t n o m kontekstu. Pošto heavy-metal i m a svoje korijene u
h a r d - r o c k u , neki su akteri, poznati iz razdoblja h a š o m a n ­
ske scene s e d a m d e s e t i h , k a o ljubitelji o d r e đ e n o g zvuka, u
o s a m d e s e t i m p o s t a l i » m e t a l c i « s r a z l i č i t i m n a g l a s c i m a , ili
s u t o bili v e ć k r a j e m s e d a m d e s e t i h . N e s u m n j i v o s u z v u č i ( i
njihova subkulturna p r e r a d a kroz interakciju individua i
škvadri) Led Z e p p e l i n , D e e p Purple, I r o n Buterfly, Blue
Oyster Cult, Black S a b b a t h i d r u g i h , pripremili teren i p o ­
mogli m n o g i m a u traženju afektivne zajednice koju punk i
novi val neće pomesti s pozornice. Jedan takav afektivni
savez n a s t a o je u našoj sredini r e c e p c i j o m n o v o g vala
britanskog heavy metala ( N W O B H M ) , b e n d o v a p o p u t Iron
M a i d e n , J u d a s Priest, S a x o n , U F O i t d . U p r v o j p o l o v i c i
o s a m d e s e t i h s c e n e s u još u v i j e k o d v o j e n e , svaki p r a v a c

2Q2
293
 URBANA PLEMENA

koji se osamostali m o ž e naći vlastitu p u b l i k u koja p o n e k a d

l j u b o m o r n o č u v a g r a n i c e stila, u z s t a l n o p o s t o j a n j e » n e ­
v i d l j i v i h « s l j e d b e n i k a j e d n o g stila, ili l j u d i k o j i k o m b i n i r a j u
više s t i l o v a . U z d u g u k o s u , k o j a j e n a k o n n e s t a j a n j a h i p i -
jevskih a k t e r a p o s t a j a l a u g l a v n o m s i n o n i m m e t a l a c a , u
jednom specifičnom razdoblju od par godina, dio aktera
u o b l i č a v a i m a g e ; koriste s e p r i š i v k e n a k l a s i č n i m t r a p e r

AKTER A: Sve je to k o m e r c i j a l a , M T V , p r o d a n e duše...

AKTER B: Zašto? Pa sad više n i s m o m a l a sekta čiju m j u z u nitko
ne k u ž i , sad to sluša više l j u d i , a m j u z a je i d a l j e žestoka...

j a k n a m a , crna kožna je također u upotrebi, pronalaze se

u k r a s i , r e m e n j e i n a r u k v i c e p o p u t o k l o p a ili z a k o v i c a , m a ­
jice s i m e n i m a b e n d o v a , m a r a m e , itd. A C / D C postaje

2Q5
 Benjamin Perasović
» p u č k i « m e t a l b e n d , i u n e d o s t a t k u o r i g i n a l n e p r i š i v k e ili
majice, m n o g i će u žaru obilježavanja posegnuti za kemij­
s k o m ili f l o m a s t e r o m k a k o b i t a četiri s l o v a i » m u n j e « o s t a l i
t r a j n o n a i z b l i j e d j e l o j t r a p e r j a k n i . N a r a v n o , z a estetski
osjetljiviji d i o s u d i o n i k a m e t a l n o g p r o f i l i r a n j a p o č e t k a o s a m ­
desetih takve su intervencije bile tužnim s i m b o l o m n e u k u ­
sa. Kao i na svim d r u g i m subkulturnim s c e n a m a , postojale
s u b r o j n e p o d j e l e i i n d i v i d u a l n e različitosti u n u t a r o p ć e g
heavy-metal p l e m e n a , a glazbene preferencije predstav­
l j a j u s a m o j e d a n ( p r e m d a k l j u č a n ) kriterij r a z l i k o v a n j a , u z
d o b , k v a r t o v s k u ili š k o l s k u l o c i r a n o s t , s t u p a n j u r b a n i t e t a ,
s l e n g , p o r o d i č n u p o z a d i n u i d r u g o . U b r z o ć e , z b o g više
dimenzija diferencijacije, gdje je glazba p o n o v o presudna
ali ne i jedina, o p ć i p o j a m h e a v y - m e t a l a postati preuzak i
neupotrebljiv. Kraj sedamdesetih i početak osamdesetih,
uz d j e l o m i č n u s m j e n u generacije i svjetonazora (od hašo-
m a n s t v a n a p u n k i n o v i val) u d o m a ć o j p u b l i c i s t i c i b l i s k o j
s u d i o n i c i m a z b i v a n j a i široj s c e n i , n i j e s e n a š l o p u n o l i j e p i h
riječi z a m e t a l p l e m e . O s i m što j e n o v i m e t a l v a l i s p r a ć e n
p o h v a l a m a z b o g p r i h v a ć a n j a p u n k e r s k e žestine i z a b o r a v ­
l j a n j a n a b a l a d e ( k a o d a žestine u r o c k u n i j e b i l o p r i j e
punka) d u g o k o s i gitarski heroji smatrani su svojevrsnim
atavizmom intelektualno živahne scene post-punk rocka.
Polet, k o j i j e h a š o m a n e b r a n i o o d k o n z e r v a t i v i z m a i m o ­
r a l n e p a n i k e , s t v a r a j u ć i s c e n u , o b j a v i o j e više t e k s t o v a
»protiv h a š o m a n a « z b o g n j i h o v o g o d b i j a n j a n o v i h z v u k o v a ,
z b o g » k a t a s t r o f a l n o loših p l o č a « k o j e h a š o m a n i i d a l j e m e d u
s o b o m r a z m j e n j u j u , a t o s u p r v e n s t v e n o bile p l o č e p s i h o -
deličnog, i teškog, metaliziranog rocka. Također, s obzi­
r o m na političnost i kritičnost p u n k a i n o v o g v a l a , o n d a š n j i
m e t a l se d o ž i v l j a v a o k a o »društveno prihvatljiv« i t a k o za
svjesne u r b a n e o m l a d i n c e ( p ) o s t a o r e a k c i o n a r a n . N i s u t o
specifičnosti naše sredine, n e g o d i o priče o statusu koji
metal i m a u n u t a r rock-kritike i publicistike u svijetu u o p ć e .
296
URBANA PLEMENA
N a š a je s p e c i f i č n o s t što su u u v j e t i m a j e d n o p a r t i j s k o g s i ­
s t e m a p u n k e r i i n o v o v a l c i č e s t o bili s u m n j i v i i d r ž a n i p o d a ­
lje o d n e k i h m e d i j a , p a s u o n d a lakši u l a z a k h a r d i h e a v y
bendova u javnost smatrali zaslugom njihove apolitičnosti
i » r e a k c i o n a r n o s t i « k o j a n e p r o p i t u j e svijet u k o j e m ž i v i , n o
to je također obilježilo s a m o jedan specifičan trenutak
ideologizacije kraja s e d a m d e s e t i h , prije nastajanja n o v o g
otpadništva i miješanja dijela rockerske (sub)kulture s n a -
stajućim stilom n o g o m e t n o g h u l i g a n a . Ipak, u svjetskim
r a z m j e r i m a p o z n a t o j e o m a l o v a ž a v a n j e ili i s m i j a v a n j e h e a v y -
- m e t a l a k a o p r i g l u p o g i n e k r e a t i v n o g , politički v e o m a n e k o ­
r e k t n o g stila. N a j a v l j u j u ć i p r i l o g o h e a v y - m e t a l u u Q u o r u m u ,
Rizvanović ( 1 9 9 2 . ) ga naziva najvitalnijim i n a j p o p u l a r n i j i m
rock ž a n r o m i »koliko g o d se sline i prezira trošilo, ta č i ­
njenica n i k a k o se ne može osporiti«. I Mirel K o m a d , a u t o r
tog instruktivnog priloga u Q u o r u m u , o d m a h na početku
p o k a z u j e d a j e svjestan o p t u ž b i z a m a č i z a m , r a s i z a m , s o ­
t o n i z a m i konzervativizam, koje često u p u ć u j u ljudi »koji
nisu č u l i više o d d v i j e H M p l o č e u životu«. D o p u š t a j u ć i
m o g u ć n o s t n e g a t i v n e k r i t i k e z a niz b e n d o v a k o j i m a s e d o ­
kazuje loša strana »metala«, K o m a d na p o č e t k u teksta
m o r a e k s p l i c i r a t i : » H M nisu Kiss, B o n J o v i , E u r o p e , M o t l e y
C r u e , A e r o s m i t h , C i n d e r e l l a , Poison, Black C r o w e s , Tesla i
n j i m a slični.« ( K o m a d , 1 9 9 2 . , str. 1 7 9 . ) H a r d - r o c k i h e a v y -
-metal uvijek su imali b r o j n e sljedbenike u našim krajevi­
m a , i oni kao da ne m a r e za negativne kritike, pa ni za
podjele u p u ć e n i h , spajajući u svojim ritualima i o n e vri­
jedne, i o n e kojih bi se K o m a d o d r e k a o . »Metalci« su već
više o d d v a d e s e t g o d i n a p r i s u t n i n a s u b k u l t u r n o j s c e n i , n o
sve stilske v a r i j a c i j e k o j e s u s e d o g o d i l e o t e ž a v a j u u p o t r e b u
samo toga pojma. Sredinom osamdesetih, segmentacija
( s t v a r a n j e p o d s t i l o v a k o j i s u još u v i j e k d i o o p ć e g p o j m a )
prelazi u f r a g m e n t a c i j u heavy metal scene u Hrvatskoj, g d j e
d i o a k t e r a p o č i n j e i z b j e g a v a t i »heavy« o d r e đ e n j e , s m a t r a -
297
 Benjamin Perasović

jući g l a z b u , tekst, i m a g e , c j e l o k u p n i d o ž i v l j a j n o v i h m e t a l
b e n d o v a d o v o l j n o različitim za distancu od heavy klasike.
N o v o o d r e đ e n j e n a j č e š ć e j e b i l o » s p e e d « , »trash«, » b l a c k «
ili » d e a t h « . ( M n o g i nisu bili p o t p u n o s i g u r n i n a k o j i b e n d
p r i m i j e n i t i k o j u o d o z n a k a , a l i s u svi n a g l a š a v a l i k o l i k o j e
s p e e d ili t r a s h d r u k č i j i o d » h a r d & h e a v y « b e n d o v a . ) U p o ­
znavši n o v e g e n e r a c i j e m e t a l a c a s r e d i n o m o s a m d e s e t i h ,
m n o g o puta s a m zabilježio o v a k v e izjave: » N i s a m ja heavy
m e t a l a c , to je nešto d r u g o , postoje velike razlike, ja slu­
š a m s p e e d / t r a s h metal« itd. Putujući s ljubiteljima m e t a l a
n a k o n c e r t e , m o g l o s e u o č i t i već s p o m e n u t o s t i l i z i r a n j e ,
različit i m a g e , t a k o d a j e b i l o o d m a h j a s n o t k o n a k o n c e r t ,
na kojem zajedno nastupaju A C / D C i Metallica, ide zbog
prvih, a tko z b o g d r u g i h . N a s t a n a k trash m e t a l a d o n i o je
promjene u tekstovima (prema socijalnim, ekološkim i
d r u g i m t e m a m a r a s p a d a civilizacije) a g l a z b e n a i v e r b a l n a
a n g a ž i r a n o s t , ž e s t i n a i b r z i n a , h r a n a za s a t e i s a t e h e a d -
- b a n g i n g a i transa, snažno su otvorili prostor subkulturne
identifikacije i o m o g u ć i l i n o v i m a k t e r i m a izlazak na s c e n u .
Razdoblje s u k o b a s p u n k e r i m a trajalo je kratko, i nije o b u ­
h v a t i l o sve g e n e r a c i j e i s u b k u l t u r n e a k t e r e , a č e s t o je b i l o
posredovano kvartovskim kontekstom i teritorijalnim (no-
vozagrebačkim) napetostima mladih sudionika scene.
M e t a l l i c a je b i l a k u l t n i m b e n d o m i g r a f i t i s b a z i č n i m
l o g o m p r e p l a v i l i s u g r a d g o t o v o k a o u d o b a »nevv p u n k «
g r a f i t a . S o b z i r o m na ž e s t i n u , M e t a l l i c a , S l a y e r , A n t h r a x , i
s r o d n i b e n d o v i , v e ć s u bili d a l e k o o d m a k l i o d s t a r o g p u n k a
i m o g l i su se m j e r i t i s h a r d - e o r e o m , m e đ u s o b n o se i n s p i ­
rirati i s t v a r a t i z a j e d n i č k u s c e n u , n o g r a n i c e s u b k u l t u r n i h
stilova p o n e k a d se drže na p r e d r a s u d a m a i s t r a h u , p o t p u ­
n o m i m o r a z v o j a g l a z b e ili s u r a d n j e b e n d o v a . T o j e b i o
s l u č a j i u Z a g r e b u . Priča o m e t a l c i m a k a o m a e h o t i p o v i m a
opsjednutim s o t o n o m , smrću, pokoljem, p a k l o m , krvlju,
sveopćim uništenjem, zadržala se i na s a m o j subkulturnoj

2p8
 Benjamin Perasović
sceni, j e d n i m d i j e l o m z b o g stvarne tematike koju njeguju
o d r e đ e n i b e n d o v i (Slayer) a d r u g i m d i j e l o m z b o g p r e d r a ­
s u d a k o j e m o g u i m a t i f u n k c i j u u č v r š ć e n j a v l a s t i t o g stila,
gdje, recimo, »angažirani« bendovi misle k a k o su jedini u
t o m polju. S o b z i r o m na d o m i n a c i j u glazbe n a d tekstom u
identifikacijskim k o r a c i m a d o m a ć i h subkultura, a na osno­
v u sve č e š ć e g m i j e š a n j a s t i l o v a , s r e d i n o m o s a m d e s e t i h j e
m a n j i ali k r e a t i v n i i u t j e c a j n i d i o n o g o m e t n i h n a v i j a č a p r e u ­
z e o ž e s t o k e r i f f o v e i h r a n i o se M e t a l l i c o m i S l a y e r i m a u o č i
m i t s k i h g o s t o v a n j a , bez o b z i r a o č e m u j e o d r e đ e n a p j e ­
s m a pjevala. M n o g i metalci su sudjelovali i u stadionskim
ritualima, tvoreći jedan p o s e b a n crossover, neovisno o
b e n d o v i m a , s p u n k e r i m a koji su se t a k o đ e r hranili žesto­
k o m g l a z b o m u o č i u t a k m i c e . T a k o s u naši d o m a ć i a k t e r i ,
metalci i punkeri, osim sukoba i evidentiranih tučnjava,
z a p o č e l i i z a j e d n i č k i »let m e g o « ples n a s t a d i o n u , m o ž d a i
p r i j e n e g o što s u t o m o g l i iskusiti n a n e k o m c r o s s o v e r
koncertu u g r a d u . P o j a m metalca nikad nije bio j e d n o z n a ­
č a n , a o s a m d e s e t i h s e još više u s l o ž n j a v a m o g u ć e z n a č e ­
n j e . K a d s u B a d B l u e Boysi z a p o č e l i s o b l i k o v a n j e m s v o g
stila i p i s a n j e m g r a f i t a n a š i r o k o m p o d r u č j u , m o g l o s e
p r o n a ć i više primjera k o m b i n i r a n j a pripadnosti. Već s p o m e ­
n u t i g r a f i t » M e t a l l i c a , B B B , S p a n s k o « (a m o ž e i » A n t h r a x ,
T o r c i d a , Sućidar«) g o v o r i n a m o kvartovskoj i specifičnoj
subkulturnoj identifikaciji, gdje akter u potpunosti spaja
s v o j e n a v i j a č k o p l e m e s p l e m e n o m z v u k a i p o n o s n o ističe
teritorijalnu usidrenost na urbanoj m a p i . N e s u m n j i v o je
riječ o m e t a l c i m a , no m e t a l c i su bili i o n i k o j i n i s u išli na
u t a k m i c e , a k v a r t o v s k o o b i l j e ž j e t a k o đ e r nije b i l o o b a v e ­
zno, g r u p a metalaca m o g l a je postati škvadrom neovisno
o k v a r t u , z b o g iste š k o l e ili n a p r o s t o g l a z b e n i h , p o v e z u j u ­
ćih struktura osjećaja i želja. Mirel K o m a d ( 1 9 9 2 . ) n a v e o je
d v a n a e s t a p o s t o l a t e š k o g m e t a l a , m e đ u k o j i m a s u pisci i
redatelji, u g l a v n o m h o r r o r a , a m e đ u d v a n a e s t o r i c o m su i
3 0 0
URBANA PLEMENA
T o l k i e n , a u t o r G o s p o d a r a p r s t e n o v a , književnik D a n i l H a r m s
i glumac Arnold Schwarzenegger. Od klasičnog filmskog
horrora i testiranja novih granica podražaja i percepcije
morbidnosti, do našeg političko-dokumentarnog horrora
civilizacije ratova i ekoloških katastrofa, akteri m e t a l stva­
r a l a š t v a o m o g u ć u j u K o n a n i m a ili n e k i m d r u g i m , z a g r e ­
b a č k i m ili s p l i t s k i m s r e d n j o š k o l s k i m r a t n i c i m a , d a s e s u o č e
s tim p r o b l e m i m a k a k o znaju i m o g u . N e k i će to činiti s
prijateljima na k o n c e r t u , neki će se posvećivati d e t a l j i m a
i m a g e a , neki će sudjelovati u nasilničkim aktivnostima,
d r u g i ć e s e nasilja g r o z i t i , d o k ć e treći d o p u s t i t i d a i h riffovi
iz zvučnika prenesu u stanje t r a n s a , bez obzira na v e r b a l i -
z a c i j u . Još o d h i p i j e v s k o g i t e š k o r o c k e r s k o g r i t u a l a v i t l a n j a
g l a v o m (i kosom!) koje podsjeća na derviški o b r e d , trans
se n a m e ć e k a o p r i m j e r e n o objašnjenje cilja i karaktera ne
s a m o heavy-metal glazbe i subkulture s n j o m u vezi, n e g o
i m n o g i h drugih rituala subkulturne scene. Transičnost je
v i d l j i v a i o n a n a m e t a l sceni m o ž e biti r a z n o v r s n o u s m j e r e ­
na ili p o s r e d o v a n a . Ples v e ć i n e m e t a l a c a (koji je s o b z i r o m
na crossover varijante i m a o i svoje faze trčanja, bez m a ­
hanja glavom), h e a d b a n g i n g , podsjeća prvenstveno na
šamanističku praksu i stanja transa.
Autori p o p u t Willa Strawa (1990.) naglašavaju pri­
g r a d s k o i srednjeklasno podrijetlo metalaca, no hrvatsko
iskustvo, k a o i k o d d r u g i h subkulturnih stilova, govori o
nižim i višim, prigradskim i g r a d s k i m , raznovrsnim mjesti­
ma o b l i k o v a n j a j e d n o g identiteta koji nije vezan uz p o s e ­
b a n društveni sloj, n e g o uz ritual, zvukove, trans. Heavy
m e t a l je v e z a n i uz set m u š k o s t i , m i s t i k e i s n a g e , s i r o v e
e n e r g i j e , uz ž i v o t u s t r i p u , u m j e t n i č k u v i r t u o z n o s t i u s p o ­
r e d b u s k l a s i č n o m g l a z b o m (ne s a m o z b o g S a t r i a n i a ) i v e ­
zan je uz stigme m a č i z m a , konzervativizma, sotonizma,
k a k o u d o m i n a n t n o j kulturi, t a k o i na dijelu subkulturne
s c e n e . Bez o b z i r a što j e m e t a l p r i j e t r a s h r e v o l u c i j e b i o
301
 Benjamin Perasović
p o t p u n o »politički nekorektan« (a za neke je to o s t a o z a u ­
vijek) i što su p u n k e r i u r a n o j fazi b i l i i z r a v n o u s u k o b u s
metalcima, doživio sam bezbroj puta da i najortodoksniji
protivnici m e t a l a puštaju p j e s m u »Ace o f Spades« o d M o -
t o r h e a d a , uživajući u njoj na punkerskim, h a r d - c o r e tulu­
m i m a . Kasnije, k a d je već i crossover izveden, bilo je lako,
no m o ž e m o i r a n i j e g o v o r i t i o m e t a l d o p r i n o s u o t p a d n i č k o m
i protestnom frontu m l a d i h . N a k o n crossovera, p r e m a kraju
osamdesetih i početku devedesetih, g d j e se s p e e d / t r a s h /
hard-core miješaju s noise, hip-hop, ska, techno i drugim
izrazima, karakter protesta m o ž e se tumačiti s a m o uz pot­
p u n o p o z n a v a n j e k o n k r e t n o g a k t e r a , bez z a k l j u č i v a n j a n a
osnovi predrasuda.
302
URBANA PLEMENA
Hip-hop
K a d a je u ljeto 1 9 9 2 . b u k n u o c r n a č k i protest u L. A . - u ,
k a d a j e o b l a k d i m a o d u l i č n e p a l j e v i n e s i g n a l i z i r a o rat, s l i ­
jepi gnjev i strah za b u d u ć n o s t a m e r i č k e talionice, t a d a su
v o d i t e l j i televizijskih m r e ž a p o č e l i p o z i v a t i »crne l i d e r e « .
N o , b i l o j e k a s n o . T o više nisu bili n i k a k v i c r n i l i d e r i . Pravi
lideri spontanog, osvetničkog i anti-integracionističkog
p o k r e t a bili s u r a p b e n d o v i .
Jamajkanska tradicija p o k r e t n o g sound systema uka­
z u j e n a v a ž n u u l o g u d j - a , k o j a izlazi i z n a š e g u o b i č a j e n o g
p o i m a n j a p u š t a n j a g l a z b e ili z a b a v e , i p r e t v a r a se u i n f o r ­
miranje, posredovanje i artikuliranje problema u zajednici.
Iz takve tradicije, koja p o z n a j e t o a s t i n g , talk over, r a g a
m u f f i n i s l i č n e m i k r o f o n s k e i s t u p e , dj K o o l H e r c s t i g a o je u
Bronx, i t a m o u prvoj polovici sedamdesetih usavršio mik-
s a n j e više p l o č a i s t o v r e m e n o , k o m b i n i r a j u ć i tekst, različite
glazbe, unutar koncepta timskog rada na pozornici. D o p r i ­
n o s o m d j T e o d o r a g r a m o f o n sve više p o s t a j e i n s t r u m e n t ,
ploča se poteže naprijed n a z a d (scratching), a n o v e efekte
u s a v r š a v a G r a n d m a s t e r Flash ( J o s e p h S a d l e r ) k o m b i n i r a ­
jući e l e k t r o n i k u i h a r d - f u n k . A f r i k a B a m b a a t a a d o v o d i u
vezu nastajuću g l a z b u s rasnim i s o c i j a l n i m p r o b l e m i m a ,
osniva Zulu N a t i o n 1 9 7 5 . i okuplja m l a d e s ulice, suprot­
s t a v l j a j u ć i s e s u k o b i m a b a n d i i u z i m a n j u h e r o i n a , što ć e
ostati o b r a z a c j e d n o g tipa c r n a č k o g g l a z b e n o g i s o c i j a l ­
n o g a k t i v i z m a u susjedstvu, o s n a ž e n o g a v e l i k i m r e v i v a l o m
M a l k o l m a X-a i c r n a č k o g pokreta u o p ć e , kroz rap b e n d o ­
ve kraja osamdesetih.
Od p o č e t k a je riječ i o n a č i n u ž i v o t a , o r i t m u u l i c e , o
n i ž i m ili o b e s p r a v l j e n i m s o c i j a l n i m s l o j e v i m a , b o j o m k o ž e
izdvojenih iz proklamirane jednakosti (pred z a k o n o m ) . Afrika
303
 URBANA PLEMENA

Bambciataa m e đ u prvima će početi govoriti o hip-hop kul­

turi, a ne s a m o o glazbi. D u g o g o d i š n j e povezivanje c r n o g
o s v j e š t a v a n j a s g l a z b o m , u svjetlu n a s t a n k a n o v i h i m e n a i
novih p r o b o j a na rubne i srednje dijelove široke scene
k r a j e m sedamdesetih i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h (od Sugar-
hill G a n g d o R U N D M C ili K u r t i s B l o w ) o m o g u ć i l o j e
erupciju vulkana rap stvaralaštva u d r u g o j polovici, p r e m a
kraju osamdesetih.
U našoj sredini, Slavin Balen o d i g r a t će utemeljitelj-
sku i n a j v a ž n i j u u l o g u ; još 1 9 8 4 . v o d i o j e , n a t e k o s n o v a ­
n o m e radiju 1 0 1 , emisiju »electro funk premijera«. To je
r a z d o b l j e k a d a i n a š i »klinci«, p u t e m i n o z e m n i h m a g a z i n a i
f i l m o v a , o t k r i v a j u b r e a k - d a n c e . List » B r a v o « , n a m i j e n j e n
n a j m l a đ i m a koji postaju akteri, z n a o je p o k l o n i t i i p l o č u u
n e k o m izdanju, a to je bio g o t o v o jedini način dolaženja do
i n f o r m a c i j e j a k o m l a d i m l j u d i m a u j a k o i z r a ž e n o j krizi t a ­
dašnjeg društva, o g r a n i č a v a n j a putovanja i štednje ener­
gije. U m n o g i m našim g r a d o v i m a nastaju break d a n c e
ekipe, s vlastitim i m e n i m a i vlastitim središnjim p r e o k u p a ­
c i j a m a ; p i s a n j e g r a f i t a p r v i p u t izlazi i z o k v i r a , p r i m a r n o
o d r e đ e n o g s a d r ž a j e m , i n a g l a š a v a s l i k u , crtež, potpis. Split­
s k o istraživanje g r a f i t a l i j e p o p o k a z u j e prisutnost i o v o g ,
b r e a k d a n c e , e l e c t r o - f u n k stila m e đ u t o r c i d a š k i m , p u n k e r -
s k i m i d r u g i m g r a f i t i m a . U Z a g r e b u se p o j a v l j u j u B r e a k
1 0 1 , Red W o r m s , B r e a k T N T i p o č i n j u » b r e j k a t i « , i z v o d i t i
a k r o b a c i j e p o u l i c a m a u z n e i z b j e ž n i k a z e t o f o n ili n e k i s l i č a n
izvor z v u k a . M e đ u p r v i m a k o j i p o č i n j u » r e p a t i « j e M a s t e r
Keops, legendarni Renmen, grafiti crtač p o d i m e n o m Fu­
tura 2 0 0 0 . Inspiriran K e o p s o m , 1 9 8 5 . pojavljuje se Frogy,
a t a k o đ e r i Z w e k . Z b o g U n i v e r z i j a d e 1 9 8 7 . svi g r a f i t i u
g r a d u s u p r e b r i s a n i , što j e r a s t u ž i l o s c e n u z b o g n e m o g u ć ­
n o s t i n a k n a d n e d o k u m e n t a c i j e s t v a r a l a š t v a . N a s t a j e i EFA
( d o m a ć a s k u p i n a ) E l e c t r o F u n k Artists, p r a t i s e D M C o k u ­
pljanje, Balen pokreće d o g a đ a n j a u velikogoričkom klubu

305
 URBANA PLEMENA

1 0 0 , dakle nastaje scena o k o d o m a ć i h break d a n c e ritua­

l a (koji z a h t i j e v a j u b o l j u t j e l e s n u s p r e m n o s t i v j e š t i n u n e g o
b i l o k o j i plesni ritual s u b k u l t u r n e s c e n e ) , g r a f i t i e k s p a n z i j e ,
u p o t r e b e m i k r o f o n a ( M C znači M a s t e r o f C e r e m o n y , a i z g o ­
v a r a n j e teksta se naziva r e p a n j e m ) i m e đ u n a r o d n e r e l e v a n t -
nosti takvih s a d r ž a j a u t a d a š n j o j kulturi m l a d i h . S l j e d e ć e g o ­
d i n e , 1 9 8 8 . , D a m i r Ludvig ( M C W u m a h ) n a g o v j e š t a v a a u ­
torsko profiliranje d o m a ć i h aktera, a scena dobiva z a m a h
t e m a t s k i m v e č e r i m a ( p o n e d j e l j k o m ili p e t k o m ) u t a d a š n j e m
Pressu, k r a t k o t r a j n o m k l u b u m l a d i h u s k l o p u O K C - a . U Rijeci
se, t a k o đ e r u t o d o b a ( o k o 1 9 8 8 . ) o k u p l j a j u M C B u f f a l o , d j
P i m p , U g l y Leaders; riječka s c e n a ć e , i z m e đ u o s t a l o g , biti
poslije p o z n a t a p o p r v o m a l b u m u U g l y L e a d e r s a , r a đ e n o m u
DiY t r a d i c i j i , bez n o v a c a i uz p o d r š k u r a p e k i p e .
H i p - h o p k u l t u r a u svijetu p r i s u t n a je u r a z n o l i k i m m e ­
d i j i m a i o b l i c i m a . Kroz f i l m Spike Leeja ( D o t h e Right T h i n g )
p r o v l a č i se Fight the Power, p o z n a t a p j e s m a j e d n e od u t j e ­
c a j n i j i h g r u p a , Public Enemy, a f i l m se g l e d a o i u n a š i m
prostorima. Prekretnica u relativno s p o r o m nastajanju d o ­
m a ć i h h i p - h o p autora nastaje 1 9 9 0 . U s a m o dva d a n a ,
d v a k o n c e r t a , 1 0 . i 1 2 . svibnja, p r v o u Ksetu, pa o n d a u
Skucu. Uz Budweisser, M r . C l e a n a i HC Boxera, koji su u
s v o m r a p u koristili g i t a r e i b u b n j e v e , p o j a v l j u j e se Diffo,
(Different organisation) u klasičnoj h i p - h o p postavi s g r a ­
m o f o n i m a , miksetom i MC W u m a h o m . Na koncertu su, u
p u b l i c i , i Electro T e a m , koji će g o d i n u d a n a poslije n a p r a ­
viti v e l i k i p r o b o j n a g l a z b e n o j s c e n i , d o k a z u j u ć i s e u n u t a r
n a j š i r e g m a i n s t r e a m a i p o k a z u j u ć i u n a š o j s r e d i n i na p u t
uspjeha kojim su krenuli i m n o g i američki reperi, razoča­
ravajući time p o d z e m n e aktere i o n a j h i p - h o p koji se ne­
g a t i v n o o d r e đ u j e p r e m a p o p u i k o m e r c i j a l i z a c i j i . Fresh Jay,
prvi p r a v i t u r n t a b l e i s t , s v o j o m i n o v a t i v n o š ć u i u p o r n o š ć u
t r a j n o će obilježiti scenu, osvajajući kasnije 4. mjesto u
svijetu, mijenjajući stilove g l a z b e ali ostajući t e m e l j c e m

307
Benjamin Perasović

prvih d a n a e l e c t r o i h i p - h o p s c e n e . S n j i m s u , iz i s t o g kvar-
t a , još d v a p r i j a t e l j a k o j i ć e biti d j e l a t n i a k t e r i : G o - C u t i d j
Furious.
Break d a n c e scena od polovice osamdesetih, d o m a ć i
g r a f i t i n a z i d o v i m a , i sve j a č a r a p s c e n a t v o r e p o d l o g u z a
s u b k u l t u r n e ž i v o t n e s t i l o v e , b e z o b z i r a što j e d i o t a d a š n j i h
rockerskih aktera s p o d s m i j e h o m g l e d a o na electro glazbu
smatrajući je p r o d u ž e n j e m disco glazbe. I mainstream m o ­
ž e biti m j e s t o n a s t a j a n j a (ali n e i t r a j n o g o s t a j a n j a ) s u b k u l ­
t u r e , a u z i m a n j e d r o g a n i j e kriterij n e č i j e s u b k u l t u r n o s t i ,
što j e t a k o đ e r b i o j e d a n o d p r i g o v o r a o k o r j e l i h b r i j a č a
m l a d i m breakerima. N a i m e , jedna o d karakteristika tadaš­
nje s c e n e j e p o t p u n a o d s u t n o s t b i l o k a k v e d r o g e , l e g a l n e
ili i l e g a l n e , u b r e a k d a n c e i e l e c t r o r i t u a l i m a . M o ž d a je n e ­
t k o tu i t a m o p o p i o k o j e p i v o , ali u m j e r e n o , i to je b i l o sve,
p i j a n s t v o nije b i l o p r i m j e t n o , niti n a z n a k a b i l o k o j e g d r u ­
g o g sredstva. U istom r a z d o b l j u , k a d se etiketa š m i n k e k a ­
c i s v e m u što n i j e v i d l j i v i r o c k e r s k i o t k l o n o d k o n v e n c i j a
(stvarajući t a k o n o v u k o n v e n c i j u u n u t a r s u b k u l t u r n e scene)
i kad šminkerski akteri počinju uzimati d r o g e , b r e a k beat i
h i p - h o p s c e n a p o t p u n o j e »straight«, n o t i m e n j e n o f o k u -
s i r a n j e n a »uske s a d r ž a j e « n e r a z u m l j i v e r o d i t e l j s k o j k u l t u r i
nije ništa m a n j e s u b k u l t u r n o , niti j e n j i h o v o b r i j a n j e m a n j e
b r i j a č k o z a t o što s e n e d r o g i r a j u . S u p r o t n o t o m e , o s j e ć a j
p o v i š e n o g s t a n j a svijesti u d o b a k o d j e s c e n a b i l a m a l a i
jedinstvena, vratolomije plesa, noćna oslikavanja zidova,
p r v a r e p a n j a , t o g o v o r i o v e l i k o m b r i j a č k o m n a b o j u , bez
obzira na izostanak tipičnih brijačkih »pomagala«. N a r a v ­
n o , s c e n a će se sve više širiti, a veliki v a l r a p b e n d o v a s
kraja osamdesetih i na s a m o m početku devedesetih privući
će druge subkulturne aktere. M e đ u utjecajnim b e n d o v i m a
koji su p o s r e d o v a l i subkulturne identitete p u n o širem k r u g u
urbanih plemena od dotadašnjeg, prvog plemena d o m a ć e
h i p - h o p s c e n e bili s u : P u b l i c E n e m y , N W A , G a n g Star,

308
Benjamin Perasović

G e t t o Boys, Erik B & R o k e e m , Silver Bullet, LL K o o l J, U l t r a -

magnetic M C - s , Boogie D o w n Productions i m n o g i drugi,
k a o i kasniji s a m o s t a l n i r a d o v i D r D r e , Jce C u b e i p o s e b n o
Ice-T s d o d a t n i m B o d y C o u n t b e n d o m . Kraj o s a m d e s e t i h
o z n a č a v a b r o j n e crossover varijante u g l a z b i , pa i velike
p l e m e n s k e m i x e v e p o p u t susreta r a d i k a l n i h r e p e r a s a s p e e d
i trash m e t a l c i m a , g d j e po d v a b e n d a , iz s v a k o g p l e m e n a
po j e d a n , zajednički izvode pjesme, p o p u t o n i h na k o m p i ­
laciji » J u d g e m e n t n i g h t « . Z a j e d n o s t i m p r o c e s o m , n a n a š o j
s u b k u l t u r n o j s c e n i sve širi k r u g l j u d i p r i s v a j a e l e m e n t e h i p -
- h o p identiteta, d a k l e i oni akteri koji su »preskočili« fazu
b r e a k b e a t a , g r a f i t i s c e n u ili r a n i h i p - h o p , b o r a v e ć i u t o
d o b a n a d r u g i m , r o c k e r s k i m ili s r o d n i m s u b k u l t u r n i m s c e ­
n a m a . T o p r o š i r u j e o s n o v n u ( u p o g l e d u d r o g e »straight«
grupu) koja je postojala prije žestokog pokreta rap akti-
vizma kraja osamdesetih.
Poslije r a t a , k o d n a s n a s t a j e , u d v i j e f a z e , šira s c e n a
autentičnih d o m a ć i h h i p - h o p kolektiva. Pisanje grafita ta­
k o đ e r i m a svoj r e v i v a l , p o j a v l j u j u se, m e đ u o s t a l i m a , Y C P i
U M F , Soee (današnji Leon). U Z a g r e b u , Slavin Balen p o ­
novo predstavlja temeljnu i integrativnu točku hip-hop
s c e n e , a e m i s i j a R a p p o t e k a ključ i n f o r m a c i j a i i n t e r a k c i j e .
B a l e n u se p o s l i j e p r i d r u ž u j e i Frks, k o j i će p o k r e n u t i B l a c k
O u t emisiju, zaslužnu za poticaj novim akterima i pretva­
r a n j e u » p r o j e k t « . U 1 9 9 2 . T a r g e t (iz d a n a š n j e g T r a m 1 1) i
d j S a m u r a i r a d e svoj d e m o , 1 9 9 3 . u S p l i t u n a s t a j u TBF
(The B e a t Fleet). D o m a ć i r a p d o s p i j e v a i n a t o p - l i s t e , p r i ­
m j e r i c e Fresh Style ( a t o s u Fresh Jay i M C W u m a h ) p r o v e l i
s u s e d a m t j e d a n a u v r h u s a s v o j o m »VVicked a t V V e e k e n d « ,
a nešto kasnije uspjeh postižu Y o u n g Lordz s p j e s m o m
» Ž i v o t v e l i k o g g r a d a « . Y o u n g Lordz s u z n a č a j n i i z a t o što
s u m e đ u p r v i m a u p o t p u n o s t i o d b a c i l i e n g l e s k i jezik i t e ­
pali s a m o na hrvatskom. Grafiti scena i jezgra d o m a ć e g
r a p a uvijek s u p r e d s t a v l j a l i z a j e d n i č k i senzibilitet. ( Z a p r a v o ,

3IO
 Benjamin Perasović
postoji već p a r g e n e r a c i j a koje u s v o m s v a k o d n e v n o m
životu utjelovljuju sva 4 elementa koja hip-hop kultura
s m a t r a k o n s t i t u t i v n i m za s v o j e p o s t o j a n j e ; a to su g r a f i t i
b r e a k , t u r n t a b l e i s m i M C . ) I z b o r e n je prvi l e g a l n i z i d , u
Varšavskoj, a 1 9 9 5 . grafiti scena b o g a t i j a je za časopis
(fanzin) Z G B K a o s , a to je d o i s t a b o g a t s t v o i najviši ( s u b ) k u l -
t u r n i k a p i t a l k o j i s e n a t o j sceni k o d nas m o ž e sresti. Po­
slije 1 9 9 5 . , g o t o v o svi p j e v a j u ( r e p a j u ) n a h r v a t s k o m . H i p -
- h o p je takav oblik, d o v o l j n o s l o b o d a n i na »sample« orijen­
tiran, koji o m o g u ć u j e izražavanje na s v o j o m jeziku, koje
n i j e ništa m a n j e p r o t o č n o , s t i l i z i r a n o i a u t e n t i č n o n e g o re-
p o v a n j e n a e n g l e s k o m . H i p - h o p j e n a j č e š ć e l o k a l a n , p a je_
p r i r o d n o da zagrebački bendovi g o v o r e kvartovskim ša­
t r a m a , k a o i splitski ili r i j e č k i . U o s t a l o m , d o k u Z a g r e b u ili
S p l i t u e k i p a » r e p u j e « ili » r e p a « u R i j e c i » r a p i r a « . D a n a š n j i
hrvatski reperi doživjeli su pozive u k l j u č n e studije za
p r o d u c i r a n j e rap glazbe u svijetu, v e l i k o g o r i č k i M e g a b l a s t
osvaja nagrade na međunarodnim natjecanjima break
p l e s a , u p i s u j u ć i n a š e k v a r t o v e n a u r b a n o j m a p i svjetske
subkulturne interakcije.
J e d a n o d n a j č e š ć i h p r i g o v o r a k o j e a n a l i t i č a r i (ali i
a k t e r i s u b k u l t u r e ) u p u ć u j u h i p - h o p s c e n i jest o n a j o s e k s i ­
zmu i maskulinizmu. Seksizam i maskulinizam velikog d i ­
jela a m e r i č k i h repera nesumnjiv je, neki su se u p r a v o na
to i o s l a n j a l i p r i l i k o m m e d i j s k o g p r o b o j a ( p r i m j e r i c e 2 Live
C r e w ) . O t o m e postoji rasprava na s a m o j sceni u A m e r i c i ,
kao i m e đ u akademskim akterima kulturnih studija, č e m u
se p r i d r u ž u j e i p r o b l e m » c r n o g n a c i o n a l i z m a « i s e p a r a t i z m a .
U r b a n i t e t koji d i j e l e i Bronx i S p a n s k o , S k a l i c e i S o u t h C e n ­
tral, nije identičan, ali je d o v o l j n o zajedničkih dimenzija
k o j e o m o g u ć u j u o b l i k e a d o l e s c e n t s k o g ž i v o t n o g stila z a ­
s n o v a n o g n a r a p g l a z b i i g o v o r u . T o što j e u j e d n o m raz­
d o b l j u k o d dijela b e n d o v a p r e v l a d a v a l o seksističko r a s p o ­
loženje p r e m a ž e n a m a ne znači da je to nužna karakteristi-
312
URBANA PLEMENA
k a s a m e g l a z b e . D i o r e p e r a j e g r a d i o r e p u t a c i j u n a kritici
d r u š t v a i c i v i l i z a c i j e , o p i s u ž i v o t a u g e t u , a ne na s e k s i z m u .
K a d su u n a š o j s r e d i n i d j e v o j k e (Scats) ž e l j e l e p r o g o v o r i t i
protiv n a s i l j a n a d ž e n a m a , t a k o đ e r s u s e poslužile r e p g l a z ­
b o m i o b l i k o m i z r a ž a v a n j a . T a k o đ e r , m n o g i b e n d o v i izrazito
antiseksističke i a n t i r a s i s t i č k e o r i j e n t a c i j e služe se h i p - h o p o m
u svom uobličavanju glazbenih i d r u g i h izraza.
Kraj devedesetih k o d nas obilježava treći val h i p - h o p
b e n d o v a i svojevrsna popularizacija. Tekstovi su d o b r i m
d i j e l o m snažni i d u b o k o uronjeni u socijalni i e k o n o m s k i
kontekst s v a k o d n e v n o g života, g d j e većina aktera p r i p a d a
subkulturnoj sceni, dijeleći sudbinu ostalih i p o g a đ a j u ć i
precizno bolne točke stvarnosti, k a o i proslavu zajedništva
i u l i č n e u m j e t n o s t i . T e k s t o v i m a Beat F l e e t a s o c i o l o g Lalić
p o j a š n j a v a »splitsko s t a n j e u m a « , o b j a v l j u j u ć i ih u knjizi
k o j a s e b a v i o v i s n i c i m a o h e r o i n u (Lalić, N a z o r , 1 9 9 7 . ) R a ­
zočaranje generacije s kraja o s a m d e s e t i h , koja je doživjela
komercijalizaciju hip-hopa u Americi tijekom devedesetih,
dakle razblažavanje i razvodnjavanje radikalnosti, o n a k o
kako je percipirana kod nas, nekad u g l a v n o m preko g l a ­
z b e a n e k a d i p r e k o t e k s t a , s a d a je u s t u p i l o m j e s t o u s h i ć e ­
n j u z b o g još j e d n o g ž i v o t n o g v a l a h r v a t s k e h i p - h o p s c e n e i
pripadnih reperskih plemena koja cijene individualnost,
l a k o su u r o n j e n i u k v a r t o v s k u p r i č u , p o n e k a d i u n a č i n r a z m i ­
šljanja kvartovskih ratnika, d o m a ć i reperi s u r a đ u j u i p o k u ­
šavaju prevladati već mistificirane animozitete p u r g e r a i
t o v a r a . D o b a r je primjer El Bahatee i n j e g o v a pjesma »go­
v e d i n a « , u k o j o j s u r a đ u j e sa s p l i t s k i m TBF i p r o t e s t i r a (ne
sa strane, n e g o iznutra, a k o g o v o r i m o o polju sukoba) p r o ­
tiv b e s m i s l e n e e s k a l a c i j e n a v i j a č k o g n a s i l j a i z m e đ u B o y s a i
Torcide, završavajući pjesmu psovkom u kojoj, a k o se na­
s i l n a s p i r a l a n e m o ž e p r o m i j e n i t i , o t p i s u j e i »vaše s i n j e
m o r e « i » m o j e z a g r e b a č k o g o r j e « . N o , treći v a l h i p - h o p
s t v a r a l a š t v a još j e p r e v i š e živ d a b i s m o g a p r o s u đ i v a l i .
31
 Benjamin Perasović

Subkulturne grupe i novi društveni pokreti

N o v i d r u š t v e n i p o k r e t i , bez o b z i r a n a u t e m e l j e n u k r i t i ­
ku s a m o g p o j m a (Hetherington, 1 998.) predstavljaju fe­
n o m e n koji je u literaturi najčešće vezan uz o s a m d e s e t e
g o d i n e , u z rast »zelenih« n e s a m o k a o p o l i t i č k e s t r a n k e ,
n e g o j e d n o g p o k r e t a i skupa senzibiliteta iz k o j e g a su ze­
lene stranke i proizlazile. M i r o v n i , ekološki i feministički
p o k r e t i bili s u t i p i č n i z a n a z i v n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a ,
iako su pokreti za regionalnu a u t o n o m i j u , za prava razno­
vrsnih m a n j i n s k i h i m a r g i n a l n i h g r u p a , k a o i squatterski
pokreti, z a j e d n o činili scenu »novih pokreta« k o j i , d o b r i m
d i j e l o m , i nisu b i l i t a k o n o v i , ali s u d o l a z i l i n a k o n r a d n i č ­
k o g p o k r e t a i e p o h e koju je taj socijalni p o k r e t obilježio,
n a g o v j e š t a v a j u ć i ili d e t e k t i r a j u ć i , p o s u d u m n o g i h a u t o r a
( H a b e r m a s , Feher, Heller, Touraine) p r o m j e n e u socijalnoj
strukturi i karakteru društva najčešće z v a n o g »postindustrij-
skim«, ali i p r o g r a m i r a n i m , društvom znanja, i n f o r m a t i č k i m
d r u š t v o m itd.
Sredinom osamdesetih, prvo u Sloveniji a zatim i u
H r v a t s k o j , p o j a v l j u j u se g r u p e koje d j e l u j u u s k l a d u s prak­
s o m novih društvenih p o k r e t a . To su bile različite inicijati­
ve, koje u g l a v n o m pokrivaju područje ekologije, mirotvor­
stva, ženskog p o k r e t a , ljudskih prava o p ć e n i t o , ali i prava
r a z n o v r s n i h m a r g i n a l n i h g r u p a n a vlastiti i d e n t i t e t i j a v n i
život, b e z o b z i r a n a d u h o v n o , s e k s u a l n o ili n e k o d r u g o
opredjeljenje koje se razlikuje od k o n v e n c i o n a l n o g i d o ­
m i n a n t n o g . S o b z i r o m na opći kontekst (Černobil) i v e ć u
z a i n t e r e s i r a n o s t šire j a v n o s t i z a e k o l o š k e p r o b l e m e ( n e g o ,
p r i m j e r i c e , z a » m i r o v n i p o k r e t « koji s e t a d a v e ć i n i č i n i o
besmislenim), te na osnovi izborenih uvjeta za l e g a l n o
djelovanje, podrškom »omladinske organizacije«, grupe

314
 Benjamin Perasović
s l o v e n s k i h » z e l e n i h « u s p j e l e su stvoriti o n o što se u k l a s i č ­
n o j t e o r i j i j o š o d L . V . S t e i n a z o v e » d r u š t v e n i p o k r e t « . Razli­
k a k o j a s e p r i t o m e p o j a v i l a u o d n o s u n a p r i s u t n o s t sličnih
i n i c i j a t i v a i e v e n t u a l n i » p o k r e t « u H r v a t s k o j p r i j e s v e g a je
determinirana specifičnošću političkog sustava i ( s a m o ) p r o -
m j e n o m k o j u je izvela »ZSMS«. Riječ je o p r o c e s u l i b e r a l i z a ­
cije, o stupnju otvorenosti, postojanju d i j a l o g a i tolerancije
r a z l i č i t o s t i , o o p ć o j k l i m i u k o j o j su se p o j a v i l i s l o v e n s k i
akteri »novih društvenih pokreta«. Presudno je u t o m p r o ­
cesu bilo mijenjanje s a m e o m l a d i n s k e organizacije, koja
se otvorila prema novim inicijativama osiguravajući im
a u t o n o m i j u djelovanja nezamislivu u tom periodu u d r u ­
g i m r e p u b l i k a m a . Bit t o g p r o c e s a je u igri l e g a l n o s t i i l e g i ­
timnosti: o m l a d i n s k a organizacija je pružila legalnost dje­
l o v a n j u i n i c i j a t i v a i p o k r e t a , a o n i n j o j l e g i t i m n o s t č i j a je
kriza b i l a o č i g l e d n a . M o g u ć e s u i d r u g e i n t e r p r e t a c i j e k o j e
bi povezivale »početke postindustrijske modernizacije« s
teže i s t r a ž l j i v i m o b l i k o m p o l i t i č k e v o l j e i p l a n s k o g r e f o r m a ­
torskog zahvata u s a m o p r o m j e n u ključnih političkih aktera
(organizacija), no o v d j e je važan okvir koji je o m o g u ć i o
nastajanje mreža aktera, m e đ u kojima su i oni k o j i m a se
b a v i m o - subkulturni akteri. Postojanje medijske integra­
tivne t o č k e ( p r i m j e r i c e , M l a d i n a i T r i b u n a , a n i j e z a n e m a ­
riva n i sve šira s c e n a » m i k r o - m e d i j a « , p o p u t f a n z i n a ) , u z
legalno djelovanje i spomenuti kontekst prodiranja eko­
l o š k i h t e m a u s v a k o d n e v n i život, o m o g u ć i l o j e n a s t a j a n j e
h e t e r o g e n i h a k t e r a z v a n i h »novi d r u š t v e n i p o k r e t i « , č i j e d j e ­
lovanje, po ciljevima, senzibilitetu, m e t o d a m a rada i pri­
sutnim životnim stilovima, p o d s j e ć a na slične pokrete i
g r u p e p o z n a t e p o d istim i m e n o m i z z a p a d n i h z e m a l j a . Č a k
i više n e g o j e t o b i o s l u č a j u n e k i m d r ž a v a m a Z a p a d a ,
zbog specifičnog političkog konteksta i m a n j e g geograf­
skog prostora, g r u p e intelektualaca ostvarile su značajan
utjecaj raspravom o civilnom društvu, a naklonost m e d i j a
3l6
URBANA PLEMENA
k o j i s u uživali z n a t n e s l o b o d e i i s t o v r e m e n o bili d o b r i m
d i j e l o m alternativno orijentirani ( M l a d i n a ) uspostavila je i
središnjim prikazala, osnažila mirovnjake, e k o l o g e , feminist­
kinje, kao i duhovnjake, gay grupe, punkere i alternativno-
-umjetničke aktere, na način n e d o s e g n u t i u nekim z a p a d ­
nim sredinama.
Za naš rad je važno naglasiti prisutnost subkulturnih
s t i l o v a na s c e n i n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a i i n i c i j a t i v a u S l o ­
v e n i j i . N a s p e c i f i č n o j sceni k o j a j e t a d a p o s t o j a l a m o g l i s u
s e p r o n a ć i p o z n a t i stilovi p o p u t p u n k e r s k o g , h i p i j e v s k o g ,
k a o i stil n e k o n v e n c i o n a l n o g s t u d e n t a , k o j i j e u j e d i n i o o v e
»strukture o s j e ć a j a « k a o s t r u k t u r e o t p o r a i s a m o r e a l i z a c i j e ,
na različite n a č i n e (ne)dokazujući svoju p r i p a d n o s t v a n j ­
s k i m o b i l j e ž j i m a . Prisutni s u i d r u g i s u b k u l t u r n i s t i l o v i , k a o i
m n o g i m l a d i koji n e p r i p a d a j u p r o f i l i r a n i m s u b k u l t u r a m a ,
a l i s u u p r i m a r n o e k o l o š k o m , f e m i n i s t i č k o m ili n e k o m d r u ­
g o m a n g a ž m a n u d i j e l i l i širu r o c k i p o p k u l t u r u m l a d i h , što
je o s o b i t o dolazilo do izražaja prilikom manifestacija, d e ­
m o n s t r a c i j a i »fešti« p o v o d o m n e k i h k a m p a n j a i a k c i j a .
U H r v a t s k o j su t a k o đ e r , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e ­
tih, nastale slične g r u p e i inicijative, no javna scena nije
zabilježila t a k o m a s o v a n , ni medijsko-interpretacijski utje­
c a j a n život » n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a « . N o , b i l o b i p r i l i č n o
n e z g r a p n o i p r e v i š e j e d n o s t a v n o z a k l j u č i t i da su u S l o v e n i j i
postojali pokreti, a u Hrvatskoj ne, i a k o to na j e d n o j razini
stoji. Ta razina se o d n o s i na kvantitativni aspekt, m a s o v ­
nost i javne manifestacije, k a o i na kvalitativni aspekt d j e ­
lovanja i utjecaja, medijske prisutnosti i izgradnje mreža i
institucija. M e đ u t i m , jedino je ekološki pokret uspio m o b i ­
lizirati z n a č a j a n b r o j l j u d i , a s u s t a v a l t e r n a t i v n i h m r e ž a i
m e d i j s k i u t j e c a j o k o j e m j e riječ bili s u šire z a s n o v a n i o d
ciljeva i prakse »novih društvenih pokreta«. Pokretima su
p r o g l a š a v a n e inicijative p o p u t d u h o v n e , mirovne, i nije v e ­
lika pogreška oznaku »ndp« pripisivati akterima koji u
317
 Benjamin Perasović
s v o m d j e l o v a n j u i i d e n t i t e t u sliče i d e a l - t i p s k i m p r e d s t a v n i ­
c i m a sličnog d j e l o v a n j a na Z a p a d u , ali je p r o b l e m a t i č n o
stvoriti sliku o b r o j n i m d r u š t v e n i m p o k r e t i m a k o j i d j e l u j u
m a l o s j e v e r n i j e o d p o d r u č j a n a k o j e m s e ništa s l i č n o n e
d o g a đ a . M e đ u rijetkim (a s obzirom na doticanje konkret­
nih aktera neosporno jedinim) studijama o v o g p r o b l e m a i
perioda nalaze se radovi Inge Tomić-Koludrović ( 1 9 9 3 . ,
1 9 9 6 . , 1 9 9 8 . ) . U tim r a d o v i m a d o b r o je prikazan politički
k o n t e k s t u H r v a t s k o j k o j i nije o d g o v a r a o n a z a h t j e v e k r i ­
z n o g v r e m e n a , koji je b i o represivan i nije d o p u š t a o , struk­
t u r n o n i i d e o l o š k i , širu a r t i k u l a c i j u a l t e r n a t i v n i h i n t e r e s a n i
uključenje aktera u tržišno postavljenu postindustrijsku m o ­
dernizaciju i p r o m j e n e strukture u tadašnjoj »najpermisiv-
nijoj republici«. Ipak, uz d o b r u analizu f u n k c i o n i r a n j a t a ­
d a š n j e g sistema i istraživanje samih aktera, koji su d j e l o ­
vali u Hrvatskoj (»Žena i društvo«, »Svarun«, »ženska g r u p a
T r e š n j e v k a « , m e d i j s k a u l o g a »Starta«), m a k r o s o c i o l o š k a p e r ­
spektiva i k o m b i n a t o r i k a p r e d m o d e r n o g , m o d e r n o g i post-
m o d e r n o g (postindustrijskog) kao smjer zaključivanja, o d ­
vodi autoricu do negiranja implikacija koje se n a d a j u iz
s a m o g e m p i r i j s k o g m a t e r i j a l a . G r u p e k o j i m a j e cilj s t v a r a ­
nje šireg p o k r e t a , k o j e d j e l u j u u s k l a d u s t i p o m k a m p a n j a ,
t e m a i »središnjih p r e o k u p a c i j a « bliskih e u r o p s k i m » n o v i m
pokretima«, koje u svojim a k c i j a m a slijede »djeluj l o k a l n o
misli g l o b a l n o « p r i n c i p e e k o l o š k o g i s r o d n o g a k t i v i z m a , i
koje b r o j č a n o p r e m a š u j u slične g r u p e u Sloveniji, ostajući
izvan v i š e d i m e n z i o n a l n o i d e o l o š k o g , n e s k l o n o g m e d i j s k o g
i p o l i t i č k o g b l o k a u H r v a t s k o j , m o r a j u biti p o j m o v n o o d ­
vojene od sličnih g r u p a u susjednoj republici i o s o b i t o o d ­
vojene od nositelja sličnih životnih stilova u z e m l j a m a koje
su na osnovi postindustrijske strukture o m o g u ć i l e »post-
materijalističke vrijednosti« i nove društvene pokrete. N e o ­
s p o r n o t o č n a p r e t p o s t a v k a o razlici strukture društva i o
(post)industrijskom k o m p l e k s u prostora koji a n a l i z i r a m o ne
318
URBANA PLEMENA
bi smjela izvoditi determinističke zaključke o n e p o s t o j a n j u
p o s t m a t e r i j a l i s t i č k i h v r i j e d n o s t i t a m o g d j e z a n j i h nisu o s i ­
g u r a n i » m a t e r i j a l n i uvjeti«. C i j e l a h i s t o r i j a p r e n o š e n j a s e t o ­
va gesti, i m a g e a , struktura osjećaja i vrijednosti, koja je
na djelu desetljećima u subkulturi m l a d i h , svjedoči o p r o ­
cesu stvaranja efektivnih zajednica i konkretnih aktera koji
slično pulsiraju u različitim s o c i o e k o n o m s k i m i političkim
k o n t e k s t i m a . T a k o đ e r , n e m o ž e m o niti z a z a p a d n e z e m l j e
govoriti o jednostavnoj promjeni koju postindustrijalizam
o s a m d e s e t i h stvara na sceni životnih stilova, g d j e u skladu
s promjenama kao da p r e s t a j e važiti subkulturni oblik
o k u p l j a n j a i g r u p n i h i d e n t i t e t a , g d j e s e ž i v o t n i stilovi i n d i ­
vidualiziraju u p o t r o š a č k o m imperativu. A k o je s a m o to
točno, kako ć e m o , uz neosporni pravac individualizacije,
o b j a s n i t i p o k r e t e n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a , rast s u b k u l t u r e
n o g o m e t n i h h u l i g a n a koji s u središte b o g a t e E u r o p e (Heysel)
u p r a v o s r e d i n o m osamdesetih obilježili stilom h o r d e , g r u p ­
n o g identiteta unutar n o g o m e t n o g p l e m e n a ?
G r u p e , koje su djelovale »u d u h u novih društvenih p o ­
kreta«, važne su ovdje prvenstveno z b o g područja koje
d i j e l e sa s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a . U H r v a t s k o j , s l i č n o k a o i
u Sloveniji, nastao je aktivistički o b l i k s p a j a n j a n e k o l i k o
a d o l e s c e n t s k i h , više ili m a n j e p r o t e s t n i h , s u b k u l t u r n i h s e n ­
zibiliteta. Akteri g r u p a bliskih n o v i m društvenim p o k r e t i m a
bili s u n e š t o stariji o d p r o s j e č n i h p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n e
s c e n e , ali su u m n o g i m d i m e n z i j a m a dijelili j e d n u širu s c e n u .
Alternativna scena je p o j a m koji u o v o m slučaju o z n a č a v a
prostor u k o j e m se sreću akteri subkulture, a l t e r n a t i v n o -
-kazališni i drugi umjetnički projekti, k a o i akteri pokreta i
inicijativa. Za vrijeme djelovanja g r u p e Svarun g o t o v o sva­
ka javna akcija bila je praćena o d r e đ e n i m zvukovima, od
k a z e t a d o o r g a n i z i r a n j a k o n c e r a t a ili p r i k l j u č e n j a k o n c e r ­
t i m a i d r u g i m s l i č n i m d o g a đ a n j i m a n a s u b k u l t u r n o j sceni s a
svojim š t a n d o v i m a , peticijama protiv g r a d n j e atomskih c e n -
3IO
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

t r a l a , z a b i c i k l i s t i č k e staze, l e c i m a , b e d ž e v i m a i c j e l o k u p ­ OK S S O H Trnje p o t p u n o ilegalno, i na kraju legalno u

n o m s v a r u n o v s k o m i k o n o g r a f i j o m k o j a nije p u n o o d u d a ­ sklopu sveučilišne konferencije t a d a š n j e o m l a d i n s k e o r g a ­
rala od m n o g i h sličnih g r u p a sjevernije i z a p a d n i j e . Na tim nizacije. Ekologija, nenasilje, ravnopravnost spolova, d u ­
m j e s t i m a d o š l o je do susreta različitih s u b k u l t u r n i h g r u p a , hovnost, antiautoritarnost, to su bile uporišne t o č k e o k u p ­
d o već p o z n a t o g spajanja punkerskih, g a r a ž n i h , h a r d - c o r e l j a n j a i a k c i j e . S v r e m e n o m se f e m i n i s t i č k a g r u p a o d v o j i l a i
i noiserskih impulsa s hipijevskim, p s i h o d e l i č n i m , nježnijim započela djelatnost k a o »Ženska g r u p a Trešnjevka«. Svarun
senzibilitetima. M i x životnih stilova i subkultura m e đ u nosi­ je prestao s r a d o m kad je z a p o č e o proces s l o b o d n o g po­
teljima Svarunovih akcija i kruga od par stotina simpatizera litičkog organiziranja, a jedan dio ključnih aktera priključio
b i o je j o š s l o ž e n i j i ; tu su se n a š l i i a k t e r i n o v o g o t p a d n i š t v a s e k o a l i c i j i » e v r o p s k a z e l e n a lista« n a p r v i m i z b o r i m a . A R K
k o j i m a n i n o g o m e t n i h u l i g a n i z a m nije b i o s t r a n , r a s t a f a r i - i Z e l e n a a k c i j a t a k o đ e r v u k u d i o s v o j e j e z g r e iz S v a r u n a , a
janstvom inspirirani akteri, kao i oni kojima su glazbena s l i č a n s e d u h m o ž e osjetiti i d a n a s n a a l t e r n a t i v n o j s c e n i ,
p o s r e d o v a n j a bila izvan životnog stila, nalazeći d o v o l j n u zbog postojanja zelenog aktivizma, ZAP-a, Attacka, žen­
z a o k r u ž e n o s t u p r i m a r n o e k o l o š k o m , ili p r i m a r n o f e m i n i s ­ skih m r e ž a ( b . a . b . e , , , i n f o t e k a , ženski s t u d i j i , a u t o n o m n a
tičkom a n g a ž m a n u . Težina i specifičnost rada takve grupe k u ć a . . ) L u n e , i S h i v i n i h s l j e d b e n i k a k o j i » b r a n e istinu«.
u uvjetima o n d a š n j e g konteksta i političke k o n t r o l e nije
o v d j e p r e d m e t r a z m a t r a n j a , n o z b o g s p o m i n j a n j a »Starta«
i ( » n o v e sitne b u r ž o a z i j e « k o j a b i g e n e r i r a l a n o v e k u l t u r o ­
loške i e k o n o m s k e sklopove) u v r i j e d n o m d o p r i n o s u T o -
mić-Koludrović, treba pojasniti dvostruko odbijanje koje je
karakteriziralo Svarun i slične aktere; uz o d b i j a n j e d o m i ­
nantne kulture, kako u njenoj dimenziji službene ideologije
koja je propisivala s a m o ovlaštene aktere, t a k o i u d i m e n ­
ziji t r a d i c i o n a l n o - p a t r i j a r h a l n e k u l t u r e i o n e d o m i n a t n e u
urbanim središtima, koja je dijelom građanska, Svarun je
simbolizirao odbijanje i o n o g rudimentarno »novopotro-
š a č k o g « d i j e l a a k t e r a u n a s t a j a n j u , pa je u »Startu« p r e ­
p o z n a v a o s n a g u k o j a j e s a s u p r o t n e s t r a n e b a r i k a d e , ili s a
suprotne strane (kontra)kulturološkog k o d a , k o j i m je o b i ­
lježen h o r i z o n t d j e l o v a n j a n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a , č a k i
t a m o g d j e ih na n e k i n a č i n »nije b i l o « - u H r v a t s k o j .

U drugoj polovici osamdesetih, u specifičnoj politič­

koj k l i m i , Svarun p o k u š a v a djelovati k a o » r a d n a g r u p a « pri
S S O , d a b i i z b o r i o l e g a l n i status. Prvo r a z d o b l j e a k t i v n o s t i
bilo je p o l u - l e g a l n o , zatim, n a k o n izbacivanja iz okrilja

32 O
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

d a r a j u o d m o d e l a koji j e p r i s u t a n u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i , i a k o
0 upotrebi droge na subkulturnoj sceni
p o v r e m e n i masovni pokreti m l a d i h , koji u p o t r e b o m poje­
d i n i h d r o g a p o s r e d u j u vlastite životne stilove, š o k i r a j u r o d i t e l j ­
sku k u l t u r u k o j a p r e f e r i r a d o n e k l e d r u k č i j e d r o g e . U j a v n o ­
D r o g e m o ž e m o podijeliti p r e m a njihovim farmako­ sti s u p r i s u t n i m n o g o b r o j n i s t e r e o t i p i , m e d i j s k i o s n a ž e n e
loškim svojstvima [halucinogeni, poput blažeg cannabisa i i d e o l o g i j e k o j e m i s t i f i c i r a j u d r o g e i z vlastite p e r s p e k t i v e ,
j a č i h L S D - a , p s y l o c i b i n a i m n o g i h d r u g i h , opijati, p o p u t
h e r o i n a , m o r f i j a , h e p t a n o n a , svih d e r i v a t a o p i j u m a u k l j u ­
č u j u ć i i č a j o d m a k o v i h g l a v i c a , solventi p o p u t l j e p i l a ili
acetona, barbiturati, amfetaminske droge, kokainske, itd.),
p r e m a l e g a l n o s t i ili i l e g a l n o s t i p o s j e d o v a n j a i n a b a v e ,
p r e m a t i p u i intenzitetu ovisnosti (psihološke i tjelesne) koju
izazivaju, a p o d j e l a na l a k e i teške d r o g e t a k o đ e r je u j a v n o j
u p o t r e b i . N i k o t i n i a l k o h o l (u7 k o f e i n ) p r e d s t a v l j a j u n a j ­
rasprostranjenije d r o g e na našem području, o n e su u k o ­
r i j e n j e n e u k u l t u r i i n j i h o v a u p o t r e b a d i o je s v a k o d n e v n o g
ž i v o t a , u k l j u č u j u ć i m n o g e o b l i k e teške o v i s n o s t i , k a o i d r a ­
stičnog razaranja socijalnih odnosa i individualnog zdrav­
lja. N j i h o v a u p o t r e b a snažno obilježava i subkulturne g r u ­
p e , i a k o p o v r e m e n o o d r e đ e n i s u b k u l t u r n i stilovi o d b a c u j u
tradicionalne (s o b z i r o m na naše društvo) d r o g e , s m a t r a ­
jući i h s u p r o t n i m n o v o i z b o r e n i m » s r e d i š n j i m p r e o k u p a c i ­
j a m a « p o j e d i n o g ž i v o t n o g stila ( p o p u t r a n i h h i p i j a ili d o ­
b r o g d i j e l a p r v i h r a v e r a z a k o j e j e a l k o h o l izraz n e d o p u ­
š t e n o g p r i m i t i v i z m a ) . T r e b a s p o m e n u t i i » s t r a i g h t - e d g e « us­
mjerenje koje je najviše p o v e z a n o s h a r d - c o r e g l a z b o m , ali z a s n o v a n e n a s t r a h o v i m a i t i p u t r a d i c i o n a l n e svijesti, k a o i
p o s t o j i i n a široj s u b k u l t u r n o j s c e n i , u n u t a r k o j e g a s e o d ­ n a o d r e đ e n i m m a t e r i j a l n i m i n t e r e s i m a p r o i z v o đ a č a ili p r o ­
b a c u j u sve d r o g e i z a g o v a r a v e g e t a r i j a n s t v o . I p a k , n a d a v a č a l e g a l n i h i i l e g a l n i h d r o g a . Kriterij l e g a l n o s t i t o l i k o
m n o g i m d i j e l o v i m a s u b k u l t u r n e s c e n e , o d B e c k e r o v i h jazz j e još u v i j e k j a k d a u j a v n o s t i p o j a m d r o g e n a j č e š ć e p r e d ­
glazbenika, preko m o d s a i rockera, kontrakulture šezdese­ stavlja s i n o n i m za ilegalne d r o g e . Rascjep i z m e đ u p o p u ­
tih, punkerskih g e n e r a c i j a , do britanskih ravera iz studije larnih (pučkih) predodžbi i spoznaja nastalih unutar široke
Sarah T h o r n t o n , uvijek se ekperimentiralo s b r o j n i m d r o ­ subkulturne scene d u b o k je već zbog činjenice desetljeći­
g a m a , kako legalnim i dostupnim, tako i onim ilegalnim. ma d u g o g eksperimentiranja subkulturnih i drugih mladih
U svom posezanju za d r o g a m a , mladi u g l a v n o m ne o d u - (koji u m e đ u v r e m e n u v e ć i m a j u i u n u k e ) s n a j r a z l i č i t i j i m

324 325
 Benjamin Perasović
vrstama dostupnih i »nedostupnih« droga i načinima njiho­
v e u p o t r e b e , g d j e p o s t o j i iskustvo t e š k o g o b l i k a o v i s n o s t i o
h e r o i n u i a l k o h o l u , k a o i iskustvo š i r o k o g spektra eksperi­
mentiranja i upotrebe drugih droga (posebno pušenja can-
nabisa koje traje nekoliko generacija) u kojem akteri shva­
ć a j u d a o v a j d r u g i niz, k v a n t i t a t i v n o n e u s p o r e d i v o veći i
kvalitativno drukčiji, nije rezultirao ovisnošću i t r a g i č n i m
posljedicama koje visokokriminalizirani heroin u kratkom i
l e g a l n i a l k o h o l u d u ž e m r o k u izaziva p o k o r i s n i k e i d r u š t v o
u o p ć e . S l i k a , k o j a s e u j a v n o s t i n a j č e š ć e veže u z s a m p o ­
j a m d r o g e , uvijek je o n a koja se o d n o s i na h e r o i n , krimi-
n a l i z a c i j u , i t e š k u , t j e l e s n u o v i s n o s t . K a d a a k t e r i o n o g raz­
nolikog dijela subkulturne scene koji upotrebljava d r o g e
slušaju d o m i n a n t n i javni g o v o r o d r o g a m a , koji z b o g či­
njenice ilegalnosti spaja u značenju heroin s c a n n a b i s o m ,
o n d a i m s e č i n i d a s l u š a j u n e k i d r u g i , d a l e k i i č u d n i jezik,
koji o d u d a r a od s v a k o d n e v n o g života i iskustva.
U Hrvatskoj, u drugoj polovici sedamdesetih, hašo­
m a n i su predstavljali aktera koji je e k s p e r i m e n t i r a o sa svim
d r o g a m a , dok su šminkeri i štemeri o g r o m n o m v e ć i n o m
bili v e z a n i u z a l k o h o l . N a d i j e l u h a š o m a n s k e s c e n e u p o ­
trebljavalo se sve: od a l k o h o l a čiju u p o t r e b u su dijelili s
d r u g i m a , do ljepila, cannabisa, »maminih« t a b l e t a , LSD-a, 2 8
opijata i svega d r u g o g a . Već kraj sedamdesetih predstav­
lja p r o m j e n u - p u š e n j e c a n n a b i s a p o l a k o se širi u k u l t u r i
mladih u o p ć e , o n e grupe h a š o m a n a za koje bi britanski
s o c i o l o z i rekli d a s u i m a l i h o m o l o g a n o d n o s p r e m a p u š e ­
nju cannabisa, g l a z b o m i d r u g i m v r e d n o t a m a i p r a k s a m a
s v o g ž i v o t n o g s t i l a , bili s u š o k i r a n i k a d a s u č u l i ili p r i m i j e t i l i
da »šminkeri puše travu«.
O v d j e se vidi k a k o subkulturni akteri prepoznavaju č i n j e n i c u p o z n a t u
iz medicinskih istraživanja o ž e n a m a koje više od m u š k a r a c a postaju
ovisne o sedativima.
3?6
URBANA PLEMENA
Prijelaz iz s e d a m d e s e t i h u o s a m d e s e t e d o n i o je niz
sličnih »šokova« o n i m p r i p a d n i c i m a subkulturne scene koji
su preferenciju p o j e d i n i h d r o g a učinili konstitutivnom za
stil s v o j e uže i šire š k v a d r e . K a o što su t r a v u p o č e l i pušiti i
šminkeri, t a k o je i d i o štemera p o č e o miješati c a n n a b i s s
uvijek p r e v l a d a v a j u ć o m u p o t r e b o m a l k o h o l a . O b l i k o v a n j e
stila n o g o m e t n o g h u l i g a n a i s u d j e l o v a n j e d i j e l a n a v i j a č a u
»novom otpadništvu« sredine osamdesetih snažno je proši­
rilo područje pušenja cannabisa, pridonoseći promjeni
s t a v o v a i r a s p o l o ž e n j a m e đ u g r u p a m a k o j e nisu b i l e s k l o ­
ne subkulturnim odmacima od dominantne stvarnosti.
Promjena je doista bila velika - o n a j tko bi na stadion d o ­
n i o j o i n t s e d a m d e s e t i h g o d i n a , m o g a o s e susresti s g n j e ­
v o m o k o l i n e i realnim » š a m a r o m « protiv d r o g e o kojoj su
neznanje tadašnji navijači dijelili sa svojim r o d i t e l j i m a , d o k
u o s a m d e s e t i m p a l j e n j e j o i n t a n a s t a d i o n u p o s t a j e sve u o ­
bičajenije. U drugoj polovici osamdesetih navijači (poseb­
no u Splitu) u p o t r e b l j a v a j u i t e ž e d r o g e , što ih d o d a t n o
k r i m i n a l i z i r a i d i j e l o m u d a l j u j e sa s t a d i o n a i n a v i j a č k e s c e n e .
D r o g e bez sumnje djeluju u skladu sa svojim f a r m a k o l o š ­
k i m s v o j s t v i m a , a l i s o b z i r o m na s o c i j a l n u i i n t e r a k c i j s k u
konstrukciju s u b k u l t u r n o g svijeta i z n a č e n j a , m n o g e d r o g e
m o g u biti r a z l i č i t o u p o t r e b l j a v a n e , u n u t a r r a z l i č i t o g s u b ­
k u l t u r n o g stila, p r o i z v o d e ć i i r a z l i č i t e u č i n k e i u k l a p a j u ć i se
u različite m o d e l e ž i v o t a i s u s t a v e v r i j e d n o s t i , b e z o b z i r a na
ista f a r m a k o l o š k a svojstva. S n e k i m d r o g a m a , p o p u t c a n ­
n a b i s a , lakše se eksperimentira i socijalno oblikuje znače­
nje u z i m a n j a , d o k je to s h e r o i n o m teže, ali ne i n e m o g u ć e .
H e r o i n j e ( k a o i a l k o h o l n a d u ž u stazu) t e š k a d r o g a k o j a
izaziva visoku tjelesnu ovisnost, pa n j e g o v a duža u p o t r e b a
o n e m o g u ć u j e pripadnicima subkulture provođenje ostalih
subkulturnih aktivnosti i interesa, transformirajući aktere u
n o v u , heroinsku s u b k u l t u r u . P r e d r a s u d e , stereotipi i mistrfi-
kacije koje obilježavaju roditeljsku i medijsku kulturu kod
327
 Benjamin Perasović

n a s , nisu z a o b i š l e u p o t p u n o s t i s a m u s u b k u l t u r n u s c e n u
na kojoj se često n e k a d r o g a uspostavlja k a o »tipična« za
p o j e d i n i s u b k u l t u r n i stil, u p e r c e p c i j i s u b k u l t u r n i h a k t e r a .
Ta percepcija se m i j e n j a , interakcijom i iskustvom, uz k o ­
m u n i k a c i j s k u p r o p u s n o s t v e ć e g d i j e l a s c e n e , p a t a k v i ste­
reotipi brzo nestaju, a nastajanje novih o b r n u t o je propor­
c i o n a l n o p o z n a v a n j u šire s c e n e r a z n o l i k i h a k t e r a . A k o j e
Dick H e b d i g e sebi dozvolio rečenice p o p u t »Radnička kla­
sa + m o d + s p e e d ( a m f e t a m i n ) = a k c i j a « i » s r e d n j a k l a s a
+ h i p p i e + m a r i h u a n a = p a s i v n o s t « ( H e b d i g e 1 9 7 6 . , str.
9 6 . ) , nije č u d n o što p r i p a d n i c i s c e n e k o j a e k s p e r i m e n t i r a s
d r o g a m a , poznavajući mogućnosti m o ć n i h izražajnih obli­
k a , h o m o l o g i j a i stila p o t k r i j e p l j e n o g o d r e đ e n o m d r o g o m ,
p o n e k a d s t v a r a j u p r e j e d n o s t a v n e ili n e i s t i n i t e p r e d o d ž b e
k a o što s u h a š o m a n i - h a š i š , p u n k e r i - l j e p i l o , m e t a l c i - p i v o ,
darkeri-tablete, rockabillycari-whiskey, raveri-ecstasy, tor-
cida-heroin, psihodeličari-LSD, šminkeri-kokain itd. U p o ­
j e d i n i m p e r i o d i m a d o i s t a j e n e k i s u b k u l t u r n i stil b i o p o v e ­
z a n s n e k o m d r o g o m , a l i o n o što k a r a k t e r i z i r a c i j e l u s c e n u
jest širenje i n f o r m a c i j a , širenje t i p o v a d r o g e i t i p o v a u p o t r e ­
b e k r o z sve s u b k u l t u r n e g r u p e , izlazeći i z v a n o k v i r a s u b k u l ­
t u r e , u širu k u l t u r u m l a d i h ( k a o i starih). D a n a š n j a situacija
je d v o s t r u k o o b i l j e ž e n a ; s j e d n e strane, p u š e n j e c a n n a b i s a
izašlo j e izvan s u b k u l t u r n i h s t r u k t u r a , t i p o v i d r o g e r u š e ste­
r e o t i p e o v e z a n o s t i uz p o j e d i n e s t i l o v e , d u g a č k e »rizle« i
č a s o p i s i p o p u t » h i g h t i m e s « m o g u s e bez p r o b l e m a k u p i t i
na k i o s c i m a , a s d r u g e s t r a n e r e p r e s i j a je s n a ž n i j a , u p r a v o
p r e m a lakim d r o g a m a i m i k r o - k o l i č i n a m a čije p o s j e d o ­
vanje je u drugoj polovici devedesetih od n e k a d prekršaj­
n o g , p r o m j e n o m zakona postalo krivično djelo.

D r o g e s u d i o svijeta m n o g i h s u b k u l t u r n i h g r u p a , ali
o n e nisu n i k a d u s a m l j e n e u p r o f i l i r a n j u s u b k u l t u r n i h i d e n ­
t i t e t a . S u b k u l t u r n i stilovi p o n e k a d n a g l a š a v a j u o d r e đ e n i t i p
d r o g e , ali nigdje se nije d o g o d i l o da neka subkultura i m a

328
 Benjamin Perasović
ekskluzivno pravo r a s p o l a g a n j a f a r m a k o l o š k i m i simbolič­
k i m o s o b i n a m a d r o g e . D r o g a m o ž e biti s a s t a v n i d i o n e č i j e
subkulturne s v a k o d n e v i c e , ali jasno nastajanje subkulture
i s k l j u č i v o o k o n e k e d r o g e ili d j e l a t n o s t i s d r o g o m p o v e z a ­
ne vidljivo je g o t o v o isključivo na primjeru h e r o i n a , k a o i na
p r i m j e r u n a s t a j a n j a »krimi« s u b k u l t u r e viših p r e p r o d a v a č a ,
što p r e d s t a v l j a k l a s i č n i s o c i o l o š k i o b r a z a c d e l i n k v e n t n e s u b ­
kulture, struktura učenja i socijalizacije subkulturnih aktera
u n u t a r ( k r i m i n a l n o g a ) svijeta o d r a s l i h d e a l e r a . lako se
u n u t a r svake s u b k u l t u r n e g r u p e m o g u izdvojiti o n i k o j i m a
d r o g a postane bitan, pa i najvažniji d i o aktivnosti na p u n -
k e r s k o j , r a v e r s k o j , n a v i j a č k o j ili n e k o j d r u g o j s l i č n o j s c e n i ,
ipak takvi akteri ostaju na svojim s c e n a m a . Č a k i u slučaju
ovisnosti o h e r o i n u , a k t e r i n a s t o j e zadržati »svoj stil« a l i o v i ­
snost o heroinu je toliko snažna da većini to o n e m o g u ć i ,
p a s u m n o g i o v i s n i c i , p o v l a s t i t i m r i j e č i m a »prije« b i l i p u n ­
k e r i , t o r c i d a š i , m e t a l c i ili n e š t o d r u g o ( n a s t o j e ć i n a različite
n a č i n e vratiti svoj p r i m a r n i s u b k u l t u r n i i d e n t i t e t ) , a »sad« su
pripadnici heroinske subkulture.
Subkulturu ovisnika o heroinu m o g u ć e je promatrati
p o s e b n o , iako se o n a i dalje prepleće s d j e l o v a n j e m d r u g i h
s u b k u l t u r n i h a k t e r a , p o n e k a d j a v n o i s k a z u j u ć i s v o j status,
p o p u t pripadnika Torcide koji su za vrijeme liječenja od
o v i s n o s t i o h e r o i n u u Z a g r e b u d o š l i na u t a k m i c u D i n a m a i
H a j d u k a s transparentom »Torcida - odjel ovisnosti«. Ipak,
postoji i z n a č a j a n broj ovisnika o h e r o i n u koji nije p r i p a ­
dao profiliranim subkulturnim grupama, a u zagrebačkom
kontekstu ni izdaleka u tolikoj mjeri g r u p a m a navijačke
e k s p r e s i v n o s t i k a o što j e t o s l u č a j s a S p l i t o m . O v i s n o s t o
h e r o i n u u d v o s t r u č i l a s e n a k o n r a t n o g p e r i o d a , proširivši
socijalnu b a z u , smanjivši d o b i p r e t h o d n o iskustvo s d r o ­
g a m a prosječnog ovisnika, utječući snažno na porast kra­
de i d r u g o g k r i m i n a l a . Istraživanja p o k a z u j u da najveći
broj ovisnika nije činio krivična djela prije p o č e t k a ovisnič-
330
URBANA PLEMENA
k o g s t a ž a , p a p o r a s t k r i m i n a l a p r v e n s t v e n o m o r a m o vezati
uz činjenicu teškog n a b a v l j a n j a p o t r e b n o g n o v c a za ile­
galnu d r o g u , a poznavanje količina potrebne droge, cije­
na i načina prodaje ukradene robe o m o g u ć u j e spoznaju
visokih brojki koje g o v o r e o nekoliko stotina krivičnih djela
j e d n o g o v i s n i k a u šest m j e s e c i d o g o d i n u d a n a . U p e r i o d u
1 9 9 3 . / I 9 9 4 . , t i j e k o m istraživanja p r o b l e m a o v i s n o s t i , b o ­
r a v i o s a m o k o šest m j e s e c i s v a k o d n e v n o n a o d j e l u o v i s n o ­
sti K B C »Sestre m i l o s r d n i c e « u V i n o g r a d s k o j . S u d j e l o v a o
sam u ispunjavanju ankete k o j o m su se dobili opći p o d a c i
o ovisnosti, d o b i , o b r a z o v a n j u , stažu na ovisničkoj sceni,
t e r a p i j i i t d . O v d j e j e v a ž n o u o č i t i o n o što s e a n k e t o m n i j e
d o b i l o , a to su aspekti s v a k o d n e v n o g života, sleng i p o ­
sebne karakteristike života u b o l n i c i , na o d j e l u koji i m a
d v a d e s e t a k kreveta za »drug free« t r e t m a n i stotine ovisni­
ka koji se liječe a m b u l a n t n o . S o b z i r o m na s u b k u l t u r n a
obilježja primjećuje se specifično »zamrzavanje« nekadaš­
njih subkulturnih aktivnosti k o d dijela a k t e r a , d j e l o m i č n o
n a p u š t a n j e o n i h sadržaja koji nisu i m a l i veze s h e r o i n o m ,
što akteri doživljavaju na različite n a č i n e , ali sa sličnim
priznanjem o dominaciji heroina nad ostalim područjima i
stvaranju osnove (osnažene v r e m e n o m i e n e r g i j o m koja se
m o r a uložiti u i l e g a l n e a k t i v n o s t i o k o n a b a v e ) z a s p e c i f i č ­
n u h e r o i n s k u s u b k u l t u r u . U t o j s u b k u l t u r i teže j e o d r ž a t i
š k v a d r e , a veze su č e s t o p l o d z a j e d n i č k i h p r e k l a p a n j a u
načinima krađe ili d r u g i h oblika dolaženja do droge.
M n o g i navode da je raspadanje škvadre bio uvod u peri­
o d o v i s n o s t i , jer d o k s e š k v a d r e k o j e z d j e d n o p u š e c a n n a ­
bis m o g u održati v e o m a d u g o ( i d u ž e n e g o zamišljena
»prosječna škvadra« bilo kojeg usmjerenja) heroin zbog
s v o j e s n a g e , s k u p o ć e , i l e g a l n o s t i , d j e l o v a n j a , rasta t o l e ­
rancije, dakle i farmakoloških i socijalno kontekstualizira-
n i h s v o j s t a v a n a j č e š ć e r a z b i j a sve d r u g e , i z v a n h e r o i n s k e
oblike povezivanja, kao i heroinski zasnovani oblik škva-
331
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

dre na dužu stazu. Iz t o g a se d j e l o m i č n o isključuju oni ko­ nativnim socijalnim r a d o m « i koje su često financirane od
j i m a m a t e r i j a l n i uvjeti m o g u d a t i š a n s u z a d r ž a v a n j a d o b ­ države, pokazuju kako mladi uključuju ovisnike u svoje
rog dijela ličnosti skršene r i t m o m n a b a v l j a n j a h e r o i n a u z a j e d n i c e (koje m o g u biti d i j e l o m ili p o m i j e š a n o p u n k e r s k e ,
prosječnim uličnim uvjetima. Sleng koji se razvio o k o he­ s q u a t t e r s k e , n a v i j a č k e , r o c k e r s k e , h i p i j e v s k e itd.) u k o j i m a
roina o d n o s i se na djelovanje d r o g e (flash, stonaža, klju­ se č e s t o t o l e r i r a a l k o h o l i c a n n a b i s , i p o s t o j e o b l i c i z a j e d ­
canje itd.), s a m u d r o g u (horse, žuto, spuštalica, tvrdo), na ničkog rada na koncertima, u d u ć a n u , proizvodnji postera,
o b l i k p a k i r a n j a ( u o b l i k u p a n j a ili p i z a ) , u z i m a n j a (šut, p o šalova, k a p a itd. Takav pristup p o m o g a o je m n o g i m ovisni­
n o s u , f o l i j a , g u n , p u k n u t i s e , z a v i d a t i , f u r a t i , r o k a t i , itd.) i c i m a o h e r o i n u , a na našoj sceni t a k o đ e r postoji m o g u ć ­
n a p r o b l e m e n a b a v e ( š a n a , v a l a , p u k n u t i a u t o , ria, še- nost » m o d e l s k o g utjecaja« u k o j e m se s p e c i f i č n o m dijelu
m a . . . ) . D o b a r d i o slenga akteri heroinske subkulture dijele (nikako ne svima) ovisnika o heroinu pokazuje da se ne
sa svojim ( d j e l o m i č n o prijašnjim) širim subkulturnim kru­ m o r a j u o d r e ć i s v o j i h s u b k u l t u r n i h o b i l j e ž j a , g l a z b e ili i m a ­
g o m , ili d r u g i m , g r a d s k i m i r e g i o n a l n i m p o d r u č j i m a s k o ­ g e a , d a k l e d a m o g u i u a p s t i n e n c i j i ostati m e t a l c i , p u n k e r i ,
jih n a » l i j e č e n j e « d o l a z e . Z a v r i j e m e l i j e č e n j a m n o g i n a s t a ­ n o i s e r i i s l i č n o , pri č e m u j e p r e s t a n a k u z i m a n j a h e r o i n a
v l j a j u s d r o g i r a n j e m , p r i t i s n u t i na l i j e č e n j e p o l i c i j o m i s u ­ uvjet o s t a j a n j a p u n k e r o m , m e t a l c e m ili n a v i j a č e m , b a r e m
đ e n j i m a , k a o i r o d i t e l j i m a ili n e k i m d r u g i m r o đ a c i m a ili d o k s e u svijetu n e p r o m i j e n i d o m i n i r a j u ć a p r o h i b i c i o n i s t i č -
partnerima. S obzirom na osnovnu temu o v o g rada, uo­ ka paradigma.
čen je problem nepostojanja pluralnijeg pristupa tretmanu,
o s o b i t o u svjetlu » a l t e r n a t i v n o g s o c i j a l n o g r a d a « i p o t e n ­
cijala koji s a m a subkulturna scena i m a u m o g u ć n o s t i p r u ­
ž a n j a p o d r š k e o n i m a k o j i se žele riješiti ovisnosti o h e r o i n u .
O s i m u b o l n i c i , ovisnici se k o d nas m o g u liječiti i u k o m u ­
n a m a , p o p u t o n i h j a v n o s t i p o z n a t i h , sestre B e r n a r d i c e i
sestre Elvire. N o , n a o b a m j e s t a p o s t o j i e k s p l i c i t n o ili i m ­
plicitno sugeriranje devijantnosti k o m p l e t n o g n a č i n a života
k o j i j e z a d i o a k t e r a b i o p o v e z a n s n e k i m r o c k e r s k i m ili
navijačkim subkulturnim stilovima. Ovisnici o heroinu d o ­
l a z e iz različitih s o c i j a l n i h i ( s u b ) k u l t u r n i h k r u g o v a i za n e k e
od njih se postojeći oblik tretmana p o k a z u j e p r i m j e r e n i m .
M e đ u t i m , n e k i m a k t e r i m a je teško prihvatiti o d b a c i v a n j e
g l a z b e ili i m a g e a , s v o j e » i n i c i j a l n e d e v i j a c i j e « u o č i m a sis­
t e m a , k a o uzročnika kasnije ovisnosti, p o s e b n o z b o g zna­
n j a o g o l e m o m b r o j u v r š n j a k a koji i m a j u s l i č n e f r i z u r e ,
jakne, sleng, g l a z b u i ritual, a n e m a j u veze s h e r o i n o m .
Iskustva z a p a d n j a č k i h g r u p a k o j e m o ž e m o n a z v a t i »alter-

332 333
Benjamin Perasović

Devedesete: subkultura u ratu

Raznovrsnu subkulturnu scenu uoči rata nije m i m o i ­

š a o v a l p o l i t i z a c i j e s k r a j a o s a m d e s e t i h g o d i n a , pri č e m u
od navijačkog plemena, preko darkera, do ne-navijačkih
p u n k e r a , h a r d - c o r e o v a c a i s u b k u l t u r n i h a k t e r a bliskih d j e l o ­
vanju »novih društvenih pokreta«, p r i m j e ć u j e m o značajne
razlike u n u t a r o t p o r a p r i j e t e ć o j M i l o š e v i ć e v o j p o l i t i c i ; o d
n a c i o n a l n o državotvornih, antisistemskih i p r o d e m o k r a t s k i h ,
preko neartikulirano o b r a m b e n i h do antinacionalističkih i
a n a r h i s t i č k i h o r i j e n t a c i j a , u z još u v i j e k p r i s u t n u a p o l i t i č n o s t
i u r o n j e n o s t u vlastite s u b k u l t u r n e s a d r ž a j e .
Agresija na Hrvatsku prouzročila je višestruke o d g o ­
vore brojnih subkulturnih grupa. Većina pripadnika subkul­
t u r n e s c e n e u k l j u č i l a se u rat na r a z l i č i t e n a č i n e ; s o b z i r o m
na p o z n a v a n j e d o m a ć e subkulturne scene i s o b z i r o m da
navijači predstavljaju s a m o jedan d i o te scene (a njihovo
uključenje se pretpostavlja), m o ž e m o zaključiti da je o b ­
r a m b e n i karakter rata bio p r e s u d n o m činjenicom u m o t i ­
vaciji s u d j e l o v a n j a m n o g i h urbanih i subkulturnih m l a d i h
k o j i bi u d r u k č i j o j s i t u a c i j i r e a g i r a l i s m a n j e e n t u z i j a z m a -
sliko p a l j e n j a r e g r u t n i h p o z i v a p r e v i š e s u d o b r o bile p o ­
znate m n o g i m a k t e r i m a . D a k l e , najveći d i o scene (unutar
kojega navijači predstavljaju najbrojniju skupinu) priključio
se o b r a n i (kako d r a g o v o l j n o tako i sačekavši mobilizacijski
p o z i v k o j e g a s e k r a j e m ljeta 1 9 9 1 . l a k o m o g l o p r e d v i d j e ­
ti), j e d a n d i o je o t i š a o u inozemstvo, mali d i o p o k u š a o
d j e l o v a t i protiv r a t a n a g l a š a v a j u ć i l j u d s k a p r a v a i n e g a t i v n e
aspekte d o m a ć e nacionalne homogenizacije, a d o b a r dio
je n a s t a v i o živjeti, i u r a t n o m k o n t e k s t u , k o l i k o je m o g u ć e
u skladu sa svojim s u b k u l t u r n i m p r e f e r e n c i j a m a , pa je već
pri p r v o m s m i r i v a n j u s u k o b a u Z a g r e b u p o č e l o nastajati

334
 Benjamin Perasović

ekstatičko t e c h n o p l e m e . O n a j d i o koji se na različite na­

č i n e p o k u š a v a o suprotstaviti r a t u , p o k r e t a n j e m A r k z i n a o m o ­
gućio je značajnu subkulturnu zonu za nove aktere sredine
devedesetih, g d j e se u teškim uvjetima retradicionalizacije
d r u š t v a i p a k s t v a r a j u i o s n a ž u j u različite s u b k u l t u r e i p o j e -
d i n k e , mjesta raznovrsnih susreta. Ti susreti, na s t r a n i c a m a
A r k z i n a , i u s k l o p u šire d j e l a t n o s t i č a s o p i s a , bili su j e d i n ­
stveni u n a š o j s r e d i n i po s p o j u t e k n a i p u n k a , l j u d s k i h p r a v a
i hedonizma, hrabrog suprotstavljanja deložacijama i in­
ternet surfanja, Žižekove teorije i r o c k - n o v i n a r s t v a , teksto­
va koji su opsjednuti v r h o v n i k o m i n a g o m i l a n i m autorite­
t o m , i onih kojima je osnovni problem dominacija housea
n a o d r e đ e n o j s c e n i . A r k z i n nije s a m o p i s a o o a l t e r n a t i v n o j
sceni, n e g o ju je d o b r i m d i j e l o m i stvarao, o k u p l j a j u ć i i
subkulturne, urbane aktere jedne prilično drukčije Hrvatske
od o n e službene.
A k o se v r a t i m o s a m o m početku rata, uočit ć e m o za
našu t e m u dvije zanimljive dimenzije - nastajanje i m a g e a
hrvatskog vojnika i uloga subkulturnih mladih u tom pro­
cesu, k a o i kratki glazbeni pokret »ratne pjesme« u n u t a r
pravaca poznatih subkulturnoj sceni.
V e ć n a k o n p r v i h p a r m j e s e c i r a t a , slike h r v a t s k i h v o j ­
n i k a , m e đ u k o j i m a s u bili z a s t u p l j e n i s u b k u l t u r n i s i m b o l i ,
ušle su u sve d o m o v e . S p o j t r a d i c i o n a l n o g i m o d e r n o g ,
spoj krunice s t r a k o m o k o glave, ray-ban n a o č a l a m a ,
d o m i n i r a o je t i m s l i k a m a . P o s e b n o je z n a č a j n o što su
punkerske frizure, naušnice u ušima i slična obilježja jasno
izražavala subkulturnu pripadnost onim adolescentskim
u r b a n i m p l e m e n i m a kojih se d o b a r d i o roditeljske kulture
g n u š a o ili b o j a o , p o i s t o v j e ć u j u ć i i h s b o l e š ć u , d e v i j a c i j o m ,
parazitizmom, destrukcijom i d e k a d e n c i j o m . K a d a su p o ­
č e l e serije e m i s i j a p o p u t » s d o m o v i n s k i h r a t i š t a « , u k o j i m a
su se ljudi javljali t e l e f o n i m a , deseci roditelja smatrali su
p o t r e b n i m j a v n o r e ć i » i s p r i č a v a m s e , ž a o m i j e što s a m

336
 Benjamin Perasović

mislio/mislila da takva naša mladež s a m o pije i drogira se

i p r a v i n e r e d , i i m a te č u d n e f r i z u r e , a s a d v i d i m o t k o su
naši b r a n i t e l j i , h v a l a im« i s l i č n o . N o g o m e t n i n a v i j a č i , p u n ­
keri, s p e e d metalci i d r u g i donijeli su svoju estetiku izravno
n a ratište i o b i l n o p r i d o n i j e l i n a s t a j a n j u i m a g e a h r v a t s k o g
v o j n i k a u p r v o j fazi r a t a , k a o u r b a n o g r a t n i k a . O p e r c e p ­
ciji v l a s t i t o g u r b a n i t e t a n a s p r a m » r u r a l n o g « n e p r i j a t e l j a i o
elementima rock i p o p kulture u i m a g e u hrvatskog vojnika
pisali s u , u s a m o m t i j e k u r a t a , V e r a H o r v a t Pintarić ( 1 9 9 1 . )
kojoj nedostaje uključenje n o g o m e t n i h navijača u proces
koji smatra rockerskim u r b a n i m u p l i v o m na i m a g e , i Z l a -
tko G a l i ( 1 9 9 1 . ) koji je urbanitet u i k o n o g r a f i j i hrvatskog
r a t n i k a p o k a z i v a o u svjetlu š i r e g p o s r e d o v a n j a r o c k i p o p
k u l t u r e . S u b k u l t u r n a p r i p a d n o s t i ž i v o t n i stilovi m a n i f e s t i r a l i
su se u s v i m d i m e n z i j a m a r a t n o g ž i v o t a - u i m e n i m a v o ­
d o v a , s a t n i j a i b r i g a d a ( o d t i g r o v a , c r n i h m a m b i , rizli, d o
štrumfova, pustinjskih lisica, t e r m i n a t o r a , u r a z u m i t e l j a , Ba­
n i j a A n g e l s a ili m a l i h l e t e ć i h m e d v j e d i ć a ) , u n a z i v i m a p o ­
put » T h e r m o n u c l e a r VVarriors« n a p i s a n i m a » k l i n a s t i m p i ­
s m o m « (tipičnim za hard-core subkulturu) na tenku, k a o i
n o š e n j e m spitfire j a k n i u p r v o m p e r i o d u , ili d o n o š e n j e m
d r u g i h o d j e v n i h p r e d m e t a i n a k i t a i z vlastite s u b k u l t u r e n a
ratište. U p r v i h p a r m j e s e c i r a t a , k a o e k s t r e m n e s o c i j a l n e
situacije, došlo je do približavanja aktera subkultura i d o ­
minantne kulture, medijski prikazano i osnaženo brojnim
s v j e d o č a n s t v i m a , g l a z b o m (Brothers i n A r m s u p o s l j e d n j i m
k a d r o v i m a G o r d a n a Lederera) i s i m b o l i z i r a n o p o l u g o l i m
G o p č e v i m mahnitanjem pokraj predsjednika države. N o ,
n a k o n p r v e f a z e r a t a p o n o v o s u s e p o j a v i l e izjave k o j e
»nedisciplinu« povezuju s obilježjima (poput trake o k o g l a ­
ve), a s a m o smirivanje rata, i faze relativno m i r n o d o p s k o g
života u nekim s r e d i n a m a , donijeli su p o v r a t a k u o b i č a j e n e
distance subkultura i roditeljskih kultura, s n e k i m n o v i m
(auto)definiranjima urbanog i ruralnog.

338
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

N a g l a z b e n o j s t r a n i , s u b k u l t u r n a s c e n a d a l a j e u pr­ protesta protiv g l a v n o g g r a d a u Z a g r e b u , p r i r o d n o , uslijedi.

voj f a z i , u d o b a s a m o g p o č e t k a r a t a , n e k o l i k o ž e s t o k i h N o , to je bio usamljeni primjer posredovan kontekstom i
o d g o v o r a , da bi s v r e m e n o m ustupala mjesto glazbenim specifičnim v r e m e n o m , nakon rata komunikacija na rocker-
pravcima bližim p o p (pučkim) usmjerenjima i zadanim, skoj i široj s u b k u l t u r n o j sceni b i l a je d e f i n i r a n a k l a s i č n i m
šablonskim s a d r ž a j e m . Punkerski n a b o j s jedne, i reperska » u n u t a r « i »izvan« r a z l i k o v a n j i m a , k o j a d o p u š t a j u r a z n o l i k o s t
otvorenost s d r u g e , najbolje obilježavaju d o p r i n o s . Psiho- p a i n e t r p e l j i v o s t m e đ u a k t e r i m a , ali n e m i j e š a j u p o d r u č j a
m o d o je napravio vjerojatno najbolju pjesmu karijere. Rap, s u b k u l t u r e i šire, r o d i t e l j s k e k u l t u r e .
koji n a j č e š ć e n e bježi o d r a s n i h ili e t n i č k i h p r i p a d n o s t i (ali
ih m o ž e različito n a g l a š a v a t i , gdje uz gerilsku žestinu m o ž e
p o k r i v a t i i a n t i r a t n e s t a v o v e , p r i m j e r i c e u Italiji), na n a š i m
p r o s t o r i m a d o k a z a o s e 1 9 9 1 . ; M c B u f f a l o u Rijeci i z g o v a r a
svoje g e n e r a l i m a i č e t n i c i m a , Montažstroj d o s p i j e v a j u na
M T V s »Yo f o r C r o a t i a « , E l e c t r o T e a m s » M o l i t v o m za m i r «
o s v a j a j u i g l a v n u struju g l a z b e u zemlji, a h r v a t s k o - a m c -
rički t r i o C L F n a m a t e r i n s k o m e n g l e s k o m s t v a r a j u k u l t n u
p j e s m u » H r v a t s k a m o r a biti s l o b o d n a « k o j a , u n a t o č r a t n o j
destrukciji u t i j e k u , nije b i l a p u š t a n a u s l u ž b e n i m m e d i j i m a
zbog psovanja Miloševića i drugih oblika tipično reperskog
(»kvartovskog«) p r o s t a č e n j a .
K o n c e r t p o d n a z i v o m » N o i s e S l a w o n i s c h e Kunst«, o d r ­
žan u Z a g r e b u u d o b a rata, na k o j e m su nastupili preži­
vjeli č l a n o v i o s j e č k e r o c k s c e n e , u k a z u j e n a p e r i o d u d r u ­
štvu u k o j e m j e , i z m e đ u o s t a l o g , s t v o r e n i o s j e ć a j g o r č i n e
s p r a m »Zagreba«, e m o t i v n o ukorijenjen u iskustvu r e g i o ­
n a l n o g k o n t e k s t a k o j e m ( k a o u s l a v o n s k o m ili d a l m a t i n ­
s k o m s l u č a j u ) m n o g i p r e k i d i v a t r e nisu d o n i j e l i stvarno
s m i r i v a n j e , p a , bez o b z i r a n a p r o c j e n u n e č i j i h s t a v o v a ili
oblik nastajanja emotivnih uvjerenja, m o ž e m o ovaj k o n ­
cert s m a t r a t i t o č k o m k o j a o b i l j e ž a v a r u d i m e n t e » p o s t - e n t u -
zijastične« faze. N a v e d e n i koncert, i a k o je p o č e o uzvicima
» Z a g r e b n e ć e pasti« i o p i p l j i v o m n a p e t o š ć u u z r a k u , z a v r š i o
je kao primjer subkulturne k o m u n i k a c i j e izvođača i publike
neovisno o regionalnoj pripadnosti i m i m o bespotrebne
»tko j e više d a o « p o l e m i k e , k o j a o b i č n o n a k o n » r e g i o n a l n o g «

340 341
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

nekolicini neformalnih g r u p a i škvadri, gdje se miješaju

Techno pleme
stariji a k t e r i z a g r e b a č k e s u b k u l t u r n e s c e n e s m l a đ i m a , a l i
sve i n f o r m i r a n i j i m , n o v i m l j u d i m a . Iz prijateljskih g r u p a
izdvajaju se dj-i, organizatori partyja, oni koji r a d e na d e k o ­
» J e d i n o (sub)kultura«, d o o i a ć L p o k r e t ekstatičkih ritua­ raciji, svjetlima, promociji n o v o g oblika glazbe i druženja,
la c j e l o n o ć n o g ravea, započinje u d o b a rata, z a p r a v o u
p r v o m p e r i o d u relativnog smirivanja ratni|i^uJ<obg_Jijekom
1 9 9 2 . , k a d a s e stvara jezgra o d n e k o l i k o n e f o r m a l n i h g n >
p a , d o k o b l i k o v a n j e i širenje, profiliranje scene obilježava
1 9 9 3 . g o d i n u . O d prvih grupica d o desetak tisuća ravera,
u Hrvatskoj se p o n o v i l a priča karakteristična za m n o g e
d r u g e e u r o p s k e s r e d i n e , i t o u u v j e t i m a r a t a , što o m o g u ­
ćuje zanimljivu napetost u interpretacijama kontekstualnih
određenja.
J e d a n od prvih (jasno je k a k o teško n a l a z i m o upravo
j e d a n »prvi« p a r t y ) l e c h n o partyja o d r ž a n j e u a t m o s f e r i n e ­
izvjesnosti, p o č e t k a r a t a i z a j e d n i č k i h o d l a z a k a u s k l o n i š t a ,
u prosincu 1 9 9 1 . Organizatori tvrde da je oblik zajedni­
štva ( n j i h o v i m r i j e č i m a : » z a j e d n i č k a š p i k a , tip l u d i l a i s o l i ­
d a r n o s t i « ) k o j i je s t v o r e n s p e c i f i č n o m » s c e n o m « s k l o n i š t a i
uzbuna, pridonio uspjehu tog partyja. Nije bilo uzbuna te
n o ć i , i a k o ih je b i l o i p r i j e i p o s l i j e . Č i m se rat u Z a g r e b u
m a l o smirio, o d proljeća ' 9 2 , uslijedilo j e još n e k o l i k o
p a r t y j a na k o j i m a se » s t r o b o light« i » b l a c k light« sve više
koriste u k o m b i n a c i j i s p o s e b n o p r i r e đ e n i m i n s t a l a c i j a m a ,
glazba je nova i širem krugu subkulturne scene p o t p u n o
n e p o z n a t a , a p r i k a z i v a n i su i »kult-filmovi« p o p u t j a p a n s k o g s osjećajem »hvatanja priključka« na zapadnoeuropsku
»Akira«. Na t i m , prvim t e c h n o partijima, u o b i č a j e n o je bilo scenu i time, barem d j e l o m i č n o g , prevladavanja kočnica
d o ž i v j e t i n e š t o n e u o b i č a j e n o , pa su se p l e s a č i s u s r e t a l i i sa izazvanih ratnim stanjem i općom atmosferom blokade
s a d r ž a j i m a p o p u t » b r a i n - m a c h i n e « , ili p o n u d o m d o t a d n e ­ n o r m a l n o g ž i v o t a k o j u j e i z a z v a o rat i o k u p a c i j a t e r i t o r i j a .
p o z n a t i h » e n e r g e t s k i h p i ć a « . U p r v o j fazi r a z v o j a , m e đ u U z a sve o n e » n e - g l a z b e n e « s a d r ž a j e k o j i s u p r a t i l i p r v e t e -
i n i c i j a t o r i m a i a k t e r i m a p o s t o j i j e z g r a (ili, n e k o l i k o »jezgri«) chno-partyje i pridonosili novoj atmosferi, neuobičajenosti,
od 3 0 - 5 0 ljudi, z a p r a v o nekoliko škvadri i p o j e d i n a c a . Pro­
r a z m j e n i i n f o r m a c i j a u p o č e t n o m p r o c e s u o b l i k o v a n j a senzi­
m a t r a n j e prve faze n a s t a n k a t e c h n o scene o d v o d i nas bliže
b i l i t e t a i t i p o v a i m a g e a , p r i m a r n a j e , k a o i uvijek u o k u p l j a -

342 343
 Benjamin Perasović
nju o d r e đ e n o g » p l e m e n a zvuka«, bila g l a z b a . G l a z b a j p
r a d i k a j n o ^ o d u d a r a l a , ne s a m o od rocka i srodnih stilova,
negoJj^omTčpS^^
vati u z o z n a k u » t e c h n o « , p r i d o n o s e ć i a v e r z j j L s v i h a l e d o t p -
Ija koji su se g n u š a l i k o m e r c i j a l n i h i d i s c o i d n i h » d a n c e -
-pop« pjesmica, S vokalima i sladunjavim a m n z m n n i r r i g
»Prvo p l e m e « , o d n o s n o s k u p š k v a d r i i p o z n a n i k a , o k u p l j e ­
no o k o t e c h n o / h o u s e / t r a n c e glazbe i prvih partyja, s ra­
zličitih j e s c e n a s t i g l o u p o d r u č j e s t v a r a n j a n o v e s c e n e ; t u
su bili i n d i v i d u a l c i i g r u p e k o j i su još p r i j e r a t a u p o z n a l i
»acid-house« glazbu, dugogodišnji pripadnici scene koja
svoje životne stilove u g l a v n o m p o s r e d u j e g l a z b e n i m prav­
c i m a i p r i p a d n i m i m a g e i m a . D i o ljudi u svojoj je s u b k u l -
t u r n o j o s o b n o j ( i g r u p n o j ) historiji p r o š a o i d e n t i f i k a c i j s k u
( t a k o đ e r s e m o ž e reći i » a l t e r n a t i v n o - o b r a z o v n u « ) l e p e z u
o d š e z d e s e t i h d o p u n k a ; t u s u s e našli i o n i k o j i s u v o l j e l i
e k s p e r i m e n t e s » e l e k t r o n i k o m « u r o c k u , ili n e š t o n a g l a š e ­
nije linije k o j e p r e d s t a v l j a j u M i k e O l d f i e l d , T a n g e r i n e D r e a m ,
344
URBANA PLEMENA
Kraftvverk i s l i č n i . M e đ u š k v a d r a m a k o j e s u s t a j a l e iza p r v i h
techno okupljanja bila je jedna g r u p a vezana uz zvukove
Joy D i v i s i o n , C a b a r e t V o l t a i r e , R e s i d e n t s , T u x e d o M o o n ,
N e w O r d e r , i koja je v e o m a rano bila informirana o de-
troitskoj sceni, j e d n o m od mjesta začetka techno zvuka u
svijetu. S o b z i r o m na naše prve t e c h n o aktere i njihov g l a ­
zbeni put, o s o b i t o se p r i m j e ć u j u p u n k , new w a v e , electro,
industrial, experimental, d u b , h i p - h o p , a sigurno i drugi, ra­
niji i k a s n i j i u t j e c a j i k o j i su o b l i k o v a l i u k u s k l j u č n i h a k t e r a
prije širenja a c i d - h o u s e i techno glazbe. Jedan m a n j i d i o
prvih aktera činili su m l a d i ljudi, k o j i m a je n o v o n a s t a j u ć a
s c e n a b i l a p r v o s u b k u l t u r n o i s k u s t v o u ž i v o t u . Izvori i n f o r ­
m a c i j a , p o s e b n o v a ž n i u p r v o j f a z i , bili s u r a z n o v r s n i ; m e ­
đ u n a r o d n i k o n t a k t i , o s o b n o iskustvo s t e c h n o d o g a đ a j a u
i n o z e m s t v u , ( M ) T V i d r u g i m e d i j i , I n t e r n e t (koji j e t a d a z a ­
p o č i n j a o svoju prvu institucionalizaciju m e đ u n e f o r m a l n i m
g r u p a m a »civilne scene«), prvi d o m a ć i » m i k r o m e d i j i « (flyeri)
i , n a r a v n o , u s m e n a k o m u n i k a c i j a , »priča« k o j a j e k r e n u l a
g r a d o m o n o v o j g l a z b i i stilu u n a s t a j a n j u . N i j e t r e b a l o
p u n o v r e m e n a (niti šest m j e s e c i ) d a s e s t o t i n j a k l j u d i č v r š ć e
o k u p i o k o z v u k o v a , p l e s a i n o v o g o b l i k a r i t u a l a , u z još
n e k o l i k o stotina o n i h koji su b a r e m j e d n o m došli na party
ili s u bili i n f o r m i r a n i o d p r i j a t e l j a .
D r u g u f a z u , ili p r o š i r e n j e i n i c i j a l n e faze n a p r a v u p r v u
fazu razvoja o z n a č a v a p o č e t a k »institucionalizacije«, o d n o ­
sno p o s t e p e n o g uspostavljanja stalnih termina za t e c h n o u
z a g r e b a č k i m k l u b o v i m a , što d a j e n o v u » b r z i n u « , o s i g u r a v a
stalno mjesto razmjene i n f o r m a c i j a i d a j e novi z a m a h ra­
s t u ć e m t e c h n o p l e m e n u . ( U toj p o č e t n o j fazi n e m o ž e j o š
d o ć i do »zagušenja« i rutinizacije u kojoj stalni termini na
istim m j e s t i m a s m a n j u j u k v a l i t e t u i e n e r g e t s k i n a b o j p r o v o ­
d a z a d i o r a v e a k t e r a k o j i teže » c j e l o v i t i j e m « d o g a đ a j u i
d o ž i v l j a j u . ) Prvo s e u s t a l i l a s r i j e d a u G j u r i k a o v e č e r z a
techno glazbu, a o v u fazu razvoja karakterizira i nastanak
345
 Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA

n o v i h p r o s t o r a k o j i d o t a d a nisu bili z n a č a j n i u t o p o l o g i j j j i m a se odvijala o s n o v n a interakcija i oblici profiliranja

z a g r e b a č k e k l u p s k e s c e n e , a l i s u tek s t e c h n o m d o b i l i svoj afektivnih zajednica.
n o v i i d e n t i t e t , p o p u t A q u a r i u s a , ili k u l t n i h S p a c e A g g r e s -
sora i kašinskog M u n g o s a . Ta faza traje do kraja 1 9 9 3 . ,
N j u obilježavaju »prva p l e m e n a « i jedan neponovljivi osje­ Glazba
ć a j p o č e t k a i s t v a r a n j a z a j e d n i č k e s c e n e . Riječ je o s l i č n o m
Postojala je tendencija da se n a đ e j e d n o i m e za r a z n o ­
o s j e ć a j u , n a o p ć o j razini s t v a r a n j a s c e n a , bez o b z i r a r a d i l i
v r s n u g l a z b u , a l i t o n i k a d a n i j e u s p j e l o . Riječ j e o r a z v o j u
se o p r v i h p e d e s e t a k »spiffire« j a k n i i l o z i n k a m a n o g o m e t ­
stila k o j i j e z a p o č e o s » a c i d - h o u s e « g l a z b o m , a p o j m o v i
n o g p l e m e n a , o »creepersicama« r o c k a b i l l y c a r a , o mreži
k o j i nisu n a j p r i m j e r e n i j i , n o i z r a ž a v a j u o d r e đ e n e z a j e d n i č ­
h a r d - c o r e f a n z i n a , o g r u p a m a b r e a k p l e s a č a ili p r e p o z n a ­
k e n a z i v n i k e i o p i s u j u g l a z b e n e p r a v c e jesu t e c h n o , h o u s e
v a n j i m a g r a f f i t i p o t p i s a . N o , taj o s j e ć a j s t v a r a n j a s c e n e ,
i t r a n c e . » T e c h n o « se u H r v a t s k o j d u g o v r e m e n a k o r i s t i o
m e đ u s o b n o g osnaženja, identifikacije i osvajanja prostora,
k a o zajednički nazivnik b r o j n i h stilova koji su se t i j e k o m
nije isti u s m i s l u i d e n t i č n i h e m o c i j a , t i p o v a p r a k s i , stilizaci­
1 9 9 3 . m o g l i čuti u n u t a r jedne n o ć i , i koji su m o g l i uključi­
je, k a o što nisu isti ni z v u k o v i , i m a g e i , v r e d n o t e i sve o n o
vati trance, house, h a r d - t r a n c e , h a r d - c o r e , u c i d , industrial
š t o č i n i o d r e đ e n i s u b k u l t u r n i izraz. D o k n o v o u s p o s t a v l j e n i
i brojne podvrste koje su već g o d i n u d a n a kasnije proiz­
nogometni huligan prepričava bacanje kamenja na poli­
vodile nove oblike i hibride. Problem održanja jednog
c i j u , f a n a t i č n o n a v i j a n j e , t r a n s p a r e n t e ili t u č n j a v u s p r o t i v ­
i m e n a s a s t o j a o s e u t o m e što s e » t e c h n o « u d r u g i m e u r o p ­
ničkim n a v i j a č i m a , dijeleći ushićenje z b o g m e đ u s o b n o g
skim z e m l j a m a koristio k a o naziv j e d n o g užeg p r a v c a , d o k
uličnog prepoznavanja suplemenika, dotle novouspostav­
j e » h o u s e « b i o z a j e d n i č k i m n a z i v n i k o m šire s c e n e . »Rave«
ljeni r a v e r p r e p r i č a v a s a s v i m d r u g e i d r u k č i j e e l e m e n t e
je naziv za s a m o o k u p l j a n j e , koji datira još iz šezdesetih
životnog stila, t a k o đ e r uživajući u m e đ u s o b n o m p r e p o z n a ­
g o d i n a i kontrakulturnih rituala psihodeličkih dugih k o n ­
vanju suplemenika. Udarci »velikog bubnja«, p o p u t sprave
c e r a t a ( p o p u t Pink F l o y d a i z 1 9 6 6 . , ili v e ć i n a k a l i f o r n i j s k e
za dozivanje pustinjskih crva na pješčanoj planeti (Dune)
scene), o b n o v l j e n u V. Britaniji p r i l i k o m »manchesterske re­
o m o g u ć i l i s u j e d a n n a g l a š e n o ritualni d o ž i v l j a j , k o j i u iskus­
v o l u c i j e « u k o j o j su uz e l e k t r o n s k u g l a z b u s u d j e l o v a l i i r o -
tvu g l a z b e , p l e s a , e k s t a t i č k i h s t a n j a , k a r n e v a l s k e a t m o s f e r e
c k e r i p o p u t H a p p y M o n d a y s ili S t o n e Roses. Rave j e p o s t a o
i miroljubivosti, sadrži g o l e m i informacijsko-identifikacijski
svojevrstan sinonim za c j e l o n o ć n o okupljanje uz t e c h n o /
n a b o j , koji se sa s u p l e m e n i c i m a dijeli i o b l i k u j e , a » r a d o ­
house/trance i srodnu glazbu, u britanskim sociološkim
snu vijest« k o j a iz n a b o j a izvire p r i o p ć a v a s v i m p o t e n c i j a l n o
s t u d i j a m a iz s r e d i n e d e v e d e s e t i h s p o m i n j e se č a k i p r o s j e č ­
zainteresiranima. Promotrimo glavna obilježja techno sub­
nih 1 2 0 - 1 4 0 b p m na tadašnjim raveovima . U svakom 2 9

kulture u Z a g r e b u do kraja 1 9 9 3 . , od kojih su neka ka­

rakteristična za rave kulturu u o p ć e , a n e k a za naš kontekst
ili s a m o f a z u o k o j o j j e riječ, u k l j u č n i m d i m e n z i j a m a g l a z ­
be, strukture partyja kao t e m e l j n o g rituala, plesa, d r o g e ,
vanjskog izgleda, ponašanja, pojmovnika i klubova u ko-
»bpm« znači »beats per minute«, no s o b z i r o m na postojanje »chill-out«
d v o r a n e za o d m o r od bržeg plesa i glazbe u kojoj na s v a k o m v e ć e m
raveu t a k o đ e r nastupaju dj-i puštajući m n o g o sporiju g l a z b u , 1 uz č i ­
njenicu m n o g i h prelazaka ove »gornje« g r a n i c e na velikim g a b b e r pa
i h a r d trance r a v e o v i m a , čini se da ovi a u t o r i griješe u procjeni.

346 347
 URBANA PLEMENA

s l u č a j u , g l a z b a j e n a g l a š e n o i n s t r u m e n t a l n a , bez v o k a l a ,
osim u ponekim kratkim »sampleovima«. Na svakom ve­
ć e m r a v e u z v u č n i c i o m o g u ć u j u tjelesni d o ž i v l j a j g l a z b e . U
stvaranju g l a z b e bitni su digitalni s a m p l e r i k o m p j u t e r , uz
» k u t i j e r i t m a « i » s v n t h o v e « , a R o l a n d o v » 3 0 3 « p o s t a o je

kultnim »instrumentom«, identifikacijskim mjestom acid glaz­

b e p o k o j e m j e c i j e l a r a v e k u l t u r a u literaturi p o n e k a d i m e ­
n o v a n a i k a o »kultura tristotrojke«. (Kasnije će, n a r a v n o ,
novi pravci techno/house glazbe legitimirati sebe upravo
p o n e k o r i š t e n j u t r i s t o t r o j k e , d a b i joj s e n a k o n p a r g o d i n a
vratili n a m i n i m a l n i j i n a č i n itd.)

Party
Party n a t e c h n o s c e n i i m a u l o g u k o n c e r t a u . r o c k k u l ­
t u r i . Bez o b z i r a n a t o n a s t u p a j u l i o n i k o j i g l a z b u s t v a r a j u u

349
 URBANA PLEMENA

s t u d i j u (uz p o m o ć D A T - a ) »uživo« u s k l o p u p a r t y j a ili n e ,

s r e d i š n j a l i č n o s t z a j e d n i č k o g r i t u a l a j e »djjc_Dj p u š t a p l o č e ,
a l i t a k o da »miksa« b a r e m svaki završetak p r e t h o d n e i p o ­
č e t a k s l j e d e ć e p l o č e » n a b e a t « , što z n a č i d a m o r a s a v l a ­
dati »umjetnost neprekidnog beata«, spajanja pjesama u
permanentnom, neprekinutom nizu, u čemu mu posao
d o n e k l e olakšava postojanje kontrole brzine p l o č e na d a ­
n a š n j i m p r o f e s i o n a l n i m g r a m o f o n i m a . S v a k i p a r t y t r a j e što
j e d u ž e m o g u ć e , a č e s t o s e n a k o n v e ć i h ili z n a č a j n i j i h
p a r t y j a ^ r g a n i z i r a »after h o u r p d r t y « k o j i t r a j e o d u j u t r o d o
p o s l i j e p o d n e s l j e d e ć e g d a n a , n a i s t o m ili n e k o m d r u g o m
mjestu, lako su klubovi preuzeli tip glazbe i z a b a v e , o r g a ­
niziravši niz p a r t y j a , p o s e b n u u l o g u i g r a j u » j e d n o k r a t n i « (ili
b a r e m r i j e t k o , j e d n o m g o d i š n j e o d r ž a v a n i ) partyji n a s p e c i ­
fičnim lokacijama poput Vidikovca na Sljemenu, L u k a v e c -
g r a d a , M i k u l i ć i d v o r a ili l e g e n d a r n i h o t v o r e n i h p r o s t o r a ,
p o p u t G o r s k o g kotara. Za vrijeme partyja najčešće n e m a
nikakve verbalne komunikacije, m i k r o f o n o m , između dj-a
ili d r u g i h i z v o đ a č a i p u b l i k e ( p l e s a č a ) .

Ples
PlesJe_osnpvna a k t i v n o s t - a - S - j p b z i r o m na glazbu i
d u g o trajanje, ovaj ključni oblik techno rituala ima m n o g e
odlike i n d i v i d u a l n o g i kolektivnog transa. Tipovi plesa su
raznovrsni i svaki p o d p r a v a c u g l a z b i (od d e t r o i t s k o g h o u s e a ,
p r e k o G o a - t r a n c e a , do h a r d - c o r e a ) sadrži i neke vlastite
tipove k o r a k a , kretnji, koji se m i j e n j a j u i bivaju kreirani na
i n d i v i d u a l n o j i g r u p n o j razini s a m i h a k t e r a p l e s a . N e m a
r a z l i k e po s p o l u u o b l i c i m a p l e s a i u l o g e m u š k i h i ž e n s k i h
p l e s a č a s e n e r a z l i k u j u , niti j e s a m p l e s t a k o žestok ( g r u b )
d a isključuje d i o d j e v o j a k a ( p o p u t »slam« ili »let m e g o « p l e -
s a ) A ) p r v o j f a z i , pri p l e s u r u k e s u više k o r i š t e n e n e g o k a ­
s n i j e (što se p o k l a p a i s i s k u s t v i m a b r i t a n s k i h i s t r a ž i v a č a ) .

351
 URBANA PLEMENA

/Droga )
M D M A (Ecstasy) u j a v n o s t i p r e d s t a v l j a s i n o n i m r a v e r -
s k o g o k u p l j a n j a , i t o č n o j e d a ecstasy i g r a z n a č a j n u , a l i n e
i apsolutno determinirajuću ulogu u rave kulturi. Ideal-tipski
r a v e i u z i m a ecstasy (čije j e s t v a r n o , l a b o r a t o r i j s k o i m e b i l o
e m p h a t y ) , a i z b j e g a v a a l k o h o l , no u sty a rn q s j j _ p o s t o j e
m n o g i oblici miješanja i j g z n o j / r s n e j ^
d r o g e , na što u t j e č u i c i j e n e , pa je u p r v o j . f a z i . š i r e n j a , r a -
v e a , p r i j e s p u š t a n j e c i j e n e ecstasyju d i o l j u d i u z i m a o LSD
z a t o što j e b i o jeftiniji. B r i t a n s k a i s t r a ž i v a n j a p o k a z u j u d a
tipično raversko raspoloženje dijele i oni koji uzimaju, k a o
i oni koji ne u z i m a j u M D M A , i da v e ć a razlika u euforič-
n o m i ekstatičkom stanju postoji između regularnih i p o ­
v r e m e n i h »clubbera« n e g o i z m e đ u o n i h koji uzimaju o d r e ­
đ e n u d r o g u ili n e . Z b o g f a r m a k o l o š k i h s p e c i f i č n o s t i e c s t a ­
sy se ne može uzimati regularno (recimo v i k e n d o m ) duže
od dvije g o d i n e a da bitno ne promijeni učinak i v i s o k o m
t o l e r a n c i j o m bez e f e k t a r a z o č a r a k o r i s n i k e i n a t j e r a i h n a
p a u z i r a n j e ili n a p r o m j e n u d r o g e . I p a k , u m n o g i m g r u p a ­
m a t e c h n o s c e n e , ecstasy j e p r e d s t a v l j a o h o m o l o š k i i i n t e ­
gralni o d n o s vrijednosti, glazbe, plesa i raverskog života,
p o p u t c a n n a b i s a i LSD-a u hipijevskoj kulturi. O n i m a koji
s u d u ž e n a s c e n i , »E« s i m b o l i z i r a j e d n u f a z u (što o v i s i l o —
v r e m e n u priključenja sceni), a sami akteri mistificiraju i d e ­
m i s t i f i c i r a j u u p o t r e b u ecstasyja s t a v o v i m a o d »bez t o g a n e
b i h u s p i o shvatiti t u g l a z b u p r v i p u t « p r e k o n a j č e š ć e g » b i ­
t a n j e ali n e i p r e s u d a n « , d o » n i k a d m i nije b i l o v a ž n o « .

Vanjski izgled
S jedne strane, prisutna su obilježja p o p u t srebrne boje
i svih s l i č n i h »svemirskih« i » s k a f a n d e r s k i h « a s o c i j a c i j a , d u ­
g a č k e » p a t u l j a k « k a p e , s p o r t s k a o d j e ć a , u n i f o r m e »čistoće«

353
 Benjamin Perasović
ili s l i č n e j a k n e k o j e u k o n v e n c i o n a l n o m s v i j e t u o m o g u ć u j u
r a d n i c i m a f l u o r e s c e n t n u zaštitu o d n e p a ž l j i v i h v o z a č a . T a ­
k o đ e r , p r v u f a z u o b i l j e ž a v a j u z v i ž d a l j k e i slični i n s t r u m e n t i ,
b a l o n i , u k r a s i k o j i svijetle p o d » b l a c k - l i g h t « i z v o r i m a , d j e č ­
j e i g r a č k e , d u d e , baterijske l a m p e r a z n i h o b l i k a i b o j a svje­
tla p r i č v r š ć e n e za o d j e ć u , a na p o č e t k u su p o p u l a r n e b i l e i
m a s k e kakve biciklisti nose u velikim e u r o p s k i m g r a d o v i m a
zbog z agađenog zraka, uz pokoju pravu gas-masku pod
k o j o m je jako vruće plesati. N o , s d r u g e strane, i a k o je ple­
me i m a l o svoje boje i tipove o b l a č e n j a , na sceni je posto­
j a l a p o t p u n a o t v o r e n o s t i t o l e r a n c i j a svih z a m i s l i v i h n a č i n a
oblačenja i tipova izgleda. Nije bilo diskriminirajućih p o ­
g l e d a , pluralizam stilova b i o je z a g a r a n t i r a n i karnevalska
p o v o r k a p r i h v a ć a l a j e sve m a s k e k a o i o n e n e m a s k i r a n e .
Ponašanje
G o v o r i t i o k a r n e v a l s k o j a t m o s f e r i nije p r e t j e r i v a n j e , uz
zviždaljke i b a l o n e , svemirska odijela, gas m a s k e , i eksta-
tičke, e u f o r i č n e o b l i k e p o n a š a n j a u n u t a r kojih je ples d o ­
m i n a n t n a djelatnost, t e c h n o party se od p o č e t k a r a d i k a l n o
razlikovao od većine rockerskih i srodnih okupljanja. Z n a ­
č a j n a r a z l i k a u a t m o s f e r i o s o b i t o je b i l a v i d l j i v a u p o d r u č j u
nasilja: nije ga b i l o . To je ostala karakteristika scene i u
d r u g o j fazi, k a d a su o k u p l j a n j a s par stotina narasla na
par tisuća, ne mijenjajući d o m i n a n t n o miroljubivu a t m o ­
sferu u v a ž a v a n j a d r u g o g a , p l e s a i n e v e r b a l n e k o m u n i k a ­
cije. Struktura g l a z b e i struktura s a m o g d o g a đ a j a o m o g u ­
ćili s u s n a ž n o n a g l a š a v a n j e n e v e r b a l n e k o m u n i k a c i j e , što
z a p a ž a j u svi i s t r a ž i v a č i . J e d n a o d n a j p r i s u t n i j i h č i n j e n i c a u
sociološkim istraživanjima rave kulture je s m a n j e n i masku-
linistički n a b o j i o t v a r a n j e n o v o g i d r u k č i j e g p r o s t o r a za ž e n u
u r a v e k u l t u r i . To se v i d j e l o i u p r v o j fazi r a z v o j a t e c h n o
scene u Hrvatskoj, g d j e je senzualnost bila ispred seksual-
354
URBANA PLEMENA
n o s t i , k a o i d r u g d j e n a Z a p a d u . N o , nije svaki t e c h n o p a r t y
garancija takvog o s l o b o đ e n o g prostora u k o j e m žene m o g u
s l o b o d n i j e d i s a t i , p o s e b n o u svjetlu m a s o v n o s t i , k o m e r c i -
jalizacije i prisutnosti o d r e đ e n o g tipa glazbe u »prosječnoj
diskoteci«. Takav prostor je garantiran a k o g o v o r i m o o
prvim a k t e r i m a , ljubiteljima techno glazbe, raverima koji
su stvarali scenu i p o n a š a n j e uobličili višestrukim p o s r e d o ­
v a n j i m a g l a z b e , d r o g e , plesa, na osnovi e m p a t i j e i inter­
akcije.
Pojmovi i slens
Energija, svemir, b u d u ć n o s t , m u t a c i j a , trans, m a y d a y ,
vječnost, digitalno, magija, regeneracija, rave, forward
e v e r - b a c k w a r d n e v e r , k a o i nizovi d r u g i h p o j m o v a k o j i
karakteriziraju kasniju f r a g m e n t a c i j u stilova t e c h n o kulture
k o d n a s i u svijetu služe n a m k a o o r i j e n t i r i u p r e p o z n a v a ­
n j u n o v o g s e n z i b i l i t e t a . E n g l e s k i jezik, k a o i u k o m p j u t e r ­
s k o m s v i j e t u , p r e v l a d a v a . U r a v e r s k i (a o n d a iz n j e g a i d a ­
lje) r j e č n i k ušli su m n o g i p o j m o v i . S t a r e i p o z n a t e r i j e č i ,
p o p u t »party« d o b i l e s u n o v o z n a č e n j e - n i t k o n i j e u p o t r e ­
b l j a v a o n i j e d n u d r u g u riječ z a o s n o v n i o b l i k o k u p l j a n j a , a
hrvatski, slengovski prijevod p o p u t »tulum« nikad nije m o ­
g a o d o ć i u o b z i r , p a j e »party« i z g u b i o (za r a v e a k t e r e ) b i l o
koje d r u g o značenje osim s a m o g raverskog rituala. O b i č a j
je da svaki party i m a svoje i m e , p o p u t »reunion«, »social
z o m b i e t r a n c e « »eternity«, » a u d i o sex in zero gravity«,
» l i q u i d sky«, » R a v e o l u t i o n « i t d . I z p o j m o v a s e r a z a b i r e d i ­
menzija tehnologije, budućnosti, svemira i trenutka čovje­
čanstva, kao i mistična, empatička, psihodelička tradicija
kontrakulture šezdesetih, spojena s » d u h o m vremena« kroz
cyber-punk i ikonografiju »Blade Runnera«. N a r a v n o da će
h a r d - c o r e ( i h a r d - a c i d ) p o s e g n u t i z a »total d e s t r u c t i o n «
n a z i v o m , što n e s m i j e n a v e s t i n a d o s l o v n o s t jer v e ć o t p r i j e
355
 Benjamin Perasović
p o z n a j e m o rock upotrebu takvih p o j m o v a , pa i o n u Boba
M a r l e y a , a o v d j e se r a d i o p o v e z u j u ć i m p o j m o v i m a g l a z b e ­
n o g i plesačkog senzibiliteta, od nizozemskog hellraisera
d o t r n j a n s k o g a g r e s o r a . U s l e n g u s e p o j a v i o i niz n o v i h
r i j e č i , v e z a n i h u z širu t e c h n o s c e n u , vrste g l a z b e , d r o g a i
p l e s o v a , stilove., m i k s a n j a k o d d j - a i t d . P o n e k a d s e i z e n ­
g l e s k e riječi i z v e d e h r v a t s k a , p a s a d p o s t o j i g l a g o l »čilirati«
ili u z a g o r s k o m d i j a l e k t u »ščilirati«, š t o d o l a z i o d » c h i l l - o u t «
prostora koji je d i o s v a k o g većeg, a na Z a p a d u i m a n j e g
techno o k u p l j a n j a . (Jedan primjer slenga s novije scene,
koji d o n o s e s a m i akteri i koji je d o s t u p a n na internet stra­
n i c a m a urbane techno ekipe kraja devedesetih, nalazi se
m e đ u prilozima.)
Klubovi
V e ć s u s p o m e n u t i k l j u č n i k l u b o v i k o j i o b i l j e ž a v a j u pr­
v u f a z u : G j u r o , A q u a r i u s , kašinski M u n g o s (zvan najčešće
s a m o »Kasina«) i S p a c e A g g r e s s o r . G j u r o n a k o n p o č e t n i h
o k u p l j a n j a p r e u z i m a u l o g u jedinog kluba s »odijevno te­
m a t s k i m « v e č e r i m a ( p o p u t s / m ili »kinky« o d r e đ e n j a u i n o ­
zemstvu), Aquarius postaje sinonim techno i trance večeri,
a p o s l i j e za p r o f e s i o n a l i z a c i j u , h o u s e u s m j e r e n j e i s t r a n a
g o s t o v a n j a . Kasina prelazi put od privatne z a b a v e i n e o ­
graničene slobode »prvog plemena« do velikog i preure­
đ e n o g k l u b a z a više o d t i s u ć u l j u d i k o j i u k a s n i j o j f a z i
prate stalne racije uključujući i p r i v r e m e n o zatvaranje. D o k
su G j u r o i A q u a r i u s , k a o i Kasina n a k o n svoje prve faze,
klubovi s ulaznicama, redarima, k o n o b a r i m a itd, Space
Aggressor je specifična pojava, poput nekog z a p a d n o e u ­
ropskog squatta, o m o g u ć e n o g ratnim kontekstom i činje­
n i c o m d a s u iza n j e g a stajali m a l i , k v a r t o v s k i , a l i d r a g o v o ­
ljački a k t e r i još t a d a r e l a t i v n o svježe u s p o m e n e n a » 1 9 9 1 . « .
Ulaz je u Space Aggressor uvijek b i o b e s p l a t a n , d e k o r a c i j e
356
URBANA PLEMENA
su bile minimalističke ali snažne, i oni k o j i m a je bilo stalo
d o g l a z b e i p l e s a nisu o b r a ć a l i p a ž n j u n a d e r u t n o s t p r o ­
s t o r a k o j i je n e k a d s l u ž i o za s k l a d i š t e i s a s t a n k e » m j e s n e
z a j e d n i c e « , p a niti n a p o n e k o g š t a k o r a k o j i b i u j u t r o i z a ­
š a o ljut z b o g c j e l o n o ć n e b u k e . Z b o g vlastite i l e g a l n o s t i
S p a c e A g g r e s s o r nije mogao trajati d u g o , ali njegovo
postojanje bitno je obogatilo tada nastajuću zagrebačku
rave scenu. To je bio prostor slobode i potpune a u t o n o ­
m i j e . S o b z i r o m na p o n a š a n j e i t o l e r a n c i j u u u ž e m k r u g u
koji je t a m o s v a k o d n e v n o b o r a v i o , m o ž e se reći, bez pre­
tjerivanja i imajući na u m u k o n k r e t n e aktere i d o g a đ a j e
p r i l i k o m » p r o p u c a v a n j a « ili p o t e n c i j a l n o p r o b l e m a t i č n i h s i ­
tuacija, da je Space Aggressor bio većinom neosviještena,
alternativna i antipsihijatrijska klinika za s p o n t a n e g r u p n e
terapije. T o m prostoru i g l a v n i m a k t e r i m a , koji su činili
p o s e b n o p l e m e , bila je i m a n e n t n a kritika komercijalizacije
dijela scene u Z a g r e b u . Taj je prostor b i o s v j e d o k o m pr­
v o g d o m a ć e g » c r o s s o v e r a « , susreta » p u n k e r s k o a n a r h i s t i č ­
k e š k v a d r e « s t e c h n o s u b k u l t u r o m z a k o j u s e nije m o g a o
upotrijebiti ni jedan od stereotipa (ionako v e ć i n o m neute­
m e l j e n i h ) o »šminki« i » m a i n s t r e a m u « . S p a c e A g g r e s s o r je b i o
p o d z e m n o mjesto, u k o j e m je agresija iz i m e n a o z n a č a ­
vala s a m o d i o glazbenog p r o g r a m a (hard-core), isključu­
jući bilo kakvu stvarnu agresiju.
K a d a su j e d n o m s t v o r e n a , g l a z b o m i širim ritualnim
iskustvom povezana techno plemena (drugim riječima,
»neformalne grupe mladih, škvadre i pojedinci, okupljeni
o k o s l i č n o g ž i v o t n o g stila«), a t a j s e p r o c e s p o n o v i o n e k o ­
l i k o p u t a u p o s l j e d n j i h šest g o d i n a , p r i p a d n i c i n o v e s u b k u l ­
t u r e nisu ovisili s a m o o k l u p s k i m o k u p l j a n j i m a , n e g o s u
često u m a n j i m g r u p a m a , m a k a r i pokraj otvorenog auta
( s k a z e t o f o n o m ) »rejvali« m i m o b i l o k a k v i h o r g a n i z i r a n i h
d o g a đ a n j a . S v u d a g d j e j e b i l o s t r u j e (uz k u p n j u j e f t i n i j i h
agregata), u privatnim prostorima kao i javnim, prepoznat-
357
 Benjamin Perasović
ljivi z v u k o v i » t r i s t o t r o j k e « o m o g u ć a v a l i su i p r e p o z n a v a n j e
p o k r e t a , gestikulacije. D o g a đ a l o se, u skladu sa s p o n t a -
n o š ć u , da se g r u p i c e ravera sretnu d o k iz a u t a koji na se­
m a f o r u stoji g r m i p o z n a t i r i t u a l n i z v u k , i d a s a m i o r g a n i z i ­
raju party na p r v o m parkiralištu. O s j e ć a j p o k r e t a nije bio
lišen n i k l a s i č n i h o b l i k a i z r a ž a v a n j a p r i p a d n o s t i i k o m u n i ­
kacije s o k o l i n o m , p o p u t pisanja grafita (kakvi su obilježili
osamdesete), pa su zagrebački zidovi upoznali simbole
svojedobno kultnog njemačkog »Mayday« techno okupljanja
(više d e s e t a k a tisuća m l a d i h d v a p u t a g o d i š n j e ) , i m e n a d j - a ,
podstilova, k a o i n a j u o b i č a j e n i j i , tipični grafit »rave on!«
Prva f a z a r a z v o j a t e c h n o s c e n e u Z a g r e b u z a v r š a v a
1 9 9 3 . , kada na kraju g o d i n e i p e r i o d a širenja u k l u b o v i m a ,
kao i povremenim, manjim »jednokratnim okupljanjima«,
t e c h n o akteri d o b i v a j u » m e đ u n a r o d n o priznanje«, o d n o s n o
svoj p r v i veliki r a v e ( n a z v a n » U n d e r city r a v e « u a t o m s k o m
skloništu ispod G r i č a ) s g o s t o v a n j i m a stranih DJ-a i 3 0 0 0
okupljenih ljudi.
D r u g u f a z u o z n a č a v a j u t a k v i , i još veći r a v e o v i . N a k o n
uspjeha ravea » p o d G r i č e m « , n a k o n svega g o d i n u d a n a u
kojoj se prvih stotinjak ravera »prepoznavalo po g r a d u « ,
t i j e k o m 1 9 9 4 . uslijedili s u d o i s t a veliki r a v e o v i (Brave Rave,
Future Shock, G a l a c t i c a ) sa 6 - 7 tisuća prisutnih (plešućih)
l j u d i , u s p o r t s k i m d v o r a n a m a i na V e l e s a j m u . S t v o r e n a je
široka scena, profilirane su m n o g e škvadre i senzibiliteti,
unutar zajedničkog nazivnika techno scene, gdje su se za­
j e d n o nalazili i a k t e r i iz jezgra 1 9 9 2 . / 9 3 . , k a o i m n o g i n o v i
r a v e r i . U p r v o j i u p o č e t k u d r u g e f a z e r e a k c i j e d r u š t v a na
rave » p o k r e t « n i s u b i l e n e g a t i v n e . P r o b l e m i i k r i t i k e p o j a v ­
ljivali su se u n u t a r šire s u b k u l t u r n e s c e n e , jer su se n e k i
rockeri našli uvrijeđenima jednom techno naljepnicom,
koja je govorila »90-es: no more fucking rock'n'roll!« no
t e c h n o akteri se nisu toliko uključivali u p o l e m i k e , p o n a š a l i
su se p o p u t sretnika kojima je d a t o neprocjenjivo b o -
358
URBANA PLEMENA
g a t s t v o i o d n o s s r o c k e r i m a b i o je s v e d e n na š a l u i p o z i v
» d o đ i t e n a p a r t y « . P r e d s t a v n i c i m e d i j a i š i r e g d r u š t v a bili s u
s r e t n i što s u slike s p o r t s k i h d v o r a n a p r e p u n i h i z b j e g l i c a
z a m i j e n i l e slike istih d v o r a n a p u n i h m l a d i h k o j i p l e š u . S
o b z i r o m n a brzi rast h r v a t s k e t e c h n o s c e n e i a t r a k t i v n o s t
v e l i k i h r a v e o v a , s t o t i n e l j u d i s u stizale i z S l o v e n i j e , M a đ a r ­
s k e , A u s t r i j e , p r e d s t a v l j a j u ć i p r v e turiste u z e m l j i još u v i j e k
u v u č e n o j u rat. M e đ u t i m , n a k o n p r v i h v e l i k i h r a v e o v a , z a ­
p o č i n j e m o r a l n a p a n i k a , prvenstveno z b o g ecstasyja, at­
m o s f e r a se u š i r e m d r u š t v u m i j e n j a , u n o v i n a m a su se č a k
m o g l i p r o č i t a t i tekstovi » k a k o p r e p o z n a t i r a v e r a « ( k o n z u ­
menta i dealera d r o g e istovremeno), po h l a č a m a i m a j i ­
c a m a » 2 d o 4 b r o j a v e ć i m n e g o što b i t r e b a l o « . J e d n a o d
posljedica o d n o s i l a se i na o t e ž a n o d o b i v a n j e dozvole za
održavanje ravea. Z b o g pritisaka izvana (racije, prekidi,
p r e t r a ž i v a n j a i t d . ) , ali i z b o g g l a z b e n e f r a g m e n t a c i j e k o j u
veliki o r g a n i z a t o r i nisu p r a t i l i , k o n c e p t m a s o v n i h o k u p l j a ­
nja je z a m r o . Scena je nastavila postojati, promijenivši već
n e k o l i k o generacija, i poslije 1 9 9 6 . karakterizira je o d v a ­
j a n j e z a s e b n i h p r a v a c a u više m a n j e o d v o j e n e s c e n e . D o k
su na p o č e t k u r a v e a u H r v a t s k o j i t r a n c e i h o u s e i h a r d - c o r e
m o g l i biti p r i s u t n i u n u t a r j e d n e » t e c h n o v e č e r i « , u k a s n i j o j
fazi g l a z b a s e t o l i k o p r o f i l i r a l a d a s u o d r ž a v a n i ( k a o i d r u ­
g d j e u svijetu u s p e c i f i č n o m p e r i o d u ) s a m o h o u s e ili s a m o
t r a n c e p a r t y j i . J u n g l e i G o a s u stvorili z a s e b n e s c e n e , a
house je u Z a g r e b u b i o najzastupljeniji i p r o f e s i o n a l n o p o ­
d r ž a v a n i p r a v a c . D a n a š n j a s i t u a c i j a p o k r i v a više g l a z b e n i h
usmjerenja i orijentacija koje su na početku bile r u d i m e n ­
t a r n e a sada su stvorile okvire m a n j i h zasebnih s c e n a , na
kojima se opet odvija priča o povezanosti o d r e đ e n e g l a ­
zbe, mjesta, vrednota, preferencija i m a g e a , sa životom
g r u p a i i n d i v i d u a . Rave j e p o s t a o š i r o k p o j a m , t a k o d a
n e k i d i j e l o v i iste s c e n e z a p r a v o više sliče n e k i m a k t e r i m a
izvan scene n e g o jedni d r u g i m a . Nije li p o d z e m n i , h a r d -
350
 Benjamin Perasović
-acid-industrial zvuk, uz otpadnički i m a g e , »žicanje za pivo«
i o k u p l j a n j e na š t o j e f t i n i j i m i z a b a č e n i j i m m j e s t i m a sličniji
p u n k / n o i s e / t r a s h a k t e r i m a n e g o a k t e r i m a koji vole povr-
šniji h o u s e , o d j e ć u i z b u t i k a , s k u p a k o l a i e k s k l u z i v n a m j e ­
sta? N i s u l i » U n d e r g r o u n d Resistance« s v o j i m p r o g l a s i m a
bliži o t p a d n i č k o j s u b k u l t u r i s t a l n i h p u t n i k a i t e c h n o n o m a d a
( p o p u t Spiral T r i b e ) bez o b z i r a što će se svi z b u n i t i »Detroit«
o d r e đ e n j e m ? Zajednički nazivnik još uvijek postoji, no za
s v a k u k o n k r e t n u s i t u a c i j u i za s v a k o g i n d i v i d u a l n o g i g r u p ­
nog aktera on podliježe novim definicijama i postupcima
redefiniranja. Poznavanje bilo koje subkulturne scene na­
meće zaključak o heterogenim akterima, o raznolikim pre­
ferencijama unutar z a j e d n i č k o g ž i v o t n o g stila, pa tako
m o ž e m o govoriti o t e c h n o senzibilitetu k a o u h v a t l j i v o m u
m r e ž i a k t e r a k o j i č i n e s c e n u , ali n e m o ž e m o j e d n o z n a č n o
o d r e d i t i sve a k t e r e . Razlika i z m e đ u p r v i h d a n a i n a j n o v i j e
situacije je velika, no oblik »obraćenja« koji se d o g o d i
p r e p o z n a v a n j e m zvukova i uključenjem u intenzivni doživ­
ljaj r a v e a , n a s l i č a n n a č i n s e d o g a đ a i u p r o m i j e n j e n i m
uvjetima. Karnevalska atmosfera ne dominira kao u p o ­
četku, ali se unutar barem polugodišnjih perioda djelo­
m i č n o o b n a v l j a , p o d s j e ć a j u ć i p o n e k a d n a prvi val euforije.
D a n a š n j i uvjeti i f r a g m e n t a c i j a s t i l o v a , k a k o u svijetu t a k o i
kod nas, o m o g u ć u j u uspostavljanje paralelnih scena u n u ­
tar n a o k o h o m o g e n o g p r a v c a , g d j e »techno subkultura«
može označavati područje sasvim uočljivih zajedničkih
t o č k i , i bez o b z i r a n a t o s a d r ž a v a t i a k t e r e k o j i d i o iste s c e n e
s m a t r a j u m a i n s t r e a m o m i sebi s u p r o t n i m s v i j e t o m . Za pri­
m j e r e n u a n a l i z u razlika u n u t a r t e c h n o senzibiliteta n e o p h o d ­
no bi bilo analizirati samu glazbu, njenu strukturu, t o n o v e i
u g o đ a j jer » f r a g m e n t a c i j a stilova« ne o z n a č a v a neki t e h n i ­
čki proces, n e g o u o v o m slučaju ukazuje na p o s t o j a n j e
»strukture osjećaja«, na a k t i v n o proživljavanje z v u k o v a i
interakcijski o b l i k o v a n i h struktura, g d j e postoje u d a l j a v a -
3ĆO
URBANA PLEMENA
nja k a o i približavanja, koja se m o g u p o k l a p a t i sa stilovi­
ma i p o d v r s t a m a . T a k o je, primjerice, u Z a g r e b u o m i l j e n a
»frankfurtska škola« utjecala na d i o kasnijeg profiliranja
l j u b i t e l j a » g o a - t r a n c e a « , k a o što j e h a r d - t e c h n o i a c i d - i n d u -
strial g l a z b a i z S p a c e A g g r e s s o r a , s p r i p a d n o m a t m o s f e ­
r o m prostora, p r i p o m o g l a uključenju i hibridizaciji punker-
sko-hc-anarhističkih senzibiliteta s d i j e l o m raverske scene,
i istovremeno ih o d m a k l a od o n o g dijela house strukture
k o j i je k r e n u o u s m j e r u v o k a l i z i r a n i h a r a n ž m a n a i d r u k č i j e
artikulacije do n e d a v n o sličnih plesnih večeri. S druge
strane, do n e d a v n o dominirajući house m o g a o bi iz nove
p e r s p e k t i v e tražiti i m a g e p o d z e m l j a , u s k l o p u d o m i n a c i j e
A s t r a l i s a i K r a l j e v s t v a u »Bestu«. N o , g l a z b e n i a s p e k t č i n i
s u m o j e d n u d i m e n z i j u , i on se križa s t i p o m p r o s t o r a u
k o j e m se o d r e đ e n a g l a z b a p u š t a , s c i j e n a m a p i ć a i u l a z n i ­
ca, s karakterom redara, učestalošću racija na o d r e đ e n o m
m j e s t u , g u s t o ć o m (ili o s e k o m ) d o g a đ a n j a n a t e c h n o s c e n i
u pojedinim periodima, i mnogim drugim dimenzijama
koje sa s o b o m nose s a m e škvadre i njihova školska, kvar-
tovska, d o b n a , spolna i roditeljska specifičnost. T a k o d o ­
b i v a m o više i m a n j e p r o f i l i r a n e a k t e r e , k o j i s e z a j e d n o s
g l a z b o m i kontekstom mijenjaju, pridonoseći stvaranju n o ­
v i h » a f e k t i v n i h z a j e d n i c a « , užih i širih s a v e z a n a t e c h n o
sceni, koja nije berlinskim z i d o m o d v o j e n a od d r u g i h sub­
kulturnih scena, pa se njene granice p o m i č u u procesu
subkulturalizacije i stalnog redefiniranja, razdvajajući u
j e d n o m m o m e n t u h o u s e od t r a n c e a u g l a z b e n o m , ali i
s v a k o d n e v n o m životu m n o g i h a k t e r a , a spajajući ih u d r u ­
g o m m o m e n t u , b i l o p r e k o s a m e g l a z b e , ili p r e k o n e k e o d
navedenih dimenzija.
36l
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

Fanzini o t p a d n i č k i h , n a j č e š ć e n a g l a z b i z a s n o v a n i h ili b a r e m s
g l a z b o m povezanih scena. U Hrvatskoj su fanzini, k a o i
d r u g d j e , bili p r e t e ž n o p o v e z a n i s g l a z b o m , ali su uvijek
postojali i primjeri iskakanja iz p r e t p o s t a v l j e n o g o k v i r a
Fanzini (fan/zine) su nastali k a o »magazini za ljubite­
b e n d o v a , intervjua i recenzija. Postoje fanzini u k o j i m a
lje«, a d i o t o g i z v o r n o g z n a č e n j a n a s t a l o g u svijetu r o c k
autori pišu o svojim p u t o v a n j i m a , t a k o đ e r i fanzini puni
kulture m o ž e m o primijetiti i d a n a s , kada još uvijek dosta
poezije, stripa, e k o l o g i j e , a u t o b i o g r a f s k i h skica a d o l e s c e ­
fanzina piše o g l a z b i , b e n d o v i m a , k o n c e r t i m a , d o n o s e ć i
n a t a , a s a m a g l a z b a (svijet g l a z b e n i h p o s r e d o v a n j a n a
intervjue i d r u g e i n f o r m a c i j e bitne za scenu životnih stilova
s u b k u l t u r n o j s c e n i ) m o ž e b i t i p r i s u t n a u m a n j o j m j e r i , ili
okupljenih o k o glazbe. M e đ u t i m , fanzini označavaju i p u ­
p o t p u n o z a o b i đ e n a . U slučaju d u ž e g izlaženja n e k o g f a n ­
n o širi p r o s t o r n a j r a z n o v r s n i j i h » n e z a v i s n i h i z d a n j a « , šireći
zina, m o ž e m o pratiti i p r o m j e n e u s a d r ž a j u , i nije rijedak
područje glazbe prema nekim srodnim socijalnim pokreti­
slučaj da neki fanzin z a p o č n e k a o isključivo »glazbeni«, a
m a i s e n z i b i l i t e t i m a ( k a o u s l u č a j u p u n k / h c f a n z i n a ) ili z a o ­
k a s n i j e p r o š i r i i d o n e k l e p r o m i j e n i s a d r ž a j p o s v e ć u j u ć i sve
bilazeći glazbu u potpunosti.
veći prostor društvenim p o k r e t i m a , ljudskim p r a v i m a , e k o ­
Riječima j e d n o g od aktera fanzin scene - »ako imaš logiji, p o l i t i č k o m sustavu itd. M o g u ć je i o b r n u t proces,
i d e j u , i n f o r m a c i j u , f o t k u , n e š t o što želiš r e ć i ili p o d i j e l i t i s »natrag glazbi« n a k o n razdoblja političkog a n g a ž m a n a .
d r u g i m a , treba ti s a m o fotokopirni stroj, nešto p a p i r a ,
Najveći val fanzinskog stvaralaštva d o g o d i o se u Hr­
o l o v k a a k o n e m a š s t a r u p i s a ć u m a š i n u ili k o m p j u t e r , i t o
vatskoj p o l o v i c o m d e v e d e s e t i h , k a d a je izlazilo o s a m d e ­
j e to«. F a n z i n i n a s t a j u i n e s t a j u , n e k i i z a đ u s a m o j e d n o m ,
setak fanzina. Ti fanzini svjedoče o s n a ž n o m »uradi sam«
neki o d r ž e kontinuitet o d više g o d i n a . P o t p u n o s u nezavi­
p o k r e t u , koji m o ž e m o smatrati i svojevrsnom o b n o v o m
sni o d s u s t a v a p o r e z a , k o n t r o l e i k o n v e n c i o n a l n e d i s t r i b u ­
p u n k / h c identiteta u specifičnom kontekstu r a t o m optere­
cije. Tiraža m o ž e biti u r a s p o n u od »unikatnih« f a n z i n a
ć e n o g društva. Punkerska simbolika otpora i radikalne kri­
( g d j e sve s t r a n i c e ili s a m o n e k e , u m e t n u t e , s v j e d o č e o n e -
tike p o s t o j e ć e g svijeta k a p i t a l a b i l a j e o s a m d e s e t i h p o m i ­
p o n o v l j i v o s t i i s k u s t v a ili t e š k o ć a m a d a l j n j e g f o t o k o p i r a n j a )
ješana s p u n o širim k r u g o m adolescentskih suprotstavlja­
d o b r o j k i o d n e k o l i k o s t o t i n a ili v i š e , z a p r a v o d o ž e l j e n o g
nja roditeljskoj kulturi, u s v o j e v r s n o m » z o o l o š k o m vrtu«
u m n a ž a n j a k a k v o je i m a n e n t n o fanzinskom stvaralaštvu i
subkulture u uvjetima socijalizma (Tome), da bi već počet­
anti-copyright principima, gdje fanzin svojom strukturom
kom stranačkog pluralizma omogućila političko djelova­
zove na daljnje f o t o k o p i r a n j e i širenje mreže. Fanzini su
nje, poput z a g r e b a č k o g slučaja punkerskog priključenja
»mikro-medij«, oni sudjeluju u povezivanju, uspostavljanju
t r a n s n a c i o n a l n o j r a d i k a l n o j stranci M a r c a Panelle. Počet­
i a u t o r e f l e k s i j i p o j e d i n i h s c e n a . F a n z i n i m o g u biti i s c e n a
kom devedesetih, djelovanje šibenskog benda »Nula«,
za s e b e , izvor i d e n t i f i k a c i j e u p o d z e m n o j k r e a t i v n o s t i i
kojeg prati fanzinsko stvaralaštvo V e d r a n a M e n i g e , uz
e k s p r e s i v i z m u , svijet z a s e b e u svijetu k o j e m v l a d a d r u k č i j a
brojne druge aktere nastajuće scene, o m o g u ć u j e g o v o r o
logika tiskanja i profita. Također, fanzini sudjeluju u o s n a -
n e č e m u što p r e l a z i g r a n i c e p u k o g »revival« p o k r e t a . A k o
ženju (individualnom i g r u p n o m ) subkulturnih aktera, u
se glazbeni dio može podvesti p o d revival, vrijednosni i
širenju i horizontalnom povezivanju m n o g i h m a r g i n a l n i h ,
p o l i t i č k i d i o (često o d g l a z b e n e o d v o j i v p o i s k a z i m a a k t e -

36? 3Ć3
 Benjamin Perasović
ra) u r a t n o j h r v a t s k o j s i t u a c i j i s v j e d o č i o b r e m e n i t o m p o l o ­
žaju novih a n a r h i s t a na sceni društva koje je čvrsto o d r e ­
đ e n o d r ž a v o m . Dok bi zapadni sociolozi nezainteresirano
o d m a h n u l i r u k o m n a još j e d n u n o v u seriju o b n a v l j a n j a
i m a g e a u sferi k u l t u r n e i n d u s t r i j e , s m a t r a j u ć i n o v i t e t p u n k a
sredinom devedesetih n e m o g u ć i m , u Hrvatskoj mladi punk
akteri, u (po)ratnom kontekstu postaju p o p u t društvenog
pokreta, a samoborskim pendrecima i medijskim zanima­
njem za sukobe o z n a č a v a j u aktera koji je sociološku ras­
pravu o autentičnosti učinio besmislenom. O n a j tko nije
osobno proživio nastajanje punk-hc-anarho-eko-tribal
srodnih aktera, m o ž e sakupljanjem fanzinske g r a đ e dosta
toga rekonstruirati. Fanzinska scena u nekim p e r i o d i m a ,
baš k a o i p u n k / h a r d - c o r e scena uopće, pokazuje da »peri­
ferija« m o ž e o b i l | e ž a v a t i s n a ž n i j u p r o d u k c i j u n e g o » c e n t a r « ,
o d Požege, p r e k o Siska, Č a k o v c a , Splita, d o Z a g r e b a .
F a n z i n i s u d o b a r p r i m j e r z a s e b n o s t i s u b k u l t u r n i h svje­
t o v a . O n o š t o s e v a n j s k o m p r o m a t r a č u č i n i k a o »uski d i o
s t v a r n o s t i « , o n o što j e u s l u ž b e n o m svijetu d e f i n i r a n o k a o
p u k i g l a z b e n i stil, u f a n z i n i m a s e o t k r i v a o n a k v i m k a k v i m
s u g a s a m i a k t e r i s h v a t i l i i n a č i n i l i , k a o š i r o k i svijet r a z n o ­
vrsnih g l a z b e n i h i d r u g i h p o s r e d o v a n j a n e č i j e g ž i v o t n o g
stila i i d e n t i t e t a . V i z u a l n i d o j a m p r i č i t a n j u d i j e l a f a n z i n a
p o k l a p a se s g l a z b o m k o j u predstavljaju. Uživanje u glaz­
b i , o d »Preslev riots« d o d a n a s , z a b r o j n a u r b a n a p l e m e ­
n a p r e d s t a v l j a tjelesni d o ž i v l j a j . M e d i t a t i v n a r e c e p t i v n o s t i
o t v o r e n o s t z v u k o v i m a u s j e d e ć e m p o l o ž a j u nije n e p o z n a t a
urbanim p l e m e n i m a , od hipija do današnjih »ambient« i
»chill o u t « o k u p l j a n j a , n o k a d a j e riječ o f a n z i n s k o j s c e n i ,
tu p r e v l a d a v a j u žestoki a k t e r i i žestoka g l a z b a , k o j a se o s j e ć a
u želucu i pozdravlja š a k o m , i koja sugerira b a r i k a d u prije
nego nirvanu.
O g r a n i c a m a simboličke i stvarne agresivnosti ras­
pravlja s a m a scena, u fanzinima koji postaju j a v n o m d o ­
m e n o m , javnim prostorom komunikacije plemena. Tako
3Ć4
URBANA PLEMENA
će p o g o i slemanje, kao oblici plesa u kojima dolazi do
s n a ž n o g k o n t a k t a s o s t a l i m a , često biti p r e d m e t o m ras­
p r a v e , naglašavajući razliku i z m e đ u slučajno p o k u p l j e n e
m o d r i c e u stanju transičnog skakanja i n a m j e r n o usmjere­
n o g u d a r c a koji većina scene smatra nedopustivim upli­
v o m muško kompetitivnih, agresivno alkoholiziranih oblika
p o n a š a n j a . M n o g i će akteri, u p r a v o u f a n z i n i m a , priznati
da ne žive uvijek u s k l a d u s v l a s t i t i m p r i n c i p i m a , što s o c i o ­
logiji n a m e ć e oprez, potrebu izbjegavanja poistovjećenja
fanzinske stvarnosti sa c j e l o k u p n o m stvarnošću s v a k o d n e ­
i v n o g života sudionika scene. Ipak, već s a m o čitanje fanzi­
na p o m o g l o bi o n i m a koji ne m o g u razumjeti k a k o nešto
t a k o b a n a l n o i m a r g i n a l n o k a o podvrsta već marginalizi­
r a n o g g l a z b e n o g stila m o ž e p o s t a t i š i r o k o m i s l o ž e n o m
o s n o v o m za stvaranje vlastitog identiteta. U f a n z i n i m a , p o ­
s e b n o o n i m a iz sredine devedesetih, n a l a z i m o i specifičnu
p o t v r d u teze o »crossoveru« i f r a g m e n t a c i j i k a o d v a p r o c e ­
s a subkulturalizacije. Z a j e d a n d i o f a n z i n a m o ž e m o reći
da nastaju na osnovi fragmentacije, odvajanja glazbenih
stilova u zasebne cjeline g d j e postoje veći i m a n j i p o m a c i
u o n o m e što p r a t i i d e n t i f i c i r a n j e s g l a z b o m , a to je d r ž a ­
nje, intervencije u i m a g e , p r o m j e n e u značenju, vrijedno­
stima i stavovima. Drugi d i o fanzina, uključujući i o n e prve
sagledane u vremenskom razdoblju od nekoliko godina,
p o š t u j u s k u p n a i m e n a k a o n e k e o r i j e n t i r e ili k o o r d i n a t e , a l i
naglašavaju individualno i grupno kombiniranje skupnih
i m e n a , o d n o s n o cjelokupnog naslijeđa glazbenih i subkul­
turnih stilova. Ne radi se s a m o o p r a v c i m a koje već sami
glazbeni akteri (bendovi) miješaju u svojim p j e s m a m a (a to
j e p r o c e s stariji o d f a n z i n s k e s c e n e i z d e v e d e s e t i h ) , n e g o
se n a g l a š a v a identitet izboren m i m o predvidljivih ( » o b a v e -
z u j u ć i h « ) z a j e d n i č k i h n a z i v n i k a , b e z o b z i r a j e l i riječ o j e d ­
nom ( p r i m j e r i c e - »punk«) ili o z b r o j u više n j i h (hard-
-core/speed m e t a l / h i p - h o p . . . ) . N a r a v n o , za dio fanzinskih
a k t e r a g l a z b a k a o t a k v a nije više d o v o l j n a z a i d e n t i f i k a c i j s k i
3Ć5
 Benjamin Perasović
proces, o n a ga čak, po njihovim vlastitim riječima, m o ž e i
falsificirati, p r i m j e r i c e k o d o n i h s u d i o n i k a k o j i t e ž e d r u š t v e ­
n o m pokretu i društvenoj promjeni, pa se ne m o g u pomiriti
s t e n d e n c i j o m k o j a je s t a l n o p r i s u t n a , a to je da se sve
svodi na glazbu i d o b a r p r o v o d .
G o t o v o sve s u b k u l t u r n e g r u p e o k u š a l e su se u i z d a v a ­
nju n e k o g fanzina, no d a l e k o najveći broj fanzina nastao
je u okrilju h a r d - c o r e p u n k p o r o d i c e , p r o š i r e n e s v a r i j a c i ­
j a m a i f r a k c i j a m a p o p u t n o i s e , t r a s h , g a r a g e , g r i n d , ili
naprosto n a g l a š a v a n j e m o d r e đ e n j a »nezavisno«.
N o g o m e t n o p l e m e j e u svijetu s t v o r i l o t i s u ć e f a n z i n a ,
no u Hrvatskoj se navijačka k o m u n i k a c i j a o d v i j a l a nešto
d r u k č i j i m s m j e r o m . Prvi n a v i j a č k i list k o j i j e u t j e c a o n a
d o m a ć e n a v i j a č e , još u d o b a s o c i j a l i s t i č k e J u g o s l a v i j e , b i o
je talijanski »Supertifo«. To nije klasični fanzin, z a p r a v o se
r a d i o r e l a t i v n o k o n v e n c i o n a l n o j reviji » o r g a n i z i r a n o g n a ­
v i j a n j a « , k o j a o b j a v l j u j e i s k l j u č i v o slike n a v i j a č a i n a v i j a č k e
o g l a s e z a p r o d a j u , k u p n j u ili r a z m j e n u n a v i j a č k i h r e k v i z i t a .
S u p e r t i f o je o b j a v l j i v a o i r e p o r t a ž e o n a v i j a č k i m g r u p a m a ,
k o m e n t i r a o nasilje i poticao navijačke koreografije n a s u ­
p r o t t u č n j a v i . I p a k , s i m b o l i k a i d i n a m i k a n a v i j a č k o g svijeta
u c i j e l o s t i je b i l a z a s t u p l j e n a u S u p e r t i f u . Tu su s v o j e a d r e ­
se i s l i k e slali i n a v i j a č i iz H r v a t s k e , n a d a j u ć i se da će r e ­
d a k c i j a o b j a v i t i sliku n j i h o v e n a v i j a č k e g r u p e . K a o š t o s u
se d o m a ć i p u n k e r i trudili d o č a r a t i izlomljene kolaže ranih
punk intervencija, dosljedno primjenjujući ljubav prema
d i s t o r z i j i sa z v u č n o g na l i k o v n i izraz, t a k o su i n a v i j a č i
stvorili s v o j e » k o l a ž e « , k o j i nisu bili a s i m e t r i č n i n e g o s i m e ­
trični ( n a j č e š ć e 4 f o t o g r a f i j e u j e d n o j , sa s i m b o l o m u s r e ­
d i n i ) i k o j i nisu b i l i n a m j e r n o » p r l j a v i « , n e g o s u t r e b a l i biti
što čistiji i po m o g u ć n o s t i u b o j i , da se v i d e p r e f e r e n c i j e
n a r a n č a s t i h ( T o r c i d a ) ili r a z n o b o j n i h ( B a d B l u e Boys) d i m ­
nih kutija, k a o i d r u g e nijanse boja na š a l o v i m a i zasta­
vama. Utjecajni navijači, ključni organizatori navijačkog
366
URBANA PLEMENA
pokreta s kraja osamdesetih, istovremeno studenti novi­
narstva, s d r u g i m k o l e g a m a i s u p l e m e n i c i m a p o k r e n u l i su
s r e d i n o m d e v e d e s e t i h T r i b i n e , n a š d o m a ć i n a v i j a č k i list,
k o j i je n a k o n i z l a ž e n j a u R i j e c i , u i z d a n j i m a N o v o g lista,
kasnije u Z a g r e b u n a s t a v i o p o d i m e n o m » N a v i j a č k a tribina«,
l a k o to nisu fanzini u striktnom »uradi sam« o d r e đ e n j u ,
m o ž e m o i h p r o m a t r a t i k a o a u t e n t i č n e n a v i j a č k e n o v i n e jer
su ih uređivali i pisali s a m i navijači, na osnovi pretpostav­
ljenog »pokrivanja« p r o d a j o m , koje nije uvijek uslijedilo.
N a v i j a č i su i inače na drukčiji način vezani uz d o m i n a n t n u
kulturu, pa onaj podzemni i antikompeticijski naboj iska­
z a n s a » n e pJati više o d . . . « u z a g l a v l j u n e k o g f a n z i n a o v d j e
izostaje, no to je obilježje s a m o m a n j e g dijela r a d i k a l n e
» r o c k « ( p u n k / h c / n o i s e ild.) k u l t u r e , p u n a široj s c e n i r o -
ckerskih stilova m o ž e m o naći desetine p r i m j e r a u k o j i m a
akteri p o k r e ć u n o v i n e o vlastitoj kulturi n a d a j u ć i se k o m e r ­
c i j a l n o m o p s t a n k u , k a o što s u t o r a d i l i i p o k r e t a č i T r i b i n a .
S obzirom na pretpostavljeni maskulinizam i seksizam,
z n a č a j n o je primijetiti k a k o su navijački novinarski akteri u
svom urbanitetu dosegli stupanj o d m a k a od prevladavaju­
ćeg i konvencionalnog pristupa ubacivanja golih žena u
n o v i n e r a d i b o l j e p r o d a j e . Riječ j e o i n t e r v j u u k o j i s a m v o ­
d i o s urednicima Navijačke tribine i njihovim o d g o v o r o m
na postavljeno pitanje o slikama kakve je objavljivao k o n ­
k u r e n t s k i »tifo«, g d j e b i š a l o v i , z a s t a v e i p i s m a č i t a l a c a n a
k r a j u bili r e d o v i t o z a č i n j e n i s i s a m a i g u z i c a m a .
»Mi to ne b i s m o o b j a v i l i . . . nije da se n a m a ne sviđa­
ju g o l e d j e v o j k e , ali to o b j a v l j i v a t i . . . to bi bilo n e k a k o pri­
z e m n o (drugi d o b a c u j u »primitivno«) i bilo bi jasno da time
s a m o želimo privući p u b l i k u . . . ako nekog zanimaju gole
c u r e m o ž e k u p i t i e r o t i k u , z a š t o d a k u p u j e n a v i j a č k i list?«
O s n o v n a razlika između p u n k e r s k i h / h c i srodnih f a n ­
zina, u o d n o s u na navijačke n o v i n e , u Hrvatskoj sredine
d e v e d e s e t i h , n i j e s a m o u o d n o s u p r e m a p r o f i t u (jer t u s e
367
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

o k l i z n u i g l a z b e n i a k t e r i ) ili u i z g l e d u , n e g o p r i j e s v e g a u s i m b o l i č k i svjetovi i a r t i k u l a c i j e i d e n t i t e t a m o g u s e o d č i t a t i
odbacivanju/prihvaćanju kolektivnog (nacionalnog) iden­ iz fanzina, nezavisnih m e d i j a koji su sami scena za sebe,
titeta, koji se u s l u č a j u n a v i j a č a m o ž e p o k l o p i t i s rituali­ istovremeno funkcionirajući kao alternativna informacijska
ma d o m i n a n t n e kulture, iako i tu postoje o d m a c i . Dok su m r e ž a , p o s r e d u j u ć i i o s n a ž u j u ć i niz d r u g i h s u b k u l t u r n i h
o s a m d e s e t i h n e k i p u n k e r i tvrdili k a k o j e n a j b o l j i p o g o o n a j scena.
na stadionu, u devedesetim dolazi do diferencijacije, gdje Z a ilustraciju f a n z i n s k o g s t v a r a l a š t v a o d a b r a l i s m o v e ­
punkeri d o b r i m dijelom napuštaju prostor zajedničkog su­ ć i n o m fanzine iz sredine devedesetih, uz p o n e k i raritet,
d j e l o v a n j a u ritualima n o g o m e t n o g p l e m e n a , a taj prostor p o p u t subotičkog »plesa...« iz osamdesetih. Kako je d r u g a
p o p u n j a v a j u n o v e g e n e r a c i j e s k i n h e a d s a , sve m a n j e v e z a ­ p o l o v i c a d e v e d e s e t i h o b i l j e ž e n a s u k o b i m a skinsa i p u n k e r a ,
nih uz g l a z b u , a sve više uz n o g o m e t i a d r e n a l i n s k u ovisnost. a n i s m o uspjeli p r o n a ć i niti j e d a n d o m a ć i s k i n h e a d s f a n z i n ,
Bez o b z i r a na k r v a v e s u k o b e p u n k e r a i s k i n h e a d s a , svijest o d o n o s i m o n e k o l i k o i l u s t r a c i j a skins s u b k u l t u r e i z d o m a ć e g ,
p l e m e n s k i m različitostima d a l e k o je veća unutar scene n e g o n a v i j a č k o g tiska, i iz i n o z e m n i h p u b l i k a c i j a . T a k o đ e r , z b o g
u r o d i t e l j s k o m , m e d i j s k o m svijetu s p e k t a k l a . Č a k ni oni p o s e b n o s t i s t r a i g h t - e d g e stila i bliskosti sa h c - p u n k - a n a r h o -
p u n k e r i k o j i s u n a p a d n u t i , i z b o đ e n i n o ž e m ili p r e b i j e n i , n i ­ - k r u g o v i m a , d o n o s i m o n e k o l i k o l e l u k u i ilustracija s t r a i g h l -
k a d n e ć e tvrditi da su svi skinsi isti, jer o n a j t k o je u r o n j e n u -edge pokreta.
p l e m e n s k u ( k v a r t o v s k u , u l i č n u ) s u b k u l t u r u , t k o traži e l e m e n ­
t a r n e i n f o r m a c i j e i z f a n z i n a ili » u s m e n e p r e d a j e « , t a j z n a d a
p o s t o j e i s k i n h e a d s i koji nisu rasistički n a s i l n i c i .
U f a n z i n i m a s e n a l a z i m n o g o t o g a što p o d p o j m o m
» a u t o r e f l e k s i j a s c e n e « m o ž e služiti p o p u t s e m i n a r a i z k u l ­
turnih studija. Vječna p o l e m i k a o podzemlju i establish-
m e n t u o v d j e j e d o v e d e n a d o k r a j n o s t i i p r e d s t a v l j a stvar
o s o b n o g (ali i g r u p n o g ) i z b o r a . N a r a v n o , a m b i v a l e n c i j e
postoje, a komercijalizacija nekog b e n d a m o ž e se odviti
jako brzo i iznenaditi s a m u scenu. Kada je N i r v a n a snimila
B l e a c h a l b u m , r e c e n z i r a n j e u svim n e z a v i s n i m f a n z i n i m a ,
a d r u g i a l b u m , k o j i je d o n i o v e l i k u t i r a ž u , r e c e n z i r a n je u
»Vjesniku« i » V e č e r n j a k u « , što p o k r e ć e p o n o v o val p o l e m i k a
u f a n z i n i m a , a š i r o j sceni d o n o s i još j e d n u o b n o v u » h a š o -
manskih« identiteta p o d i m e n o m »grunge«.
Ekspresivnost i s n a g a d o ž i v l j a j a , intenzitet i » g r a n i č n o s t «
subkulturnih situacija zajedničke su karakteristike svako­
d n e v n o g života većine u r b a n i h p l e m e n a . Te sličnosti, k a o i
njihove razlike, estetsko-političke preferencije, nijansirani

368
371
372
 III. dio

ZAKLJUČAK:
PREMA SOCIOLOGIJI
URBANIH PLEMENA

U o v o m dijelu p o t r e b n o je rezimirati n a z n a č a v a n j e
s o c i o l o g i j e subkulture iz p r v o g dijela, a zatim to učiniti sa
s p o z n a j a m a iz d r u g o g dijela, iz istraživanja subkulturnih
stilova i identiteta u Hrvatskoj. O d n o s o v a dva dijela n a ­
m e t n u o je specifičnost trećeg, u kojem p o j a m u r b a n o g
p l e m e n a govori o današnjoj sociologiji, k a o i životu, raznovr­
snih aktera do sada nazivanih s u b k u l t u r n i m , kontrakultur-
n i m ili a l t e r n a t i v n i m .
Za sociologiju subkulture m l a d i h (koju m o ž e m o i druk­
č i j e zvati n e m i j e n j a j u ć i s a d r ž a j , o d n o s n o » p r e d m e t « ili -jt
s u b j e k t e i s t r a ž i v a n j a ) v a ž n o j e u o č i t i vlastite p o č e t k e , bez
obzira na s a m p o j a m subkulture, koji ne karakterizira istra-
ž i v a n j a č i k a š k e š k o l e , ali č i j e r a z u m i j e v a n j e n a l a ž e p o š t o ­
v a n j e s v a k o g p r i s t u p a u s m j e r e n o g više ili m a n j e z a s e b n i m
adolescentskim svjetovima, područjima, životnim stilovima.
D o k se p o j a m subkulture utemeljuje u američkoj raznoliko-
sti, k a k o i m i g r a c i j s k i h (i d r u g iih)
h) rasnih, etničkih, konfesio-

383
 Benjamin Perasović
nalnih, tako i d o b n i h , spolnih, klasnih i statusnih dimenzija
nastajanja posebnih društvenih g r u p a i njihovih svjetova,
(sub)kultura, »moralnih regija«, »sub-društava«, »zajednica«,
d o t l e za i z d v o j e n i j i a d o l e s c e n t s k i svijet i u n j e m u n a s t a j u ć e
subkulture m l a d i h , m o r a m o sačekati »sociologiju devijacije«
i njena definiranja »delinkventne subkulture«. »Devijacija«
na p o č e t k u p r o u č a v a n j a subkulture m l a d i h nije slučajna,
ona govori o »pređenoj granici« društvenih n o r m i , o krimi-
nalizaciji prvih »subjekata istraživanja«, iako su g r u p e »de­
linkventne subkulture«, proučavane zbog p r o b l e m a devija­
c i j e , p r e d s t a v l j a l e širu s u b k u l t u r u »street c o r n e r « m o m a k a
(»dečki iz k v a r t a « ] za k o j u su i t a d a š n j i k l j u č n i a u t o r i ustvr­
dili d a u k l j u č u j e p r v e n s t v e n o »fun« ( z a b a v n e ) a k t i v n o s t i k o j e
n a j v e ć i m d i j e l o m nisu d e v i j a n t n e . (A. C o h e n , 1 9 5 5 . ) G e ­
neracija a u t o r a k o j a p r o b l e m u prilazi iz interakcionističke
perspektive, temeljito je uzdrmala korekcionalistički pristup,
svaku implikaciju p a t o l o g i j e , te p o i m a n j e devijacije, stvo­
rivši teoriju etiketiranja u n u t a r šire perspektive reakcije
društva na devijaciju. N o , M e r t o n o v i učenici iz pedesetih
g o d i n a nisu d e v i j a c i j u t r e t i r a l i p a t o l o š k i , n e g o s u u k a z a l i
na procjep i z m e đ u kulturno postavljenih aspiracija i struk­
t u r n i h b l o k a d a o s t v a r e n j u tih a s p i r a c i j a . J e d a n d i o n j i h o v e
t e o r i j e b e z s u m n j e j e još u v i j e k a k t u a l a n , p o s e b n o o n a j o
referentnim g r u p a m a , referentnom okviru i procesu nasta­
j a n j a s u b k u l t u r e . Bez o b z i r a d a l i ć e m o p r i h v a t i t i o p i s k o j i
g o v o r i o n a s t a j a n j u s u b k u l t u r n e s o l u c i j e n a (strukturni) p r o ­
b l e m , bojeći se determiniranja i lociranja »jednog« proble­
m a , i m a j u ć i n a u m u s u v r e m e n o d r u š t v o , o s t a j e n a m o n a bit
s a m o g procesa, u kojem je primarna g r u p n a djelatnost,
stvaranje vlastitih rituala, s l e n g a , g r u p n o g sustava s i m b o l a
i vrijednosti. Zardjurri o4ipcadma subkulture (kriminalna,
konfliktna i subkultura povlačenja) m o g u n a m se d a n a s
činiti p r e j e d n o s t a v n i ili č a k j e d n i m d i j e l o m n e u t e m e l j e n i ,
ali d j e l o v a n j e r e f e r e n t n e g r u p e i n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n e , t o
384
URBANA PLEMENA
vrijedi i u d a n a š n j i m uvjetima. T o m dijelu teorije o delin­
kventnoj subkulturi, s današnje distance treba pridodati
spoznaje o drukčijim načinima posredovanja u stvaranju
s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , jer n a m i n a č e n e d o s t a j u d v i j e b i t n e
dimenzije: prva se odnosi na nemogućnost individualnog,
svjesnog stvaranja subkulturnih obrazaca koja slijedi iz
C o h e n o v o g i srodnih r a d o v a , a na osnovi poznavanja d o ­
sadašnjih načina stvaranja subkulturnih stilova, postojanje
i takvih aktera, individualnih i g r u p n i h , n a m e ć e se k a o ne­
zaobilazno. Druga je dimenzija medijskog posredovanja,
koja pedesetih možda nije obuhvaćala tipične »corner
boyse«, ali d a n a s je z b o g širenja s c e n a , autorefleksije, p o ­
s t o j a n j a »rock«, »rave« i s r o d n i h k u l t u r a , t a k o đ e r n e z a o b i l a ­
zna. Interakcionistički pristup može p r i p o m o ć i povezivanju
ovih dimenzija, naglašavajući razumijevanje (zasnovano
na kvalitativnom metodologijom omogućenom poznava­
nju) a k t e r o v e d e f i n i c i j e s i t u a c i j e i p r o c e s a i n d i v i d u a l n i h i
kolektivnih redefiniranja situacije.
A k o s e skepsa z b o g s m j e š t a n j a s u b k u l t u r a m l a d i h i s k l j u ­
čivo u d o n j e slojeve društva nije pojavila prije šezdesetih
( a n e k i m a s e nije p o j a v i l a n i p o s l i j e , p o p u t p r e d s t a v n i k a
b i r m i n g h a m s k e škole), o n d a je pojava kontrakulture m o g l a
biti d o b r i m r a z l o g o m . N a r a v n o , i k o n t r a k u l t u r u j e m o g u ć e
( a k o s e t o j a k o želi) svesti n a » s r e d n j u k l a s u « , a l i o v d j e j e
v a ž a n sav s p e k t a r k o j i se u d o b a g o v o r a o k o n t r a k u l t u r i s
kraja šezdesetih p o j a v i o , i koji uključuje eksploziju b r o j n i h
(subkulturnih) adolescentskih životnih stilova, pokreta i
i d e n t i t e t a , j e d n i m d i j e l o m o m o g u ć e n u i š i r e n j e m sve d i f e ­
r e n c i r a n j e r o c k - k u l t u r e . K o n t r a k u l t u r a n e predstavlja j e d n o g
a k t e r a , n e g o s k u p r a z n o v r s n i h senzibiliteta koji s u , u s p e c i f i č ­
n o m k o n t e k s t u , stvorili š i r o k u z a j e d n i č k u s c e n u . T a s c e n a
n i j e b i l a l i š e n a s u p r o t n o s t i , i zaista s e v e o m a u d a l j e n i m a
čine akteri hipijevskog k o m u n i t a r i z m a , y o g e i prosvjetljenja,
psihodelične glazbe, svojevrsnog »iskakanja« iz socijalnog
385
 Benjamin Perasović
vlaka, nasuprot studentskim aktivistima, organizatorima d e ­
m o n s t r a c i j a i b r o j n i m »klasičnim r e v o l u c i o n a r i m a « r a d i k a l n i h
političkih g r u p a . Ta se suprotnost održala, u nešto drukči­
jim o b l i c i m a , ali na sličnim o s n o v a m a , i u devedesetim g o ­
d i n a m a , primjerice u V. Britaniji k a d a se raverska, a n t i - c e -
s t o v n a , s q u a t t e r s k a i šira s c e n a » n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a «
podijelila u r e a k c i j a m a na represiju »criminal justice billa«,
g d j e su neki s m a t r a l i da t r e b a »kili«, a neki »chill« »the bili«.
N e k e d o d i r n e točke su ipak postojale, a šarenilo scene je
pridonosilo polemikama, kao i »ravnodušnom« paralelnom
p o s t o j a n j u , ili p o k u š a j i m a s p a j a n j a , p r i m j e r i c e n a n a č i n
y i p p i e g r u p a c i j e ili d a n a š n j i h r a d i k a l n o - e k o l o š k i h , r a v e r -
skih p l e m e n a . Z a s o c i o l o g i j u j e b i t a n s p o j t e m a i s e n z i b i l i ­
t e t a , gesti i z v u k o v a , n a s t a j a n j e » k o n t r a k u l t u r n o g n a s l i j e đ a «
k o j e je u k l j u č i l o r a z n o v r s n e i m p u l s e i k o j e je, uza sva m e ­
dijska p r i l a g o d a v a n j a , č e s t o i m a l o m i n i m u m d o k u m e n t a -
rističke u v j e r l j i v o s t i . T a j s p o j , k o j i d o n e k l e o m o g u ć u j e o p ć a
o d r e đ e n j a » d u h a šezdesetih« nalazi se, u s v o j i m medijski
p r e r a đ e n i m o b l i c i m a , a l i i i z r a v n o m iskustvu a k t e r a k o j i nisu
svi n e s t a l i s a s c e n e , u p o d r u č j u k o j e j e o b i l j e ž e n o k a k o
rock-kulturom, tako i praksom društvenih pokreta. Ne ula­
zeći u r a s p r a v u k o j a p o s t a v l j a p i t a n j e o k a r a k t e r u k o n t r a ­
kulture k a o društvenog pokreta (implicirajući jednadžbu
k o m p e t i c i j e i t r a ž e ć i »rezultat u t a k m i c e « p o k r e t a i s i s t e m a ) ,
s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e p r v e n s t v e n o m o r a uvažiti p o s t o j a n j e
raznolikog »repromaterijala«, dakle onih oblika kontra­
k u l t u r n o g naslijeđa koji su ( p o n e k a d u neprepoznatljivoj
formi) na raspolaganju novijim generacijama u njihovom
p r i s t u p u svijetu i d j e l o v a n j u , p r e u z i m a n j u i p r e o b l i k o v a n j u ,
o d u p o t r e b e »zvučnih entiteta« d o aktivnosti » e k o l o š k o g
pokreta«. Ključne t e m e kontrakulture i danas su prisutne^
o s a m d e s e t i h se d o g o d i o revival »novih društvenih p o k r e t a «
a devedesetih »druga psihodelička revolucija«. N o , s o b ­
z i r o m na osobine rock-kulture i načine kojima m l a d i ljudi
386
URBANA PLEMENA
p o s r e d u j u svoj ž i v o t n i stil i i d e n t i t e t , k o n t r a k u l t u r n e i n t e n ­
cije, slike, pjesme i geste t o g »skupa senzibiliteta«, m o g u
biti o s n o v o m n e č i j e g s u b k u l t u r n o g , ž i v o t n o g stila. Bilo bi
p o g r e š n o hipijevsku ikonografiju i glazbu smatrati v e z a n o m
u z s a s v i m o d r e đ e n o g a k t e r a k o j i »briše g r a n i c e s l o b o d n o g
i r a d n o g v r e m e n a « i n e u v i d j e t i k a k o h i p i j e v s k i stil m o ž e
biti d i o s u b k u l t u r e isto k a o i p u n k e r s k i . D i c k H e b d i g e j e
razlikovanje kontrakulture i subkulture učinio udžbeničkim,
i to razlikovanje i m a smisla a k o se p r i m j e n j u j e s o b z i r o m
na stvarni sadržaj, a ne na smrznute, ideal-tipske aktere,
k a k o t o p o n e k a d k o d b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a izgleda, pri
č e m u su vječno spojene karakteristike p o p u t »punk glazba
- s l o b o d n o v r i j e m e - r a d n i č k a k l a s a - s u b k u l t u r n i stil -
o t p o r k r o z r i t u a l e bez f i l o z o f s k o p o l i t i č k e a r t i k u l a c i j e « i » h i -
pijevska rock glazba - brisanje granica s l o b o d n o g i rad­
n o g v r e m e n a - s r e d n j a k l a s a - k o n t r a k u l t u r a - šira f i l o z o f -
sko-politička artikulacija pobune«. Ne samo da određena
glazba i i m a g e , u o v o m slučaju hipijevski, postaju dijelom
s c e n e » k o j a se z a s n i v a u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a « i m o ž e
sugerirati adolescentske aktere p o p u t zagrebačkih hašo­
m a n a , n e g o se može dogoditi i suprotno - da ona d r u g a
glazba i i m a g e , vezani uz p u n k k a o »subkultura radničke
klase« i »osuđena« na g r a n i c e s l o b o d n o g v r e m e n a , p o ­
staje o b i l j e ž j e a k t e r a k o j i n i j e ništa m a n j e p u n k e r s k i , a l i
svojim »iskakanjem« iz društva, n o m a d s k i m n a č i n o m živo­
ta, angažmanom u squatterskim »slobodnim zonama«,
zapravo sugerira kontrakulturnog aktera, po definicijama
britanskih a u t o r a .
K o n t r a k u l t u r a je, uz s t v a r n o i svjesno n a s t o j a n j e p r e m a
brisanju granice radnog i s l o b o d n o g vremena, o s o b n o g i
p o l i t i č k o g , j a v n o g i p r i v a t n o g , uz o b n o v u z a b o r a v l j e n i h i
»odbijenih« znanja, mitova i d u h o v n i h praksi, uz t e m e oslo­
b o đ e n j a i politiku identiteta m a r g i n a l n i h i stigmatiziranih
g r u p a , i u z m n o g e d r u g e d i m e n z i j e k o j e s u g a j i l i »novi d r u -
387
 Benjamin Perasović
štvemjaokreti« u g o d i n a m a n a k o n s e d a m d e s e t i h , istovre­
meno o s i g u r a t e ^
sredovanja u p o d r u č j u koji s o c i o l o g i j a o z n a č a v a s u b k u l -
turnim, gdje d o b r i m d i j e l o m vlada »industrija s l o b o d n o g
vremena« i g d j e m l a d i , »unutar granica s v o g a . s l o h o d n o g
v r e m e n a « , p r i h v a ć a j u i s t v a r a j u ž i v o t n e stilove,- a f e k t a e
zajednice i identitete koji se ne g u b e p r e l a s k o m . j z s l o b o d -
nog vremena u » v r i j e m e « j k p j e j ^ ^ / ili p o s l a
Koncept m o r a l n e panike jedan je od ključnih konce­
pata sociologije subkulture, nastao unutar interakcionistič-
ke perspektive societalne reakcije, uz e l e m e n t e teorija o
p o n a š a n j u ljudi u k a t a s t r o f a m a . K o n c e p t se p o k a z a o p l o d ­
nim u detektiranju j e d n o g od tipičnih procesa u kojem
d o m i n a n t n a kultura reintegrira svoje vrijednosti o p t u ž i v a ­
n j e m » n a r o d n i h đ a v o l a « , što p r e d s t a v l j a p r e d v i d l j i v u k a ­
rakteristiku o d n o s a v l a d a j u ć e kulture i subkultura m l a d i h
u o p ć e . O s i m C o h e n o v e , »klasične« studije o m o r a l n o j p a ­
nici k o j a j e » s t v a r a l a « m o d s e i r o c k e r e ( C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . ) ,
ključni b i r m i n g h a m s k i autori također su razotkrivali stvara­
nje »narodnih đavola« od m l a d i h crnih » m u g g e r a « , pri
č e m u se p o n o v o razobličuje proces »društvene proizvodnje
vijesti« i m e h a n i z a m m e d i j s k o g s u g e r i r a n j a s o c i j a l n o g k o n ­
s e n z u s a . ( H a l i i sur. 1 9 7 8 . , p r e m a T h o m p s o n , 1 9 9 8 . ) S
obzirom na strukturne, tehnološke i kulturne promjene
k o j e s t v a r a j u u v j e t e z a B e c k o v o » d r u š t v o rizika«, T h o m p s o n
(1 9 9 8 . ) p r o š i r u j e k o n c e p t F o u c a u l t o v i m u v i d i m a u d i s k u r z i v ­
ne i r e g u l a t o r n e prakse koje se tiču seksualnosti, aktualizi­
rajući koncept m o r a l n e panike u p o d r u č j i m a reakcije društva
n a sex, A I D S , ženske š k v a d r e , i » n o v o o t k r i v e n e « rizike p o v e ­
z a n e s p r o b l e m o m nasilja n a d d j e c o m . T h o m p s o n o v a je
sociologija m o r a l n e panike otkrila nove aktere m o r a l n o g
poduzetništva u kontekstu z a p a d n o g društva devedesetih.
Birminghamska škola označava najproduktivniju g r u ­
pu autora u o v o m području. Temelji definicije subkulture
388
URBANA PLEMENA
preuzeti su u najvećoj mjeri od američke teorije delinkven­
tne subkulture, gdje je subkultura zapravo grupna solucija
na p r o b l e m , a p r o b l e m je l o c i r a n u klasnoj strukturi d r u ­
š t v a . U z k o n c e p t »središnjih p r e o k u p a c i j a « i f u n k c i o n a l i s t i č -
k o s m j e š t a n j e s u b k u l t u r e u niže s l o j e v e d r u š t v a , u z o s n o v u
koju su Mertonovi učenici ocrtali analizom vršnjačkih te
statusno i mobilizacijski deprivilegiranih grupa, birmin­
g h a m s k i a u t o r i s u d a l j e razvili k o n c e p t s u b k u l t u r e k a o
s i m b o l i č k e solucije, s i m b o l i č k o g razrješenja proturječnosti
kolektivno doživljene u matičnoj klasnoj kulturi. O n i su
sagledavali »strukturne b l o k a d e « (koje se za a m e r i č k u t e o ­
riju p e d e s e t i h j a v l j a j u k a o b r a n e o s t v a r e n j u a s p i r a c i j a nižih
slojeva), u kontekstu kapitalizma, pomičući se tako od Durk-
heima M a r x u i stvarajući svoju p a r a d i g m u pristupa subkul­
turi m l a d i h u k o j o j d o m i n i r a j u i n t e r p r e t a c i j e A l t h u s s e r o v i h i
Gramscievih p o j m o v a . Birminghamska je tradicija znala
p o s e g n u t i i za B a r t h e s o m , k a o i za d r u g i m n a s l i j e đ e m » k u l ­
turnih studija« čije p o d r u č j e dijeli i o b o g a ć u j e , pa n a m je
o s t a v i l a m n o g o i n s p i r a t i v n i h »čitanja« stila. T a k o j e H e b d i g e
p r i s t u p i o s u b k u l t u r n o m stilu u pet dimenzija: namjerna
k o m u n i k a c i j a , b r i c o l a g e , revolt, h o m o l o g i j a i značenjska
praksa. Umjetnost i životnost (makar simboličkog) p r e o ­
kretanja svog p o d r e đ e n o g p o l o ž a j a u društvu, načini stva­
ranja »buke« i smetnje, izazova v l a d a j u ć e m » s i m b o l i č n o m
redu«, širina spektra »suprotne uniformnosti« koji uključuje
d i s t a n c u , p o n e k a d a u t o r e f l e k s i j u i različite r a z i n e a r t i k u l a ­
cije, to su neki od e l e m e n a t a koji n e s u m n j i v o p r i p a d a j u
onim općim karakteristikama dijela subkulturnih grupa,
koje nalazimo širom Europe. Poznavanje detalja na kojima
s e s u b k u l t u r n e i n t e r v e n c i j e u stil p r e p o z n a j u , o m o g u ć u j e
kredibilitet H e b d i g e u , Willisu, Clarkeu i d r u g i m a u t o r i m a ,
bez obzira na to d i j e l i m o li s n j i m a klasnu determiniranost
i p e r s p e k t i v u u k o j o j se d o s e g s u b k u l t u r e m o ž e u č i n i t i » s a ­
mo simboličkim« i razočaravajućim u p o g l e d u p r o m j e n e
38g
 Benjamin Perasović
klasnih o d n o s a . Subkulturni su akteri, u b i r m i n g h a m s k o j
Školi, d o b i l i p u n o više s a m o s v i j e s t i i s p o s o b n o s t i , a r t i k u l i ­
r a n o g o d b i j a n j a k o j e u k l j u č u j e s l o ž e n i j e o p e r a c i j e (protiv
čega je S. C o h e n protestirao tvrdeći da »klincima d a j e m o
p r e v e l i k teret k o j i o n i n a s v o j i m l e đ i m a n e m o g u nositi«),
n e g o što s u t o i m a l i u i n t e r p r e t a c i j a m a » d e l i n k v e n t n e s u b ­
kulture«, ali su i s t o v r e m e n o , k a o akteri s i m b o l i č k e solucije
(pa i s v o j e v r s n e o p s t r u k c i j e v l a d a j u ć e g s i m b o l i č k o g p o r e t k a )
svedeni na n e m o g u ć n o s t »stvarne p r o m j e n e « i ukotvljenost
u klasnoj strukturi z a t v o r e n o g društva.
Lawrence Grossberg, kao predstavnik američkih kul­
turnih studija koje d o b r i m d i j e l o m nastavljaju tradiciju bri­
tanskih, prigovorio je birminghamskim autorima zbog foku-
siranja na s u b k u l t u r e i n j i h o v e stilove u n u t a r j a s n i h g r a n i c a i
v a n j s k i h o b i l j e ž j a , š t o o s t a v l j a izvan a n a l i z e v e ć i b r o j m l a ­
d i h koji č i n e sličnu s c e n u , o n u k o j a s e n a z i v a , p r i m j e r i c e ,
» r o c k - k u l t u r o m « , g d j e veći b r o j l j u d i s u d j e l u j e u r i t u a l i m a i
svoje afektivne zajednice oblikuje oslanjajući se na stilove
rock glazbe, n i k a d ne povlačeći tako radikalnu crtu zatva­
r a n j a u p r e c i z n o o d r e đ e n e stilske k a t e g o r i j e i o b i l j e ž j a . T a j
prigovor je o p r a v d a n , i aktualan u o v o m radu z b o g p o ­
s t o j a n j a r o c k k u l t u r e i r o c k p u b l i k e u H r v a t s k o j , i z v a n čvrsto
definiranih subkulturnih g r u p n i h pripadnosti, a sa sličnim
»središnjim p r e o k u p a c i j a m a « , strukturama osjećaja, i n a ­
č i n o m života koji svjedoči o svijetu subkulturnih afilijacija
bez j e d n o z n a č n e p r i p a d n o s t i n e k o m o d p r o f i l i r a n i h p u n -
kerskih, heavy-metal, dark, hipi, i ostalih identiteta.
Devedesete g o d i n e d o n o s e nove aktere, prvenstveno
»rave k u l t u r u « , a l i i n o v e p r i s t u p e , koji (često n a p r i m j e r u
s a m o g ravea) o d b a c u j u m n o g e ključne-postavke birmin-
g j i a m s k e J & o j e _ D i c k H e b d i g e j e , još prije v e ć i n e kritika k o j e
su njegovom pristupu upućene, djelomično promijenio
p e s p e k t i v u , p r i h v a ć a j u ć i d i o t r a d i c i j e » p o s t m o d e r n e kritike«
i opraštajući se od ideje »kulture o t p o r a « .
3QO
URBANA PLEMENA
S a r a h T h o r n t o n d o b r o ilustrira p o m a k o d »subkultur­
nih studija«; tijekom četverogodišnjeg istraživanja klupske
kulture i raveova, oslanjajući se na B o u r d i e u a , opisala je
» s o c i j a l n u l o g i k u s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a « z a što j o j j e n e o p ­
h o d n o bilo promisliti i odrediti p o j a m »mainstreama«. M e ­
đ u t i m , H e b d i g e o v e d i h o t o m i j e , višestruka suprotstavljanja
» a v a n g a r d e protiv b u r ž o a z i j e , p o d r e đ e n o g p r o t i v d o m i n a n t ­
n o g , subkulture protiv m a i n s t r e a m a « , tvore »redoviti ideal
k o j i s e m r v i k a d g a s e p r i m i j e n i n a historijski s p e c i f i č n e
g r u p e m l a d i h « . ( T h o r n t o n , 1 9 9 5 . , str. 9 3 . ) T h o r n t o n j e a n a ­
lizirala i d r u g e k o n c e p t e britanske s o c i o l o g i j e subkulture,
pokušavajući pronaći određenja »mainstreama«. Tako
autori p o p u t H e b d i g e a zastupaju polaritet u kojem sa su­
p r o t n e s t r a n e s u b k u l t u r e i » d c v i j a n t n e a v a n g a r d e « stoji
d o m i n a n t n a kultura i buržoaska ideologija. Geoff M u n -
g h a m , slično k a o i A. M c R o b b i e , subkulturi i devijantnoj
avangardi suprotstavljaju m a s o v n u kulturu i komercijalnu
i d e o l o g i j u (koju je M c R o b b i e prikazala u n o v o m svjetlu,
naglašavajući kako »mainstream« komercijalnih diskoteka
nudi m o g u ć n o s t i kreativne ekspresije, kontrole i o t p o r a za
djevojke i žene). Svojoj shemi »značenja m a i n s t r e a m a « u
britanskoj sociologiji Thornton pridodaje Simona Fritha,
koji je strani » m a s o v n e kulture i k o m e r c i j a l n e i d e o l o g i j e «
( p o p r a d n i č k e klase) s u p r o t s t a v i o r o c k s r e d n j e k l a s e , š t o
Thornton imenuje studentskom kulturom i obrazovanom
a v a n g a r d o m . Stephen Evans, u s v o m r a d u o klupskoj k u l ­
turi Sheffielda, t a k o đ e r m a i n s t r e a m o m o d r e đ u j e k o m e r c i ­
jalnu kulturu diskoteka koje puštaju p o p (top 40) hitove za
m l a d e iz radničke klase koji ranije n a p u š t a j u š k o l o v a n j e , a
njima suprotstavlja alternativu, p o d z e m n i j a mjesta na k o ­
jima uz najnovije eksperimente s g l a z b o m u g l a v n o m plešu
studenti. Zastupajući ideju pluralnosti subkultura i p r o m a ­
trajući »mainstream« k a o »skup subkultura«, T h o r n t o n ne
želi, p o p u t G r o s s b e r g a , odbaciti važnost p o j m a - u p r a v o
39
 Benjamin Perasović
je njeno istraživanje p o k a z a l o koliko je pozicioniranje s p r a m
»mainstreama« ključno u stjecanju subkulturnog kapitala.
Dakle, k a o koncept u sociologiji kulture, »mainstream« se
smatra n e p r i m j e r e n i m , ali j e o n i s t o v r e m e n o m o ć a n n a č i n
omladinskog zasnivanja socijalnog svijeta, dokazivanja
kulturne vrijednosti i potraživanja subkulturnog kapitala.
Promjena perspektive u o d n o s u na b i r m i n g h a m s k u
tradiciju o g l e d a se i u d r u k č i j e m p r o b l e m a t i z i r a n j u p o j m a
razlike. D o k je razlika k a o takva m o g l a sugerirati o t p o r
konformiranju i p o d v r g a v a n j u , te funkcionirati k a o devija­
c i j a i d i s i d e n s t v o , k a o » d o b r a p o sebi« u n u t a r p o g l e d a k o j i
p r i r o d u m o ć i vidi u n a s t o j a n j u p r e m a » k o n s e n z u s u « ili » h e ­
gemoniji«, dotle danas, u postindustrijskom društvu, potro­
šači su poticani da se individualiziraju, a o p e r a c i j e m o ć i
favoriziraju klasifikaciju i s e g r e g a c i j u , pa je politika razlike
p r o b l e m a t i č n a , i primjerenije se izražava k a o d i s k r i m i n a ­
cija i distinkcija.
Kag^štcL^ociologija subkulture započinje bez s a m o g
p o j m a subkulture, t a k o s e čini d a d a n a s n a o d r e đ e n i n a ­
čin »završava«, o d n o s n o b a r e m dolazi u fazu k a d a p o j a m
s u b k u l t u r e n e m o ž e više biti » h i p o t e z a p o sebi« ( k a o u s l u ­
č a j u » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « ) p a n e s t a j e , ili r a v n o p r a v n o
d i j e l i svoj p o l o ž a j s d r u g i m p o j m o v i m a . N o , t o n e z n a č i d a
n e s t a j e svijet ž i v o t n i h s t i l o v a i a d o l e s c e n t s k i h s i m b o l a i d e n ­
titeta, o n a j Parkov u r b a n i »laboratorij«, a z a p r a v o riznica
podataka o akterima, o d n o s i m a , »strukturama osjećaja«,
»značenjskim p r a k s a m a « , o p r o s t o r i m a života i o b l i c i m a n j e ­
govih urbanih posredovanja. Upotreba pojma subkultura
ovisi o t e o r i j s k i m p o l a z i š t i m a p o j e d i n i h a u t o r a , i r a s p r a v a
koja se vodi o njegovoj primjerenosti s a m o o b o g a ć u j e so­
c i o l o g i j u , jer s e z a s n i v a n a i s t r a ž i v a n j u s l i č n i h ili istih f e ­
n o m e n a , a o n o što p r i d o n o s i s o c i o l o š k o m r a z u m i j e v a n j u
o d n o s i s e n a s a d r ž a j i s t r a ž i v a n j a , n a život g r u p a i i n d i v i d u a ,
t e n j i h o v o s t v a r a n j e ili p o d n o š e n j e s v i j e t a , p a m o ž e m o g o -
3Q2
URBANA PLEMENA
voriti o » s c e n a m a « , » g o m i l a m a « , » n e f o r m a l n i m g r u p a m a « ,
»plemenima«, »kulturama«, »škvadrama«, »afektivnim zajed­
n i c a m a « , a d a p o n e k a d g o v o r i m o o istoj ili s l i č n o j s t v a r i .
Problemi s kojima završava posljednje poglavlje socio­
logije subkulture, gdje se p o n o v o propituju osnovni poj­
m o v i i kritički v r e d n u j e p r e t h o d n a t r a d i c i j a , p r e d s t a v l j a l i s u
i početak dijela o subkulturama (urbanim plemenima) u
H r v a t s k o j . O d č i k a š k e š k o l e , p a sve d o d a n a š n j i h » p o s t -
-subkulturnih« studija, postoje teorijske cjeline, koncepti i
d i j e l o v i p r i s t u p a k o j i nisu p r o t o k o m v r e m e n a i m i j e n a m a
društva postali neupotrebljivi. U n u t a r istraživanja subkul­
turnih g r u p a u Hrvatskoj, g o t o v o svaki p e r i o d g l a v n i h so­
c i o l o š k i h t e o r i j a m o g a o j e biti a k t u a l i z i r a n ; prvi r a d o v i o
» š k v a d r a m a s u g l a ulice«, kasnija istraživanja » g a n g kul­
ture«, teorija etiketiranja, kontrakulturna tradicija, koncepti
m o r a l n e p a n i k e , b i r m i n g h a m s k o d e k o d i r a n j e stilova i »so­
c i o l o g i j a rocka«, te »ekspresije identiteta« d a n a š n j i h » h o r i ­
z o n t a l n i h p r i č a « , svi m o g u biti p r e p o z n a t i u s t v a r n o s t i i p r i ­
mjerenim pristupima fenomenu štemera, šminkera, hašo­
m a n a , punkera, hard-coreovaca, rockabillycara, darkera,
n o g o m e t n i h huligana, metalaca, noisera, ravera i m n o g i h
d r u g i h » u r b a n i h b r i j a č a « , o n i h k o j i t v o r e istu s c e n u , n e iz­
r a ž a v a j u ć i j a s n o o m e đ e n u stilsku p r i p a d n o s t ili k o m b i n i ­
r a j u ć i više n j i h z a j e d n o .
U Hrvatskoj, u s p e c i f i č n o m d r u š t v e n o m kontekstu koji
o b u h v a ć a p e r i o d s o c i j a l i z m a , krize s i s t e m a » s a m o u p r a v n e «
k o m b i n a c i j e tržišta i » k o m a n d n e e k o n o m i j e « j e d n o p a r t i j s k e
v l a s t i , r a t a i p r o m j e n a k o j e d o n o s e »tranzicijski« p e r i o d ,
s u s r e ć e m o brojne subkulture m l a d i h , subkulturne stilove i
identitete kakvi, na sličan n a č i n , postoje i na Z a p a d u . N a ­
šoj sociologiji (dijelom i z b o g kasnijeg početka istraživanja
i p r o m i š l j a n j a d o m a ć e s u b k u l t u r e ) nije t r e b a o t o l i k i v r e m e n ­
ski p u t u k o j e m s o c i j a l n a t e o r i j a d o b i r m i n g h a m s k e p a r a ­
d i g m e i o d nje p r e m a a m e r i č k i m k u l t u r n i m s t u d i j a m a s t v a r a
393
 Benjamin Perasović
i proširuje p o j a m subkulture od vršnjačkih škvadri i »bandi«
teritorijalnih o k u p l j a n j a m l a d i h iz o d r e đ e n i h slojeva društva
( » z a j e d n i c e niže k l a s e « ) , p r e k o »sustava v r i j e d n o s t i « i s u b ­
kulture k a o »simboličke strukture«, p o l j a d j e l o v a n j a zna-
č e n j s k i h p r a k s i , d o širih »rock f o r m a c i j a « i » a f e k t i v n i h a l i ­
jansi«. G r o s s b e r g o v o š i r e n j e H e b d i g e o v i h p o j m o v a u n a ­
šim uvjetima p o k a z a l o bi se k a o nužna posljedica uvaža­
vanja rezultata istraživanja; bez obzira na »vizualni d o j a m «
i druge aspekte zavodljivosti koja sociologa m o ž e natjerati
na istraživački p l a n o b u h v a ć a n j a profiliranih, vidljivih sub­
kulturnih stilova, već i prva razina p r o m a t r a n j a , bez su­
djelovanja, pokazuje da određeni akteri dijele i zajednički
stvaraju vlastitu s c e n u , pri č e m u g r a n i c e stila i o b a v e z a » u n i ­
f o r m i r a n o s t i « nisu n e p o m i č n e , n e g o č e s t o u k l j u č u j u a k t e r e
koji izmiču j e d n o s t a v n o m s u b k u l t u r n o m svrstavanju.
Raznovrsnost i heterogenost aktera ne isključuje m o ­
gućnost stvaranja zajedničkih nazivnika, i sociološko istra­
živanje treba pokazati k a k o se ti »zajednički nazivnici«
stvaraju i o d r ž a v a j u , mijenjaju i miješaju. Sociološko n a ­
slijeđe iz o v o g p o d r u č j a , primijenjeno na situaciju u Hrvat­
s k o j , s v j e d o č i o a k t u a l n o s t i v e ć i n e t e o r i j a i k o n c e p a t a , bez
o b z i r a što p o k r i v a j u v e ć i v r e m e n s k i p e r i o d u n u t a r k o j e g a
je z a p a d n o društvo doživjelo strukturne p r o m j e n e od i n d u ­
strijskih d o p o s t i n d u s t r i j s k i h o b l i k a , a t o g o v o r i o p a r a l e l ­
n i m svjetovima, o hrvatskoj (sub)kulturnoj stvarnosti koja
sociologu nameće distanciranje od ekonomskog determi­
nizma. Rekonstrukcija subkulturnih stilova i identiteta u H r ­
vatskoj od 70-ih do 9 0 - i h o m o g u ć u j e uvid u d i n a m i č n o
p o d r u č j e kulturnih praksi a d o l e s c e n t s k o g svijeta života, u
obilježenost tog područja socioekonomskim kontekstom
u ž e i šire r o d i t e l j s k e k u l t u r e , a l i i u n e s v o d i v o s t s u b k u l t u r e
m l a d i h na bilo koji j e d n o z n a č a n n a č i n , k a k o »izvana«, ta­
k o i »iznutra«. V e ć i n a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a o b r a đ e n i h u o v o m
r a d u z a s n i v a s e n a g l a z b i i svoj i d e n t i t e t p o s r e d u j e g l a z b e -
3Q4
URBANA PLEMENA
nim pravcima i pripadnim s i m b o l i m a . N o , vrlo često se uz
g l a z b u v e ž u i - d r u g i e l e m e n t i p a j e g o t o v o s v a k i stil v i š e d i -
m e n z i o n a l a n . O n i k o j i m a g l a z b a nije p r i m a r n a u i z g r a d n j i
stila ( š m i n k e r i , š t e m e r i , n o g o m e t n i h u l i g a n i , skateri) n i s u
o d n j e o d v o j e n i , n e g o sve više u k l j u č u j u g l a z b u u s v o j e
r i t u a l e , p o s u đ u j u ć i ( k a o u s l u č a j u n a s t a n k a stila n o g o m e t ­
nih huligana) i d r u g e e l e m e n t e konstituiranja i m a g e a , iz
»rock-kulture« i srodnih glazbenih (sub)kultura.
J e d a n o d p r v i h c i l j e v a o v o g r a d a (istraživanja) b i o j e
pokušaj rekonstrukcije stilova i identiteta u posljednjih d v a ­
desetak g o d i n a , u skladu s o p ć i m određenjima subkulture
i o g r a n i č a v a n j e m na subkulturu m l a d i h . Pokazalo se da
m l a d i ljudi, bilo na osnovi poznatih i priznatih područja
d o m i n a n t n e k u l t u r e ( k a o što j e n o g o m e t n o n a t j e c a n j e ) ,
b i l o na osnovi p o d z e m n i j i h , generacijskih sfera u koje
d o m i n a n t n a kultura također intervenira (dobar primjer je
rock-kultura), aktivno prihvaćaju postojeći, makro i mikro
m e d i j i m a p o s r e d o v a n i »repromaterijal« (od »zvučnih enti­
teta« d o d r u g i h » k u l t u r n i h p r o i z v o d a « ) i s t v a r a j u s v o j e ž i ­
votne stilove koje n a z i v a m o subkulturnim u o n o j mjeri u
k o j o j se razlikuju od uže i šire roditeljske kulture. »Devijacija«
ili » n e p r i h v a t l j i v o s t « m o ž e b i t i o d m a h u o č l j i v a , a l i s u b k u l -
t u r n i m a p o s t a j u i o n e g r u p e k o j e p r e u z i m a j u neki » n e p r o -
blematičan« sadržaj posvećujući mu se na »problematičan«
n a č i n , u l a ž u ć i u n j e g a vlastite strasti i p r e o b l i k u j u ć i z n a č e ­
n j a s o b z i r o m n a p r o c e s s t v a r a n j a v l a s t i t o g stila, i d e n t i f i k a ­
ciju i g r u p n u pripadnost.
H a š o m a n i , šminkeri i štemeri, koji obilježavaju d r u g u
p o l o v i c u i kraj s e d a m d e s e t i h , m o g u biti p r o m a t r a n i k a o
konkretni akteri, konkretne škvadre i pojedinci u vremenu i
p r o s t o r u , ali i k a o »simboličke strukture«. D o k konkretni
akteri nestaju s pozornice, i novi kontekst s n o v i m akterima
o m o g u ć u j e n o v e e l e m e n t e p o s r e d o v a n j a , o n o što j e u b i t i
simboličkog sustava (šminkerskog, štemerskog, h a š o m a n -
395
 Benjamin Perasović
skog) na različite n a č i n e ostalo je prisutno t i j e k o m cijelog
r a z d o b l j a , d o d a n a s . Šminkeri pri t o m e predstavljaju naj-
fluidnijeg aktera, i šminkerske obrasce m o ž e m o naći u n u t a r
g o t o v o s v a k o g s t i l a , d o k b i m i j e n e »čiste š m i n k e « t r e b a l o
pažljivo analizirati i propitivati u zasebnim istraživanjima.
P r o b l e m o d r e đ e n j a š m i n k e r s k o g stila m o ž e s e p o j e d n o s t a ­
viti a k o g a v e ž e m o u z g l a z b u , a l i t o n e m o ž e biti o p ć e
određenje, n e g o s a m o prikaz trendova p o p u l a r n i h u o d ­
r e đ e n o m p e r i o d u na o d r e đ e n o j sceni, gdje je u šminker­
s k o m m e n t a l i t e t u d a sluša » o n o što j e in«. O s i m što s e
m o r a n a z n a č i t i o k o j e m v r e m e n u i p r o s t o r u se g o v o r i u
s l u č a j u p o j e d i n o g a k t e r a , jer t o p o j a š n j a v a m n o g o u p r i ­
mjeru o d n o s a »šminke« i glazbenih stilova, za p o o p ć e n i
g o v o r o šminkerima m n o g o je važnije uočiti stalnu z a o ­
kupljenost vlastitim k o d o v i m a sugestije s o c i j a l n o g statusa.
P r o b l e m i k o j i s e k o d o d r e đ e n j a š m i n k e r a j a v l j a j u slični s u
d a n a š n j i m p r o b l e m i m a o d r e đ e n j a » m a i n s t r e a m a « , i teze o
pluralnosti »mainstreama« kao skupa subkultura potvrđuju
se d i j e l o m i u o v o m r a d u , z b o g m o g u ć n o s t i smještanja
š m i n k e r a u više r a z n o l i k i h s t i l o v a , č e m u se p r i d r u ž u j e p e r c e p ­
cija d r u g i h s u b k u l t u r n i h aktera o š m i n k e r i m a k a o p a r a d i g ­
matskom primjeru »mainstreama«. N o , krajem sedamde­
setih, u kontekstu o d n o s a s h a š o m a n i m a i š t e m e r i m a nije
riječ s a m o o s i m b o l i č k o j strukturi, n e g o o k o n k r e t n o m a k t e r u
k o j i se » i g r a s o c i j a l n o g s t a t u s a « u d i s k o t e c i i d r u g i m p r o ­
storima, uz d j e l o m i č n o subkulturni n a č i n stvaranja stila,
druženja i p r o v o đ e n j a subotnjih rituala.
H a š o m a n i ć e »ostati p r i s u t n i « , i a k o p o n e k a d n e v i d l j i ­
v i , jer taj s u b k u l t u r n i stil u sebi n o s i d o b a r d i o p e r i o d i č n o
obnavljajućih uporišta rock-kulture, a neke dijelove hašo­
m a n s k o g i m a g e a preuzeli su i zadržali m e t a l c i , k a o i d r u g i ,
suvremeni akteri rock scene. S o b z i r o m na usidrenost ve­
ć e g d i j e l a o b i l j e ž j a stila u svijetu g l a z b e , h a š o m a n i p r e d ­
s t a v l j a j u m o d e l s u b k u l t u r n i h i d e n t i f i k a c i j a k o j i ć e više p u t a
396
URBANA PLEMENA
biti p o n o v l j e n n a a d o l e s c e n t s k o j sceni ž i v o t n i h s t i l o v a . O n i
su, i a k o stidljivo, počeli s i n t e r v e n c i j a m a (koje su naslijedili
od hipijevske tradicije) u t r a d i c i o n a l n e o b l i k e » m u š k o g « i
» ž e n s k o g « i z g l e d a i stvorili p r v e o t p a d n i č k e m o d e l e s u b k u l ­
t u r n o g o t k l o n a o d d o m i n a n t n e s t v a r n o s t i , k o j i s u bili n e r a ­
zumljivi roditeljskoj kulturi.
Š t e m e r i su i m a l i s v o j e » z l a t n o d o b a « u š e z d e s e t i m i
s e d a m d e s e t i m , ali s t v a r a n j e stila n o g o m e t n o g h u l i g a n a
sredinom osamdesetih o m o g u ć i l o je značajna ispoljavanja
»strasti p r e m a frci«, č e m u s e d i o š t e m e r a p r i k l j u č i o s u d j e l u ­
jući u m a s o v n i m t u č n j a v a m a i n e r e d i m a , u k l j u č u j u ć i i o n e s
p o l i c i j o m , k o j e d a l e k o n a d i l a z e s l i č n a iskustva i z p r o š l o s t i .
S t e m e r s k i stil t a k o đ e r o s t a j e p r i s u t a n , i a k o s a z n a t n i m r a ­
zlikovanjem aktera u pojedinim periodima, kako s obzirom
na p r o m j e n e u »unutarnjem« štemerskom krugu (principi,
p o n a š a n j e ) t a k o i s o b z i r o m na p r o m j e n e koje nastaju
p r e u z i m a n j e m d o t a d a š n j i h » v a n j s k i h « (»tuđih«) o b i l j e ž j a i
u k l j u č e n j e m novih sadržaja u unutar-štemerski krug (glaz­
b a , i m a g e , d r o g e itd.).
Punk a k t e r i , n a s a m o m k r a j u s e d a m d e s e t i h i p o č e t k o m
o s a m d e s e t i h , predstavljaju prve d o m a ć e aktere koji rock-
-kulturu m a s o v n o koriste za izravni i aktivni o d n o s p r e m a
d r u š t v u , s p a j a j u ć i p o k r e t » p o v r a t k a u g a r a ž e « i protest p r o t i v
»udaljavanja izvođača i publike« s otvorenom kritikom po­
litičkog i društvenog sistema. N a k o n kraćeg perioda p o ­
č e t k a » n o v o g v a l a « (koji je s j e d n e s t r a n e k r i t i č a n i k r e a t i ­
v a n , te p r i h v a ć e n z b o g » u m j e t n i č k o g d o j m a « , a s d r u g e se
o s l a n j a na p o p u l a r n i j e o b l i k e izraza i biva p r i h v a ć e n u ši­
r e m k r u g u ) u k o j e m su p u n k e r i bili i z m i j e š a n i s d r u g i m
a k t e r i m a , i to p r v e n s t v e n o u m e d i j s k i m i n t e r p r e t a c i j a m a ,
o n i u b r z o , p r o p o r c i o n a l n o v l a s t i t o m o d v a j a n j u o d šire p r i ­
h v a ć e n o g » n o v o g v a l a « , stječu status m a r g i n a l n e i r a d i k a l n e
subkulture koja povremeno, kao sredinom devedesetih,
d o ž i v l j a v a svoj r e v i v a l .
397
Benjamin Perasović
S r e d i n o m o s a m d e s e t i h n a s t a j e niz s u b k u l t u r n i h s t i l o v a ,
k o j i , s j e d n e strane g o v o r i o » n o v o m o t p a d n i š t v u « i s p a j a n j u
s t i l o v a , a s d r u g e o f r a g m e n t a c i j i . I s t o v r e m e n o se o d v i j a o
p r o c e s u k o j e m j e b i l o sve teže p r e p o z n a t i p r i p a d n i k e n e ­
k o g p a r t i k u l a r n o g stila, i o n a j proces koji je svaki d e t a l j ,
p o p u t b o j e v e z i c a ili n a č i n a n a k o j i j e k o š u l j a v e z a n a o k o
struka, učinio bitnim i selekcijskim obilježjem. To je p e r i o d
u kojem navijači dovršavaju proces izgradnje subkulturnog
stila, s m j e š t a j u ć i s v o j u k u l t u r u d a l j e o d r o d i t e l j s k e , n a p o ­
z o r n i c u u r b a n i h stilova života na k o j o j su i s u b k u l t u r e m l a d i h .
O n i preuzimaju muškost, alkohol i kompeticiju, iz roditeljske
k u l t u r e , stilizirajući i r i t u a l i z i r a j u ć i o b r a s c e p o n a š a n j a , n a ­
s l j e đ u j u ć i š t e m e r s k u a g r e s i v n o s t , ali n e g u b e ć i u p o t p u n o s t i
ni drukčije, duhovite i m n o g o mekanije oblike ekspresije
koji g o v o r e o ljubavi, iskazujući p o n e k a d lucidne p r i m j e r e
( a l t e r n a t i v n o g ) kazališta n a t r i b i n a m a . U d e v e d e s e t i m a , n a ­
vijači u kontekstu p r o m j e n e i m e n a » D i n a m u « postaju i p o ­
litički, o p o r b e n i akter, k o j e m predsjednik države piše pi­
s m a , i k o j e g z a h v a ć a r e p r e s i j a k a o i p o d r š k a šire j a v n o s t i
(donekle ambivalentna zbog iskazanog nasilja) u kojoj
akter n o g o m e t n o g huliganizma postaje simbol urbanog
o t p o r a retradicionalizaciji društva. Darkeri su bili u z r o k o m
relativno kratke, ali snažne k a m p a n j e m o r a l n e p a n i k e . O n i
s u »preplašili« d i o r o d i t e l j s k e k u l t u r e s v o j i m b i j e l i m l i c i m a ,
c r n o m b o j o m i o p ć e n i t o i m a g e o m koji je, k a o r e c i m o i
h a š o m a n s k i , h e a v y - m e t a l ili p u n k e r s k i , b i l o t e ž e o d č i t a t i
k a o »svog« p o s e b n o o n i m m o r a l n i m p o d u z e t n i c i m a k o j i
strepe od drukčijeg k a o t a k v o g , i od netradicionalnih s p o l ­
nih uloga. Rockabillycari n a m pokazuju kako je od šezde­
setih d o o s a m d e s e t i h r a n a r o c k - k u l t u r a o s t a v i l a t r a g a u
d r u š t v u stvorivši u v j e t e ( g e n e r a c i j s k e i u r b a n e ) u k o j i m a
r o c k a b i l l y stil nije b i o » d r u š t v e n o n e p r i h v a t l j i v « , o s i m u d i ­
m e n z i j a m a k o j e s e n e t i č u s a m o g stila n e g o o p ć i h m j e s t a
s u k o b a a d o l e s c e n a t a i o k o l i n e (ocjene, izlasci, seks, a l k o -
3Q8
URBANA PLEMENA
h o l itd..) D o k r a j a o s a m d e s e t i h p r o c e s f r a g m e n t a c i j e , k a o
i m i j e š a n j a stilova i n a s t a j a n j a n o v i h , g o v o r i o r a z g r a n a t o j
subkulturnoj sceni na kojoj pojmovi p o p u t » g a r a g e « ili
» n o i s e « s i m b o l i z i r a j u n o v e i d e n t i t e t e , n o i s t o v r e m e n o s e niz
identiteta i k o m b i n a c i j a pojavljuje u »koalicijskim« oblici­
ma »afektivnih saveza«. U o č i rata, d j e l o v a n j e m »Galerije
ESCE«, s t v o r e n a j e i n t e g r a t i v n a t o č k a d o b r o g d i j e l a a l t e r ­
nativne scene i raznovrsnih, v e ć i n o m o t p a d n i č k i h , protest­
nih (kao i onih s »umjetničkom legitimacijom«) subkul­
turnih stilova života. Jedan od ključnih aktera te scene,
z a g r e b a č k i b a n d »Sexa«, s v o j i m o d l a s k o m u N i z o z e m s k u i
tamošnjim susretom sa squatterskom scenom o m o g u ć u j e
»studiju slučaja« iz koje se vidi k a k o f u n k c i o n i r a sistem
etiketiranja i p r o v o đ e n j a političke korektnosti na dijelu
»alternativne scene« squattiranja i specifičnog političkog a n ­
gažmana.
.Prisutnost s u b k u l t u r n e s c e n e n a s p e c i f i č a n n a č i n s e
osjetila u d o b a rata, k a d a sudjelovanje dijela te u r b a n e
scene u obrani označava definitivni ulazak d o n e d a v n o ot­
p a d n i č k i h , n e p r i h v a t l j i v i h f r i z u r a i s i m b o l a u sve d o m o v e ,
p u t e m m e d i j s k e s l i k e , što j e niz r o d i t e l j a p o t a k l o n a » j a v n a
ispričavanja«. M e đ u t i m , takav period m o g a o je trajati sa­
m o p a r m j e s e c i , jer u s i t u a c i j i k a d a n e m a e k s t r e m n e s i t u a ­
c i j e p o p u t r a t a , više ili m a n j e u o b i č a j e n a d i s t a n c a s u b k u l ­
ture i d o m i n a n t n e kulture p o n o v o se uspostavlja.
R a z d o b l j e n a k o n rata karakterizira n a s t a n a k rave s c e n e ,
koja je od prvih, manjih okupljanja dosegla masovnost
r o c k - k u l t u r e , m j e r e n u d e s e c i m a t i s u ć a , i k o j a je u b r z o u n u t a r
s e b e s t v o r i l a n o v e p o d s t i l o v e . Rave j e n a g l a s i o h e d o n i z a m
i r i t u a l , ples i t r a n s , i m a o je s v o j e b o j e i o b i l j e ž j a , a l i i v e l i k u
otvorenost za raznolikost o d i j e v a n j a . Rave kultura predsta­
vlja nastavak psihodeličkog pokreta iz d o b a kontrakulture,
a zbog upotrebe droge odnos s dominantnom kulturom
č e s t o i m a o b l i k m o r a l n e p a n i k e i r e p r e s i j e . Raveri s u , n a k o n
399
 Benjamin Perasović
z a v r š e t k a f a z e v e l i k i h o k u p l j a n j a (što j e u z r o k o v a n o r a z l o z i ­
m a u n u t a r s c e n e , a l i i p r i t i s c i m a o k o l i n e ) stvorili niz m a n j i h
scena i priključili se procesu profiliranja zasebnih stilova,
koji o b i č n o k a d b u d e d o v r š e n , z a p o č i n j e ( p o n e k a d i prije
n e g o j e p r o c e s i n d i v i d u a l i z a c i j e p r a v c a završio) s » n o v o m
i n t e g r a c i j o m « . S r e d i n u d e v e d e s e t i h karakterizira revival p u n k /
hard-core subkulture, koja sada, u uvjetima zagarantira­
n o g m i n i m a l n o g i n s t i t u c i o n a l n o g o k v i r a z a (vlastitu) p o l i ­
t i č k u , i d e j n u i d r u g u različitost (bez o b z i r a n a s t i g m a t i z a c i j u
i represiju), jednim svojim d j e l o m sudjeluje u anarhističkim,
feminističkim, vegetarijanskim, squatterskim i d r u g i m inicija­
t i v a m a k o j e s u u vezi s p u n k / h c s c e n o m o d n j e n i h p o č e ­
t a k a u svijetu. Politiziraniji d i o subkulturnih g r u p a na su­
p r o t n o j strani t r a d i c i o n a l n o g p o l i t i č k o g s p e k t r a (za taj »spek­
tar«, z a » l i j e v o - d e s n i « o k v i r p r o s u d b e n a š e i s t r a ž i v a n j e p o ­
kazuje da je najvećim dijelom n e p l o d a n za analizu i vred­
novanje djelatnosti subkulturnih grupa i simbola) predstav­
ljaju skinheadsi koji u svojoj trećoj generaciji u Z a g r e b u
stvaraju e k s t r e m n o d e s n o jezgro koje u p o t p u n o s t i slijedi
o b r a s c e p o n a š a n j a z a p a d n i h »nazi-skinsa«. D e v e d e s e t e su
i g o d i n e u k o j i m a c r t a č i g r a f i t a (»vvriteri«) p o p r v i p u t s t v a ­
r a j u s c e n u k o j o j s u g r a f i t i p r i m a r n i izvor stila. D o s a d a s u
g r a f i t i bili s v o j e v r s t a n » s u b k u l t u r n i i z l o g « , g d j e s m o bili svje­
doci oglašavanja vlastitog postojanja većine subkulturnih
stilova, čijim a k t e r i m a je bilo važno prenijeti na zid osnov­
n e s i m b o l e ili i m e n a b e n d o v a , n o d a n a s d o m i n i r a j u » a u ­
torski« grafiti, koji sadrže u g l a v n o m »samo« potpis a u t o r a i
v o d e b o r b u o k o etikete i l e g a l n o g a i v a n d a l s k o g a , k a o i
etikete u m j e t n i č k o g a i kreativnog. D o m a ć i graffiti akteri
u b r z o su d o s t i g l i svjetske s t a n d a r d e i u k l j u č i l i se u m r e ž u
f a n z i n a k o j a krasi g r a f f i t i s c e n u . P o m a k o d g l a z b e k a o o s ­
n o v n e p o d l o g e z a p o s r e d o v a n j e ž i v o t n o g stila p r e d s t a v ­
l j a j u i » s k a t e b o a r d e r i « , k a o i »rolleri« i s l i č n e s u b k u l t u r e
»sportskog d u h a « , ali t a k o đ e r i u r o n j e n e u o p ć u ( d j e l o m i č -
4 0 0
URBANA PLEMENA
n o k o a l i c i j s k u ) s u b k u l t u r u m l a d i h k o j o j j e još u v i j e k g l a z b a
m e đ u temeljima scene.
D a k l e , o d kraja s e d a m d e s e t i h d o p r e d kraj d e v e d e ­
s e t i h , u H r v a t s k o j je n a s t a l o , i na r a z l i č i t e n a č i n e o s t a l o
prisutno, petnaestak subkulturnih stilova, m e đ u k o j i m a su
m n o g i , u p e r i o d i m a vlastitog najvećeg narastanja, u Z a ­
g r e b u m o g l i okupiti tisuće m l a d i h . Poznavanje te scene
n a v o d i n a o p r e z pri b i l o k a k v i m g e n e r a l i z a c i j a m a , jer u n u ­
t a r o k v i r a iste g r u p n e (stilske) pripadnosti nailazimo na
različite aktere, pa p o j a m , r e c i m o , p u n k e r a , znači sasvim
nešto d r u g o p o č e t k o m osamdesetih n e g o petnaest g o d i n a
k a s n i j e , k a o što u i s t o m v r e m e n u n a l a z i m o različite o r i ­
j e n t a c i j e n a istoj ( p u n k e r s k o j , m e t a l itd.) s c e n i . P o s e b n o u
u v j e t i m a d e v e d e s e t i h g o d i n a d o g a đ a j u s e brzi o b r a t i i k o m ­
biniranja stilova, pa dio, primjerice punkerskih/hc aktera
n e želi n a p u s t i t i s c e n u n a k o j o j s e n a l a z i , a i s t o v r e m e n o
u l a z i u t e c h n o / t r a n c e k r u g o v e , p a n a istoj s c e n i d o l a z i d o
e m o t i v n i h rasprava o sceni s a m o j , g l a z b i , r a z l i k a m a , per­
c e p c i j i d r u g i h , i o k o n a č n i m u t j e c a j i m a g l a z b e , stila i r i t u a ­
l a n a s v a k o d n e v n i život. Z a t o b i e t n o g r a f s k i p r i k a z ž i v o t a
ovih urbanih plemena bio poželjnom o s n o v o m interpreta­
cija i zaključivanja.
A k o je ispunjen jedan od prvih ciljeva rada, o n a j o
rekonstrukciji subkulturne scene koja k a o »opća povijest
s u b k u l t u r e « postoji g o t o v o isključivo u n a r a t i v n o j kulturi u r b a ­
nih p l e m e n a , u mitovima i l e g e n d a m a , a zapravo genera­
c i j a m a p r e p r i č a v a n i m » d o k u m e n t a r n i m a « s u b k u l t u r n o g života
u H r v a t s k o j , o n d a se, u z d u ž n o p o š t o v a n j e n e p o n o v l j i v o s t i
i n e s v o d i v o s t i o v o g svijeta ž i v o t a m o r a p o s t a v i t i i p i t a n j e :
» p o s t o j i li n e š t o što je s v i m a z a j e d n i č k o ? « S o b z i r o m na
s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e u s v i j e t u , o v o p i t a n j e i m p l i c i r a i test
primjenjivosti p o j m o v a nastalih u istraživanjima američkih i
britanskih subkultura, u našim uvjetima.
401
 Benjamin Perasović
Jedna od prvih dimenzija koja se n a m e ć e k a o zajed­
n i č k a jest o n a k o j a g o v o r i o s l o b o d n o m v r e m e n u . D a k l e ,
sve o v e s u b k u l t u r e n a s t a j u u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a . Što
ih čini s u b k u l t u r a m a , po č e m u je n a č i n p r o v o đ e n j a slo­
b o d n o g v r e m e n a subkulturan, kad i roditeljska kultura p o ­
znaje i priznaje različita o p r e d j e l j e n j a , h o b i j e , p o t r o š a č k e
navike i s i ! Roditeljska kultura nije h o m o g e n akter, i nju
s e m o ž e p r o m a t r a t i k a o skup subkultura, n o o n a i m a jasnije
izražen zajednički nazivnik i prepoznatljivije n o r m e , često
ne o d r a ž a v a j u ć i vlastitu diferenciranost k a d a je o d n o s s
a d o l e s c e n t i m a u p i t a n j u . T o što s e s v o j e v r s t a n p r o c e s s u b -
k u l t u r a l i z a c i j e o d v i j a (ili z a p o č i n j e ) u sferi s l o b o d n o g v r e ­
m e n a , n i j e s p o r n o . O n o što m o ž e m o z a k l j u č i t i n a o s n o v i
istraživanja subkulturnih g r u p a , to su karakteristike s a m o g
procesa. On n a m , u dimenziji nastajanja pojedinih stilova,
govori o primanju, preuzimanju, preoblikovanju, o upo­
trebi glazbe, d r o g e , o d j e ć e , p r e d m e t a , jezika, o r a d n j a m a
koje se najčešće d o g a đ a j u n e p l a n i r a n o i neosviješteno na
početku, a kasnije uključuju autorefleksiju, koja u m n o g i m
p r i m j e r i m a iz o v o g r a d a svjedoči o »refleksivnoj m o d e r n i «
(ili p o s t m o d e r n i ) . P o p u t p s i h o a n a l i t i č a r a , čiji k l i j e n t i g o v o r e
o v l a s t i t i m p r o j e k c i j a m a ili e d i p o v o m k o m p l e k s u , s o c i o l o g
također susreće, na raznovrsnim obrazovnim razinama
s u b k u l t u r n i h a k t e r a , g o v o r o » s u b k u l t u r i « ili d r u g e o b l i k e
refleksije, uključujući p o n e k a d i p o j a v u p r e n e s e n i h s o c i o ­
loških tekstova u fanzinima i sličnim »mikro m e d i j i m a « sub­
kulturne scene. N o , na sličan način susrećemo i internali-
zirane stereotipe.
S u b k u l t u r a s t v a r a vlastite » s r e d i š n j e p r e o k u p a c i j e « . T o
što p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e n a j č e š ć e z a p o č i n j e u »sferi
s l o b o d n o g v r e m e n a « n i k a k o ne znači o g r a n i č a v a n j e re­
z u l t a t a t o g p r o c e s a (a rezultat je i d e n t i t e t i s i m b o l i č k a p o t v r ­
da p o s t o j a n j a »afektivne zajednice«) na sferu s l o b o d n o g
v r e m e n a . O n a j tko je otkrio svoje zvukove, aktere g l a z b e ,
402
URBANA PLEMENA
pokret u plesu, odjevne predmete, snopove značenja, sleng,
t k o s e i z b o r i o z a vlastiti i d e n t i t e t , taj ć e vlastite s i m b o l e
i d e n t i t e t a n a s t o j a t i z a d r ž a t i i u sferi š k o l e , r o d i t e l j s k o g d o m a
ili p o s l a . N i j e n e t k o p u n k e r (ili m e t a l a c , h a š o m a n , d a r ­
k e r . . . ) s a m o n a k o n c e r t u ili v i k e n d o m ( m a d a i m a i t a k v i h
s l u č a j e v a , k o j i g o v o r e s j e d n e s t r a n e o represiji r o d i t e l j s k e
k u l t u r e , a s d r u g e o i n d i v i d u a l n o j »šetnji«, » t r a ž e n j u « , l a b a ­
v i m v e z a m a s a s u b k u l t u r o m ili p a k p r i p a d a n j u n e k o l i c i n i
s u b k u l t u r n i h s t i l o v a ) , n e g o ć e v e ć i n a p u n k e r a t o biti i k o d
k u ć e i u š k o l i . I d e n t i t e t je i n d i v i d u a l n i i g r u p n i . Ne s a m o
k a o identitet p o j e d i n c a koji se o d n o s i i p o t v r đ u j e u g r u p i
(škvadri), n e g o i k a o m o g u ć n o s t da individualni identitet
( r e c i m o , punkerski) b u d e i g r u p n i , bez s t v a r n o g s u d j e l o v a n j a
u stalnom druženju pojedinačne škvadre, nego kao sudje­
lovanje u polju (subkultura k a o s i m b o l i č k a struktura) k o j i m
s e i d e n t i t e t i p o s r e d u j e , što o m o g u ć u j e o s j e ć a j p r i p a d n o s t i
n a j š i r e m , z a m i š l j e n o m p l e m e n u . To su d r u g i istraživači
izrazili r a z l i k o m s u b k u l t u r e i n e f o r m a l n e g r u p e , g d j e p r v o j
m o g u p r i p a d a t i i p o j e d i n c i ili p o j e d i n k e »bez č v r s t e š k v a ­
d r e « . U p r o p i t i v a n j u i d e n t i t e t a t r e b a uvažiti i a k t e r o v u d e f i ­
n i c i j u s i t u a c i j e , jer d o k j e o n / o n a z a a k t e r e d o m i n a n t n e
k u l t u r e ( u š k o l i , n a p o s l u , k o d k u ć e itd.) d r u k č i j e » i d e n t i f i ­
c i r a n / a « ( k a o s i n / k ć e r , u č e n i k / u č e n i c a , ili s u b j e k t n e k o g
drugog pripisanog identita koji bolje odgovara samom
p o j m u , p o p u t D a l m a t i n a c , k a t o l i k ili H r v a t ) z a d o b a r d i o
aktera subkulture izboreni identitet m o ž e se protiviti »glav­
n o m statusu« ili g a u v a ž n o s t i p r e r a s t a t i , pri č e m u v a n j s k a
obilježja stoje na r a s p o l a g a n j u u m n o g i m s i t u a c i j a m a u
kojima akter u skladu s vlastitom individualno-psihološkom
spremnošću, sposobnošću i ž e l j o m / p o t r e b o m intervenira­
n j a , m o ž e naglasiti vlastitu p r i p a d n o s t i identitet, uz često
p r i s u t a n rizik s t i g m a t i z a c i j e .
V e ć više p u t a s p o m e n u t o » m e d i j s k o posredovanje«
o d v i j a s e n a više r a z i n a , u k l j u č u j u ć i svijest v e ć i n e a k t e r a o
4 0 3
 Benjamin Perasović
različitim o b l i c i m a »medijskog p o s r e d o v a n j a « . U rock-kulturi
s t a l n o se o b n a v l j a » m e d i j s k a svijest«, n a s t a v l j a j u ć i i r a s p r a v e
zasnovane na p r o b l e m u autentičnosti, p o b u n e , ko-optacije
(rekuperacije, integracije, »obesmišljavanja«, jezikom sub­
k u l t u r e » p r o d a v a n j a duše«) i č e s t o u o b i č a j e n o g e m o t i v n o g
s v r s t a v a n j a s p r a m » m a i n s t r e a m a « . M e d i j s k a svijest j e p o ­
j a m k o j i u sebi s a d r ž i i » t a k t i č k u « k o m p o n e n t u , n o d o g a đ a
se da a k t e r i k o j i bi htjeli biti p r e d s t a v n i c i k r i t i č k e svijesti o
medijima (u subkulturi prisutno izjednačavanje mainstrea-
movskog niveliranja ukusa s nepoželjnim, represivnim i
m a n i p u l a t i v n i m , s i m b o l i z i r a n o o t p o r o m M T V - u ) m o g u biti
p r e t v o r e n i u p r i v r e m e n e »zvijezde« v e l i k i h m e d i j a i o n d a
p r u ž i t i n o v e m a t e r i j a l e refleksiji r o c k - k u l t u r e k o j a p o n e k a d
nastavlja sociološke rasprave o »mainstrcamu«, »kulturnoj
industriji« i m e d i j s k o m utjecaju, aktualizirajući t a k o r a s p r a ­
v u k o j a j e » k l a s i č n a « z a g o t o v o sve s u b k u l t u r e m l a d i h , o n u
o »pravim« (autentičnim, iskrenim, u p u ć e n i m , stalnim) i »kri­
vim« predstavnicima n e k o g stila, koje se o b i č n o naziva
»pozerima«, i koji su » n e u p u ć e n i , privremeni, p o m o d n i ,
n e a u t e n t i č n i « . R i j e č i m a j e d n o g p u n k e r a i z p e t e ili šeste g e ­
n e r a c i j e užih i širih o b n a v l j a n j a stila, uz v i d l j i v i j a k m a s k u -
linistički n a b o j : » N a s j e t a d b i l o m a l o , v e ć i n o m d e č k i , l j u d i
s u n a s g l e d a l i č u d n o , bili s m o k o n e k a s e k t a , a l ' o n d a j e
M T V isfurao G r e e n Day i proglasio to p u n k o m , pa ti se
ovdje, na ovim klupama' 3 0
počela okupljati gomila ljudi,
klinaca ali i d r u g i h , mi s m o se čudili, i o n o , riknuli s m o ,
o d j e d n o m j e b i l o i c u r a i s v e g a , l u d n i c a . . . v i d i š t i šta m e ­
diji r a d e , h a ? «
Medije i mogućnost posredovanja nalazimo danas u
g o t o v o s v a k o m s u b k u l t u r n o m stilu, pri č e m u n o s a č e zvuka
također m o ž e m o smatrati dijelom medija, a ne s m i j e m o
30
Razgovor se vodio u parku u kojem se već desetak g o d i n a , u različitim
intervalima s različitom brojnošću, okupljaju punkeri (uključujući h a r d -
-core i neke druge stilove koji u devedesetim o b i č n o idu zajedno).
4 0 4
URBANA PLEMENA
zaboraviti postojanje »mikro-medija« kakvi su flayeri, f a n ­
zini i slični m a t e r i j a l i n a s t a l i u n u t a r n e k e s c e n e .
Individualno i g r u p n o »aktivno prihvaćanje« i stvara­
nje »repromaterijala« za sljedeća preoblikovanja odnosi se
na medijska p o s r e d o v a n j a , ali nije isključivo uz njih veza­
n o ; interakcija m e đ u pojedincima i škvadrama, nastaja­
nje scene i profiliranih aktera, o m o g u ć u j e postojanje sub­
k u l t u r e i k a o »strukture u č e n j a « , u k o j o j se, uza sve o s t a l o ,
m o ž e učiti i m i j e n j a t i s p e c i f i č n a » m e d i j s k a svijest«. K r i t i č a r i
birminghamskih teorija i koncepta m o r a l n e panike prigo­
varaju z b o g n e d o v o l j n o u o č e n o g pozitivnog efekta kojeg
negativno predstavljanje u medijima d o m i n a n t n e kulture
m o ž e i m a t i u s u b k u l t u r i , i to je o p r a v d a n p r i g o v o r , a l i se
time realna opasnost od m o r a l n e p a n i k e nije s m a n j i l a ,
p o s e b n o a k o u n e k o m kontekstu, kakav je b i o hrvatski u
d o b a afere »crna ruža«, m o r a l n a p a n i k a uzrokuje izravne
posljedice u subkulturi, primjerice z a t v a r a n j e m prostora za
g l a z b u i r i t u a l s t i l a , uz š i k a n i r a n j a i m a r g i n a l i z a c i j u u n e k o j
sredini. Koliko g o d ovi m e h a n i z m i nastajanja i o d r ž a v a n j a
s u b k u l t u r n i h s t i l o v a bili z a j e d n i č k i s v i m a , i p a k p o s t o j e z n a ­
č a j n e razlike m e đ u p o j e d i n i m g r u p a m a , pa d i o prijetnji (i
radnji) koji bi bio p o t p u n o p o g u b a n za, primjerice, dar-
kere, ne u z b u đ u j e previše n o g o m e t n e h u l i g a n e koji j e d n i m
svojim značajnim dijelom priželjkuju nerede, tučnjave, i
spremni su na m n o g e oblike represije. Na s i m b o l i č k o m
p l a n u r a t n i c i s t r i b i n a još više d o k a z u j u p o t i c a j n i e f e k t n e ­
gativnog prikazivanja djelovanja n o g o m e t n o g huliganizma
u m e d i j i m a , jer u p r a v o je »televizičnost« H e y s e l s k e t r a g e ­
dije potaknula identifikacijske procese s n o g o m e t n i m huli-
g a n i z m o m u navijačkoj subkulturi, uključujući i Hrvatsku.
A k o p o d i j e l i m o agresivnost na s i m b o l i č k u (ritualiziranu) i
s t v a r n u ( r i t u a l n u ) i p r o m o t r i m o sve s u b k u l t u r n e s t i l o v e u
Hrvatskoj, zapazit ć e m o sljedeći spektar:
4 0 5
 Benjamin Perasović
Na j e d n o m kraju, na kojem je simbolička i stvarna
agresivnost n a j m a n j a , smješteni su h a š o m a n i , darkeri i
raveri. Na d r u g o m su n o g o m e t n i huligani, k o d kojih je i
simbolička i stvarna agresivnost visoka (iako ne predstavlja
j e d i n u , a z a n e k e g r u p e u n e k i m p e r i o d i m a niti t i p i č n u a k ­
t i v n o s t ) . U p o t p u n o istu g r u p u s p a d a j u o n i k o j i z a s e b n o m
n a v i j a č k o m stilu d o d a j u i m a g e s k i n h e a d s a , p a t a k o t v o r e
» n a v i j a č a - s k i n h e a d a « jer n e m o r a svaki s k i n h e a d biti n a ­
v i j a č , i a k o t o v e ć i n a u d e v e d e s e t i m jest. D o n a v i j a č a s e
smještaju pripadnici o n i h g r u p a koje su »miješane« s na­
vijačkim stilom, poput »navijač-metalac«, »navijač-punker«
ili » n a v i j a č - r o c k a b i l l v č a r « . Tu su i svi o n i k o j i su s u d j e l o v a l i
u mixu d r u g i h rockerskih subkulturnih stilova s navijačkim
stilom (poput »novog otpndništva« osamdesetih). Zatim,
p r e m a d r u g o j strani s p e k t r a , n a l a z e s e p u n k e r i , m e t a l c i i d r u ­
ge g r u p e koje njeguju svojevrsnu simboličku agresivnost, i
r i j e t k o k a d a s t v a r n u . R o c k a b i l l y c a r i s u , izuzev j e d n o g d i j e l a
s p o č e t k a scene koji je o b n a v l j a o z a b o r a v l j e n u »štemer-
sku« i n e - p r i m a r n o - a g r e s i v n u e t i k u , bili v e l i k o m d i j e l o m t a ­
k o đ e r izvan s t v a r n e i s i m b o l i č k e a g r e s i v n o s t i . O n o što
dominantnoj kulturi djeluje agresivno (jaka buka, crne
b o j e , s t i s n u t e š a k e , m r t v a č k a g l a v a ili » n e r a z u m l j i v i « s i m ­
b o l i ) m o ž e b i t i , p o s e b n o u s l u č a j u h a r d - c o r e s t i l a , izraz
nenasilnog aktera i simboličnog naglašavanja zategnutosti
i težine p o l o ž a j a v l a s t i t o g s v j e t o n a z o r a ( v e g e t a r i j a n s k o g ,
feminističkog, miroljubivog, radikalno-ekološkog itd.) u vizualnim d o j m o m aktera, izradom transparenata. Pored
d r u š t v u . O b l i c i plesa (»slam«, » p o g o « , »let m e g o « , v j e r o j a t n o
i » h e a d b a n g i n g « a o s o b i t o »stage diving«) karakterističnog
z a p o j e d i n e s u b k u l t u r e , m o g u p r o m a t r a č u »sa s t r a n e « i z g l e ­
d a t i v e o m a o p a s n o , prijeteće, a g r e s i v n o ili a u t o d e s t r u k t i v n o ,
no u o g r o m n o j v e ć i n i s l u č a j e v a r a d i se o r i t u a l i m a u k o j i ­
m a i s p o d p o v r š i n e » s i m b o l i č k e a g r e s i v n o s t i « n e leži s t v a r n a
agresivnost, n e g o ne-agresivna k o m u n i k a c i j a vlastitim je­
zikom uz puno uvažavanje drugoga.
406
URBANA PLEMENA
O n o što j e z a j e d n i č k o s v i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a i z
o v o g r a d a , to su dimenzije unutarnje strukture, koje u
v r e m e n u i p r o s t o r u n a r a v n o v a r i r a j u . Riječ j e o s p e c i f i č n i m
»koncentričnim krugovima« m e đ u kojima postoje obostrani
utjecaji i prijelazi. U p r v o m , n a j m a n j e m k r u g u , nalazi se
»kreativna jezgra«. Od o s n o v n i h oblika prihvaćanja i proži-
vljavanja, p r e r a d e zvukova, r a z g o v o r a , f i l m o v a , nesvjesne i
svjesne p r o c j e n e z n a č e n j a i u t j e c a j a p o j e d i n i h v e r b a l n i h i
n e v e r b a l n i h i n f o r m a c i j a n a s v a k o d n e v n i život, d o v l a s t i t o g
stvaranja »subkulturnog materijala« i doprinosa sustavu
s i m b o l a , kreativna jezgra igra u l o g u »prvog aktera«, nosi­
t e l j i c u stila. U jezgri m o g u biti p o j e d i n c i i š k v a d r e , m l a d i ,
a l i i stariji k o j i m o g u k u m o v a t i p r i s t u p u s r e d s t v i m a z a š i r e ­
n j e i p o t v r đ i v a n j e stila ( d i s k o t e k e , s l u š a o n i c e , m e d i j i , k o n -
certne d v o r a n e , studio, o p r e m a , o d j e ć a , tiskare itd.). Uz
k r e a t i v n u j e z g r u o b i č n o n a s t a j e d r u g i k r u g , k o j i č i n e svi
koji se identificiraju sa s c e n o m u nastajanju, pa ga m o ž e ­
m o zvati i p r v i m k r u g o m s i m p a t i z e r a . D r u g i k r u g s i m p a t i ­
z e r a , a t r e ć i u o p ć e , t a k o đ e r je p r i v u č e n j e z g r u i s c e n i , a l i
s e n e u k l j u č u j e u s v e a k t i v n o s t i , ili s m a n j i m i n t e n z i t e t o m
s u d j e l u j e u s t v a r a n j u s c e n e . Z a s v a k i stil j e m o g u ć e p o k a ­
zati k a k o s u s e k r u g o v i širili i s u ž a v a l i , c i j e p a n j e m j e z g r e
n a s t a j a l e m a n j e s c e n e , ili s e ista s c e n a o d r ž a v a l a r a z l i č i ­
tošću opcija u istom p l e m e n u , g d j e , primjerice k o d navija­
č a , postoje oni kojima je draža scenografija i bavljenje
njih su oni koji i m a j u organizacijskih sposobnosti, uz njih
n e r e d i m a skloni i »ratnim o p e r a c i j a m a « vični akteri itd. U
n e k i m p e r i o d i m a širenja scena i njihovih stilova, treći k r u g
s i m p a t i z e r a m o ž e n a r a s t i n a d e s e t a k t i s u ć a i više m l a d i h
k o j i m a p r i s u t n o s t n e k o m r i t u a l u iza k o j e g stoje s u b k u l t u r n e
g r u p e m o ž e biti s a m o » j e d a n o d p r o v o d a « ili p a k izraz p r i ­
bližavanja određenim strukturama osjećaja i afektivnim za­
jednicama.
407
 Benjamin Perasović
O n o što t a k o đ e r k a r a k t e r i z i r a v e ć i n u i s t r a ž i v a n i h s u b ­
k u l t u r n i h g r u p a jest p o s t o j a n j e » t v r đ e g « i » m e k š e g « p r a v c a
u n u t a r i s t o g ili s l i č n o g stila. U n e k i m s i t u a c i j a m a t o d o v o d i
do nastajanja s e g m e n a t a scene koji se s v r e m e n o m p r e ­
tvaraju u samostojnije fragmente. Ponekad u javnosti pre­
v l a d a v a j e d a n s k u p n i t e r m i n z a v a r i j a n t e stila k o j e u n u t a r
s c e n e i z g l e d a j u v e o m a u d a l j e n o , ali s e o d r ž a v a z a j e d n i č k i
n a z i v n i k . J e d n a o d k a r a k t e r i s t i k a m o r a l n e p a n i k e i jest u
t o m e d a p o o p ć u j e i , r e c i m o , » d a r k e r i m a « s m a t r a sve k o j i
n o s e c r n o , p r o i z v o d e ć i svoj d v o s t r u k i u t j e c a j n a z b i v a n j a
o k o scene.
V e ć i n a p r o m a t r a n i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a s v o j i m j e iz­
g l e d o m predstavljala »alternativnu u n i f o r m i r a n o s t « što je
izazivalo gnjev predstavnika institucija d o m i n a n t n o g d r u ­
štva. Suprotna u n i f o r m i r a n o s t nije izražena s a m o klasičnim
i j a s n o v i d l j i v i m t i p o v i m a o d i j e v a n j a ili f r i z u r e , n e g o se u
m i j e š a n i m g r u p a m a postiže m o g u ć n o s t d a »alternativno-
- u n i f o r m n o « djeluju i oni akteri koji n e m a j u k o h e r e n t a n
i m a g e , nego, poput m o d s a u Engleskoj, provociraju u p r a v o
izgledom tipičnim za d o m i n a n t n u kulturu, urednim o b l a ­
č e n j e m »ali d r u k č i j i m d r ž a n j e m « .
Z a j e d n i č k o klasno o d r e đ e n j e neizbježno je u većini
američkih i britanskih interpretacija subkultura m l a d i h . U
n a š e m istraživanju d o k a z a n i su utjecaji s o c i o e k o n o m s k o g
statusa i p o s e b n o k u l t u r n o g milieua ( u r b a n o - r u r a l n o , tra-
d i c i o n a l n o - m o d e r n o , s p e c i f i k u m i h r v a t s k i h r e g i j a itd.) r o ­
ditelja na proces subkulturalizacije a d o l e s c e n a t a , no ti utje­
caji nisu presudni za tvrdnje o k l a s n o m karakteru subkul­
tura m l a d i h . N a o s n o v i p o z n a v a n j a v e ć i n e u r b a n i h p l e m e n a
n e m o ž e m o tvrditi, p o p u t M e r t o n o v i h učenika, d a s a m o
niže k l a s e s t v a r a j u s v o j e s u b k u l t u r e , i l i , p o p u t b i r m i n g h a m -
skih a u t o r a , smještati p u n k e r e , skinheadse, m o d s e , ro-
ckere i slične isključivo u r a d n i č k u klasu, a djeci s r e d n j e
klase ostavljati s a m o m o g u ć n o s t p o k r i v a n j a prostora k o n -
408
URBANA PLEMENA
trakulture i maglovitog određenja »progresivnog« rocka i
psihodelije.
Punk, j e d n a od »subkultura r a d n i č k e klase« u V. Bri­
taniji, unutar svojih nekoliko generacija u Hrvatskoj i u pe­
r i o d i m a v e ć e g »revivala«, u s v o j i m p r e p o z n a t l j i v i m » k r e a ­
tivnim jezgrama«, poznaje faze obilježene d o m i n a c i j o m
» d e č k i iz k v a r t a « i n i ž i h s o c i j a l n i h s l o j e v a , k a o i f a z e u k o ­
j i m a p u n k e r s k u j e z g r u č i n e d j e c a »viših s r e d n j i h « i b o g a t i h
s l o j e v a d r u š t v a . B a d B l u e Boysi s u t a k o đ e r p r o š l i više s v o ­
jih f a z a , p r i č e m u j e i m a g e » d e č k a i z k v a r t a « i n a s t a j a n j e
subkulturnog aktera bilo p r a ć e n o bliskošću dijela jezgre s
o t p a d n i č k i m m j e s t i m a na k o j i m a su se sretali s p u n k e r i ­
m a i h a r d - c o r e o v c i m a , što i h j e o d m a k l o o d p r e t h o d n o
prevladavajućeg obrasca »na C i b o n u pa u Saloon«. Mo
g u ć e je pratiti utjecaj, k a o i reakcije na utjecaj socio-
-kulturnog položaja roditelja u subkulturi m l a d i h , unutar
još uvijek inspirativnih o b r a z a c a koji su ponudili američki
a u t o r i , o tipu socijalizacije u nižoj i srednjoj klasi, p o s e b n o
u svjetlu č i n j e n i c e d a j e » e t i k a r e c i p r o c i t e t a « b i l a z a k o n o m
većine škvadri na subkulturnoj sceni, i da je bila osnažena
hedonističkim aktivnostima, odnosno ravnopravnom po­
d j e l o m »općeg dobra«, prevladavajući obrasce socijaliza­
cije koje j e netko d o n i o o d k u ć e ( r e c i m o C o h e n o v u »etiku
i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o s t i « ) ili u t j e č u ć i n a n e č i j e i z d v a j a n j e
i t r a ž e n j e d r u g e š k v a d r e . Etika r e c i p r o c i t e t a i m p e r a t i v je u
m n o g i m p l e m e n i m a , a rituali često uključuju i velike k o l i ­
č i n e a l k o h o l a ili p u t n e k a r t e k o j e t r e b a p l a t i t i , p a j e l a k o
z a m i s l i t i niz s i t u a c i j a u k o j i m a n e k i a k t e r i n e p r i s t a j u n a
dijeljenje novca, na princip da svatko pridonese m a k s i m a l ­
no (odnosno, koliko tko posjeduje), i time d o v o d e u pitanje
s v o j o p s t a n a k u g r u p i . S o b z i r o m n a intenzitet d o ž i v l j a j a
( k o j i m o ž e , a l i i n e m o r a , biti p o v e z a n s o p a s n o š ć u , n a s i ­
ljem) i osjećaj sudjelovanja u zajedničkom ritualu, m n o g i
pripadnici subkulture, urbanih plemena, iskazuju veliku
40Q
 Benjamin Perasović
solidarnost prema »suplemenicima«, pa se na gostovanji­
ma navijača, koncertima i specifičnim partijima g o t o v o
redovito primjećuju obrasci etike reciprociteta i o b a v e z n e
p o m o ć i o n i m s u p l e m e n i c i m a k o j i nisu u s t a n j u p l a t i t i k a r t u
ili n a r u č i t i s e d a m n a e s t u t u r u p i ć a ili n e š t o s l i č n o .
Subkulturne g r u p e u Hrvatskoj pokazuju i m o g u ć e
m i j e š a n j e k l a s i č n i h o b r a z a c a ; f i z i č k o n a s i l j e i set o p e r a c i j a
» d o k a z i v a n j a m u š k o s t i « , k o j e b i t r e b a l o biti o b i l j e ž j e nižih
klasa, biva p r i h v a ć e n o od znatnog dijela a d o l e s c e n a t a iz
s r e d n j i h i viših k l a s a , d o k n e k e » m e k a n i j e « o b l i k e i z r a z a ,
d u g u kosu, kulturu psihodelije i slično, k o d nas d j e l o m i č n o
p r i h v a ć a j u i a d o l e s c e n t i iz nižih s o c i j a l n i h s l o j e v a . P o t r e ­
b n o j e u o č i t i d j e l o v a n j e s o c i o k u l t u r n o g p o l o ž a j a uže r o d i ­
teljske kulture n e k o g a k t e r a , z b o g o b j e k t i v n o g u t j e c a j a , ali
i z b o g r a z n o v r s n i h o b l i k a više ili m a n j e o s v i j e š t e n o g d j e l o ­
v a n j a s u b k u l t u r e n a t a k a v u t j e c a j , n o n i j e m o g u ć e niti j e ­
dan o d o p i s a n i h subkulturnih stilova unutar posljednjih
dvadesetak g o d i n a podvesti p o d p o j a m s a m o j e d n o g o d
socijalnih slojeva društva.
V e ć više puta spomenuto je »urbano pleme« kao
svojevrstan s i n o n i m p o j m a subkulture. Taj se p o j a m n a m e t ­
n u o više p u t a : s r e d i n o m o s a m d e s e t i h t i j e k o m i s t r a ž i v a n j a
nogometnih navijača i njihove subkulture, višegodišnjim
praćenjem subkulturne scene i razmišljanjem »unutrag«, a
p o s e b n o u svjetlu n a s t a n k a »rave k u l t u r e « , » u r b a n o p l e m e «
pokriva mrežu o d n o s a i strukturiranje škvadri i p o j e d i n a c a
na subkulturnoj sceni, proširenoj bliskim a k t e r i m a p o p u t
alternativno-kazališnih grupa, ekoloških, »kontrakulturnih«
i srodnih g r u p a kakve su o b i č n o činile p o j a m »novi d r u ­
štveni p o k r e t i « .
Z a razliku o d s r e d i n e o s a m d e s e t i h , k a d a u s o c i o l o š k o j
l i t e r a t u r i nije b i l o r a s p r a v a o p l e m e n i m a i k a d a b i u p o t r e ­
ba tog p o j m a kod d o b r o g dijela autora bila shvaćena
m e t a f o r i č k i (što o n a n e m o ž e izbjeći u p o t p u n o s t i ) , d a n a s
4IO
URBANA PLEMENA
u s o c i o l o g i j i p o s t o j i živa r a s p r a v a o ( n e o ) p l e m e n i m a , k a k o
u području zasebnih studija subkulture, kontrakulture i
»novih društvenih pokreta«, t a k o i u promišljanjima p o s t m o -
dernosti i karakteru društva krajem stoljeća. T a k o Hetering-
ton (1998.), Polhemus (1995.), Maffesoli (1996.), B a u m a n
( 1 9 9 1 . ) i d r u g i u v o d e p o j a m p l e m e n a u svoje r a d o v e , d o k
s a m a scena kontrakulture, subkulture, raznovrsnih aktera
glazbe, ekoloških pokreta, novih n o m a d a , već o d a v n o
k o r i s t i t u riječ t a k o d a b i i bez v l a s t i t o g o s j e ć a j a p o t r e b e
g o v o r a o urbanim p l e m e n i m a morali u kontekstu subkul­
ture respektirati »akterovu definiciju«. Sociologija u r b a n i h
plemena uvažava d o b a r dio naslijeđa sociologije subkul­
ture. Također, nasljeđuje se p r o b l e m dvostrukog značenja
kada govorimo o pojedinom plemenu kao konkretnom
a k t e r u ( r e c i m o p u n k e r i » s M a ž u r a n c a « ili k a š i n a r i ' 9 3 ) ili
o p ć e n i t o o p u n k p l e m e n u ili t e c h n o p l e m e n u . S o b z i r o m
n a »mi« o s j e ć a j , k o j i s e u p l e m e n u j a v l j a , m o ž e m o g o v o r i t i
o u ž e m i š i r e m »mi« o s j e ć a j u , a v e o m a b i t n i m a s p e k t o m za
sociologiju urbanih plemena smatramo odnos između po­
jedinca i škvadre, unutar p l e m e n a . S o b z i r o m na situaciju
na adolescentskoj urbanoj sceni, škvadra ostaje o s n o v o m
p l e m e n a , ali s e d o g a đ a j u i p o m a c i k o j i g o v o r e o » n o v o j
fleksibilnosti«, gdje postoji osjećaj pripadništva p l e m e n u
bez n a s i l n e » k o l e k t i v i z a c i j e m i š l j e n j a i o s j e ć a j a « .
Sociologija urbanih p l e m e n a u našoj sredini i m a m o ­
gućnost povezati tradiciju istraživanja u etnologiji ( R i h t m a n -
-Auguštin, 1 9 8 6 . , 1 9 8 8 . , 1 9 9 1 . , Povrzanović, 1 9 9 1 . , Priča,
1 9 9 0 . ) sa s o c i o l o g i j o m s u b k u l t u r e , i z a j e d n i č k i m istraži­
v a č k i m r a d o m d o b i t i p o t p u n i j i u v i d u d i n a m i č n i život u r b a ­
nih p l e m e n a (subkultura, životnih stilova).
U o v o m radu naznačuje se specifična kultura slušanja
glazbe i proces prihvaćanja, preuzimanja, preoblikovanja
»zvučnih entiteta«, k a o i r a z n o v r s n o g , sa z v u k o v i m a , s l i k a m a i
pokretima povezanog »subkulturnog repromaterijala«. M e -
411
Benjamin Perasović

đ u t i m , u t o m procesu nije naglašen jedan n j e g o v ritualni

a s p e k t - z a j e d n i č k i r i t u a l o n i h koji s u razvili m o g u ć n o s t
z a j e d n i č k o g s l u š a n j a g l a z b e (što u o p ć e nije l a k o , o s i m a k o
PRILOZI
se g l a z b a ne s m a t r a p u k o m » p o z a d i n o m « ) , i što je s t i m u
v e z i , m o g u ć n o s t z a j e d n i č k o g i i n d i v i d u a l n o g t r a n s a . Isku­
stva t r a n s a n a l a z e s e n a s v i m č v o r n i m m j e s t i m a ž i v o t a ur­
banih plemena i njihovih rituala. »Empovverment« teorija
G r o s s b e r g a , koja se n a k o n istraživanja i raznolikih pristu­
pa p r o b l e m u »subkulture mladih« nameće kao jedna od
n a j p r i m j e r e n i j i h , m o r a l a b i biti o b o g a ć e n a t e o r i j o m t r a n s a ,
Politička korektnost u subkulturi: slučaj Sexa
a n a l i z o m ekstatičkih i srodnih stanja koja prate raznovrsne
rituale različitih a k t e r a . J e d a n pravac analize rave kulture
v e ć ide p r e m a M a r c e l u M a u s s u i B a t a i l l e u p r o p i t u j u ć i t r a n s ,
a drugi p o j a m plemena ne smatra samo analitičkim poj­ Sexa j e n a s t a l a u Z a g r e b u još 1 9 8 0 . g o d i n e . I m e b a n ­
m o m , nego i »taktičkim«, d j e l o m i č n o obnavljajući d i o zna­ da p o v e z a n o je s k o v a n i c o m »sedativ eks a p o t e k a « . Do
čenja s kraja šezdesetih. 1 9 8 6 . , o d r ž a l i s u niz k o n c e r a t a , e k s p e r i m e n t i r a j u ć i s a z v u ­
N e k a d j e o d r e đ e n j e »rock« b i l o d o v o l j n o d a izrazi kovima na tragu Hendrixa, Gang of Four, Pere Ubu,
spektar podstilova koje mladi »upotrebljavaju« u procesu C a p t a i n Beefheart. Iz tog d o b a postoji nekoliko s n i m a k a ,
s u b k u l t u r a l i z a c i j e , i a k o t o nije b i l o d o v o l j n o p r e c i z n o n i a č l a n o v i b a n d a ž a l e što s u s n i m c i v e ć i n o m n e k v a l i t e t n o
o n d a , no danas je to nemoguće ako želimo obuhvatiti p r o d u c i r a n i , s m a t r a j u ć i r e l e v a n t n o m j e d i n o k a z e t u »Sexa
šarenu scenu glazbenih posredovanja. Tako bi općeniti Live« s n i m l j e n u u K o p r u 1 9 8 6 . U p r a v o o d 1 9 8 6 . b a n d p r e ­
p o j a m koji o p i s u j e i d e n t i f i k a c i j s k u o s n o v u » r o c k - s u b k u l t u r e « staje s r a d o m , a pojedini članovi sudjeluju u z a g r e b a č k i m
m o g a o biti » p l e m e z v u k a « , n a r a v n o , u m n o ž i n i z v u k o v a i »alter« k a z a l i š n i m p r o j e k t i m a s t v a r a j u ć i g l a z b u k o j a s e s r e ­
n a č i n a n j i h o v e u p o t r e b e , i u m n o ž i n i p l e m e n a (škvadri) k o j a će s »Einsturzende N e u b a u t e n « . N a k o n dvije g o d i n e ,
z v u k o v e p r e u z i m a j u . N o , g l a z b a nije i z o l i r a n a o d s l i k e i b a n d s e o k u p l j a p o n o v o , i , k a k o s a m i k a ž u , č i n e svoj »fi-
p o p r a t n i h stilskih m a n i f e s t a c i j a , p a b i p l e m e z v u k a z a p r a v o n a l step i n t o s u n n y n o i s e a n d s h a d e d c o r e a r e a o f d i s t o r t ­
n a g l a š a v a l o zajedničke karakteristike različitih a k t e r a u n u ­ ed m e t a l a n d g r o t e s q u e electricity«. N i k , Bic, Saša i I g o r
tar niza p o s e b n i h subkulturnih stilova. predstavljaju Sexu od 1 9 8 8 . , uspješno snimaju i sviraju,
t a k o da i u š i r i m o k v i r i m a p o s t a j u p o z n a t o i p r i z n a t o i m e u
»Pleme zvuka« o s o b i t o funkcionira k a o d o b a r p o j a m
dimenziji b u k e i artikulacije tijela. Nižu se d o b r e recenzije
u svjetlu r a v e k u l t u r e , g d j e je riječ o z v u k o v i m a , v i b r a c i j a ­
u Ritmu, H e r o i n i , M l a d i n i , u jednoj emisiji švedskog radija
m a , plesu i t r a n s u , pri č e m u se zvukovi stvaraju uz p o m o ć
d o l a z e n a t o p listu »nezavisnih« i p r e t j e č u m n o g a » t u r b o - p o -
suvremene tehnologije. No i druga, rockerska plemena
zvuka imaju svoje rituale i svoju historiju, čijem r a z u m i j e ­
vanju može pridonositi sociologija urbanih p l e m e n a . Teksl je d j e l o m i c e o b j a v l j e n u l j u b l j a n s k o m časopisu »Razgledi«.

413
412
 Benjamin Perasović
URBANA PLEMENA

p u l a r n a « i m e n a p o p u t » Č a r t e r U S M « ili » M a n i c S t r e e t P r e a - n j u j u ć i r a d i k a l n o s t . Sexa s e s a v r š e n o u k l a p a l a u a t m o s f e r u
chers«. Sexa je s v e u k u p n o o b j a v i l a : » V e p r o v i u g r a d u , EP koja je nalikovala na squatt, uz m a k r o b i o t i č k e sendviče,
k a z e t a , 1 9 8 8 . , » N o S l e e p Till Pussy«, LP, 1 9 8 9 . , H o w S u ­ š a n k , u z svjetski z n a č a j n e n e z a v i s n e b a n d o v e , u z p r e d ­
p e r m a n D i e d « , serija k a z e t a , 1 9 8 3 - 9 0 . , »The J e a n e J o n e stavnike berlinske alternativne televizije, uz svojevrsno
Story«, V i d e o , 1 9 9 1 »Pussy i n t h e Sky w i t h D i a m o n d s / T i kulturno podzemlje i aktere novih umjetničkih eksperime­
d a m j a , SP, 1 9 9 1 . , S e x a j e p o s t a l a j e d n i m o d s t u p o v a t a ­ nata k a o i uz nove h a r d - c o r e , p u n k , noise klince, uz ras-
dašnje zagrebačke alternativne scene. Djelovanjem G a - t a f a r i j a n c e , s o c i o l o g e i p i j a n c e . Sexa j e o d u v i j e k b i l a p o ­
lerrije u Z a g r e b u je stvorena mogućnost generacijskog v e z a n a s r a d i k a l n i m k a z a l i š t e m , s K u g l o m i o n i m š t o je iz
dijaloga unutar scene, mogućnost povezivanja različitih K u g l e n a s t a l o , sa Sisom (Zeljko Zorica) i n j e g o v i m »Upla­
aktera. Iza novog kon­ š e n i m Ž i r a f a m a « . Sexa j e s t a l n o s u d j e l o v a l a u r a d u G a l e r ­
cepta rada G a l e r r i j e sta­ r i j e , n e s a m o t a k o što j e n a s t u p a l a n a p o z o r n i c i ili t a k o što
jali s u l j u d i p o p u t H e l e n e j e Bic b i o j e d a n o d G a l e r r i j i n i h d j - a , n e g o t a k o što j e b i l a
Klakočar i Indoša (Damir s t a l n o p r i s u t n a , što su l j u d i k o j i su č i n i l i b a n d č e s t o bili u
Bartol) starog ratnika Galerriji i o k o nje, sudjelujući u svim d i m e n z i j a m a života
»Kugla Glumišta«. Duh k o j i se o d v i j a o (i n a s t a j a o ) o k o G a l e r r i j e . U G a l e r r i j i Esce
»Kugle« je bio definitivno bio je stvoren prostor slobode, » a u t o n o m n a zona«. N e ­
n a s t a n j e n u G a l e r r i j i , i to s u m n j i v o j e d a k r u g ljudi koji s e t a m o o k u p l j a o i m a o o d r e ­
n e s a m o z a t o što s u u z đ e n u f i z i o n o m i j u , m e đ u t i m t a j k r u g nije m o g u ć e l a k o o d ­
I n d o š a tu bili i d r u g i č l a ­ r e d i t i ili j e d n i m p o j m o m d e f i n i r a t i , o s i m a k o n e p o s e ž e -
novi Kugline porodice, m o z a o p ć e n i t i m i z a »fini r a d « k o m p r o m i t i r a n i m t e r m i n i ­
nego i zaslugom novih, m a p o p u t s u b k u l t u r a , a l t e r n a t i v n a s c e n a , ili p a k o d r e đ e ­
do t a d a n e p o z n a t i h m l a d i h ljudi koji su stupili na s c e n u . U n j i m a koja g o v o r e o g l a z b e n i m p o d l o g a m a životnih stilova
Galerriji su se održavali koncerti, izložbe, g l a z b e n e slušao­ p o p u t punk, h a r d - c o r e , noise, roots reggae, d u b , r a p ,
nice, predstave, video-instalacije, razgovori, projekcije, k a o h i p - h o p , h a r d - f u n k , jazz i t d . U G a l e r r i j u s u d o l a z i l a r a z n o ­
i k o m b i n a c i j e svih n a v e d e n i h t i p o v a d o g a đ a n j a . O d r e đ e n i lika u r b a n a p l e m e n a i pogriješio bi o n a j t k o bi o d u h u
p r o s t o r u v i j e k j e o s t a j a o s l o b o d a n , što n i j e išlo n a štetu Galerrije sudio na osnovi analize pojedinih imagea,
v e ć o r g a n i z i r a n i h i d o g o v o r e n i h p r o g r a m a . M i n i m u m tri mehanički zbrajajući »imena« pojedinih plemena. Pro­
različite g e n e r a c i j e (srednjoškolska, studentska i »preko tri­ m a t r a č u bi se, u j e d n o m s l u č a j u , G a l e r r i j a m o g l a učiniti
deset«) s u s r e t a l e su se u G a l e r r i j i na r a z l i č i t i m s a d r ž a j i m a , t i p i č n i m s q u a t t o m ili p r o s t o r o m n e k o g r a d i k a l n o g t a l i j a n ­
a t i j e k o m n e k o g k o n c e r t a ili p r e d s t a v e g o m i l o m s u k r u ­ skog »Centro Sociale«, u k o j e m se ljudi s p r e m a j u za bari­
žila i d j e c a ispod deset g o d i n a starosti. Z a g r e b je t a k o d o ­ k a d e ili o b r a č u n s p o l i c i j o m , n e t k o d r u g i m o g a o b i g o v o ­
b i o potencijalnu integrativnu točku d o b r o g dijela alterna­ riti o G a l e r r i j i k a o p r i m j e r u m i r o l j u b i v o s t i i f r e a k o v s k o g
tivne s c e n e , a a r t i s t i č k o - a n a r h i s t i č k i stav v o d i t e l j a G a l e r r i j e stvaralaštva za vlastitu d j e c u , treći bi a n a l i t i č a r m o g a o
p r i d o n i o je širenju zajedničkog nazivnika scene ne srna- z a k l j u č i t i o i n d i v i d u a l n o - u m j e t n i č k o j razini k o j a z a s j e n j u j e

414 415
 Benjamin Perasović
d r u g e a k t i v n o s t i , a četvrti bi m o g a o g o v o r i t i o a l t e r n a t i v n o j
psihijatrijskoj ustanovi u kojoj postoji nesvjesna psihote­
rapijska zajednica s osnovnom, implicitnom metodom
d j e l o v a n j a - t o l e r a n c i j a i u v a ž a v a n j e različitosti, n e p o s t o j a ­
n j e presije k o j a j e o b i č n o v e z a n a u z n o r m e i v r i j e d n o s t i
d o m i n a n t n e kulture. Većinu o r g a n i z a m a koji su se nasta­
nili o k o G a l e r r i j e n i j e z a n i m a l a s l u ž b e n a p o l i t i k a , z a n e k e
a k t e r e m o ž e m o r e ć i d a s u bili i n s p i r i r a n i s p e c i f i č n i m (vlasti­
tim) s p o j e m M a r x a i B a k u n j i n a , z a n e k e d a s u p r i m a r n o ( a
n e k a d i i s k l j u č i v o ) s l i j e d i l i p a r a d i g m u Lou R e e d a , b i l o j e t u
i š t o v a t e l j a H a i l e a S e l a s s i e a , k a o i o n i h k o j i su » r a d i l i « za
Psychic TV. U G a l e r r i j i nije p o s t o j a o » n a c i o n a l n i « g o v o r ,
pogotovo ne na nivou argumentacije. T a m o su se mogli
č u t i p o t p u n o n a d r e a l n i i s q u a t t e r s k i »fuck t h e s v s t e m « t i p o v i
a r g u m e n t a c i j e , a l i o n a k o j a b i b i l a » h r v a t s k a « ili » s r p s k a « ,
n i j e p o s t o j a l a . N e z n a č i d a s e b a š n i k a d nisu k o m e n t i r a l i
d o g a đ a j i i Slobini predvidljivi p o h o d i , ali nitko o n i č e m u
nije a r g u m e n t i r a o polazeći od n a c i o n a l n o g identiteta k a o
p o z i c i j e . Sexa n i j e n i m a l o o d u d a r a l a o d t a k v o g o p ć e g n e -
-političkog (manjim dijelom anti-političkog, dijelom anar-
histički-lijevo-simbolički političkog) i n e - n a c i o n a l n o g duha
G a l e r r i j e Esce. U s k l o p u V i d e o p r i č e o S e x i , k o j a j e o b j a v ­
ljena p o č e t k o m 1 9 9 1 . i prikazana u Galerriji, postavljeno
j e p i t a n j e č l a n o v i m a Sexe, n a e n g l e s k o m jeziku z b o g p r e ­
zentacije u inozemstvu, o t o m e od k u d a su, iz koje zemlje.
Bic o d g o v a r a » M i s m o i z Z a g r e b a , i z H r v a t s k e , a l i isto m o ­
ž e m o reći i d a s m o i z J u g o s l a v i j e « . T u s e u k a d r u p o j a v ­
l j u j e i N i k k o j i d o d a j e »ja s a m i iz A u s t r a l i j e « . U p r o l j e ć e
1 9 9 1 . , uoči početka intenzivnijih sukoba i rata u Hrvat­
s k o j , Sexa s n i m a s v o j u s i n g l - p l o č u »Pussy i n t h e Sky w i t h
D i a m o n d s « koja je m i k s a n a u »Guru« studiju u N o v o m
S a d u , gdje se kao producent pojavljuje i Djordje Deliba-
šić, s k o j i m z a j e d n o p l a n i r a j u p u t i n a s t u p e u N i z o z e m s k o j .
G a l e r r i j a Esce u t o d o b a p o l a k o p r e s t a j e s r a d o m s u o č e n a
4l6
URBANA PLEMENA
s n o v i m a u t o r i t e t i m a k o j i b i » m o g l i d o p u s t i t i d a isti l j u d i
koji s a d a v o d e G a l e r r i j u nastave s p r e z e n t a c i j o m likovne
u m j e t n o s t i , ali n i k a k o ne i s k o n c e r t i m a , sa s v i m o n i m što
dovodi narkomane i huligane u prostor Studentskog cen­
tra, i stvara buku.« U tim d a n i m a bilo je p r i j e d l o g a da se
G a l e r r i j a pokuša održati n e k o m a k c i j o m , protestima, štraj­
k o m g l a đ u , z a t v a r a n j e m u G a l e r r i j u , n o uvjeti z a t a k v o što
iz d a n a su u d a n n e s t a j a l i . Prije n e g o su l j u d i iz G a l e r r i j e
p o v u k l i n e k i p o t e z , p r v e žrtve i z p r o l j e ć a 1 9 9 1 . n a g o v i j e ­
stile su r a z d o b l j e s k l o n i š t a , s t r a h a i r a t a , u k o j e m na d n e v ­
n o m r e d u n e ć e biti G a l e r r i j a niti išta s l i č n o .
Sexa stiže u N i z o z e m s k u u l j e t o 1 9 9 1 . Đ o k o (s k o j i m
s u p r o d u c i r a l i z a d n j u »singlicu«) p o z n a v a o j e n e k e l j u d e u
R o t t e r d a m u , gdje su se na s a m o m p o č e t k u i smjestili.
Došli su u veliki squatt, o g r o m a n prostor p o p u t neke škole
ili b o l n i c e . T a j s q u a t t v o d i l i s u l j u d i » p r e k o t r i d e s e t e « k o j i
su prošli p e r i o d e aktivnosti u različitim d r u š t v e n i m p o k r e ­
t i m a , bili s k l o n i u m j e t n i č k i m e k s p e r i m e n t i m a i v o d i l i svoj
život uz p u n o u v a ž a v a n j e D r u g o g a . T a k o je p r v o iskustvo
življenja u squattu, u k o j e m ostaju o k o mjesec d a n a , za
Sexu bilo pozitivno, nastavili su disati sličan zrak k a k v o g su
udisali u Galerriji. N a k o n dolaska u A m s t e r d a m i b o r a v k a
k o d p r i j a t e l j a , Sexa s a k u p l j a i n f o r m a c i j e o s q u a t t o v i m a i
odlazi u j e d n u z a p o s j e d n u t u k u ć u u »Amstel kade«, u kojoj
je već bila zagrebačka HC punk ekipa s »Mažuranca«
(Radi se o n e k o l i k o g r u p a p u n k e r s k e i h a r d - c o r e š k v a d r e
k o j e su se o k u p l j a l e u p a r k u na M a ž u r a n i ć e v o m t r g u u
Z a g r e b u i kojih je tridesetak d o s p j e l o u A m s t e r d a m 1 9 9 1 . ,
z a p o č e v š i s a s q u a t t e r s k i m ž i v o t o m . ) T u Sexa o s t a j e o k o
d v a t j e d n a , o d l u č i v š i p r o n a ć i vlastiti s q u a t t . U p u s t i l i s u s e u
u o b i č a j e n u p r o c e d u r u , što z n a č i d a s u otišli u j e d a n o d
»squatt-barova« potražiti adresu praznog prostora za
s q u a t t i r a n j e . T a j s q u a t t b a r , p r e s u d a n z a sve k a s n i j e d o ­
g a đ a j e , zvao se »Molli« (naziv, iz m i l j a , za » M o l o t o v -
417
 Benjamin Perasović
- k o k t e l « ) . U M o l l i , k a o i u sve d r u g e s q u a t t b a r o v e , t r e b a l o
je u ć i , p r e d s t a v i t i se i p i t a t i za » u r e d o v n o v r i j e m e « , u k o j e m
m o ž e t e p o t r a ž i t i » s t r u č n j a k e z a b r a v e « ili n e k e d r u g e o d g o ­
v o r n e z a v a š e b u d u ć e s q u a t t i r a n j e . Svaki s q u a t t b a r i m a o
je k n j i g u u k o j u su se u p i s i v a l e a d r e s e p r a z n i h s t a n o v a ili
sličnih p r o s t o r a , p o d a c i o vlasniku, koliko d u g o je prostor
p r a z a n , k a d a s e p r e d v i đ a r u š e n j e , i s l i č n o . Sexa u M o l l i u
nailazi na m o m k a koji je č u o za b a n d i i m a njihovu p l o č u .
» I ' m r e a l l y g l a d t o m e e t y o u , guys.« Pretražili s u k n j i g u i
u s t a n o v i l i k a k o u n j i h o v o m k v a r t u n e m a p r a z n i h s t a n o v a ili
prostora p o g o d n i h za squattiranje. Z a p r a v o , ljudi iz M o l l i a
nisu »uredno vodili evidenciju«, nisu dovoljno temeljito
p r o m a t r a l i svoj k v a r t d a b i u b i l j e ž i l i p r o s t o r e z a s q u a t t i ­
r a n j e , d a k l e z a u s e l j e n j e . T o j e Sexa s h v a t i l a n a k o n p o s j e t e
s q u a t t u k o j i se n a l a z i o u i s t o č n o m d i j e l u g r a d a , i k o j i se
z v a o »Prva p o m o ć « (Eerste h u l p ) . U Prvoj p o m o ć i s u Sexi
savjetovali d a o d u d o j e d n o g individualca, starog freaka
koji je i m a o svoju evidenciju s t a n o v a . Taj im je »freak«
p o m o g a o , d a o i m a d r e s u , sve još j e d n o m p r o v j e r i o , a k a k o
se s t a n n a l a z i o u i s t o m k v a r t u k o j i je b i o u n a d l e ž n o s t i
M o l l i a , vratili su se o d a k l e su i k r e n u l i . U M o l l i u su ih d o ­
čekali s r d a č n o , nije bilo n i k a k v o g p r o b l e m a o k o d o g o v o r a
i kasnijeg squattiranja. T o m prilikom su o n o m m o m k u koji
i h j e prvi p u t d o č e k a o i k o j i j e p o z n a v a o b a n d , p o k l o n i l i
s i n g l i c u , tek o b j a v l j e n j u p r e d o d l a z a k iz Z a g r e b a . Sexa je
nastavila dolaziti u M o l l i (u k o j e m je, za razliku od nekih
d r u g i h squatt b a r o v a , bilo i žestokih pića s v e o m a niskim
c i j e n a m a ) i k a d s u j e d n o m p r i l i k o m p o n o v o sreli d e č k a k o ­
j e m s u p o k l o n i l i s i n g l i c u , pitali s u g a s v i đ a l i m u se. D o b i l i
s u h l a d a n o d g o v o r » d a , it's O . K . « i u b r z o j e p o č e l a d i ­
skusija s još n e k o l i k o l j u d i iz M o l l i a . R a z g o v o r je t r a j a o o k o
p o l a s a t a i n i t k o i z Sexe nije s l u t i o k o l i k o ć e o n d r u g i m a
biti k l j u č a n u c j e l o k u p n o m r a z v o j u d o g a đ a j a . R a z g o v o r s e
v o d i o o seksizmu, ratu, životu, pitanja i o d g o v o r i , polemički
418
URBANA PLEMENA
t o n o v i , a l i bez s v a đ e i bez u v r e d a , s a m o što j e o č i g l e d n a
b i l a r a z l i k a u p r i s t u p u , s t a v o v i m a , jeziku k o j i s e k o r i s t i . N a
o p t u ž b e za seksizam (zbog o m o t a singlice) članovi b a n d a
s u o d g o v a r a l i o b j a š n j a v a n j e m Sišove u l o g e n a sceni u o p ć e
(jer Z e l j k o Z o r i c a j e a u t o r o m o t a ) i n j e g o v a d o t a d a š n j e g
r a d a . S m a t r a l i s u d a Sišov izraz t r a n s c e d i r a p r i č u o s e k s i ­
z m u i da se kroz o m o t j e d n o m b a n d u koji je »protiv stru­
je«, uz r e p l i k u na B e a t l e s e i n j i h o v Sgt. P e p p e r , ž e l i o izraziti
stav p r e m a p o p - i n d u s t r i j i k o j a z a s i g u r n o i s k o r i š t a v a s e k s u a l ­
nost. D j e v o j k a k o j a je s u d j e l o v a l a u r a s p r a v i rekla im je da je
o n a bila silovana i da ne m o ž e vidjeti njihov o m o t drukčije
n e g o k a o s e k s i z a m . S o b z i r o m n a riječ »pussy« d e č k i s u
p o k u š a l i o b j a s n i t i svoj » b a c k m i n d e d E n g l i s h « , n e d o v o d e ć i
u pitanje činjenicu da netko s takvim o s o b n i m iskustvom
stvari t a k o v i d i . B i l o je riječi i o r a t u , o p ć e n i t o , i o p o l i t i c i ,
a l i sve p r i l i č n o n e p o v e z a n o . Č l a n o v i Sexe nisu d o ž i v j e l i
razgovor posebno dramatičnim da bi mu poklanjali previ­
še p a ž n j e u k o n t e k s t u m n o g i h ž e s t o k i h i » u b r i j a n i h « r a z g o ­
v o r a na sceni. Ipak, odnosi sa squatterima iz M o l l i a su
n a g l o zahladili, i d i o ljudi iz t o g kruga naprosto je prestao
p o z d r a v l j a t i č l a n o v e Sexe n a u l i c i . S e x a d o l a z i u M o l l i z a
Božić i t a m o ne nalaze g o t o v o n i k o g a , osim jedne d j e v o j ­
ke za š a n k o m . P o p i l i su p i ć e , šalili se » k a k o č a k i u o v a ­
k v o m r e v o l u c i o n a r n o m c e n t r u n e m a n i k o g a n a Božić jer s u
svi otišli n a r u č a k k o d r o d i t e l j a « i o t i š l i , n e z n a j u ć i d a i m j e
t o b i o p o s l j e d n j i p u t . Poslije N o v e g o d i n e , k o d Sexe d o l a z i
j e d a n o d z a g r e b a č k i h p u n k e r a i prvi p u t d o n o s i vijesti » d a
s e p o s q u a t t o v i m a p r i č a o Sexi, d a p o s t o j e n e k e stvari n a ­
p i s a n e , i d a sve z v u č i v r l o l o š e p o b a n d « . N a k o n t o g a
S e x a p o k u š a v a o t i ć i u M o l l i , ali i h o d t a m o o d m a h i z b a ­
c u j u n a u l i c u , bez o b j a š n j e n j a , s r i j e č i m a » z n a t e v i d o b r o
z a š t o « . J e d a n s q u a t t e r i z M o l l i a , j e d i n i k o j i i h nije n a cesti
p r e s t a o p o z d r a v l j a t i , o b j a s n i o i m j e što s e d o g o d i l o : d v a
p a r a , J a r o e n , Siska, Y v o n e i njen d e č k o , koji su n a j u t j e c a j -
419
 Benjamin Perasović
niji u t o m k r u g u , p r i o p ć i l i s u d r u g i m a k a k o j e S e x a s e k s i -
stički b a n d , d e s n i č a r s k i i n e p o ž e l j a n . S a s t a n a k , z a k l j u č a k ,
g o t o v o . Isti l j u d i s u n a p i s a l i i tekst u k o j e m k a ž u d a s u p o ­
duzeli a n a l i z u , istraživanje tekstova i ustanovili »seksističke
t i r a d e i p r o p a g a n d u « . Sve je v e ć b i l o g o t o v o , a č l a n o v i
Sexe s u bili z b u n j e n i , r a z m i š l j a j u ć i k a k o r e a g i r a t i , što n a ­
praviti. D o k oni razmišljaju, u squatterskom glasilu » G r a c h -
t e n k r a n t « izlazi tekst u k o j e m s e t v r d i d a »Sexa n e m a ništa
za pokazati osim g o l o t i n j e i šetnje g r a d o m s hrvatskim
s v v a s t i k a m a « (!?). N a k o n n e k o l i k o t a k v i h t e k s t o v a , s t e š k i m
o p t u ž b a m a , ljudi iz M o l l i a su poslali c i r k u l a r n o p i s m o c i ­
j e l o j n i z o z e m s k o j s q u a t t sceni u k o j e m sve o s t a l e o b a v j e ­
štavaju o seksističkoj, fašističkoj orijentaciji b a n d a , a k r u n a
s v e g a s u b i l i p o s t e r i s l i c i m a č l a n o v a S e x e k a k o b i i h svi
m o g l i p r e p o z n a t i i p r o t j e r a t i sa s c e n e . Jezik k o j i se koristi
p r o t i v Sexe, r e č e n i c a u k o j o j s u n e p o ž e l j n i m a o z n a č e n i
» č l a n o v i b a n d a , n j i h o v i m e n a d ž e r i i t e h n i č k o o s o b l j e « svje­
d o č i o g o v o r u koji se odvija p o t p u n o m i m o s a m o g b a n d a ,
b e z p o z n a v a n j a e l e m e n t a r n i h č i n j e n i c a , jer Sexa n i k a d n i j e
bila b a n d koji bi i m a o »menadžere i t e h n i č k o osoblje«.
K o m p l e t n a je priča bila z a o k r u ž e n a prije n e g o što se Sexa
s n a š l a , bez s t v a r n e m o g u ć n o s t i z a r e a k c i j u . I p a k , svi s u
željeli r e a g i r a t i , n a p i s a t i n e š t o , o b j a s n i t i . Č u đ e n j e i z b u n j e ­
nost i dalje su d o m i n i r a l i , od uspješnog stupanja na nizo­
zemsku squatt scenu do anatemiziranja i protjerivanja nije
p r o š l o niti tri p u n a m j e s e c a . N o , n a » c i r k u l a r n o p i s m o « ,
koje su squatteri iz M o l l i a poslali svima, stigao je o d g o v o r
iz Brede. Breda je g r a d i ć na jugu Nizozemske u k o j e m je
Sexa n a s t u p a l a , u o r g a n i z a c i j i l o k a l n i h s q u a t t e r a . (Sexa je, u
nekoliko mjeseci, održala oko četrdesetak koncerata širom
N i z o z e m s k e , a o s i m po s q u a t t o v i m a svirali su i u A m s t e r -
d a m s k o m r o c k - h r a m u , »Paradisu«, kao p r e d g r u p a b a n d u
S w a n s . ) Ljudi i z B r e d e b i l i s u j a k o z a d o v o l j n i S e x i n o m svir­
k o m i Sexa je u B r e d i u v i j e k b i l a l i j e p o p r i m l j e n a . K a d a je
4?0
URBANA PLEMENA
s t i g l o c i r k u l a r n o p i s m o k o j e o b j a š n j a v a seksistički i fašistič­
k i k a r a k t e r Sexe, e k i p a i z B r e d e r e a g i r a l a j e t a k o što s u
poslali pismo squatterskom glasilu Grachtenkrant, prote­
stirajući z b o g p o n a š a n j a g r u p e iz M o l l i a , osuđujući stalji­
n i s t i č k o d i j e l j e n j e n a r e d b i i m i š l j e n j a d r u g i m a . T a j tekst s u
p o t p i s a l e četiri d j e v o j k e i z B r e d e , i m e n o m i p r e z i m e n o m ,
za razliku od svih d r u g i h t e k s t o v a u k o j i m a se Sexu o s u đ u j e
i koji su potpisani kolektivno k a o »zaključci sa sastanka«.
N a k o n t o g a , n a r a v n o , u i s t o m listu s u ž e s t o k o p o p l j u v a l i
r e a k c i j u i z B r e d e : B r e d a š a l j e o d g o v o r , veliki k o l a ž - p o s t e r
s n a t p i s o m » g o l o t i n j a je l i j e p a « , na a d r e s u M o l l i a , i tu je
p r i č a s r e a k c i j a m a z a v r š e n a . Sexa se nije m o g l a p o m i r i t i s
t a k v i m r a z v o j e m s i t u a c i j e , n e š t o s u htjeli u č i n i t i . U k r u g u
Sexe i prijatelja nastala su dva teksta, j e d a n koji se bavi
a n a l i z o m o m o t a s i n g l i c e i d r u g i k o j i o b j a š n j a v a što s e
z a p r a v o d o g a đ a l o o d p r v o g d o l a s k a u M o l l i , što s u č i n j e n i c e
o posterima, pločama, o m o t i m a i tekstovima pjesama, a
što e t i k e t i r a n j a . Sa s v o j i m t e k s t o v i m a , S e x a i p r i j a t e l j i otišli
s u u r e d a k c i j u N N - a , g l a v n o g s q u a t t e r s k o g lista z a c i j e l u
N i z o z e m s k u . O b j a s n i l i s u s i t u a c i j u i p o k a z a l i tekst, izrazili
želju d a s e u N N - u o b j a v i m i š l j e n j e o n o g a k o m e j e v e ć
p r e s u đ e n o n a l o k a l n o m n i v o u . U r e d a k c i j i s u bili d o b r o
p r i m l j e n i . N N j e i m a o i d e j u » p o m i r e n j a Sexe i M o l l i a « , i ž e ­
ljeli su p o s r e d o v a t i u s l u č a j u . R a z g o v o r u r e d a k c i j i je z a v r ­
š i o r i j e č i m a » n a z o v i t e n a s z a n e k o l i k o d a n a p a ć e m o vidjeti
što d a l j e « . Z a p a r d a n a , Sexa d o b i v a o d g o v o r u k o j e m
djelatnici N N - a objašnjavaju kako su pokušali razgovarati
s v o d s t v o m M o l l i a , a l i da o v i u M o l l i u ne žele ni č u t i o n e ­
k o m s u s r e t u ili r a z g o v o r u , jer s u » d o v o l j n o p r i č a l i « . S e x a
n i j e d r u g o n i o č e k i v a l a , n o što j e s o b j a v l j i v a n j e m t e k s t a ?
NN bi ga želio objaviti, ali bi ga t r e b a l o skratiti. K a d je
p o s t a l o j a s n o d a s e i o t o m e m o ž e r a z g o v a r a t i , d a z a Sexu
n e m a p r o b l e m a a k o s e tekst s k r a t i , o d g o v o r n i i z N N - a
u p o t r i j e b i l i s u z a d n j i a r g u m e n t : » Z n a t e , m i s m o tekst p o k a -
421
 Benjamin Perasović
zali l j u d i m a i z M o l l i a , a o n i s u n a m rekli k a k o u o p ć e n e b i
na to o d g o v a r a l i . A a k o oni neće odgovoriti, o n d a ni mi
n e m o ž e m o o b j a v i t i v a š tekst.« T o j e b i l o sve o d N N - a i
t a k o j e p r o p a o p o k u š a j d a s e g l a s Sexe o t e š k i m o p t u ž b a ­
m a č u j e n a d i j e l u s q u a t t e r s k e s c e n e p r e k o n j e n o g »save­
z n o g « m e d i j a . N a k o n t o g i s k u s t v a , Sexa o d l u č u j e p o s l a t i
svoj n a p i s a n i m a t e r i j a l n a a d r e s e t r i d e s e t a k s q u a t t o v a i
t i m e zaključiti p r i č u . J e d i n a r e a k c i j a stigla je iz n a j p o z n a t i j e g
a m s t e r d a m s k o g s q u a t t a , F r a n k r i j k a . U p i s m u Sexi, s q u a t t e r i
iz F r a n k r i j k a z a k a z a l i su s a s t a n a k , pozvali b a n d na r a z g o v o r .
U z a k a z a n o v r i j e m e , u s v i b n j u 1 9 9 2 . , S e x a se p o j a v i l a u
F r a n k r i j k u . T a m o s u susreli d e s e t a k l j u d i , o d k o j i h s e z a
b a r e m p o l o v i c u činilo da su se tu zatekli s l u č a j n o . Sasta­
n a k je vodila jedna utjecajna squatterica, kratko i tvrdo
ponovivši »zajednički prihvaćene stavove«: »Mi s m o vaše
p i s m o pročitali, ali v a m ne v j e r u j e m o , mi i dalje m i s l i m o
d a ste seksisti.« N a k o n t o g a č l a n o v i Sexe p o s t a v i l i s u p i t a ­
n j e o t o m e što k o n k r e t n o l j u d e s m e t a u p i s m u , p a j e j e d a n
o d p r i s u t n i h p o č e o g o v o r i t i k a k o g a s m e t a što s u v r i j e đ a l i
»tu i tu« o s o b u , s p o m i n j u ć i p r i m j e r e k o j e n i t k o o d Sexe i
p r i j a t e l j a n i j e m o g a o p r e p o z n a t i . » O p r o s t i , jesi l i č i t a o n a ­
še p i s m o « , pitala je e k i p a iz Sexe. »Pa, z a p r a v o ne.« »A
jeste l i v i d r u g i č i t a l i n a š e p i s m o ? « P o k a z a l o s e d a n i t k o o d
prisutnih nije p i s m o p r o č i t a o . To je m a l o p o k o l e b a l o vo­
d i t e l j i c u s a s t a n k a k o j a j e r e k l a »ja n i s a m z n a l a d a o n i nisu
pročitali. Mi s m o to čitali, imali s m o sastanak, a pošto je
sad ovakva situacija, neka i drugi pročitaju, pa kad pro­
č i t a j u m i ć e m o vas zvati«. T a k o j e z a v r š i o » r a z g o v o r « u
F r a n k r i j k u , a n a s l j e d e ć i i h više n i t k o n i j e p o z v a o . Z a Sexu
t u p r e s t a j e svaki a n g a ž m a n o k o v l a s t i t o g » s l u č a j a « . Č l a n o v i
b a n d a i svi d r u g i p r e p o z n a t i k a o n j i h o v i p r i j a t e l j i ili s i m p a ­
tizeri o s t a l i s u n e p o ž e l j n i n a s c e n i k o j u k o n t r o l i r a »svjesna
manjina«. Već se p u n o puta d o g o d i l o da za vrijeme n e k o g
k o n c e r t a u s q u a t t u č l a n o v i Sexe ili n j i h o v i p r i j a t e l j i b u d u
422
URBANA PLEMENA
p r e p o z n a t i i i z b a c i v a n i , t i j e k o m svih o v i h g o d i n a a n a t e m a
je ostala n e p r o m i j e n j e n a . Stotine m l a d i h ljudi koji su iz
H r v a t s k e d o l a z i l i u A m s t e r d a m ili d r u g a , o k o l n a i m a n j a
m j e s t a p o p u t H a a r l e m a , m o r a l i s u s e i z j a š n j a v a t i »za ili
p r o t i v Sexe« d a b i u o p ć e d o b i l i m j e s t o u s q u a t t u . Ista p r o c e ­
d u r a p o n o v i l a bi se i u s l u č a j u da c i j e l a g r u p a iz H r v a t s k e
želi z a j e d n i č k i s q u a t t i r a t i n e k i p r o s t o r , g d j e b i i z j a š n j a v a n j e
p r o t i v Sexe b i l o n e o p h o d n o u p r o c e s u o b j a š n j a v a n j a b u ­
d u ć e akcije lokalnim squafterskim autoritetima, m a l i m »cen­
t r a l n i m k o m i t e t i m a « . D i o tih lokalnih autoriteta p r i h v a t i o je
»slučaj Sexa« k a o n e š t o što j e n a p r o s t o d a t o , n e u p i t n o p r i s u ­
t n o k a o n o r m a l n o s r e d s t v o d i f e r e n c i j a c i j e , vlastite o b a v e -
z u j u ć e p o l i t i z a c i j e i i n t e g r a c i j e . O t o m e se ne r a s p r a v l j a ,
nego se naredba provodi.
Sexa j e u g l a v n o m prestala p o s t o j a t i k a o b a n d . N e
z b o g etikete koju su dobili na squatt sceni, n e g o z b o g
o s o b n i h , u m j e t n i č k i h , privatnih r a z l o g a i različitih p u t e v a .
I p a k , to što su d o ž i v j e l i s u d a r s i d e o l o š k o - e g z e k u t i v n i m
t e n k o m koji pretendira (i u n e k i m s l u č a j e v i m a , p o p u t o v o ­
g a , očito uspijeva) na ostvarenje u l o g e vodstva, »glave«
squatterskog tijela, predstavlja značajno i teško o s o b n o
i s k u s t v o z a sve n j i h , p o s e b n o z b o g č i n j e n i c e što s e sve o d ­
vija na »alternativnoj sceni«. N a k o n posjeta Frankrijku, za
Sexu j e p r i č a b i l a z a v r š e n e , n i t k o nije više ž e l i o stvar p o n o v o
p o t e z a t i , d o k a z i v a t i n e š t o , b o r i t i se. P r e v a g n u o j e o s j e ć a j
n e m o g u ć n o s t i k o m u n i k a c i j e i svatko se o k r e n u o s v o m ži­
v o t u , p r a t e ć i s q u a t t e r s k o inzistiranje n a s l u č a j u ( n e p r e k i d n a
i z b a c i v a n j a Sexe i p r i j a t e l j a s k o n c e r a t a ) p o p u t n e k o g t u ž ­
n o g f o l k l o r a g r a d a u k o j e m žive. S e x a , k o j a j e b i l a z n a ­
č a j a n a k t e r z a g r e b a č k e a l t e r n a t i v n e s c e n e , nije s e ž e l j e l a
p r e t v o r i t i u p o l i t i č k o g a k t e r a k o j i bi u N i z o z e m s k o j v o d i o
b o r b u s centralnim komitetima squatterske scene. Ta scena
nije t a k o h o m o g e n a , na n j o j , uz komitetlije koji često m o ­
r a j u sebi i d r u g i m a d o k a z i v a t i k o j e s u k o o r d i n a t e p o l i t i č k e
493.
 Benjamin Perasović
korektnosti i »ispravnog puta«, postoje m n o g i čisto h e d o ­
nistički ili i n e r t n i l i k o v i , p o s t o j e i b r o j n i f r a g m e n t i s q u a t t e r -
s k o g prostora koji nisu uklopivi u »ce-ka« n a č i n mišljenja i
ponašanja. M n o g i eko-tribal-anarho sudionici squatt sce­
ne (o g a b b e r i t e c h n o squatt akterima da i ne g o v o r i m o )
uvijek bi na drukčiji n a č i n pristupali o m o t i m a p l o č a i vi­
b r a c i j a m a l j u d i , p o s e b n o d e f i n i r a n j i m a tih v i b r a c i j a , jer n e
d o g a đ a se prvi put da netko »krivo zabrije«, do s a d a su
l j u d i iz zla sektaštva n e š t o i n a u č i l i . Uz t o , što je Sexi b i l o
v a ž n o , p o s t o j i i više s t o t i n a m l a d i h s q u a t t e r a iz H r v a t s k e .
Sexa nije od njih tražila nikakvu »solidarnost« u n a m e t n u ­
t o m s u k o b u i žigu koji im je utisnut; bilo je jasno da ljudi
m o r a j u živjeti u u v j e t i m a k a k v i j e s u , a d i o tih u v j e t a b i l a je
i č i n j e n i c a n e o p h o d n o g i z j a š n j a v a n j a o Sexi k a o kriterij
o p s t a n k a u s q u a t t o v i m a . Solidarnost je bila prisutna na
d r u k č i j i n a č i n - Sexa j e s m a t r a l a v a ž n i j i m d a m l a d i l j u d i
p r i s t i g l i i z Z a g r e b a i d r u g i h m j e s t a n e d o b i j u istu e t i k e t u ,
da m o g u započeti s n o r m a l n i m squatterskim ž i v o t o m u
k o j e m s e n e ć e m o r a t i b a š č e s t o sretati s k o m i t e t l i j a m a , i
u k o j e m m o g u svoje mišljenje sačuvati za sebe. N i t k o iz
Sexe nije ž e l i o s v o j o m a k t i v n o š ć u o t e ž a t i ž i v o t z a g r e b a č k o j
i široj squatterskoj škvadri iz Hrvatske, b a n d je i o n a k o p r e ­
s t a o p o s t o j a t i , a o s o b n o iskustvo i z c i j e l o g s l u č a j a g o v o r i l o
je o u z a l u d n o s t i d a l j e g o b j a š n j a v a n j a .
L o g i č n o je z a p i t a t i se - k a k v a je h i s t o r i j a s q u a t t e r s k o g
p o k r e t a u A m s t e r d a m u , je li to što se d o g o d i l o Sexi n e k i
p r e s e d a n , je li takvih etiketiranja i o r g a n i z i r a n i h a n a t e m i ­
z i r a n j a ( d o slike n a p o s t e r u ! ) b i l o i r a n i j e , m e đ u d o m a ć i m
(nizozemskim) akterima, bez j e z i č n e b a r i j e r e ? U knjizi
»Cracking the M o v e m e n t : S q u a t t i n g b e y o n d the M e d i a «
(Adilkno, 1 9 9 4 . ) n a l a z i m o detaljan opis nastajanja »poli­
t i č k o g krila s q u a t t e r s k o g p o k r e t a « u A m s t e r d a m u , i z k o j e g
se vidi k a k o je m a l a g r u p a agresivnih i isključivih squattera
željela postati »tvrdom jezgrom«, fokusirajući svoju p a ž n j u
4?4
URBANA PLEMENA
na problem »izdajnika«, pronalazeći neprijatelje unutar
pokreta. Tijekom 1 9 8 6 . , a p o s e b n o n a k o n policijske d e l o ­
žacije i hapšenja squattera iz ulice O k e g h e m s t r a a t , p o č e l a
j e d j e l o v a t i s a m o z v a n a »istražna g r u p a « (investigation g r o u p )
k o j a j e z a svoj z a d a t a k o d r e d i l a p r o n a l a ž e n j e i z d a j n i k a ,
o n i h k o j i s u p o l i c i j i d a v a l i i s k a z e . D i o t e »istražne g r u p e «
k a s n i j e ć e s e b e p r o g l a s i t i z a » p o l i t i č k o krilo« i u p r a v o s u
o n i uveli p r a k s u t i s k a n j a f o t o g r a f i j a » i z d a j n i k a « n a v e l i k i m
p o s t e r i m a . Ta se g r u p a s u k o b l j a v a l a s ostalim amster-
d a m s k i m squatterima, n a m e ć u ć i svoju »vodeću ulogu« i
s t v a r n u vlast u n e k i m s q u a t t o v i m a k o j e s u s m a t r a l i s v o j i ­
m a , p r o g l a š a v a j u ć i i h » p o l i t i č k i m s q u a t t o v i m a « . N a k o n što
s u aktivisti » p o l i t i č k o g k r i l a « p o k u š a l i s p r i j e č i t i o d r ž a v a n j e
»ženske v e č e r i « u s q u a t t u »Eerste h u l p « (i t i m e p o k a z a l i svoj
»klasični« » r e v o l u c i o n a r n i « s v j e t o n a z o r k o j i n e d o p u š t a ž e ­
n a m a , crncima, etničkim m a n j i n a m a , homoseksualcima,
bilo kojim marginaliziranim posebnim g r u p a m a okupljanje
i raspravljanje o svojim p r o b l e m i m a ) d o š l o je do teških
s u k o b a , m e đ u s o b n i h fizičkih o b r a č u n a , p r a v o g rata izme­
đu squattera. O n i squatteri koji su sebe proglasili p r a v o ­
vjernim političkim aktivistima i svoju vlast nametali silom
(uključujući i premlaćivanje, k a o i o d u z i m a n j e n o v a c a od
s q u a t t e r s k i h g r u p a s k o j i m a su bili u s u k o b u ) i z g u b i l i su
b i t k u n a n i v o u c i j e l o g A m s t e r d a m a i 1 9 8 8 . više nisu p o ­
stojali k a o djelatan akter na sceni. Knjiga završava s tim
r a z d o b l j e m . N o , bez o b z i r a što s e » p o l i t i č k o k r i l o « n i j e v r a ­
tilo na s c e n u u s v o m o b l i k u iz 1 9 8 6 7 8 7 . , »slučaj Sexa« u k a ­
zuje na nastavak jedne politike koja sebe i »pokret« o s n a ­
žuje p r o n a l a ž e n j e m n e p r i j a t e l j a . P o p u t m o r a l n e p a n i k e k o j a
se širi u d o m i n a n t n o j k u l t u r i , i o v d j e je p r i s u t n o o b r a ć a n j e
s e b i . U t e k s t o v i m a o s u d e Sexe, u p o j m o v i m a k o j i s e u p o ­
t r e b l j a v a j u , slika j e d n o g noise b a n d a i prijatelja pretvara
s e u sliku n e k e m o ć n e o r g a n i z a c i j e , seksističke z a v j e r e
koja o d j e d n o m i m a svoje m e n a d ž e r e , tehničko osoblje i
425
 Benjamin Perasović
slično. Tu se m o n o l o g Mollia razotkrio p o p u t d o m i n a n t n e
k u l t u r e k o j a s e o b r a ć a sebi s a m o j p r o z i v a j u ć i h u l i g a n e ,
narkomane, ne vodeći računa zapravo o punkerima, m o d ­
s i m a , t e c h n o f r e a k o v i m a ili b i l o k o j i m d r u g i m o d » f o l k d e -
vils«, r e i n t e g r i r a j u ć i s v o j e » t e m e l j n e v r i j e d n o s t i « , k a o što s u
s e r e v o l u c i o n a r i i z M o l l i a o b r a ć a l i n e Sexi, n e g o s v o j o j
»partiji«, nastojeći se učvrstiti, o b n o v i t i svoje » t e m e l j n e vri­
j e d n o s t i « n a o s n o v i p r o z i v a n j a i l o v a n a v j e š t i c e , seksiste,
fašiste, kapitaliste, nacionaliste itd. N a r a v n o , to ne znači
da treba nastaviti z a č a r a n i k r u g generalizacija i p r o g l a š a ­
vati svaku squattersku težnju za o r g a n i z a c i j o m r u d i m e n t i ­
m a s t a l j i n i z m a ili č a k cijeli p o k r e t o p t u ž i t i , n a n a č i n t i p i č a n
za d o m i n a n t n u kulturu, za sektaštvo, morbidnost, agresiv­
n o s t , e k s t r e m i z a m ili b i l o k o j i i z a m . O n o što j e o v d j e b i t n o
u o č i t i jest p o s t o j a n j e , n a s q u a t t e r s k o j s c e n i k a o i n a d r u ­
gim scenama, određenog oblika »političke korektnosti«
koja se proteže do nijansiranih obrazaca s v a k o d n e v n o g
života. U slučaju squatterske scene (njenog d o b r o g dijela)
d o š l a je do izražaja činjenica p o s t o j a n j a , s j e d n e strane
n e p i s a n i h p r a v i l a k o j a o d r e đ u j u k o j i b a n d o v i , k o j a vrsta
p i v a ili h r a n e , k a k v e j a k n e i k a k v i s i m b o l i u l a z e u p o d r u č j e
» k o r e k t n o g « ili » n e k o r e k t n o g « , a s d r u g e s t r a n e p o s t o j i m i ­
n i m u m f o r m a l n e o r g a n i z a c i j e k o j a m o ž e o l a k š a t i (ali p o n e ­
k a d , k a k o v i d i m o , i otežati) squatterima njihov squatterski
ž i v o t , o d p r v o g u s e l j e n j a d o p r o b l e m a k a o što j e d e l o ž a ­
c i j a ili p a k l e g a l i z a c i j a . U vezi s e k s p l i c i t n o p o l i t i č k i m d i j e ­
l o m » p o l i t i č k e k o r e k t n o s t i « , s l u č a j Sexa i l u s t r a t i v a n j e z a
d i o s q u a t t e r s k e s c e n e i t a d a š n j i stav d i j e l a m a l i h l j e v i c a r -
s k i h g r u p a b l i s k i h s c e n i . Sexa, u d o b a s v o j e d j e l a t n o s t i u
Z a g r e b u , nije n i k a d problematizirala aspekte svog djelo­
v a n j a n a n a č i n k a k o t o r a d e » p o l i t i č k i svjesni« s q u a t t e r i
Z a p a d a . Došavši u A m s t e r d a m , u d o b a rata i priznanja Slo­
v e n i j e , Hrvatske i B o s n e i H e r c e g o v i n e , Sexa je s a m o j e d n o m
p r o b l e m u posvetila p o s e b n u pažnju i zajedničku raspravu,
426
URBANA PLEMENA
r a d i l o se o i m p l i k a c i j a m a s t a v o v a i t v r d n j i k o j i bi i n a č e , u
d u h u n o i s e š k v a d r e , b i l i z a u v i j e k o s t a v l j e n i s p o n t a n o s t i ili
samorazumljivosti. To je bilo pitanje kako se predstaviti,
što n a p i s a t i n a p l a k a t i m a i p o z i v n i c a m a , k a o o d r e đ e n j e
z e m l j e i z k o j e b a n d d o l a z i . Č l a n o v i Sexe r a z m i š l j a l i s u n a
s l j e d e ć i n a č i n : »Ako k a ž e m o d a s m o i z J u g o s l a v i j e , t o o n d a
z n a č i d a s m o i z S r b i j e ili C r n e G o r e . Pošto n i s m o , t a k v o
određenje bi bilo politička činjenica. A k o k a ž e m o da s m o
iz Hrvatske to ne znači da mi nužno p o d r ž a v a m o T u đ m a n a ,
to je s a m o realno, g e o g r a f s k o situiranje b a n d a u zemlju iz
k o j e dolazi.« O v a k v o r a z m i š l j a n j e , k o j e m j e p r i m a r n a želja
b i l a »ne p o l i t i z i r a t i « i n a o s n o v i r e a l n o s t i n o v i h d r ž a v a n a
p o d r u č j u bivše Jugoslavije informirati nizozemsku javnost o
t o m e iz koje zemlje dolazi zagrebački b a n d , izazvalo je
p o t p u n o suprotne reakcije na squatterskoj sceni. Z b o g spe­
cifičnog, p r i m i t i v n o g , » z a p a d n o g « Ijevičarstva, d o b a r d i o
te scene s m a t r a o je s a m o Jugoslaviju p r i r o d n o m , razumlji­
v o m , g e o g r a f s k o m o d r e d n i c o m , p o j m o m koji n e remeti
p o z n a t i r e f e r e n t n i o k v i r , d o k s u H r v a t s k u ili S l o v e n i j u , k a o
takve, k a o p o j a m države (zemlje), smatrali političkim, des­
n i č a r s k i m s t a v o m . K a o što s u G a d a f i ili H o m e i n i u v i j e k bili
» g o o d g u y s « u d i j e l u s q u a t t e r s k i h I j e v i č a r s k i h sekti ( z b o g
svog antiamerikanizma), tako se na početku rata formirala,
na dijelu scene, squatterska simpatija za srpsku (»jugosla­
vensku«) p o z i c i j u p r o t i v » n a c i s t a « , s e c e s i o n i s t a , s l o v e n s k i h i
h r v a t s k i h » g e r m a n o f i l a « . U t a k v o m s l j e p i l u Sexa j e s a m i m
s p o m i n j a n j e m Hrvatske bila na terenu politički nekorekt­
n o g a , iako bi ozbiljna analiza pokazala d u b o k u antinacio-
nalističku usmjerenost b a n d a . Većina m l a d i h squattera (od
m a n j i n e k o j a je u o p ć e »politički aktivna«) ne o b l i k u j u svoju
p o z i c i j u s p r a m H r v a t s k e ili S l o v e n i j e p o z n a v a n j e m s i t u a c i j e
na terenu, n e g o o d n o s o m p r e m a vlastitim m e d i j i m a i d o ­
m a ć o j politici kojoj se žele r a d i k a l n o suprotstavljati, uz neke
naslijeđene Ijevičarske d o g m e i o p ć u razmaženost z a p a d -
427
Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

n j a k a ( » a m e r i č k o g « t i p a ) koji u u l o z i turista s m a t r a g n j a v a ­ p o b j e g l i iz Istočne E u r o p e p r e d d e s n i č a r s k i m i n a c i o n a l i s t i č ­

ž o m učiti i m e n a n e k o l i k o n o v i h z e m a l j a n a tlu d o t a d a š n j e kim diktaturama. N a m a je trebalo neko vrijeme dok smo
»jedne«. S p e c i f i č n a o t v o r e n o s t z a g r e b a č k e a l t e r n a t i v n e s c e n e t o skužili«.
s kraja osamdesetih i početka devedesetih, simbolizirana
S e x o m i p r i j a t e l j i m a , u z a sve p o z n a v a n j e i d i j e l j e n j e p r i n c i ­
pa anarhoidnih, punkerskih hard-core noise subkulturnih
p o k r e t a i s t i l o v a , susrela se s p r o b l e m o m » p o l i t i č k e k o r e k t -
nosti«, e t i k e t i r a n j a i » u č i n k o v i t o g « a n a t e m i z i r a n j a . Č i n j e n i c u
o s t a j a n j a n a široj a l t e r n a t i v n o j sceni m o ž e m o objasniti
ograničenim dosegom staljinističkog djelovanja koje je
vezano uz s a m o n e k o l i k o squatterskih g r u p a , te p r o m j e ­
n a m a koje su se na s a m o j squatterskoj sceni d o g o d i l e ,
o m o g u ć u j u ć i niz n o v i h i d e n t i t e t a ( p o p u t g a b b e r s q u a t t o v a ,
t r a n c e squattova) i priznajući »divlje squattere« r a v n o p r a v
nim akterima. Sam protok vremena o m o g u ć i o je drukčiju
p e r c e p c i j u o n i h k o j i d o l a z e »iz H r v a t s k e « , p a j e i n a v i s o -
k o p o l i t i z i r a n o m dijelu scene taj p o d a t a k s a d a i p a k s m j e ­
šten u g e o g r a f s k a a ne p o l i t i č k a ( a u t o m a t s k i d e s n i č a r s k a )
o d r e đ e n j a , k a o što j e t o b i o s l u č a j 1 9 9 1 . Pošto s e m e h a n i ­
zmi političkog izjašnjavanja ne p o k r e ć u t a k o lako u situaciji
u k o j o j g o l i život, s t a n ( s q u a t t ) , p i v o i g l a z b a p r e d s t a v l j a j u
osnovne koordinate, i pošto je d o b a r dio amsterdamskih
squattera b i o sličan u svojim preferencijama glazbe i n a č i n a
zabave pristiglim z a g r e b a č k i m p u n k e r i m a , trebalo je proći
o d r e đ e n o v r i j e m e d o k »slučaj Sexa« i d r u g i o b l i c i s u k o b a
z b o g »političke korektnosti« (Heineken p i v o , primjerice, p o ­
d i g n u t o k o d nekih a k t e r a n a s i m b o l i č k u , d a k l e s a m o b o j k o t a
vrijednu razinu M c D o n a l d s a ) nisu utjecali na p e r c e p c i j u
z a g r e b a č k e škvadre koja se preselila u A m s t e r d a m . J e d a n
od mladih zagrebačkih »noise-brijača«, pristigao u p r v o m
v a l u n a s q u a t t e r s k u s c e n u , još p r i j e Sexe, o v a k o j e n a k o n
četiri g o d i n e r e z i m i r a o iskustva p r v i h s u s r e t a s d o m a ć o m
s c e n o m : »Sad v i d i m k a k o su nas d o m a ć i squatteri doživ­
l j a v a l i . P a m i s m o z a n j i h svi bili m l a d i k o m u n i s t i k o j i s u

428 42Q
 Benjamin Perasović
Giozg'
P o z n a t a j e č i n j e n i c a d a p u n k e r i , m e t a l c i , stari i n o v i
freakovi, darkeri i brojni pripadnici drugih subkulturnih
s t i l o v a žive v e ć i n o m u sferi » s l o b o d n o g v r e m e n a « . M o ž e
n e t k o _ j T a r a v n o , s v o j i m i z g l e d o m j d p k a z i v a t i vlastiti ž i v o t n i
/
stil i u š k o l i , na p o s l u , u r o d i t e l j s k o m d o m u , s m a n j e ili
više p r o b l e m a , ali t a d a n e i z b j e ž n o f u n k c i o n i r a i u l o g a u č e ­
n i k a , r a d n i k a , s i n a ili kćeri' i s l i č n o . Tok k a d a se d o đ e u
k l u b , n a k o n c e r t , ili n a p r o s t o i s p r e d n e k o g k i o s k a , n a p a r ­
kiralište, pokraj d u ć a n a , na bilo koje mjesto g d j e se n a l a ­
ze s u p l e m e n i c i , tek t a d a se živi a u t e n t i č a n i p o t p u n ž i v o t .
O v d j e n e m i s l i m p i s a t i o f e n o m e n u » v i k e n d - p u n k e r a « ili
» v i k e n d - h i p i k a « , ili o s c e n a m a u kojima mladi l j u d i na
povratku s koncerta m i j e n j a j u g a r d e r o b u i skriveni od ro­
d i t e l j s k o g p o g l e d a s k i d a j u n a k i t ili n e k e d r u g e » p r o v o c i r a -
juće« ukrase. T a k o đ e r nas ne z a n i m a ni o n a j d i o koji h r a ­
b r o nosi svoje n a u š n i c e , kožice, n a r u k v i c e , j a k n e i o s t a l o
p r e d p o g l e d e r o d i t e l j a ili p r o f e s o r a . O v d j e s e r a d i o o n o m
d i j e l u s c e n e k o j i j e p o t p u n o »na r u b u « , o l j u d i m a k o j i s u
»iskočili« i z d r u š t v a i n a č i n a ž i v o t a k a k a v s e o b i č n o o d
strane većine prikazuje kao n o r m a l a n , poželjan, uobičajen
i zadan. Zamislimo g r u p u , recimo punkera, na koncertu:
Pivo, b a m b u s , žesta, s k a k a n j e , k l u p k o t i j e l a , z n o j , m u -
ško-ženska priča, m a l o p o l i t i k e ili s o c i j a l e , zajedništvo,
prepoznatljivi i m a g e , W C - p r i č e , redari koji tlače, fajrunt.
Prije ili k a s n i j e , i d e s e k u ć i . S u t r a j e n o v i d a n . U t o m » s u ­
tra« leži r a z l i k a . D o k ć e d i o k r e n u t i u š k o l u , p r e p r i č a v a j u ć i
p o d v e l i k i m o d m o r o m k a k o s u »izašli n a bis i r a s p a l i l i s t a r e
C l a s h i Pistolse« ( p o p u t G B H u K u l u š i ć u ) , p r e z i r n o g l e d a -
Tekst iz kolumne »Benzin: The Voice of G o n g « u časopisu »Heroina«.
4 3 0
URBANA PLEMENA
jući š m i n k e r e , š k o l s k e k o l e g e , č e k a j u ć i d a n a s t a v a z a v r š i ,
dotle će za drugi d i o škvadre d a n krenuti nešto drukčije.
N a ć i ć e s e p o k r a j d u ć a n a , k a o i svih d r u g i h d a n a . S k u p i t i
l o v u , užicati, po m o g u ć n o s t i ukrasti u s u s j e d n o m d u ć a n u
n e š t o (»pa n e b u m v a l j d a k r a l t u u d u ć u d i s m o s v a k i
d a n « ? ) , i k u p i t i j e f t i n o v i n o i k o l u . N a p r a v i t će b a m b u s i
piti, komentirajući sinoćnji d o g a đ a j k a o i njihova »braća
po i m a g e u « k o j a su u t o m m o m e n t u u š k o l i . I z m e đ u 1 3 i
14 sati, d o ć i će d i o o n i h koji idu u š k o l u , netko da bi se
pridružio b a m b u s u , netko da bi m a l o »stajao« i otišao kući
na ručak. O n a j d i o škvadre koji je z a p o č e o s b a m b u s o m ,
s k u p i t ć e z a n o v u t u r u i n a s t a v i t i stajati p o r e d d u ć a n a p o ­
put stalnog hedonističkog upozorenja svim p u t n i c i m a na
relaciji š k o l a - r o d i t e l j i - p o s a o - z a b a v a . S v r e m e n o m , oni koji
»stoje i s p r e d d u ć a « p o s t a j u p r i m a r n o b o e m i , o t k a č e n j a c i ,
p i j a n c i , p a t e k o n d a p u n k e r i , m e t a l c i ili n e š t o t r e ć e . S g o ­
d i n a m a se p o m i j e š a j u p r i p a d n i c i r a z l i č i t i h s t i l o v a i t a k o u
s v a k o m kvartu m o ž e m o naći j e d a n otpadnički front o k u ­
pljen o k o a l k o h o l a , ljenčarenja i n o ć n o g b d j e n j a , kojf
p o n e k a d s a m o s l e n g , u r b a n i štih i r o c k r a z l i k u j u o d » k l a ­
sičnih« a l k o h o l i č a r a , koji t a k o đ e r svuda i m a j u svoja m j e ­
sta, g d j e je prosjek g o d i n a iznad pedeset. To je o n a o p a s ­
n a c r t a , p o k o j o j h o d a T o m W a i t s ili, n a d r u g i n a č i n , N i c k
C a v e , i koja govori jezikom subverzije i destrukcije, n a p u ­
štanja »normalnosti« i g r a đ a n s k o g a života, gdje n e m a ro-
mantičnosti p o b u n e osim u vlastitom otpadništvu i rijetkim
t r e n u c i m a , uz s a m o u n i š t e n j e k a o vidljivi p e č a t priče.
Krenuo sam u jedan od zagrebačkih perifernih kvar-
t o v a , b i o j e r a d n i d a n , v e č e r i još uvijek t o p l o . K a f i ć i , u o b i ­
č a j e n e g r u p i c e , g l a z b a o d ljige d o žestice. V r i j e m e o d m i č e
i kafići se zatvaraju, ljudi o d l a z e k u ć a m a . O s t a j u škvadre
k o j e n e m a r e z a k a f i ć e , jer t u u blizini j e n j e g o v o v e l i ­
č a n s t v o k i o s k k o j i r a d i c i j e l u n o ć . Ljudi s t o j e u m a n j i m
g r u p a m a i p o v r e m e n o odlaze prema kiosku po piće, k a o
431
 Benjamin Perasović URBANA PLEMENA

p r e m a n e k o m s v j e t i o n i k u k o j i svijetli u m r a k u f i n o g , m i r ­ p o t e k l a tri p o t o k a i u p o d n o ž j u se n a p r a v i l o j e z e r o . Tu se
n o g , u r e d n o g i v e ć i n s k o g ž i v o t a svih o n i h t i s u ć a l j u d i k o j i Siva n a p i o v o d e i o t i š o , a to m j e s t o ti je s a d t u r b o svetište«.
s p a v a j u o k o nas u velikim b e t o n s k i m z g r a d a m a . Prolazi i N o ć j e o d m i c a l a , n a I s t o k u j e p o s t a j a l o svjetlije, k i o s k
p o l i c i j a , n a v i k l a n a s t o t i n a m a p u t a već l e g i t i m i r a n e f a c e . j e još r a d i o , s a m o što j e p o n e t k o (isto k a o prije m j e s e c d a n a
P i j a n s k i r a z g o v o r i , r i z n i c a l i k o v a . Prilazi m i j e d a n ; » J e b a l t i -
k a d a j e Pošip p o s t a o Božib) i z g o v a r a o » g i o z g « .
pasmater čovječe, pa to ni normalno. I m a m frenda, tam
V i d i o s a m l j u d e koji su bili (ili su to još uvijek?) m e t a l c i ,
živi, u z g r a d i . O ž e n i l se, ima neki kurac od šljake, d o m a
p u n k e r i , hipici i navijači. S a d a ih ujedinjuje g i o z g i n o ć n i
č m r l j i , k l i n c i , n i k a m ne i d e , ševi se j e d n o m t j e d n o a to i
ž i v o t u k v a r t u . K o j e j e o v o j u t r o p o r e d u ? Sto p r i č a j u p o ­
nije neka ševa - pa d a j mi ti sad reci, je li to život? Ma
g l e d i k a d s e s r e t n u , u j u t r o d o k prvi i d e n a p o s a o a d r u g i
k u r a c , č o v j e č e , n i s a m j a o d a v d e . Kužiš, j a n i s a m o d a v d e ,
m o l e ć i v o žica z a s e n d v i č n a k o n n o ć i u k o j o j j e ž e đ u v i j e k
ja ti o v o ne k u ž i m , č o v j e č e . Jesi li č u o za G r i m a n d e r s e n o v e
ispred gladi? O d l a z i m razmišljajući o rock-kulturi, h e d o n i ­
bajke? M o r a l si čut za G r i m a n d e r s e n o v e b a j k e , j e b e m t i . E,
z m u , boemštini, identitetu rockera i identitetu p i j a n c a . O re­
viš, j a s a m t i lik i z t i h b a j k i . J a n i s a m o d a v d e . «
l a t i v n o s t i n o r m a l n o g . O S h i v i , ševi j e d n o m t j e d n o i ž i v o t u
Otišao sam do kioska po pivo, i kad sam se vratio,
p o k r a j g i o z g a . O t o m e što ć u reći k a d a m e n a p o s a o o d l a ­
isti j e tip o p e t i m a o m a l i m o n o l o g . -
zeći s u s j e d i b u d u p i t a l i » k u d a t a k o r a n o , što s m o v r i j e d n i
»Ja n i s a m o d a v d e j e b e m t i . Ići ć u o p e t u N e p a l , i a k o danas?«
s a m t a m bil u z a t v o r u . Z a t v o r u N e p a l u , j e b e m t i m a t e r , a l i
o p e t bi išo. A b e d je b i l , č o v j e č e , p r v u n o ć u z a t v o r u skužil
s a m da se n e m r e m ni okrenut, ko sardine s m o bili nasla­
g a n i . D o b i š o d m a tri vrste b u h a , j e b e m t i , o n e k a j s k a č u s u
još n a j b o l j e . T o t a l n i b e d . N e m a š o p ć e v o d e a k s e n e d i g -
n e š u četiri i č e k a š r e d do šest. I o n d a s k u ž i š , j e b e m t i m a ­
ter, i p r v o g f r a j e r a do s e b e - p u f , r a s p a l i š ga š a k o m u
glavu. D a , čovječejebemti, rukneš ga i o n d a te o d v e d u u
s a m i c u n a tri t j e d n a . S t a v e t e u l a n c e , a l i i m a š o s i g u r a n u
v o d u j e d n o m d n e v n o i n e m a š b u h a , čovječe!« Tu se već i
š k v a d r a zainteresirala i n e t k o je pitao o N e p a l u o p ć e n i t o
(jer u k v a r t o v i m a i m a l j u d i k o j i s e niti d o g r a d a n e m i č u , a
k a m o l i u N e p a l ) . Slijedi o d g o v o r : » N e p a l je super č o v j e č e .
Z n a š l i tko j e b i o Siva? Kužiš, o n o , d a v n o , bil j e B o g č o v j e ­
č e , a v o l i l je j a k o pit i d u v a t pa mu se o s u š i l a u s t a i bil je
jako ž e d a n . Popizdil je kaj n e m a n i g d e v o d e i zabil je tro-
z u b a c u b r d o . K a d je izvukel trozubac iz stijene, o d m a h su

432 433