ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒ-ΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΓΥΜ-ΚΡΟΥΣΩΝΑ

2008 – 2009
«ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙ∆ΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΝΙ∆ΑΣ

ΤΟΥ ΚΡΟΥΣΩΝΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ»
Περιβαλλοντική ομάδα
Γυμνασίου Κρουσώνα
ΓΕΝΕΣΗ
Αυτό το γαρύφαλλο, που κρατώντας το

ανάµεσα στα τρία µου δάχτυλα
το σηκώνω στο φως, µου µίλησε και
παρά τον κοινό νου µου το κατανόησα.
Μι' αλυσίδα από ατέλειωτους γαλαξίες συνεργάστηκαν,
διασταύρωσαν κάτω στη γη φωταψίες
- το σύµπαν ολόκληρο πήρε µέρος στη γέννηση
αυτού του γαρύφαλλου.
Κι' αυτό που ακούω είναι οι φωνές

των µαστόρων του µέσα του.
Ποίηµα από τη "Φιλοσοφία των λουλουδιών"

Ν. Βρεττάκος
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ήρθαµε για πρώτη φορά να διδάξουµε στον Κρουσώνα τον

Σεπτέµβρη του 2008. Ήµασταν και οι τρεις νεοδιόριστες, µε
πολλή όρεξη για δουλειά και επαφή µε τα παιδιά. Η χαρά µας
όταν γνωρίσαµε τα «Κρουσανιωτάκια» µας ήταν πολύ µεγάλη,
καθώς είδαµε παιδιά που είχαν και αυτά όρεξη να µάθουν και να
κάνουν πράγµατα για το χωριό τους και για το περιβάλλον του
χωριού τους.
Όλοι µαζί λοιπόν περιπλανηθήκαµε στην περιοχή του
Κρουσώνα, πήγαµε σε πανέµορφα µέρη που δεν είναι γνωστά
παρά µόνο στους κατοίκους του χωριού, παίξαµε και µάθαµε
πολλά πράγµατα. Επιπλέον, µας δόθηκε η ευκαιρία να φύγουµε
πέρα από τα όρια του χωριού, να επισκεφτούµε ένα µοναδικό
βουνό – το Πήλιο.
Αυτές τις δραστηριότητές µας θα προσπαθήσουµε να σας
αναπτύξουµε σε αυτή την εργασία, αλλά πιστέψτε µας καµία
σελίδα δεν µπορεί να κλείσει µέσα της όλα αυτά τα
συναισθήµατα και τις εµπειρίες που είχαµε µε την
Περιβαλλοντική Οµάδα του Γυµνασίου Κρουσώνα τη χρονιά που
µόλις τελείωσε.
Οι Υπεύθυνες Καθηγήτριες,
Απλαδά Ειρήνη,
Βιολόγος – M.Sc. Περιβαλλοντικής Βιολογίας και ∆ιαχείρισης
Χερσαίων και Θαλάσσιων Οικοσυστηµάτων
(Συντονίστρια προγράµµατος)
Κουλοσούσα Φρειδερίκη,
Φιλόλογος – M.Sc. in Deaf Studies
Χήρα Βήλη,
Εικαστικός
Ε ΥΧ Α Ρ Ι Σ Τ Ι Ε Σ
Θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε θερµά για τη βοήθειά τους

την κα. Μ. Σφακιανάκη, υπεύθυνη Π.Ε. της ∆ευτεροβάθµιας
∆ιεύθυνσης Ηρακλείου, το ∆ήµαρχο Κρουσώνα κο. Θ.
Τζουλιαδάκη, τους Αντιδηµάρχους Κρουσώνα κο. Χ.
Μακατουνάκη και κο. ∆. Βαµβουκάκη, το ∆ασάρχη Ηρακλείου κο.
Στ. Αγαπάκη, καθώς και τη ∆ασολόγο κα. Γ. Ξυλούρη.
Επίσης ευχαριστούµε πολύ τη ∆ιευθύντρια του Γυµνασίου

Κρουσώνα κα. Ο. Γαρδελάκη για τη στήριξή της στο πρόγραµµά
µας, τον Πρόεδρο Συλλόγου Γονέων και Κηδεµόνων κο. ∆.
Πυργιανάκη για την ξενάγηση που µας έκανε στα Κρουσανιώτικα
βουνά, και την καθηγήτρια πληροφορικής του Γυµνασίου
Κρουσώνα, κα. Π. Σκουντή για την συνεργασία της και την
τεχνική υποστήριξη του προγράµµατος. Ακόµα, τον οδηγό του
δηµοτικού λεωφορείου κο. Μ. Λεµονάκη για τη συµβολή του και
την συµµετοχή του στην εξόρµηση στο Οροπέδιο Λιβάδι.
Τέλος θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε τους εκπαιδευτικούς

του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Μακρινίτσας, κους.
Ε. Κολτσιδόπουλο και Γ. Τσιµπλούλη για την πολύ ενδιαφέρουσα
εκπαιδευτική µας εµπειρία εκεί, καθώς και τον οδηγό του
λεωφορείου κο. Γ. Μαντά για την πολύ ευχάριστη και ασφαλή
εκδροµή στο Πήλιο.
Και φυσικά, ευχαριστούµε όλους τους κατοίκους του

Κρουσώνα οι οποίοι µε προθυµία απάντησαν στις ερωτήσεις µας
και δέχτηκαν να εκθέσουν τα υφαντά και τα κεντήµατά τους, τα
νόστιµα φαγητά τους, αλλά και τα τραγούδια τους.
Οι Υπεύθυνες Καθηγήτριες
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο ΜΕ Ν Α
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ- Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΟΜΑ∆Α 1

2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ ΚΡΟΥΣΩΝΑ 4
2.1 Περιοχή µελέτης 4
3. ΟΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ 6
3.1 ∆ίκτυο NATURA 2000 10
3.2 Γεωπάρκο Ψηλορείτη 12
4. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΟΜΑ∆ΑΣ 14
5. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ - ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ 16
5.1 Αναζήτηση βιβλιογραφίας 22
5.2 Εξορµήσεις στο πεδίο 22
5.3 Ερωτηµατολόγια 26
5.4 Συνεντεύξεις 30
5.4.1. Συνέντευξη µε το ∆ήµαρχο Κρουσώνα κο.
Θεµιστοκλή Τζουλιαδάκη, το ∆ασάρχη Ν. Ηρακλείου, κο.
Σταύρο Αγαπάκη και τη ∆ασολόγο κα. Γεωργία Ξυλούρη 30
6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 36
6.1 Χλωρίδα 36
6.1.1 Ενδηµικά είδη 43
6.2 Πανίδα 44
6.2.1 Ενδηµικά είδη 47
6.3 Πετρώµατα 48
6.4 Απολιθώµατα 49
6.5 Περιβαλλοντικά προβλήµατα 52
6.6 Στάσεις κατοίκων 56
6.7 Πολιτισµική κληρονοµιά 60
7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 62
8. ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ΠΗΛΙΟ 63
9. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 67
10. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 69
11. ΟΛΑ ΑΝΗΚΟΥΝ ΣΕ ΟΛΟΥΣ 71
12. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 72
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α 74
1) ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 75
2) ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΦΥΤΩΝ 88
3) ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΖΩΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΑΣ 90
4) ΜΑΝΤΙΝΑ∆ΕΣ 92
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β 93
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ 94
~ 0 ~
«Να αγαπάς την ευθύνη. Να λες: Εγώ µονάχος µου έχω χρέος να σώσω τη γης.
Άµα δε σωθεί εγώ θα φταίω.» Ν. Καζαντζάκης, Ασκητική.
~ 1 ~
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ- Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΟΜΑ∆Α
Είµαστε η Περιβαλλοντική Οµάδα Γυµνασίου Κρουσώνα,

(Π.Ο.Γ.Κ.) η οποία αποτελείται από µαθητές της πρώτης, δεύτερης
και τρίτης τάξης. Μετά από πολλά χρόνια συγκροτήθηκε ξανά
Περιβαλλοντική Οµάδα στο σχολείο µας, και όταν µας ζητήθηκε να
λάβουµε µέρος, το κάναµε µε µεγάλη περιέργεια, αφού δεν
γνωρίζαµε ποιος ήταν ο στόχος αυτού του προγράµµατος. Σύντοµα,
όµως, ήδη από τις πρώτες συναντήσεις, καταλάβαµε ότι στόχος του
προγράµµατος ήταν να γνωρίσουµε καλύτερα τα ζώα και τα φυτά
του χωριού µας, τη σχέση ανθρώπου – φύσης αλλά και τα σηµαντικά
περιβαλλοντικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει το χωριό µας. Σε
αυτές τις πρώτες συναντήσεις µας ακούσαµε έννοιες όπως:
«προστατευόµενες περιοχές Natura», «γεωπάρκο», «καταφύγιο
άγριας ζωής» καθώς και «υπερβόσκηση», «µόλυνση», «ρύπανση».
Μετά τις εξορµήσεις µας στην Αγία Παρασκευή, στον Κούπο, το
ύψωµα Βοσκερό και στο οροπέδιο Λιβάδι, αρχίσαµε να κατανοούµε
πρακτικά τις έννοιες αυτές ενώ µέσα από τις συνεντεύξεις του
δηµάρχου Κρουσώνα, κου. Θ. Τζουλιαδάκη, και του δασάρχη, κου.
Στ. Αγαπάκη, πήραµε διαφωτιστικές πληροφορίες για πολλά
ζητήµατα που αφορούν στη χλωρίδα και πανίδα του χωριού και
αναζητήσαµε τρόπους για την καλύτερη προστασία τους. Ακόµη,
θελήσαµε να εντάξουµε και τους γονείς και γείτονές µας σε αυτή τη
µελέτη διεξάγοντας µια µικρή έρευνα µε ερωτηµατολόγια. Φυσικά,
σαν µικροί ερευνητές, δεν αρκεστήκαµε στην παρατήρηση! Κάναµε
τη µελέτη µας µε ευσυνειδησία και ανατρέξαµε σε βιβλία βοτανικής,
ζωολογίας, λευκώµατα του Κρουσώνα και πολλές ιστοσελίδες, και
καταγράψαµε φυτά και ζώα, κι ας µας έπιανε πονοκέφαλος µε τα:
Ebenus cretica και Styrax officinalis!!
Αξέχαστη θα µας µείνει και η τριήµερη εκπαιδευτική εκδροµή που

πραγµατοποιήσαµε στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης
Μακρινίτσας! Ζωγραφίσαµε πανό και µε µεγάλη αγωνία ξεκινήσαµε
για το ταξίδι, που για κάποιους από εµάς ήταν πρωτόγνωρη
εµπειρία! Στο γραφικό αυτό χωριό του Πηλίου µας δόθηκε η ευκαιρία
να καταγράψουµε φυτά και ζώα της περιοχής, να εντοπίσουµε
πετρώµατα και υλικά που χρησιµοποιούν οι κάτοικοι στην
αρχιτεκτονική τους και φυσικά να διαπιστώσουµε τις στάσεις και τις
αντιλήψεις των κατοίκων σε ό,τι αφορά περιβαλλοντικά και
πολιτισµικά ζητήµατα.
Φορτωµένοι µε εικόνες και γνώσεις, γυρίσαµε στο σχολείο και
ξεκινήσαµε µε νέο κέφι την προετοιµασία της παρουσίασης που θα
κάναµε µετά το τέλος των µαθηµάτων στους συµµαθητές και στους
γονείς µας. Φορώντας τα πράσινα κοντοµάνικα της οµάδας µας,
σταθήκαµε µπροστά στο κοινό, µιλήσαµε για τις προστατευόµενες
περιοχές και την έρευνά µας, παρουσιάσαµε το Top Ten των
αγαπηµένων µας λουλουδιών και τραγουδήσαµε µαντινάδες για ζώα
και φυτά!
~ 2 ~
Τα παιδιά της Α΄και Β΄τάξης
Πίσω σειρά, από αριστερά προς τα δεξιά:

Μαρία Γωνιανάκη, Ραφαήλ Μαυρόκωστας, ∆ηµήτρης
Βαρδαλαχάκης, Ειρήνη Τζαγκαράκη, Κατερίνα Πρινιανάκη, Ουρανία
Γεπεσάκη, Μαρία Βερεράκη, Άννα Βαρδαλαχάκη, Κατερίνα
Βαµβουκάκη, Ευαγγελία Γιαννουλάκη, ∆έσποινα Καλλέργη.
Μπροστινή σειρά, από αριστερά προς τα δεξιά:

Χαράλαµπος Μελάκης, Εµµανουήλ Λουµπάκης, Μιχαήλ
Μακατουνάκης, Άννα-Αντωνία Βιδοζαχαράκη, Αφροδίτη
Μακατουνάκη, Ευαγγελία Βερεράκη, Μαρία Γωνιανάκη.
~ 3 ~
Τα παιδιά της Γ΄τάξης
Από αριστερά προς τα δεξιά:

Γωγώ Βαµβουκάκη, Ελευθερία Κριτσωτάκη, Ειρήνη Πυργιανάκη,
Νίκη Βιδάκη, Αντώνης Τσικνάκης, ∆ηµήτρης Μπέης, Ειρήνη
Αποστολάκη, Άννα Ζουµπουλάκη, Έρια Κτιστάκη
~ 4 ~
2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ ΚΡΟΥΣΩΝΑ
Ο Κρουσώνας είναι η έδρα του ∆ήµου Κρουσώνα, που αποτελείται

ακόµα από τα χωριά Κορφές, Σάρχος, Λουτράκι, Κιθαρίδα και τη
Μονή Αγίας Ειρήνης. Βρίσκεται στους ανατολικούς πρόποδες του
Ψηλορείτη, έχει πληθυσµό 2.976 κατοίκους και είναι χτισµένος
αµφιθεατρικά στους λόφους Κούπο και Λιβαδιώτη, σε υψόµετρο 460
µέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Απέχει από το Ηράκλειο 21
χιλιόµετρα.
Ο Κρουσώνας βρίσκεται ανάµεσα στα εύφορα εδάφη της επαρχίας

Μαλεβιζίου και στις ψηλές βουνοκορφές του Ψηλορείτη. Κύριο
χαρακτηριστικό της περιοχής αποτελεί η απότοµη - µέσα σε λίγα
χιλιόµετρα - µετάβαση από τις χαµηλές, ήπιες και καλλιεργηµένες
κοιλάδες στις ψηλές και τραχιές κορυφές του Κουδουνιού (1.860µ.),
του Γούρνου (1.292µ.) και του Βοσκερού (1.119µ.), που ανήκουν
στον ορεινό όγκο του Ψηλορείτη. Τα αµπέλια και οι ελαιώνες
αποτελούν τις αποκλειστικές σχεδόν καλλιέργειες της περιοχής.
(http://www.krouswnas.gr/krousonas.htm)
2.1 ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ
• Οι βιότοποι γύρω από το χωριό
Το χωριό και οι βιότοποι γύρω από αυτό, αποτελούσαν την κύρια

περιοχή µελέτης µας. Πήγαµε στο ξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής,
στον Κούπο, καθώς και στο ύψωµα της Κεραίας, µελετήσαµε τα
ρέµατα της περιοχής και βγάλαµε πολύ χρήσιµα συµπεράσµατα.
• Το οροπέδιο Λιβάδι
Άλλη µία περιοχή µελέτης ήταν το οροπέδιο του Κρουσώνα

γνωστό και ως Λιβάδι. Βρίσκεται στα 1200 µέτρα και καλλιεργούνται
εκεί 300.000 αχλαδιές και µηλιές. Στον ορεινό όγκο της περιοχής
ανθίζει η κτηνοτροφία αιγοπροβάτων.
(http://www.krouswnas.gr/krousonas.htm). Είναι µία περιοχή που
έχει υποβαθµιστεί αρκετά.
• Το φαράγγι της Αγίας Ειρήνης
Εντυπωσιακά είναι τα δυο φαράγγια που δηµιουργούνται βόρεια

και νότια του χωριού. Το φαράγγι της Αγίας Ειρήνης ξεκινά από το
Σάρχο και καταλήγει στο δάσος του Βροµωνερού, ενώ το άλλο
φαράγγι ξεκινά από το χωριό Κιθαρίδα και φτάνει ως και στην
ΖΩΜΙΝΘΟ την αρχαία πόλη του Ψηλορείτη.
(http://www.krouswnas.gr/oreines_diadromes.htm)
~ 5 ~
• Η προστατευόµενη περιοχή του Βροµωνερού (και όχι

Βρωµονερού)
Βρίσκεται 1300 µέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η

περιοχή χαρακτηρίζεται από ποικιλοµορφία τοπίων, υψηλή
βιοποικιλότητα, παρουσία πολλών ενδηµικών φυτών και ζώων της
Κρήτης και της Ελλάδος, σπάνιες φυτικές διαπλάσεις, σπάνια και
απειλούµενα είδη. Πολλά είδη φυτών είναι ενδηµικά της κρητικής
περιοχής (έκθεση ΥΠ. Περιβάλλοντος). Στο δάσος του Βροµωνερού
υπάρχουν πρίνοι και σφεντάµια πολύ µεγάλης ηλικίας. Η ονοµασία
Βροµωνερό (καί όχι βρωµονερό) είναι αρχαία και προέρχεται από τις
λέξεις "βριµώ" που σηµαίνει δυνατό, και "ιερό".
(http://www.krouswnas.gr/oreines_diadromes.htm)
~ 6 ~
3. ΟΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ
Η Ελλάδα είναι µια µικρή σχετικά χώρα, µε έκταση 132.000 km2,

η οποία όµως τοποθετείται στο σταυροδρόµι τριών ηπείρων
(Ευρώπη, Ασία, Αφρική) και γι' αυτό το λόγο έπαιξε καθοριστικό
ρόλο στην επικοινωνία και την εξέλιξη της ευρύτερης περιοχής.
Έχει πολύ µεγάλο µήκος ακτογραµµής (περίπου 16.000 km),
πολυάριθµες χερσονήσους και νησιά. Επίσης παρουσιάζει έντονο
ορεινό ανάγλυφο, µε µεγάλη ποικιλία γεωλογικών σχηµατισµών και
πετρωµάτων. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά δηµιουργούν ένα
απαράµιλλο φυσικό τοπίο, µε µοναδικές ιδιαιτερότητες από περιοχή
σε περιοχή.
Επιπλέον, στη χώρα µας συναντώνται πολλοί και διαφορετικοί
κλιµατικοί τύποι (από τον ξηρό – ηµιερηµικό της ΝΑ Κρήτης µέχρι
τον ψυχρό – ηπειρωτικό της Ροδόπης), που δηµιουργούν ένα µεγάλο
µωσαϊκό βλάστησης και συνεισφέρουν στην αποµόνωση ορισµένων
βιοτόπων, που µε τη σειρά τους δηµιουργούν ένα σχετικά µεγάλο
αριθµό ενδηµικών και σπάνιων ειδών φυτών και ζώων.
Ταυτόχρονα, η παλαιογεωγραφική ιστορία του χώρου στον οποίο
εξελίχθηκε η Ελλάδα, σε συνδυασµό µε τις µεταβολές του κλίµατος
του πλανήτη και τις παγετώνιες περιόδους, είχαν ως αποτέλεσµα τον
εµπλουτισµό της χλωρίδας και της πανίδας της περιοχής. Επιπλέον,
πολλά είδη που είχαν ευρεία εξάπλωση στην Κεντρική και Βόρεια
Ευρώπη, παρέµειναν στη χώρα µας ως υπολειµµατικά στοιχεία και
σήµερα θεωρούνται αρκετά σπάνια.
Γίνεται αντιληπτό λοιπόν ότι η χώρα µας διαθέτει τεράστιο
φυσικό πλούτο και βρίσκεται στις πρώτες θέσεις στην Ευρώπη στον
τοµέα αυτό. ∆υστυχώς όµως το περιβάλλον στην Ελλάδα
αντιµετωπίζει πολλαπλούς κινδύνους υποβάθµισης, ακόµα και
καταστροφής. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι ελληνικοί υγρότοποι έχουν
καταστραφεί κατά τα 3/4, ενώ το ποσοστό δάσωσης ανέρχεται µόλις
σε 25% και είναι από τα χαµηλότερα της Ευρωπαϊκής Μεσογείου!
Ο κίνδυνος εξαφάνισης του φυσικού περιβάλλοντος της χώρας µας
οδήγησε στην ανακήρυξη κάποιων περιοχών, βιοτόπων, φυτών και
ζώων ως προστατευόµενα. Με εθνικούς νόµους και προεδρικά
διατάγµατα, αλλά και µε διεθνείς αποφάσεις, συµβάσεις και οδηγίες,
ένα αρκετά µεγάλο ποσοστό ειδών και εκτάσεων της χώρας µας
προστατεύονται.
Ως προστατευόµενη περιοχή εννοούµε, σύµφωνα µε τον ορισµό
που έχει δώσει η ∆ιεθνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης και
των Φυσικών Πόρων (IUCN):
«Μια χερσαία και/ή θαλάσσια έκταση, αφιερωµένη στην προστασία

και διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας και των φυσικών και
συναφών πολιτιστικών πόρων, η οποία υπόκειται σε διαχείριση µε
νοµικά µέσα ή άλλους αποτελεσµατικούς τρόπους».
Οι σηµαντικότερες και πρωταρχικές προστατευόµενες περιοχές

της χώρας µας είναι οι Εθνικοί ∆ρυµοί και τα Εθνικά Πάρκα.
Οι Εθνικοί ∆ρυµοί περιλαµβάνουν δασικές περιοχές, οι οποίες
παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από άποψη διατήρησης της
αυτοφυούς χλωρίδας και της άγριας πανίδας, των γεωµορφολογικών
~ 7 ~
σχηµατισµών, του υπεδάφους, της ατµόσφαιρας, των νερών και

γενικά του φυσικού περιβάλλοντος. Αποτελούνται συνήθως από µία
περιοχή απόλυτης προστασίας, τον πυρήνα, και από µία
προστατευτική περιφερειακή ζώνη. Ορισµένες από τις
δραστηριότητες που απαγορεύονται στους πυρήνες Εθνικών ∆ρυµών
είναι η βιοµηχανία, η εγκατάσταση οικισµών, οικιών, αγροικιών και
παραπηγµάτων, η βόσκηση, η υλοτοµία, η θήρα, η κοπή, το
ξερίζωµα, η συλλογή φυτών κλπ.
Ο όρος «Εθνικός ∆ρυµός» αρχικά επικράτησε στη χώρα µας αντί
του «Εθνικού Πάρκου», που ισχύει διεθνώς. ∆ρυµός σηµαίνει «δάσος
δρυών», καθώς και «δασωµένη περιοχή, που καλύπτεται από άγρια
βλάστηση». Ο πρώτος Εθνικός ∆ρυµός που ιδρύθηκε στη χώρα µας
είναι αυτός του Ολύµπου, το 1938. Την ίδια χρονιά ανακηρύχθηκε
Εθνικός ∆ρυµός και ο Παρνασσός. Ακολούθησαν η Πάρνηθα το 1961,
το φαράγγι της Σαµαριάς και ο Αίνος το 1962, η Πίνδος (Βάλια-
Κάλντα) και η Οίτη το 1966, ο Βίκος-Αώος το 1973 και τέλος, οι
Πρέσπες και το Σούνιο το 1974. Η συνολική τους έκταση είναι
68.732 εκτάρια, από τα οποία 34.378 εκτάρια είναι οι πυρήνες τους.
Πρόσφατα δηµιουργήθηκαν και δεκατρία Εθνικά Πάρκα. Το πρώτο
ήταν το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο των Βορείων Σποράδων το 1992,
που περιλαµβάνει τις χερσαίες και θαλάσσιες περιοχές του
συγκεκριµένου αρχιπελάγους, διότι αποτελούν καταφύγιο της
µεσογειακής φώκιας (Monachus monachus). Στη συνέχεια ιδρύθηκε
το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο της Ζακύνθου, το 1999, για την
προστασία της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta. Αργότερα
ιδρύθηκε το Εθνικό Πάρκο του Σχοινιά, το 2003, για την προστασία
του υγροβιότοπου του Σχοινιά και του δάσους κουκουναριάς. Από το
Μάρτιο του 2004 ανακηρύχτηκαν Εθνικά Πάρκα η περιοχή ∆άσος
∆αδιάς-Λευκίµµης-Σουφλίου, για την προστασία των αρπακτικών που
ζουν εκεί, η Βόρεια Πίνδος, η Λίµνη Κάρλα, η Λιµνοθάλασσα
Μεσολογγίου, ο Υγρότοπος Αξιού-Αλιάκµονα-Γαλλικού-Λουδία-
Λιµνοθάλασσας Καλοχωρίου, η Λίµνη Καστοριάς και το Ψαλίδι της
Κω. Τον Οκτώβριο του 2005 οριοθετήθηκε και θεσµοθετήθηκε το
Εθνικό Πάρκο Λίµνης Κερκίνη, τον Ιανουάριο του 2006 το Εθνικό
Υγροτοπικό Πάρκο ∆έλτα Έβρου και τον Νοέµβριο του 2006 το
Εθνικό Πάρκο Αµβρακικού Κόλπου.
Στις προστατευόµενες περιοχές της χώρας µας ανήκουν επίσης τα
Αισθητικά ∆άση, τα Μνηµεία της Φύσης, οι Υγρότοποι Ramsar, τα
Καταφύγια Άγριας Ζωής, τα Εκτροφεία Θηραµάτων, το Απόθεµα
Βιόσφαιρας, το Βιογενετικό Απόθεµα, η ∆ιεθνής Κληρονοµιά, οι
Περιοχές Απόλυτης Προστασίας της Φύσης και περιοχές µε
Ευρωπαϊκό ∆ίπλωµα.
Ως Αισθητικά ∆άση κηρύσσονται δάση ή φυσικά τοπία που έχουν
ιδιαίτερη αισθητική, οικολογική και τουριστική σηµασία, και
επιβάλλεται η προστασία της πανίδας, της χλωρίδας και της
ιδιαίτερης φυσικής οµορφιάς τους. Στην Ελλάδα υπάρχουν 19
αισθητικά δάση, µε συνολική έκταση 33.109 εκτάρια: Φοινικόδασος
Βάι (Λασίθι) – Καισαριανής (Αττική) – Κοιλάδας Θεσσαλικών Τεµπών
(Λάρισα) – Καραϊσκάκη (Καρδίτσα) – Ξυλοκάστρου (Κορινθία) –
Πανεπιστηµιουπόλεως Πατρών (Αχαΐα) – Ιωαννίνων (Ιωάννινα) –
Φαρσάλων (Λάρισα) – Στενής (Εύβοια) – ∆ασικού Συµπλέγµατος
Όσσας (Λάρισα) – Μογγοστού (Κορινθία) – Νικοπόλεως Μύτικα
~ 8 ~
(Πρέβεζα) – Κουκουναριές Σκιάθου – Στενών ποταµού Νέστου

(Ξάνθη, Καβάλα) – Εθνικής Ανεξαρτησίας, Καλαβρύτων (Αχαΐα) –
Τιθορέας (Φθιώτιδα) – Αµυγδαλεώνα (Καβάλα) – Αηλιά (Τρίκαλα) –
Κουρί Αλµυρού (Μαγνησία).
Ως ∆ιατηρητέα Μνηµεία της Φύσης κηρύσσονται εκτάσεις,
δηµόσιες ή µη, που παρουσιάζουν οικολογικό, παλαιοντολογικό,
γεωµορφολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον, καθώς και συστάδες
δένδρων ή δένδρα ή και σπάνια είδη φυτών που έχουν ιδιαίτερη
βοτανική, φυτογεωγραφική, αισθητική, πολιτισµική και ιστορική
σηµασία. Στις περιοχές αυτές ισχύουν οι ίδιες απαγορεύσεις όπως και
στους πυρήνες Εθνικών ∆ρυµών. Σήµερα έχουν κηρυχθεί 51
∆ιατηρητέα Μνηµεία της Φύσης, µε συνολική έκταση 16.840 εκτάρια.
Η πλειονότητα των µνηµείων αυτών καταλαµβάνει ελάχιστα
τετραγωνικά µέτρα.
Στα µνηµεία της Φύσης ανήκουν και η αιωνόβια ∆ρυς στο χωριό
Κορφές, αλλά και το Κρητικό Κεφαλάνθηρο (Cephalanthera
cucullata) που βρίσκεται στο δάσος του Ρούβα. Και τα δύο
προστατεύονται από την ελληνική νοµοθεσία και βρίσκονται στον
Ψηλορείτη.
Στο Ραµσάρ του Ιράν υπεγράφη το 1971 η ∆ιεθνής Σύµβαση για
τους Υγρότοπους και αποτελεί µια διακυβερνητική συνθήκη, η οποία
παρέχει το πλαίσιο εργασίας για εθνική δράση και διεθνή συνεργασία
για την διατήρηση και σοφή χρήση των υγροτόπων και των πόρων
τους. Στη χώρα µας υπάρχουν 10 Υγρότοποι Ramsar: ∆έλτα Έβρου
– Λίµνη Βιστονίδα, Λιµνοθάλασσα Πόρτο Λάγος και Λίµνη Μητρικού –
∆έλτα Νέστου και Λιµνοθάλασσα Γκουµπούρνου - Λίµνες Βόλβη και
Κορώνεια – ∆έλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκµονα και Αλυκή Κίτρους –
Λίµνη Κερκίνη - Λίµνες Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα – Αµβρακικός
κόλπος – Λιµνοθάλασσες Μεσολογγίου – Λιµνοθάλασσα Κοτύχι
Ως µόνιµα Καταφύγια Άγριας Ζωής, ιδρύονται οι περιοχές που
πληρούν τις προϋποθέσεις ώστε να καλύπτονται οι βασικές ανάγκες
των θηραµάτων σε ησυχία, τροφή και νερό. Επίσης, τοπικές
απαγορεύσεις κυνηγίου, εκτροφεία θηραµάτων και ελεγχόµενες
κυνηγετικές περιοχές µπορούν να ιδρύονται µε στόχο «την
προστασία και διάσωση του φυσικού περιβάλλοντος της χώρας» και
«την διατήρηση, ανάπτυξη και εκµετάλλευση του θηραµατικού
πλούτου της χώρας». Οι περιοχές αυτές συγκροτούν σήµερα ένα
δίκτυο προστατευόµενων περιοχών, όπου οι διατάξεις περί θήρας
παίζουν έναν σηµαντικό ρόλο στην διατήρηση της πανίδας. Ο
αριθµός των καταφυγίων και των απαγορεύσεων κυνηγίου καθώς και
οι τροποποιήσεις των εκτάσεων και ορίων καθορίζονται από την
ετήσια διάταξη θήρας.
Σήµερα έχουν οριστεί περίπου 580 Καταφύγια Άγριας Ζωής σε όλη
τη χώρα, µε συνολική έκταση λίγο µεγαλύτερη από 860.000 εκτάρια,
21 Εκτροφεία Θηραµάτων µε έκταση 2.937 εκτάρια και 7
Ελεγχόµενες Κυνηγετικές Περιοχές, µε έκταση 108.843 εκτάρια.
Ακόµα, σύµφωνα µε το πρόγραµµα «Άνθρωπος και Βιόσφαιρα»
των Ηνωµένων Εθνών, δύο περιοχές της χώρας µας έχουν
ανακηρυχθεί Απόθεµα Βιόσφαιρας: το φαράγγι της Σαµαριάς και ο
Εθνικός ∆ρυµός Ολύµπου.
Το Συµβούλιο της Ευρώπης έχει κηρύξει ως Βιογενετικό
Απόθεµα τις εξής περιοχές: Φυσικό µνηµείο δάσους οξιάς Χαϊντού-
~ 9 ~
Κούλα – Παρθένο δάσος Κεντρικής Ροδόπης – Φυσικό µνηµείο µικτού

δάσους Αλµοπίας Αριδαίας – Εθνικός ∆ρυµός Ολύµπου – Εθνικός
∆ρυµός Πίνδου (πυρήνας) – Φυσικό µνηµείο µικτού δάσους Γράµµου
– Εθνικός ∆ρυµός Πρεσπών (δάσος κέδρων) – Αισθητικό δάσος
Κουρί-Αλµυρού – Κόλπος Λαγανά – Εθνικός ∆ρυµός Αίνου (πυρήνας)
- Φυσικό µνηµείο δάσους Λεσινίου – Εθνικός ∆ρυµός Οίτης – Φυσικό
µνηµείο δάσους αείφυλλων πλατυφύλλων Νήσου Σαπιέντζας –
Φυσικό µνηµείο δάσους κυπαρισσιού Έµπωνα Ρόδου – Εθνικός
∆ρυµος Σαµαριάς - Παρθένο ∆άσος Παρανεστίου.
Από τα Ηνωµένα Έθνη έχουν ανακηρυχθεί ως ∆ιεθνής
Κληρονοµιά: Τα Μετέωρα - το όρος Άθως - ο ναός του Επικούριου
Απόλλωνα στις Βάσες - το ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο - το
Πυθαγόρειο και το Ηραίο στην Σάµο - τα Παλαιοχριστιανικά και
Βυζαντινά Μνηµεία στην Θεσσαλονίκη - η Παλιά Πόλη της Κέρκυρας -
η Μονή ∆αφνίου, ο Όσιος Λουκάς και η Νέα Μονή στη Χίο - η
Μεσαιωνική Πόλη της Ρόδου - το Ιστορικό Κέντρο µε τη Μονή του
Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και το Σπήλαιο της Αποκάλυψης στην
Πάτµο - η ∆ήλος - οι αρχαιολογικοί χώροι των Μυκηνών και της
Τίρυνθας - ο αρχαιολογικός χώρος της Ολυµπίας - ο αρχαιολογικός
χώρος του Μυστρά - ο αρχαιολογικός χώρος των ∆ελφών - ο
αρχαιολογικός χώρος της Βεργίνας - η Ακρόπολη της Αθήνας
Ως Περιοχές Απόλυτης Προστασίας της Φύσης έχουν
κηρυχτεί: το Μικρό και το Μεγάλο Σεϊτάνι της Σάµου και ο
υγρότοπος του ∆ύστου στην Εύβοια.
Τέλος, το Ευρωπαϊκό ∆ίπλωµα του Συµβουλίου της Ευρώπης
έχει απονεµηθεί µόνο στον Εθνικό ∆ρυµό Σαµαριάς.
Παρακάτω δίνεται ο χάρτης της Ελλάδας µε τις τοποθεσίες των
Εθνικών ∆ρυµών και Εθνικών Πάρκων.
~ 10 ~
1 Εθνικός ∆ρυµός Αίνου

2 Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου
3 Εθνικός ∆ρυµός Σαµαριάς
4 Εθνικός ∆ρυµός Σουνίου
5 Εθνικό Πάρκο Σχοινιά
6 Εθνικός ∆ρυµός Πάρνηθας
7 Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου
8 Εθνικός ∆ρυµός Παρνασσού
9 Εθνικός ∆ρυµός Οίτης
10 Εθνικός ∆ρυµός Πίνδου
11 Εθνικός ∆ρυµός Βίκου – Αώου
12 Εθνικός ∆ρυµός Πρεσπών
13 Εθνικός ∆ρυµός Ολύµπου
14 Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου
15 Εθνικό Πάρκο Λίµνης Κάρλα
16 Εθνικό Πάρκο Λιµνοθάλασσας Μεσολογγίου
17 Εθνικό Πάρκο Αξιού-Αλιάκµονα-Γαλλικού-
Λουδία-Λιµνοθάλασσας Καλοχωρίου
18 Εθνικό Πάρκο Λίµνης Καστοριάς
19 Εθνικό Πάρκο Ψαλίδι της Κω
20 Εθνικό Πάρκο Λίµνης Κερκίνης
21 Εθνικό Πάρκο ∆άσους ∆αδιάς-Λευκίµµης-
Σουφλίου
22 Εθνικό Υγροτοπικό Πάρκο ∆έλτα Έβρου
23 Εθνικό Πάρκο Αµβρακικού Κόλπου
3.1 ∆ΙΚΤΥΟ NATURA 2000
Οι περισσότερες κατηγορίες προστατευόµενων περιοχών, που

µόλις αναφέρθηκαν έχουν ενταχθεί σε ένα Ευρωπαϊκό ∆ίκτυο
Προστατευόµενων Περιοχών, το ∆ίκτυο NATURA 2000.
Το δίκτυο αυτό βασίζεται σε δύο Κοινοτικές Οδηγίες, την
92/43/ΕΟΚ για την προστασία των οικοτόπων και την 79/409/ΕΟΚ
για τα πουλιά.
Η Οδηγία 92/43 ή αλλιώς Οδηγία των οικοτόπων όπως είναι
γνωστή, στοχεύει στην προστασία συγκεκριµένων ενδιαιτηµάτων,
αλλά και ειδών χλωρίδας και πανίδας που έχουν αξιολογηθεί ως
σηµαντικά σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Βασικό όργανο για την επίτευξη
αυτού του σκοπού αποτελεί η δηµιουργία ενός δικτύου
προστατευµένων περιοχών (sites). Το δίκτυο αυτό θα τεθεί κάτω
από ειδικό καθεστώς διαχείρισης, το οποίο θα καθορίσει κάθε χώρα
µέλος λαµβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητές της.
Για την Ελλάδα όµως, τα παραρτήµατα της Οδηγίας µε τους
τύπους φυσικών οικοτόπων και ειδών φυτών και ζώων κοινοτικού
ενδιαφέροντος, δεν ανταποκρίνονται στη µεγάλη βιοποικιλότητα της
χώρας. Σηµαντικός αριθµός τύπων οικοτόπων και ακόµη
σηµαντικότερος αριθµός ενδηµικών και κινδυνευόντων ειδών φυτών
και ζώων, δεν έχουν περιληφθεί στα προαναφερθέντα παραρτήµατα.
Σήµερα έχουν οριστεί 234 περιοχές NATURA 2000 σε όλη την
χώρα, οι οποίες καλύπτουν συνολικά 18% της χερσαίας επιφάνειας
~ 11 ~
της Ελλάδας δηλαδή περίπου 23.600.000 στρέµµατα, χωρίς να

περιλαµβάνονται οι αµιγώς θαλάσσιες περιοχές.
Το λογότυπο του ∆ικτύου NATURA 2000
Οι περιοχές NATURA 2000 στην Ελλάδα
~ 12 ~
Οι περιοχές NATURA 2000 στο νοµό Ηρακλείου. Στο κέντρο

φαίνεται ο Ψηλορείτης και το Βροµωνερό
3.2 Γεωπάρκο Ψηλορείτη
Το Φυσικό πάρκο του Ψηλορείτη βρίσκεται στην κεντρική Κρήτη

και περιλαµβάνει την οροσειρά του Ψηλορείτη ή της Ίδης, τους
πρόποδές της και τη βόρεια απόληξή της στο Κρητικό πέλαγος, το
όρος “Κουλούκωνας” ή “Ταλαία Όρη”.
Το Γεωπάρκο του Ψηλορείτη, για το οποίο το Φυσικό Πάρκο

εντάχθηκε στο δίκτυο των Ευρωπαϊκών Γεωπάρκων, στηρίζεται στη
µοναδική γεωλογία, το ανάγλυφο και την ποικιλία των πετρωµάτων
που εµφανίζονται στην περιοχή. Η αξία τους είναι αναγνωρισµένη
εδώ και πολλές δεκαετίες και φαίνεται από τις δεκάδες ερευνητικές
αποστολές που καταφθάνουν κάθε χρόνο από όλο τον κόσµο για να
τη γνωρίσουν και να την µελετήσουν ακόµα περισσότερο. Ο
Ψηλορείτης είναι η µοναδική περιοχή στην Κρήτη, αλλά και στην
Ελλάδα γενικότερα όπου κανείς µπορεί να δει όχι µόνο όλα τα
πετρώµατα της Κρήτης και τα παλιότερα απολιθώµατα, αλλά στη
µικρή του έκταση, να πραγµατοποιήσει ένα ταξίδι στο χώρο και στο
χρόνο που καλύπτει σχεδόν όλη τη γεωλογική εξέλιξη της Ελλάδας.
Τα ασβεστολιθικά πετρώµατα που αποτελούν την πλειονότητα

στην περιοχή του Ψηλορείτη καθόρισαν εξαιτίας αυτής της
ιδιαιτερότητάς τους, τη µορφή και τα χαρακτηριστικά όλης της
επιφάνειας. Τα αναρίθµητα σπήλαια, τα φαράγγια και τα οροπέδια
~ 13 ~
είναι όλα τους αποτέλεσµα της διάλυσης των ασβεστόλιθων. Όσο

ψηλώνουν τα βουνά το νερό τα διαλύει περισσότερο. Όπου το νερό
βρει ρωγµή εισχωρεί και τη µεγαλώνει, σκάβοντας τα βουνά και
δηµιουργώντας υπόγεια ποτάµια, που θα φτιάξουν τα σπήλαια. Γι'
αυτό και ο επισκέπτης της περιοχής δεν βλέπει ποτάµια: είναι όλα
κάτω από τα πόδια του! Πολλά από τα υπόγεια αυτά ποτάµια
βρίσκουν το δρόµο τους προς την επιφάνεια σχηµατίζοντας
σηµαντικές πηγές, όπως του Ζαρού και της Γέργερης, ενώ άλλες
φορές ανακατεύονται µε τη θάλασσα όπως στον Αλµυρό Ηρακλείου,
τη µεγαλύτερη πηγή της Κρήτης ή στις υποθαλάσσιες πηγές στο
Μπαλί. Παντού όµως ξεπηδούν µικρότερες πηγές προσφέροντας ζωή
και δροσιά σε ανθρώπους και περιβάλλον.
Η οµορφιά του τοπίου του Ψηλορείτη, η αξία των φυσικών του

µνηµείων και ο πλούτος των πολιτισµών του έχουν κατατάξει τον
Ψηλορείτη στη Λίστα των Παγκόσµιων Γεωπάρκων της UNESCO και
στο ∆ίκτυο των Ευρωπαϊκών Γεωπάρκων.
(http://www.votomos.gr/el/water/geopark)
~ 14 ~
4. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΟΜΑ∆ΑΣ
Οι στόχοι της οµάδας µας ήταν:

• Καταγραφή της χλωρίδας και της πανίδας της περιοχής
Μέσω της καταγραφής της χλωρίδας και πανίδας του

Κρουσώνα θελήσαµε να συγκρίνουµε τα πιθανά πορίσµατα της
βιβλιογραφικής µας έρευνας µε τα αποτελέσµατα της έρευνάς
µας στο πεδίο. Πρωταρχικός στόχος ήταν ο εντοπισµός των
ενδηµικών και όχι µόνο άγριων φυτών και ζώων που υπάρχουν
στις περιοχές γύρω από το χωριό και στις προστατευόµενες
περιοχές των Κρουσανιώτικων βουνών. Η καταγραφή και
παρατήρησή τους θα µας έδινε σηµαντικές πληροφορίες για τα
φυτά που ευδοκιµούν στην περιοχή, την ενδεχόµενη µείωση
πληθυσµών φυτών και ζώων και τη σχέση αυτών µε την
υπερεκµετάλλευση του φυτικού και ζωικού πλούτου και τη
ρύπανση του φυσικού περιβάλλοντος.
• Αναζήτηση σχέσεων της πολιτισµικής κληρονοµιάς του

Κρουσώνα µε την χλωρίδα και την πανίδα του χωριού.
Μια οµάδα παιδιών ανέλαβε τη µελέτη της χλωρίδας και

πανίδας όπως αυτή εντοπίζεται στην πολιτισµική κληρονοµιά
του χωριού. Στόχος ήταν η καταγραφή µοτίβων φυτών και
ζώων που απαντώνται σε έργα λαϊκής τέχνης (κεντήµατα,
υφαντά, ζωγραφιές), σε λιθανάγλυφα εκκλησιών και
παραδοσιακών κρηνών, αλλά και στην προφορική ποιητική
παράδοση του χωριού (µαντινάδες). Με την καταγραφή τους
θελήσαµε να υπογραµµίσουµε τη σηµαντική, αρχέγονη σχέση
ανθρώπου – φύσης, και την ανάγκη διατήρησής της.
• Καταγραφή των περιβαλλοντικών προβληµάτων που

αντιµετωπίζει ο Κρουσώνας.
Ως περιβαλλοντική οµάδα, νιώσαµε την ανάγκη να

εντοπίσουµε τα περιβαλλοντικά προβλήµατα του τόπου µας, τα
οποία λόγω της ολιγωρίας και της ελλιπούς πληροφόρησης,
διαιωνίζονται και απειλούν µε εξαφάνιση πολλά ενδηµικά φυτά
και ζώα και υποβαθµίζουν γενικότερα το φυσικό περιβάλλον
της περιοχής. Η µόλυνση και η ρύπανση που εντοπίζεται γύρω
και κοντά στο χωριό, η υπερβόσκηση και οι συνέπειές της στην
ισορροπία φυτικών και ζωικών πόρων θελήσαµε να
καταγραφούν µε αντικειµενικότητα. Ιδιαιτέρως σηµαντική
θεωρήθηκε η αναζήτηση των στάσεων και αντιλήψεων που
ενισχύουν το πρόβληµα αυτό.
~ 15 ~
• Ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας για τα προβλήµατα

αυτά.
Τελικός στόχος µας ήταν, αφού αναδείξουµε τα

περιβαλλοντικά προβλήµατα του χωριού, να ενεργοποιήσουµε
τους κατοίκους του Κρουσώνα και τους ιθύνοντες ώστε να
ξεκινήσει ένας διάλογος µε στόχο την µεταστροφή της κοινής
γνώµης, την ευαισθητοποίηση του συνόλου των κατοίκων για
την ανάγκη προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και την
εξεύρεση ρεαλιστικών λύσεων για την αντιµετώπιση των
προβληµάτων αυτών.
~ 16 ~
5. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ - ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ
Για να ξεκινήσουµε την έρευνά µας ακολουθήσαµε την εξής

µεθοδολογία: ∆ουλέψαµε µε φύλλα εργασίας, παρακολουθήσαµε
παρουσιάσεις PowerPoint από τις καθηγήτριές µας, αναζητήσαµε
φυτά και ζώα της περιοχής σε σχετική βιβλιογραφία, κάναµε πολλές
εξορµήσεις στο χώρο µελέτης, συντάξαµε ερωτηµατολόγια για τους
κατοίκους, το ∆ήµαρχο Κρουσώνα και το ∆ασάρχη Ηρακλείου και
κατόπιν τους πήραµε συνεντεύξεις.
1η Συνάντηση: Γνωριµία
Στην πρώτη µας συνάντηση οι καθηγήτριές µας µας µοίρασαν
ερωτηµατολόγια (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α, σελ. 83), στα οποία
διαπιστώσαµε ότι δεν ξέραµε και πολλά πράγµατα... Μετά,
παρακολουθήσαµε µια παρουσίαση (βλ. Παρουσίαση 1, στο cd) όπου
προς µεγάλη µας έκπληξη, ακούσαµε ότι τα Κρουσανιώτικα βουνά
είναι προστατευόµενα! Και αµέσως µετά, οι καθηγήτριές µας µας
έβαλαν να παρακολουθήσουµε ταινία!! Η ταινία αυτή όµως δεν ήταν
τυχαία: είδαµε απόσπασµα από τους «∆ύο Πύργους», από την
τριλογία του «Άρχοντα των ∆αχτυλιδιών», όπου συνειδητοποιήσαµε
ότι η εξέγερση των ∆έντρων απέναντι στον Κακό Μάγο Σάρουµαν,
τελικά έκρυβε ένα µεγάλο περιβαλλοντικό µήνυµα για την
καταστροφή της Φύσης από τον Άνθρωπο. Έχοντας δει όλα αυτά,
αποφασίσαµε να είµαστε παρόντες σε όλες τις συναντήσεις της
περιβαλλοντικής οµάδας!
2η Συνάντηση: Προστατευόµενες περιοχές

Αρχικά, στο 1ο Φύλλο
Εργασίας (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Α, σελ. 75) µάθαµε για τις
προστατευόµενες περιοχές
της χώρας µας και µετά
εστιάσαµε στην περιοχή
του Κρουσώνα (βλ.
Παρουσίαση 2, στο cd).
Στο 2ο Φύλλο Εργασίας
(βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α, σελ.
76) µάθαµε για τις
περιοχές της Ελλάδας που
αποτελούν ∆ιεθνή
Πολιτιστική Κληρονοµιά
(βλ. Παρουσίαση 3, στο
cd).
1η Εκδροµή: Αγία Παρασκευή

Στη συνέχεια πραγµατοποιήσαµε την πρώτη µας εκδροµή στο
εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, όπου καταγράψαµε διάφορα είδη
φυτών. Μετά από την αναζήτηση φυτών και ζώων στο πεδίο, ψάξαµε
για τις κοινές και τις επιστηµονικές τους ονοµασίες, αλλά και για
τους µύθους που τα συνοδεύουν (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α, σελ. 88).
~ 17 ~
Φωτογραφικό λεύκωµα της

πρώτης µας εξόρµησης στο πεδίο
Μάλιστα, την επόµενη φορά που

συναντηθήκαµε, δουλέψαµε µε τις
φωτογραφίες που τραβήξαµε στην
εκδροµή.
Φωτογραφίσαµε µε κοντινά, µεσαία
και γενικά πλάνα όχι µόνο φυτά, αλλά
και ανθρώπινες επεµβάσεις και άλλα
περιβαλλοντικά προβλήµατα.
Αφού λοιπόν συλλέξαµε και
εκτυπώσαµε τις φωτογραφίες,
οµαδοσυνεργατικά ολοκληρώσαµε τη
δραστηριότητα, ανασυνθέτοντας τις
φωτογραφίες και συνοδεύοντάς τες µε
λεζάντες.
Φτιάξαµε έτσι κολλάζ, µε τα οποία
διακοσµήσαµε τους τοίχους του
σχολείου µας.
5η Συνάντηση: Χλωρίδα-Πανίδα
Στην επόµενη συνάντησή µας (βλ. Παρουσίαση 4, στο cd) µάθαµε
για την χλωρίδα και την πανίδα της Ελλάδας και φυσικά εστιάσαµε
στα αντίστοιχα δεδοµένα για την Κρήτη µας. Ξεκινήσαµε να
αναζητούµε σε διάφορα βιβλία-οδηγούς τα φυτά και τα ζώα που
έχουµε δει στο χωριό.
Κάναµε πολλές εκδροµές γύρω από τον
Κρουσώνα, στις περιοχές Κούπος, Βοσκερό
και στο οροπέδιο Λιβάδι. Παρατηρήσαµε µε
κιάλια τα αρπακτικά πουλιά, είδαµε
λεπτοµέρειες λουλουδιών και εντόµων µε
µεγεθυντικούς φακούς, µάθαµε να βρίσκουµε
τον προσανατολισµό µας µε πυξίδες και
σκάψαµε για να βρούµε απολιθώµατα!
Ανακαλύψαµε έτσι πολλά είδη φυτών,
λιγοστά ζώα, αρκετά πετρώµατα και
απολιθώµατα, αλλά ταυτόχρονα εντοπίσαµε
και αρκετά περιβαλλοντικά προβλήµατα.
Λογότυπο περιβαλλοντικής οµάδας Κρουσώνα

Οι ανακαλύψεις µας αυτές µας ενέπνευσαν να φτιάξουµε το δικό
µας λογότυπο. Εστιάσαµε στα κύρια χαρακτηριστικά ενός λογότυπου,
παρατηρώντας και αναλύοντας αναγνωρίσιµα λογότυπα.
Ονοµάσαµε ποια χαρακτηριστικά θα έχει το δικό µας, πάντα σε
σχέση µε τη χλωρίδα και την πανίδα του Κρουσώνα.
~ 18 ~
Εργαστήκαµε οµαδοσυνεργατικά και

κατά περιπτώσεις ατοµικά.
Αξιολογήσαµε τα τελικά
αποτελέσµατα και µε ψηφοφορία
καταλήξαµε στο λογότυπο της
οµάδας µας.
~ 19 ~
~ 20 ~
Kαι να το!!
Μοτίβα από κεντήµατα και υφαντά
Παράλληλα, µε αφορµή τα παραδοσιακά

σχέδια στα υφαντά και τις απεικονίσεις
σ’ αυτά φυτών και ζώων δηµιουργήσαµε
τα δικά µας µοτίβα.
Πετύχαµε την επανάληψη και την
ρυθµικότητα των παραδοσιακών υφαντών
δουλεύοντας µε την τεχνική του στένσιλ.
Οι εργασίες αυτή τη φορά είναι
ατοµικές.
Το αποτέλεσµα τελικά, αρκετά φρέσκo
και σύγχρονο.
Πινακίδες για τη δραστηριότητα:

«Φυτεύω σπόρους αλλά και
σκουπίδια!»
Μία αφίσα που έδειχνε το χρόνο
αποικοδόµησης διάφορων
σκουπιδιών, µας έδωσε µία ιδέα:
φυτέψαµε διάφορα σκουπίδια στην
αυλή του σχολείου, για να
διαπιστώσουµε πότε θα λιώσουν. Και
βέβαια, φυτέψαµε και µερικά
αρωµατικά φυτά, για να
πρασινίσουµε το σχολείο µας!!
~ 21 ~
Με πινέλα και νεροµπογιές ετοιµάσαµε

τις πινακίδες, άλλες φορές απλά
γράφοντας το αντικείµενο που θα
φυτεύαµε και άλλες απεικονίζοντάς το.
Το λογότυπό µας σε πανό
Στο τέλος περίπου της

χρονιάς, πήγαµε εκδροµή στο
Κέντρο Περιβαλλοντικής
Εκπαίδευσης Μακρινίτσας στο
Πήλιο, όπου εντυπωσιαστήκαµε
από τη φύση του Πηλίου και την
παραδοσιακή αρχιτεκτονική των
πηλιορείτικων χωριών.
Ζωγραφίσαµε λοιπόν το λογότυπό µας σε πανό, για να το

πάρουµε στην εκδροµή µας. Αυτή τη φορά του δώσαµε άλλη µορφή,
πιο χαρούµενη και διασκεδαστική.
∆εν παραλείψαµε να υπογράψουµε ως µέλη της περιβαλλοντικής
οµάδας που είµαστε!
Στις τελευταίες µας συναντήσεις ξεκινήσαµε να γράφουµε αυτή

την εργασία και ταυτόχρονα την παρουσίαση που θα κάναµε την
τελευταία µέρα των µαθηµάτων, µπροστά σε όλο το σχολείο.
~ 22 ~
5.1 Αναζήτηση βιβλιογραφίας
Όλα τα παιδιά έψαξαν για

πληροφορίες τόσο σε βιβλία, όσο και στο ∆ιαδίκτυο.
5.2 Εξορµήσεις στο

πεδίο
Αγία Παρασκευή
Το ξωκλήσι της Αγίας

Παρασκευής βρίσκεται πολύ
κοντά στο χωριό, σε µια
µαγική θέση, δίπλα στο
χείµαρρο Τζαµά.
~ 23 ~
«Όταν πήγαµε στην

εκδροµή στην ΑΓΙΑ
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ µου έκαναν πιο
πολύ εντύπωση τα ζώα και τα
φυτά που βλέπαµε σε αυτή
την περιοχή. Επίσης είδαµε το ποτάµι που είχε γεµίσει
απόβλητα από το χωριό µας. Είδαµε τη χαρουπιά, τον κρυφό
έρωτα και τον αρκουδόβατο. Μετά πήγαµε να καθίσουµε για να
ξεκουραστούµε» .
Αφροδίτη Μακατουνάκη, µαθήτρια Α΄τάξης
Κούπος
Ο Κούπος είναι ένα ύψωµα πολύ

κοντά στον Κρουσώνα, στον οποίο
έχει βρεθεί ένας σηµαντικός
αρχαιολογικός χώρος. Ένας µεγάλος
οικισµός άκµασε εκεί για
περισσότερους από 10 αιώνες, από
τα Υστεροµινωικά έως τα
Ελληνιστικά χρόνια (1100-100 π.Χ.).
Παράλληλα, φιλοξενεί σηµαντική
χλωρίδα και πανίδα.
~ 24 ~
Ύψωµα Βοσκερό
Ακριβώς δίπλα στο χωριό βρίσκεται ένας λόφος, στην κορυφή του
οποίου υπάρχουν τηλεπικοινωνιακές εγκαταστάσεις. Το ύψωµα αυτό
συντηρεί ελάχιστη αυτοφυή βλάστηση και γι’ αυτό το λόγο το
επιλέξαµε για συλλογές. Παράλληλα στα απότοµα βράχια του
φωλιάζουν πολλά αρπακτικά πουλιά, κάτι που διαπιστώσαµε µε τα
κιάλια µας.
Οροπέδιο Λιβάδι
Στο οροπέδιο Λιβάδι κάναµε δειγµατοληψίες για να δούµε κατά

πόσο έχει επηρεάσει η βόσκηση τη βλάστηση της περιοχής. Επίσης,
µε τη βοήθεια του οδηγού µας κου. Λεµονάκη, επισκεφτήκαµε ένα
σπηλαιοβάραθρο (τάφκο) και ένα µητάτο.
~ 25 ~
~ 26 ~
5.3 Ερωτηµατολόγια
Για να αποκτήσουµε περισσότερες γνώσεις για τη βιοποικιλότητα

της περιοχής, αλλά και για να δούµε πώς βλέπουν οι συγχωριανοί
µας τις προστατευόµενες περιοχές, φτιάξαµε τα εξής
ερωτηµατολόγια:
Α) Ερωτηµατολόγιο για το ∆ήµαρχο Κρουσώνα
ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΟΜΑ∆Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΡΟΥΣΩΝΑ (Π.Ο.Γ.Κ.)
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΤΥΠΟΥ
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ∆ΗΜΑΡΧΟ
1η ΕΡΩΤΗΣΗ: Τι γνωρίζετε για τη χλωρίδα και την πανίδα του

χωριού;
_________________________________________________________
2η ΕΡΩΤΗΣΗ: Μπορείτε να µας µιλήσετε για τις προστατευόµενες

περιοχές στον Κρουσώνα;
_________________________________________________________
3η ΕΡΩΤΗΣΗ: Γνωρίζετε πόσα είδη ενδηµικών φυτών και ζώων

υπάρχουν στο χωριό µας;
_________________________________________________________
4η ΕΡΩΤΗΣΗ: Τα πολυάριθµα είδη πτηνών που υπάρχουν στο

βροµωνερό προστατεύονται από το ∆ήµο και αν ναι, γιατί;
_________________________________________________________
5η ΕΡΩΤΗΣΗ: Κατά πόσον είναι φιλικό το χωριό προς το περιβάλλον,

κατά τη γνώµη σας;
_________________________________________________________
6η ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποια µέτρα έχουν ληφθεί από το ∆ήµο για την

προστασία του Λιβαδιού και του Βροµωνερού;
_________________________________________________________
7η ΕΡΩΤΗΣΗ: Τι πιστεύετε ότι θα µπορούσε να γίνει για να

σταµατήσει η µόλυνση του ποταµού που βρίσκεται στην είσοδο του
χωριού (Αγ. Παρασκευή;);
_________________________________________________________
8η ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς θα µπορούσε ο ∆ήµος να συµβάλει στην

ενηµέρωση των κατοίκων µε στόχο τη σωστή χρήση των κάδων
ανακύκλωσης;
_________________________________________________________
~ 27 ~
9η ΕΡΩΤΗΣΗ: Τι νοµίζετε ότι πρέπει να γίνει περαιτέρω για τις

προστατευόµενες περιοχές του Κρουσώνα;
_________________________________________________________
10η ΕΡΩΤΗΣΗ: Υπάρχει πρόβλεψη για την υλοποίηση σχεδίων που θα

στοχεύουν στην προστασία και αποκατάσταση των προστατευόµενων
περιοχών (για παράδειγµα: δενδροφύτευση, ενηµερωτικές οµιλίες,
περιορισµός της υπερβόσκησης και προληπτικά µέτρα κατά των
πυρκαγιών )
_________________________________________________________
11η ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιες ονοµασίες γνωρίζετε για τα ζώα και τα πτηνά

που εικονίζονται παρακάτω;
Β) Ερωτηµατολόγιο για το ∆ασάρχη Ηρακλείου
~ 28 ~
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ∆ΑΣΑΡΧΗ
1η ΕΡΩΤΗΣΗ: Τι γνωρίζετε για τη χλωρίδα και την πανίδα του

Ψηλορείτη;
_________________________________________________________
2η ΕΡΩΤΗΣΗ: Μπορείτε να µας µιλήσετε για τις προστατευόµενες

περιοχές στον Κρουσώνα;
_________________________________________________________
3η ΕΡΩΤΗΣΗ: Γνωρίζετε πόσα είδη ενδηµικών φυτών και ζώων

υπάρχουν στον Ψηλορείτη;
_________________________________________________________
4η ΕΡΩΤΗΣΗ: Με ποιο τρόπο προστατεύει η νοµοθεσία την περιοχή

του Βροµωνερού και γενικότερα τις προστατευόµενες περιοχές;
_________________________________________________________
5η ΕΡΩΤΗΣΗ: Είναι αρµόδιο το ∆ασαρχείο για την τήρηση αυτής της

νοµοθεσίας και αν ναι, µε ποιο τρόπο εφαρµόζει τη νοµοθεσία;
_________________________________________________________
6η ΕΡΩΤΗΣΗ: Με ποιο τρόπο προστατεύονται οι περιοχές από τη

βόσκηση;
_________________________________________________________
7η ΕΡΩΤΗΣΗ: Τι υποχρεώσεις έχει ένας ∆ασάρχης;

_________________________________________________________
8η ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποια µέτρα λαµβάνει το ∆ασαρχείο για την πρόληψη

των πυρκαγιών; Σε τι ποινή υπόκειται ένας εµπρηστής;
_________________________________________________________
9η ΕΡΩΤΗΣΗ: Τι νοµίζετε ότι πρέπει να γίνει περαιτέρω για τις

προστατευόµενες περιοχές του Κρουσώνα;
_________________________________________________________
10η ΕΡΩΤΗΣΗ: Υπάρχει πρόβλεψη για την υλοποίηση σχεδίων που θα

στοχεύουν στην προστασία και αποκατάσταση των προστατευόµενων
περιοχών (για παράδειγµα: δενδροφύτευση, ενηµερωτικές οµιλίες,
περιορισµός της υπερβόσκησης και προληπτικά µέτρα κατά των
πυρκαγιών )
_________________________________________________________

(οι εικόνες όµοιες µε αυτές στο προηγούµενο ερωτηµατολόγιο)
~ 29 ~
Γ) Ερωτηµατολόγιο για τους κατοίκους του Κρουσώνα
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΟΥΣ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
1η ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποια είδη φυτών του χωριού γνωρίζετε;

_________________________________________________________
2η ΕΡΩΤΗΣΗ: Σε ποιες περιοχές του χωριού φυτρώνουν;

_________________________________________________________
3η ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς χρησιµοποιείτε τα φυτά αυτά στην καθηµερινή σας

ζωή; (φαγητό, βαφές, άλλες χρήσεις)
_________________________________________________________
4η ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποια είδη ζώων του χωριού γνωρίζετε;

_________________________________________________________
5η ΕΡΩΤΗΣΗ: Σε ποιες περιοχές του χωριού ζουν;

_________________________________________________________
6η ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς χρησιµοποιείτε τα ζώα αυτά στην καθηµερινή σας

ζωή; (κρέας, δέρµα, άλλες χρήσεις)
_________________________________________________________
7η ΕΡΩΤΗΣΗ: Τι γνωρίζετε για τις προστατευόµενες περιοχές του

Κρουσώνα;
_________________________________________________________
8η ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς συµβάλλετε στην προστασία των περιοχών αυτών;

_________________________________________________________
9η ΕΡΩΤΗΣΗ: Γνωρίζετε είδη ζώων ή φυτών του Κρουσώνα που

έχουν εξαφανιστεί ή κινδυνεύουν να εξαφανιστούν;
_________________________________________________________
10η ΕΡΩΤΗΣΗ: Γνωρίζετε µαντινάδες σχετικές µε τα ζώα και τα

φυτά του Κρουσώνα; Μπορείτε να µας πείτε µια;
_________________________________________________________

(οι εικόνες όµοιες µε αυτές στο προηγούµενο ερωτηµατολόγιο)
~ 30 ~
5.4 Συνεντεύξεις
5.4.1. Συνέντευξη µε το ∆ήµαρχο Κρουσώνα κο. Θεµιστοκλή

Τζουλιαδάκη, το ∆ασάρχη Ν. Ηρακλείου, κο. Σταύρο Αγαπάκη
και τη ∆ασολόγο κα. Γεωργία Ξυλούρη
Τα ερωτηµατολόγια που φτιάξαµε για το ∆ήµαρχο και το ∆ασάρχη

Ηρακλείου τα χρησιµοποιήσαµε για να τους πάρουµε συνέντευξη. Και
οι δύο µας υποδέχτηκαν µε χαρά και τους ευχαριστούµε πολύ για τη
συνεργασία τους. Από τις συνεντεύξεις προέκυψαν τα εξής:
Τόσο ο ∆ήµος όσο και το ∆ασαρχείο είναι ενηµερωµένοι για τα
σπάνια ζώα και φυτά που υπάρχουν στις προστατευόµενες περιοχές.
Συγκεκριµένα ο κος. Τζουλιαδάκης µας έδωσε χρήσιµες πληροφορίες
για τα φυτά και τα ζώα του χωριού και την ιστορία τους:
«Μεγάλο µέρος
της έκτασης
που
καταλαµβάνει ο
∆ήµος είναι
ορεινός όγκος.
…Τα άγρια ζώα
που υπάρχουν
στον τόπο µας
είναι ο λαγός, η
πέρδικα,
κάποια
αποδηµητικά
πτηνά τα οποία
περνάνε από
την περιοχή µας, όπως είναι η µπεκάτσα, το ορτύκι και οι
τσίχλες. Η χλωρίδα που υπάρχει στην περιοχή αποτελείται από
πρίνους και ασφεντάµους, από τα δέντρα αυτά παλιότερα οι
Μινωίτες κατασκεύαζαν τα κουπιά και τα κατάρτια για τα πλοία.
Θέλω να πω µε αυτό ότι είναι πολύ ανθεκτικό και σκληρό ξύλο.
Στη χλωρίδα επίσης αναφέρονται αρωµατικά φυτά, που είναι το
φασκόµηλο, το δίκταµο και µεγάλη ποικιλία από βότανα, τα οποία
όµοια δεν υπάρχουν παρά σε ελάχιστα βουνά, όχι µόνο στην
Κρήτη, αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη… Στους ορεινούς
όγκους µας έχουµε µεγάλους πληθυσµούς του Γυπαετού της
Κρήτης, που είναι κι αυτό ένα προστατευόµενο είδος και είναι
ανεπανάληπτο το θέαµα να βλέπει κάποιος να πετάνε τέτοια
πουλιά, που είναι προστατευόµενα. Τα πτηνά στην περιοχή του
Βροµωνερού φυλάσσονται και από το ∆ασαρχείο, το οποίο βγάζει
κλιµάκια, από τους κυνηγετικούς συλλόγους και στα πλαίσια των
δυνατοτήτων που έχουµε σαν ∆ήµος, από τις υπηρεσίες µας. ∆ιότι
είναι κρίµα αυτά τα προστατευόµενα είδη να εκλείψουν απ’ την
Κρήτη. ∆ιότι αυτά µας χαρακτηρίζουν απ’ τα βάθη των αιώνων.
Είναι σήµα κατατεθέν του Ψηλορείτη, που είναι το καµάρι µας.»
Η ∆ασολόγος κα. Γεωργία Ξυλούρη µας έδωσε µάλιστα αναλυτικές

πληροφορίες για τα φυτά του Ψηλορείτη:
~ 31 ~
«Η περιοχή του
Ψηλορείτη
παρουσιάζει
πολλά σπάνια και
ενδηµικά φυτά,
γύρω στα 192
φυτά είναι
ενδηµικά όλης της
Κρήτης. Και
κάποια από αυτά
είναι
στενοενδηµικά,
δηλαδή
απαντώνται µόνο
στην περιοχή του
Ψηλορείτη. Όπως η Horstrissea dolinicola, που απαντάται ψηλά
στα οροπέδια. Στην περιοχή του Κρουσώνα τα χαρακτηριστικά
είδη της περιοχής είναι πρίνος, σφεντάµι, και αυτά φυτρώνουν
κυρίως στη βόρεια πλευρά του Ψηλορείτη, ενώ στη νότια έχουµε
και κυπαρίσσια και πεύκα. Έχουµε επίσης και τρικοκκιές-
κράταιγους, και στην περιοχή του δάσους του Ρούβα υπάρχει η
αµπελιτσιά, το ανέγνωρο δέντρο, που είναι ενδηµικό της Κρήτης.
Επίσης στα νότια του Ψηλορείτη στην περιοχή των Καµαρών
υπάρχει η Cephalanthera cucullata, µια ορχιδέα ενδηµική, που
είναι µνηµείο της Φύσης και προστατεύεται από την ελληνική
νοµοθεσία. Είναι µια µικρή άγρια ορχιδέα. Όσον αφορά την
πανίδα, φυσικά δεν υπήρχαν ποτέ στην Κρήτη µεγάλα θηλαστικά,
όπως λύκοι, αλεπούδες κτλ. Το πιο άγριο ζώο που έχει
καταγραφεί στον Ψηλορείτη τη δεκαετία του 70 ήταν ο Κρητικός
αίγαγρος, τώρα δεν υπάρχει. Αυτό που είναι τώρα πολύ
σηµαντικό για µας είναι ο Κρητικός αγριόγατος, ο φουρόγατος. Ο
οποίος ενώ πιστεύαµε ότι έχει εξαφανιστεί εδώ και πολύ καιρό,
ξαναβρέθηκε από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης και
κάποιους Γάλλους επιστήµονες. Έχει βρεθεί στα νότια κυρίως και
είναι πολύ σπάνιο να τον δει κανείς. Επίσης, θα συναντήσει
κάποιος ασβούς-άρκαλους, κουνάβια, νυφίτσες, και πολύ
σηµαντικό για όλη την Κρήτη και για την περιοχή του Ψηλορείτη
είναι η ορνιθοπανίδα, η οποία είναι πολύ πλούσια. ∆ηλαδή τα
πουλιά. Είναι πάρα πολύ σηµαντικά µε πιο χαρακτηριστικό από
όλα τον γυπαετό. Είναι στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας και
της πυραµίδας των αρπακτικών αυτών. Λένε ότι στην Κρήτη
υπάρχει ο ικανοποιητικότερος πληθυσµός σε ολόκληρη την
Ευρώπη. 20 ζευγάρια. Για να φανταστείτε τι φοβερά πουλιά είναι,
µε άνοιγµα φτερών 3 µ., ξεκινάνε από την Κρήτη, πηγαίνουν
Πελοπόννησο να φάνε το πρωινό τους και ξαναγυρνάνε.
Κοκκαλάδες είναι η άλλη τους ονοµασία. Έρχονται στο ψοφίµι
αρχικά οι µικροί γύπες, µετά οι σκάρες - τα όρνια, και έρχονται
µετά οι κοκκαλάδες, που παίρνουν τα κόκκαλα, τα πετάνε από
ψηλά και τα σπάνε και τρώνε το µεδούλι τους και στη συνέχεια το
καταπίνουν ολόκληρο, έχουν φοβερά γαστρικά υγρά αυτά τα
πουλιά. Έχουµε επίσης χρυσαετούς, πολλά γεράκια, γερακίνες,
βαρβακίνες, από πουλιά πάρα πολλά».
~ 32 ~
Η ∆ηµοτική Αρχή και το ∆ασαρχείο γνωρίζουν τα περιβαλλοντικά

προβλήµατα της περιοχής και είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιηµένοι. Η
βόσκηση επιτρέπεται µε προϋποθέσεις, όπως µας ενηµέρωσαν και οι
δύο φορείς. Ο ∆ήµαρχος είπε χαρακτηριστικά:
«Το µεγαλύτερο µέρος είναι ορεινοί όγκοι και υπάγονται στο

δίκτυο προστασίας NATURA. ..Υπάρχει και µια περιοχή
Καταφύγιο Άγριας Ζωής. Ουσιαστικά εκεί δεν επιτρέπεται ούτε η
βόσκηση ούτε το κυνήγι. Ουσιαστικά σε αυτές τις περιοχές δεν
µπορείς να κάνεις καµία δραστηριότητα. Είναι 100%
προστατευόµενες. ... Όσο είναι δυνατό τηρούνται οι κανονισµοί
γι’ αυτές τις προστατευόµενες περιοχές, εκτός από τη βόσκηση, η
οποία επιτρέπεται µε προϋποθέσεις. Φυλάσσονται οι περιοχές
αυτές και υπάρχει και σήµανση. Φυλάσσονται και από υπηρεσίες
του ∆ασαρχείου και από υπηρεσίες της Νοµαρχίας και απ’ τις
υπηρεσίες του ∆ήµου.».
Επίσης επεσήµανε ότι η υπερβόσκηση είναι ένα σηµαντικό πρόβληµα

διότι πολλές φορές η εφαρµογή µέτρων προστασίας δεν είναι
εφικτή:
«Οι προστατευόµενες περιοχές του Κρουσώνα πρέπει να

ενταχθούν σε προγράµµατα προστασίας και ανάδειξης και να
υπάρχει περισσότερη φύλαξη. Η υπερβόσκηση είναι που
δηµιουργεί ένα τεράστιο πρόβληµα αλλά σ’ αυτό εµείς σα
δηµοτική αρχή δε µπορούµε να πάρουµε µέτρα, διότι είναι
προβλήµατα της κεντρικής εξουσίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Εµείς ήδη έχουµε ξεκινήσει διαδικασία προστασίας και ανάδειξης
των προστατευόµενων περιοχών»
Ο ∆ασάρχης µας έδωσε όµοιες πληροφορίες και µας τόνισε την

ανάγκη συνεργασίας των κατοίκων µε τους φορείς και την σηµασία
των µελετών βοσκοϊκανότητας:
«Ο Κρουσώνας είναι ενταγµένος στην ευρύτερη περιοχή

NATURA του Ψηλορείτη. Είχε προταθεί το Βρωµονερό για
ένταξη, αλλά δεν είναι στο δίκτυο στην αρχική φάση. Η περιοχή
του Βροµωνερού παρ’ όλο που είναι µια περιοχή αξιόλογη και
προστατευόµενη, δεν είναι τώρα στις περιοχές NATURA. Είναι
όµως µια ιδιαίτερη ξεχωριστή περιοχή. Το Βροµωνερό υπόκειται
στο καθεστώς προστασίας που υπόκεινται οι δασικές εκτάσεις
γενικότερα και επιπλέον προστατεύεται από την ΟΥΝΕΣΚΟ,
καθώς όλος ο Ψηλορείτης είναι ενταγµένος στο Παγκόσµιο
δίκτυο Γεωπάρκων.. Το Λιβάδι είναι στην ευρύτερη περιοχή του
Ψηλορείτη που είναι ενταγµένη και στο δίκτυο NATURA και στο
δίκτυο Γεωπάρκων. Από τη µεριά τη δική µας προστατευόµενη
είναι µια περιοχή που την έχουµε κηρύξει αναδασωτέα µετά από
πυρκαγιά, κοντά στο Λιβάδι.
Το Βροµωνερό όπως και όλες οι δασικές εκτάσεις
προστατεύονται από τη δασική νοµοθεσία όπου επιτρέπονται
κάποιες παρεµβάσεις και κάποιες άλλες χρειάζονται τη δική
µας αδειοδότηση για να γίνουν. Γενικά δεν απαγορεύεται η
βοσκή στα δάση και στις δασικές εκτάσεις. Οι περιφράξεις των
εκτάσεων απαγορεύονται. Ο άνθρωπος από παλιά είχε άρρηκτα
~ 33 ~
συνδεδεµένη τη ζωή του µε τον Ψηλορείτη. Οι νεότερες γενιές

όµως άρχισαν τις περιφράξεις. Σε αυτό το θέµα η υπηρεσία
φάνηκε λίγο άτονη. Και ουσιαστικά οι περιφράξεις τώρα έχουν
γίνει καθεστώς. Και αυτό το αναγνωρίζουµε το σφάλµα µας. Αν
είχαν γίνει µελέτες βοσκοϊκανότητας και ίσχυαν κάποιες
προϋποθέσεις για τη βόσκηση πιθανόν να µην είχαν γίνει
περιφράξεις. Παλιότερα οι ίδιοι οι βοσκοί έκαναν σωστή
διαχείριση στο δάσος, έβοσκαν εκ περιτροπής, ανέβαζαν
αργότερα τα ζώα στο βουνό, και είχαν λίγα ο καθένας. Τώρα τα
ζώα είναι πάρα πολλά και για να επιζήσουν – όλα είναι
απόρροια των επιδοτήσεων – δεν είναι ικανό το βουνό να τα
συντηρήσει… Η επιδότηση που γίνεται στα αιγοπρόβατα είναι
στο κεφάλαιο, δηλαδή στον αριθµό των ζώων και όχι στην
παραγωγή. Αυτό είναι λάθος και πολύ µείον για την περιοχή
µας».
Αν και η ∆ασική Υπηρεσία αναγνώρισε την υποχρέωσή της να

φροντίζει για την εφαρµογή της δασικής νοµοθεσίας, δηλαδή να
αποφασίζει σχετικά µε τις ιδιοκτησίες και το χαρακτηρισµό των
εκτάσεων αυτών, τόνισε ότι η έλλειψη προσωπικού εµποδίζει το έργο
της.
«Οι υποχρεώσεις ενός ∆ασάρχη είναι η εφαρµογή της ∆ασικής

Νοµοθεσίας. Έχει να κάνει µε τις ιδιοκτησίες των ανθρώπων και
µε το χαρακτήρα των εκτάσεων αυτών…Η ∆ασική Υπηρεσία έχει
διάφορα τµήµατα. Έχει τα ∆ασονοµεία στα οποία εργάζονται οι
∆ασοφύλακες. Οι ∆ασοφύλακες έχουν οριστεί ένας για κάθε
περιοχή, ο οποίος κάνει αυτοψίες, παρακολουθεί, κάνει
περιπολίες. Όταν παρατηρηθεί κάποια παράβαση, κανονικά κάθε
δασοφύλακας πρέπει να γνωρίζει την περιοχή του και να
πηγαίνει εκεί σε τακτά χρονικά διαστήµατα. Μέσα στο µήνα
µπορεί να επισκεφτεί µια περιοχή δυο-τρεις φορές. ∆υστυχώς
όµως δεν υπάρχει προσωπικό να καλύψει όλες τις περιοχές και
τις περιπολίες που είναι απαραίτητες».
Μάθαµε ακόµη ότι ένα µεγάλο πρόβληµα είναι οι πυρκαγιές. Το

∆ασαρχείο είναι υπεύθυνο όχι για την καταστολή αλλά για την
πρόληψη και την ενδεχόµενη αναδάσωση των καµένων περιοχών:
«Οι δασικές πυρκαγιές µέχρι το 1998 ήταν στην αρµοδιότητα της

∆ασικής Υπηρεσίας, και η πρόληψη και η καταστολή. Τώρα από
εµάς έχει φύγει η καταστολή, δηλαδή η αντιµετώπιση των
πυρκαγιών και η επιβολή ποινών, αυτά απασχολούν τώρα την
Πυροσβεστική Υπηρεσία. Εµείς τώρα εµπλεκόµαστε στο κοµµάτι
των πυρκαγιών µόνο όσο αφορά την πρόληψη, έργα δηλαδή που
ενδεχοµένως µπορεί να κάνουµε, ανοίγουµε δρόµους, αντιπυρικές
ζώνες, ελέγχουµε τις δεξαµενές νερού. Καθαρισµοί των δασών
γίνονται ελάχιστοι.
Όλους τους δρόµους που βλέπετε σήµερα από τον Αϊ Γιάννη και
πάνω, που οδηγούν στο Λιβάδι και στο Βροµωνερό τους έχει
ανοίξει η ∆ασική Υπηρεσία. Την διαπλάτυνση την κάνει ο ∆ήµος.
Και έχουµε κάνει και 5 δεξαµενές επάνω εκεί.
Μετά από µία πυρκαγιά κάνει αναφορά η Πυροσβεστική Υπηρεσία
σε εµάς και εµείς κηρύττουµε την έκταση αναδασωτέα. ∆ηλαδή η
~ 34 ~
Πυροσβεστική Υπηρεσία αναλαµβάνει πλέον την κατάσβεση των

πυρκαγιών και µέσα στις πόλεις και στα δάση, ενώ εµείς
ευθυνόµαστε για την πρόληψη και την αποκατάσταση. Πρέπει να
υπάρχει πρόληψη για τις πυρκαγιές»
Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και ο ∆ήµος:
«Εκτός από τη φύλαξη που κάνουµε και τον καθαρισµό των

αγροτικών δρόµων, για να συντηρηθούν σε περίπτωση πυρκαγιάς,
θέλουµε να µπει σε πρόγραµµα προστασίας το Βροµωνερό, ούτως
ώστε να µην υπάρχει και µεγάλος βιασµός του περιβάλλοντος,
αλλά και να αναπτυχθεί το ίδιο το περιβάλλον… Κάθε χρόνο
καθαρίζονται οι αγροτικοί δρόµοι και τα πρανή τους, που
προκαλούν τις πυρκαγιές. Υπάρχει κλιµάκιο το οποίο συνεχώς
επιτηρεί, ούτως ώστε να προληφθεί η πυρκαγιά παρά να γίνει
κατάσβεση».
Η δηµοτική αρχή λοιπόν εξέφρασε την επιθυµία να ενταχθεί η

περιοχή του Βροµωνερού σε πρόγραµµα προστασίας και το
∆ασαρχείο επίσης επεσήµανε τη σηµασία της ένταξης της περιοχής
στο δίκτυο NATURA:
«Θα µπορούσε ο ∆ήµος σε συνεργασία µε εµάς να κάνει µια

∆ιαχειριστική µελέτη για το Βροµωνερό, για να ενταχθεί στο
∆ίκτυο NATURA. Όπως θα µπορούσε ο ∆ήµος Κρουσώνα σε
συνεργασία µε τους όµορους ∆ήµους π.χ. ∆ήµος Ανωγείων, ∆ήµος
Ρούβα, να κάνει µια ολοκληρωµένη διαχείριση του Ψηλορείτη.
Η ευρύτερη περιοχή του Ψηλορείτη είναι ενταγµένη στο
Ευρωπαϊκό ∆ίκτυο Γεωπάρκων, το οποίο είναι ενταγµένο στο
∆ίκτυο της ΟΥΝΕΣΚΟ και εντάσσεται αυτόµατα το Φυσικό Πάρκο
του Ψηλορείτη στο Παγκόσµιο ∆ίκτυο Γεωπάρκων. Αυτό είναι
πολύ σηµαντικό για την περιοχή µας. Από αυτό το δίκτυο
προβλέπονται µέτρα προστασίας όλου του Ψηλορείτη και για την
πανίδα και για τη χλωρίδα και για τους ιδιαίτερους γεωλογικούς
σχηµατισµούς του. Με αυτό τον τρόπο εντάσσεται και το
Βροµωνερό σε κάποιο καθεστώς προστασίας».
∆ιαπιστώσαµε λοιπόν πως τόσο από την πλευρά του ∆ασαρχείου, όσο
και από την πλευρά του ∆ήµου, υπάρχει ένας έντονος
προβληµατισµός σε σχέση µε τα προβλήµατα του τόπου µας. Ο
∆ήµος µάλιστα δήλωσε πως µε προγράµµατα ανακύκλωσης και
καθαρισµού των υδάτινων πόρων στοχεύει να αναβαθµίσει το
περιβάλλον του χωριού:
«Σαν ∆ηµοτική Αρχή µπορώ να πω ότι από µια προσπάθεια που

γίνεται τελευταία να µετέχουµε σε πρόγραµµα ανακύκλωσης, απ’
τα στοιχεία που έχουµε, αποδίδει πάρα πολύ. Υπάρχουν βέβαια
κάποια προβλήµατα και σ’ αυτό οφείλουµε να ευαισθητοποιούµε
όλοι και εσείς ειδικά να ευαισθητοποιήσετε τα σπίτια σας και τις
οικογένειές σας, ούτως ώστε να µετέχουµε όλοι στην ανακύκλωση.
Είναι ό,τι καλύτερο µπορούµε να κάνουµε για το περιβάλλον…Η
ρύπανση του χείµαρρου Τζαµά, θα εκλείψει σύντοµα. Ήδη
αρχίσαµε µια επέκταση του αποχετευτικού δικτύου και µε τη
δεύτερη επέκταση που θα γίνει και θα ενωθεί µε τον βιολογικό
~ 35 ~
καθαρισµό ο οποίος είναι στο πρόγραµµα, αυτά τα φαινόµενα θα

εκλείψουν σε πολύ σύντοµο διάστηµα».
Η ∆ασική Υπηρεσία συνεργάζεται µε το ∆ήµο στην προσπάθειά της

να αναδασωθούν κατεστραµµένες περιοχές:
«Η υπηρεσία µας διαθέτει ένα δασικό φυτώριο, το οποίο την

περίοδο Οκτωβρίου-Νοεµβρίου κάθε χρόνο διαθέτει φυτά στον
κόσµο. ∆ιαθέτονται τα φυτά αυτά µε ένα συµβολικό ποσό στους
ιδιώτες, για να βοηθήσουν στις αναδασώσεις. Ο ∆ήµος Κρουσώνα
παίρνει κάθε χρόνο».
Όµως είναι γνωστό πως οι φορείς µιας πολιτείας χρειάζονται τα µέλη

της πολιτείας για επιτύχουν τους στόχους τους. Η περαιτέρω
ενηµέρωση των κατοίκων, ειδικά των νέων, και η συνεργασία τους
µε τους αρµόδιους φορείς είναι απαραίτητη όπως µας είπε
χαρακτηριστικά ο κος. Τζουλιαδάκης.
«Με συχνές ανακοινώσεις θα ευαισθητοποιηθεί ο κόσµος και

µεγάλη σηµασία έχει να περάσει το µήνυµα µέσα απ’ τα σχολεία.
Γιατί τα σχολεία, οι µικροί µαθητές έχει αποδειχθεί ότι είναι οι
καλύτεροι φορείς για να ευαισθητοποιήσουν τους µεγάλους, εµάς
που ουσιαστικά δηµιουργούµε το πρόβληµα. .. Από εσάς
περιµένουµε πάρα πολλά πράγµατα, να ευαισθητοποιήσετε τους
γονείς σας και τους µεγαλύτερους»
Είναι λοιπόν ξεκάθαρη η ευθύνη µας για την προστασία του τόπου
µας. Από τις συνεντεύξεις αυτές καταλάβαµε ότι το περιβάλλον του
χωριού µας διατρέχει πολλούς κινδύνους, από τους οποίους
οφείλουµε να το προστατεύσουµε όλοι µας.
~ 36 ~
6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
6.1 Χλωρίδα
Με τον όρο χλωρίδα εννοούµε το σύνολο των διαφόρων ειδών

φυτών που απαντούν σε µία περιοχή. Η ελληνική χλωρίδα
περιλαµβάνει περίπου 6.000 είδη και υποείδη φυτών, από τα οποία
περίπου 1.100 είναι ενδηµικά, δηλαδή δεν υπάρχουν πουθενά αλλού
στη γη. Είναι µοναδική στην Ευρώπη για τον πλούτο της, αλλά και
για την µεγάλη αναλογία ενδηµικών σε σχέση µε την έκτασή της.
Έτσι, για παράδειγµα η Γερµανία, µε έκταση σχεδόν τριπλάσια της
Ελλάδας έχει 2.400 είδη και 6 ενδηµικά, η Αγγλία µε διπλάσια
έκταση έχει 2.300 είδη και 16 ενδηµικά και η Ισπανία µε
τετραπλάσια έκταση έχει σχεδόν τον ίδιο αριθµό ειδών µε την
Ελλάδα.
Αυτό το γεγονός οφείλεται στην µεγάλη ποικιλία βιοτόπων και
οικοσυστηµάτων, τα οποία είναι ικανά να φιλοξενήσουν όχι µόνο
αυτόν τον αριθµό χλωρίδας αλλά και πολύ σηµαντική πανίδα. Ο
συνδυασµός της γεωγραφικής θέσης της Ελλάδας µεταξύ τριών
ηπείρων (Ευρώπη, Ασία, Αφρική), το ιδανικό µεσογειακό κλίµα, το
έντονο ανάγλυφο, οι δαντελωτές ακρογιαλιές, τα χιλιάδες νησιά και
η πλούσια παλαιογεωγραφική ιστορία του ελληνικού χώρου
δηµιούργησαν οικότοπους ζωτικής σηµασίας στην Ευρώπη και τον
κόσµο.
Το ενδιαφέρον όµως της ελληνικής χλωρίδας της δεν έγκειται
µόνο στο µεγάλο αριθµό ειδών της, αλλά και στο γεγονός ότι πολλά
από αυτά αναπτύσσονται αποκλειστικά στη χώρα µας, εξαπλώνονται
σε µικρές ή µεγαλύτερες περιοχές της και ονοµάζονται ενδηµικά.
Ο όρος ενδηµικό είναι τελείως σχετικός. Γενικά, όταν λέµε ότι ένα
είδος φυτού ή ζώου είναι ενδηµικό σε µια περιοχή, εννοούµε ότι
υπάρχει µόνο στην περιοχή αυτή και πουθενά αλλού. Τα ενδηµικά
είναι µια σηµαντική κατηγορία ειδών, επειδή απαντώνται
αποκλειστικά σε µία περιορισµένη περιοχή και µας δίνουν
πληροφορίες για το παρελθόν και τους ιδιαίτερους οικολογικούς
παράγοντες αυτής. Η µελέτη των ενδηµικών φυτών ιδιαίτερα είναι
πολύ ενδιαφέρουσα, καθώς είναι οργανισµοί οι οποίοι ως επί το
πλείστον φυτρώνουν σε απόκρηµνες σχισµές βράχων, σε πολύ λίγο
χώµα και συνήθως χωρίς καµία προστασία απέναντι στον αέρα και
τις ακραίες καιρικές συνθήκες. Είναι πραγµατικά αξιοθαύµαστο πώς
αρκετά από αυτά τα φυτά κατορθώνουν και επιζούν σε τόσο
αφιλόξενα περιβάλλοντα και αξιοπερίεργο, για ποιο λόγο διαλέγουν
να ζήσουν εκεί. (http://www.parnitha-np.gr)
Η κρητική χλωρίδα είναι επίσης πολύ ιδιαίτερη, καθώς αποτελεί

σχεδόν το 28% των φυτών όλης της χώρας! Από τα περίπου 6.000
είδη φυτών της Ελλάδας, τα 1.800 βρίσκονται στην Κρήτη και από
αυτά, τα 200 περίπου είναι ενδηµικά είδη!
Ο Ψηλορείτης ειδικά χαρακτηρίζεται από µεγάλη ποικιλότητα
βιοτόπων που φιλοξενούν µια πλούσια και ενδιαφέρουσα χλωρίδα. Η
αξία της χλωρίδας του δεν οφείλεται µόνο στο µεγάλο αριθµό και
την ποικιλία των φυτικών ειδών, αλλά και στη µοναδικότητα
ορισµένων απ’ αυτά.
~ 37 ~
Πλήρης καταγραφή των ειδών δεν έχει γίνει. Τα περισσότερα είναι

γνωστά από διάφορα συγγράµµατα (Halacsy 1901-1904, Rechinger
1943, Strid 1986, Strid & Tan 1991, Turland et al. 1993 κ.ά.)
Οι κυριότεροι τύποι βλάστησης που συναντώνται είναι: τα
φρύγανα, η µακκία και τα δάση, που φτάνουν µέχρι τα 1500-1600µ.
Από το όριο αυτό και πάνω απαντά η αλπική βλάστηση. Στα φρύγανα
επικρατούν το θυµάρι και η αστοιβίδα, ενώ στη µακκία –
σκληρόφυλλοι αειθαλείς θάµνοι – ο πρίνος και το λιοπρίνι (φυλλίκι),
νανοποιηµένα από την υπερβόσκηση.
Τα κυριότερα δασικά είδη είναι ο πρίνος, το πεύκο, το σφενδάµι,
η αριά (αζίλακας) και η αµπελιτσιά. Στα δάση του Ψηλορείτη
κυρίαρχο είδος είναι ο πρίνος, ενώ η αµπελιτσιά (Zelkova abelicea)
είναι σπάνιο είδος και οι βοσκοί το λένε «ανέγνωρο δέντρο». Τα
κυπαρίσσια είναι ελάχιστα. Ορισµένα φυτά που αναφέρονται από
αρχαίους συγγραφείς, όπως π.χ. οι λεύκες, σήµερα δεν υπάρχουν.
Στην αλπική ζώνη (υψόµετρο 1500µ. και άνω) κυριαρχούν οι
αλουτσιές (Berberis cretica) και οι κουνουκλιές (Astracantha
cretica). Σ’ αυτή τη ζώνη φυτρώνουν τα περισσότερα από τα
ενδηµικά είδη. Από τα 185 ενδηµικά φυτά της Κρήτης, στον
Ψηλορείτη απαντούν 76 είδη και υποείδη. Ένα από αυτά απαντά κατ’
αποκλειστικότητα στο βουνό αυτό και πουθενά αλλού στον κόσµο
και είναι η Horstrissea dolinikola.
Είναι αξιοσηµείωτο ότι στον Ψηλορείτη απαντούν δύο από τα
τέσσερα ενδηµικά γένη της Ελλάδας (Horstrissea και Petromarula).
Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στα πολλά είδη των µανιταριών
που φυτρώνουν στον Ψηλορείτη, µε κυρίαρχα τους πρινίτες και τους
αγκαθίτες, εδώδιµα είδη που ανήκουν στο γένος Pleurotus.
(Κυπριωτάκης Ζ.,
http://www.kritikoi.gr/main_titles/articles/afieromata/odoiporiko/
endimika.html).
Στο οροπέδιο Λιβάδι κάναµε καταγραφή των φυτικών ειδών της

περιοχής µε τη µέθοδο
της τυχαίας
δειγµατοληψίας.
Χωριστήκαµε σε οµάδες
των τριών ατόµων και
αφού η κάθε οµάδα
επέλεξε τυχαία ένα
τετραγωνικό µέτρο
επιφάνειας,
καταµέτρησε όλα τα
φυτά που υπήρχαν
µέσα σε αυτό.
Ο µέσος όρος των
φυτών σε κάθε
τετραγωνικό µέτρο
ήταν 34 είδη.
Συνολικά, στην
επιφάνεια που κάναµε τις µετρήσεις, καταγράψαµε 56 διαφορετικά
είδη φυτών.
~ 38 ~
Από όλες τις συλλογές µας προέκυψε ο παρακάτω χλωριδικός

κατάλογος, µε 235 είδη φυτών. Σε αυτόν έχουµε βάλει κάθε φυτό
που βρήκαµε µε την οικογένεια στην οποία ανήκει, καθώς και το
κοινό του όνοµα, όπου υπάρχει.
α/α ΕΙΔΟΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΟΙΝΟ ΟΝΟΜΑ

1 Acanthus spinosus ACANTHACEAE μουτρίνα
2 Acer sempervirens ACERACEAE ασφένταμος
3 Agave americana AGAVACEAE αγαύη, αθάνατος
4 Narcissus tazetta AMARYLLIDACEAE νάρκισσος, μανουσάκι
5 Sternbergia lutea AMARYLLIDACEAE άγριο κρινάκι
6 Pistacia terebinthus ANACARDIACEAE κοκκορεβιθιά, τερεβινθιά
7 Nerium oleander APOCYNACEAE σφάκα, πικροδάφνη
8 Vinca herbacea APOCYNACEAE αγριολίτσα, ψιακί
9 Arisarum vulgare ARACEAE λύχνος
10 Arum creticum ARACEAE φιδόχορτο, ψακοτάρι
11 Hedera helix ARALIACEAE κισσός
12 Anchusa azurea BORAGINACEAE βοϊδόγλωσσα
13 Anchusa undulata BORAGINACEAE βοϊδόγλωσσα
14 Borago officinalis BORAGINACEAE μπουράντζα
15 Echium angustifolium BORAGINACEAE τουλπάνι
16 Echium italicum BORAGINACEAE τουλπάνι
Heliotropium
17 hirsutissimum BORAGINACEAE βρωμόχορτο
18 Campanula erinus CAMPANULACEAE καμπανούλα
19 Petromarula pinnata CAMPANULACEAE πετρομάρουλο
20 Capparis spinosa CAPPARACEAE κάππαρη
21 Paronychia macrosepala CARYOPHYLLACEAE παρονύχια
22 Petrorhagia dubia CARYOPHYLLACEAE αγριογαρύφαλλο, αυτιά του λαγού
23 Silene colorata CARYOPHYLLACEAE αγριογαρύφαλλο, αυτιά του λαγού
24 Silene vulgaris CARYOPHYLLACEAE αγριογαρύφαλλο, αυτιά του λαγού
25 Cistus creticus CISTACEAE λαδανιά, κουνούκλα
26 Cistus parviflorus CISTACEAE λαδανιά, κουνούκλα
27 Cistus salviifolius CISTACEAE λαδανιά, κουνούκλα
28 Fumana thymifolia CISTACEAE φουμάνα
29 Anthemis chia COMPOSITAE μαργαρίτα
30 Anthemis sp. COMPOSITAE μαργαρίτα
31 Asteriscus spinosus COMPOSITAE καρφόχορτο
32 Atractylis gummifera COMPOSITAE μαστιχάγκαθο, κολλιά
33 Bellis sp. COMPOSITAE μαργαρίτα
34 Calendula arvensis COMPOSITAE καλέντουλα, νεκρολούλουδο
35 Centaurea calcitrapa COMPOSITAE καλακάνθι
36 Centaurea raphanina COMPOSITAE ασκόλυμπρος, κενταύριο
37 Centaurea solstitialis COMPOSITAE ασπράγκαθο
Chrysanthemum
38 coronarium COMPOSITAE χρυσάνθεμο, μαντηλίδα
~ 39 ~
39 Chrysanthemum segetum COMPOSITAE νερομαντηλίδα

40 Cichorium intybus COMPOSITAE ραδίκι
41 Crepis neglecta COMPOSITAE πικραλίδι
42 Cynara cardunculus COMPOSITAE αγριαγκινάρα
43 Echinops spinosissimus? COMPOSITAE κεφαλάγκαθο
44 Galactites tomentosa COMPOSITAE ασπράγκαθο
αμάραντο, ανθονοΐδα,
45 Helichrysum barrelieri COMPOSITAE δεσποινοβότανο
46 Hypochoeris sp. COMPOSITAE μουναρίδα
47 Lactuca serriola COMPOSITAE αγριομάρουλο
48 Matricaria chamomilla COMPOSITAE χαμομήλι
49 Notobasis syriaca COMPOSITAE κουφάγκαθο
50 Phagnalon graecum COMPOSITAE ασπροθύμαρο
51 Picris sp. COMPOSITAE χαιροβοτάνι
52 Reichardia picroides COMPOSITAE πικραλίδι
53 Rhagadiolus stellatus COMPOSITAE σφαλαγγόχορτο
54 Scolymus hispanicus COMPOSITAE ασκόλυμπρος
55 Silybum marianum COMPOSITAE γαϊδουράγκαθο, αγκάβανος
56 Sonchus sp. COMPOSITAE ζοχός
57 Taraxacum sp. COMPOSITAE ραδίκι, πικραλίδα
58 Tragopogon crocifolius COMPOSITAE πηγουνίτης
59 Tragopogon hybridus COMPOSITAE πηγουνίτης
60 Tussilago farfara COMPOSITAE βληχούνι
61 Calystegia sepium CONVOLVULACEAE χωνάκι, περικοκλάδα
62 Convolvulus arvensis CONVOLVULACEAE χωνάκι, περικοκλάδα
63 Convolvulus cantabrica CONVOLVULACEAE χωνάκι, περικοκλάδα
64 Convolvulus elegantissimus CONVOLVULACEAE χωνάκι, περικοκλάδα
65 Cuscuta epithymum? CONVOLVULACEAE νεραϊδόνημα
66 Ipomoea purpurea CONVOLVULACEAE νυχτολούλουδο, περικοκλάδα
67 Sedum caespitosum CRASSULACEAE αμάραντο, κουκοστάφυλο;
68 Sedum sp. CRASSULACEAE αμάραντο, κουκοστάφυλο;
69 Umbilicus horizontalis CRASSULACEAE αμάραντο, κουκοστάφυλο;
70 Aethionema saxatile CRUCIFERAE
71 Alyssoides cretica CRUCIFERAE βερσόχορτο;
72 Alyssum saxatile CRUCIFERAE βερσόχορτο
73 Biscutella didyma CRUCIFERAE παραδάκια
74 Capsella bursa-pastoris CRUCIFERAE δισάκι του μοναχού
75 Cardaria draba CRUCIFERAE κουτσουλόχορτο;
76 Eruca sativa CRUCIFERAE άγρια ρόκα
77 Matthiola sp. CRUCIFERAE άγρια βιολέτα
78 Sinapis alba CRUCIFERAE βρούβα, σινάπι
79 Sinapis arvensis CRUCIFERAE βρούβα, σινάπι
80 Ecballium elaterium CUCURBITACEAE αγριαγγουριά, πικραγγουριά
81 Cupressus sempervirens CUPRESSACEAE κυπαρίσσι
82 Carex flacca CYPERACEAE σπαθόχορτο
~ 40 ~
83 Tamus communis DIOSCORACEAE αβρωνιά

84 Knautia integrifolia DIPSACACEAE κουφολάχανο
85 Scabiosa atropurpurea DIPSACACEAE κουφολάχανο
86 Erica manipuliflora ERICACEAE ρείκι, ερείκος
87 Euphorbia acanthothamnos EUPHORBIACEAE γαλατσίδα, γαλαστοιβίδα
88 Euphorbia characias EUPHORBIACEAE γαλατσίδα των χαρακιών, φλώμος
89 Euphorbia helioscopia EUPHORBIACEAE γαλατσίδα
90 Mercurialis annua EUPHORBIACEAE σκαροβότανο
91 Quercus aegilops FAGACEAE δρυς
92 Quercus coccifera FAGACEAE πουρνάρι, πρίνος, κατσοπρίνι
93 Quercus ilex FAGACEAE αριά, αζίλακας
94 Quercus pubescens FAGACEAE δρυς χνουδωτή
95 Erodium cicutarium GERANIACEAE γεράνι, βελονάκι
96 Geranium molle GERANIACEAE γεράνι, βελονάκι
97 Aegilops geniculata GRAMINAE αγριοσίταρο
98 Arundo donax GRAMINAE καλαμιά
99 Avena sterilis GRAMINAE αγριοβρώμη
100 Briza maxima GRAMINAE σκουλαρικόχορτο
101 Bromus madritensis GRAMINAE αγριόβρομο
102 Lagurus ovatus GRAMINAE γατόχορτο
103 Melica ciliata GRAMINAE μέλικα
104 Phalaris sp. GRAMINAE φαλαρίδα
105 Piptatherum miliaceum GRAMINAE γρήλαρη
106 Hypericum empetrifolium GUTTIFERAE βάλσαμο, αγούδουρας
107 Crocus sp. IRIDACEAE κρόκος, ζαφορά
108 Gladiolus illyricus IRIDACEAE μαχαιρίδες, γλαδιόλες
109 Gynandriris sisyrinchium IRIDACEAE αγριόκρινος
110 Hermodactylus tuberosus IRIDACEAE δάκτυλο του Ερμή
Iris unguicularis subsp.
111 cretensis IRIDACEAE Ίριδα
112 Juglans regia JUGLANDACEAE καρυδιά
113 Juncus sp. JUNCACEAE βούρλο
114 Ballota acetabulosa LABIATAE λυχναράκι, καντηλάκι
115 Lamium amplexicaule LABIATAE δωδεκάνθι
116 Origanum dictamnus LABIATAE δίκταμος, έρωντας
117 Origanum vulgare LABIATAE ρίγανη
118 Phlomis fruticosa LABIATAE σφάκα, φλώμος, αγκάραθος
119 Prasium majus LABIATAE φονόχορτο
120 Rosmarinus officinalis LABIATAE αρισμαρί, δενδρολίβανο
121 Salvia triloba LABIATAE φασκόμηλο, αλισφακιά
122 Salvia verbenaca LABIATAE φασκόμηλο, αλισφακιά
123 Satureja graeca LABIATAE θρούμπι
124 Satureja juliana LABIATAE θρούμπι
125 Satureja thymbra LABIATAE θρούμπι
126 Sideritis syriaca LABIATAE τσάι του βουνού, μαλοτήρα
~ 41 ~
127 Stachys cretica LABIATAE γαϊδουρόθυμος

128 Thymus capitatus LABIATAE θυμάρι
129 Laurus nobilis LAURACEAE δάφνη, βαγιά
130 Anagyris foetida LEGUMINOSAE αναγύρι, αζόγυρος, ανδράβαινα
131 Anthyllis hermanniae LEGUMINOSAE αλογοθύμαρο, ανθυλλίδα
132 Anthyllis vulneraria LEGUMINOSAE καπνόχορτο
133 Bituminaria bituminosa LEGUMINOSAE βρωμόχορτο
134 Calicotome villosa LEGUMINOSAE ασπάλαθος
135 Ceratonia siliqua LEGUMINOSAE χαρουπιά
136 Cercis siliquastrum LEGUMINOSAE κουτσουπιά, δέντρο του Ιούδα
137 Ebenus creticus LEGUMINOSAE πλουμί, αρχοντόξυλο
138 Genista acanthoclada LEGUMINOSAE δαδί, αχινοπόδι
139 Lathyrus sp. LEGUMINOSAE λαθούρι
140 Medicago arborea LEGUMINOSAE μηδική
141 Medicago disciformis LEGUMINOSAE τριφύλλι
142 Medicago orbicularis LEGUMINOSAE τριφύλλι
143 Onobrychis aequidentata LEGUMINOSAE τριβούλι
144 Spartium junceum LEGUMINOSAE σπάρτο
145 Tetragonolobus purpureus LEGUMINOSAE μάνταλο
146 Trifolium physodes LEGUMINOSAE τριφύλλι
147 Trifolium sp. LEGUMINOSAE τριφύλλι
148 Trifolium stellatum LEGUMINOSAE τριφύλλι
149 Trifolium uniflorum LEGUMINOSAE τριφύλλι
150 Vicia faba LEGUMINOSAE κουκιά
151 Vicia hybrida LEGUMINOSAE βίκος
152 Allium amethystinum LILIACEAE αγριοκρέμμυδο
153 Allium sp. LILIACEAE αγριοκρέμμυδο
154 Allium subhirsutum LILIACEAE αγριοκρέμμυδο
155 Asparagus acutifolius LILIACEAE σπαράγγι
156 Asphodeline lutea LILIACEAE ασφοδελιά
157 Asphodelus aestivus LILIACEAE ασφοδελιά
158 Gagea graeca LILIACEAE
159 Muscari commutatum LILIACEAE ασκορδουλάκοι, βολβοί
160 Muscari comosum LILIACEAE ασκορδουλάκοι, βολβοί
161 Muscari neglectum LILIACEAE ασκορδουλάκοι, βολβοί
162 Ornithogalum narbonense LILIACEAE αγριοσκύλλα
163 Ornithogalum sp. LILIACEAE αστεράκι της Βηθλεέμ, ασπερδούκλα
164 Ruscus aculeatus LILIACEAE κρυφός έρωτας, αγριορρίζαρο
165 Smilax aspera LILIACEAE αρκουδόβατος, σμίλακας, ακρέβατος
166 Urginea maritima LILIACEAE σκυλοκρεμμύδα, ασκελετούρα
167 Lavatera arborea MALVACEAE μολόχα, δενδρομολόχα
168 Lavatera cretica MALVACEAE μολόχα, δενδρομολόχα
169 Malva cretica MALVACEAE μολόχα
170 Malva sylvestris MALVACEAE μολόχα
171 Ficus carica MORACEAE συκιά
~ 42 ~
172 Olea europaea OLEACEAE αγριελιά

173 Phillyrea latifolia OLEACEAE φυλλίκι, λιοπρίνι
174 Anacamptis pyramidalis ORCHIDACEAE κόρη, άγρια ορχιδέα
175 Orchis collina ORCHIDACEAE άγρια ορχιδέα του λόφου
176 Orchis quadripunctata ORCHIDACEAE σαλέπι
177 Orobanche ramosa OROBANCHACEAE λύκος
178 Oxalis pes-caprae OXALIDACEAE ξινίθρα
179 Glaucium flavum PAPAVERACEAE μαγιασιλόχορτο
180 Papaver rhoeas PAPAVERACEAE παπαρούνα, κουτσουνάδα
181 Pinus brutia PINACEAE πεύκο, τραχεία πεύκη
182 Pinus halepensis PINACEAE πεύκο, χαλέπιος πεύκη
183 Plantago lagopus PLANTAGINACEAE ψυλλόχορτο, πεντάνευρο
184 Plantago lanceolata PLANTAGINACEAE ψυλλόχορτο, πεντάνευρο
185 Platanus orientalis PLATANACEAE πλάτανος
186 Rumex acetosa? POLYGONACEAE λάπαθο
187 Ceterach officinarum POLYPODIACEAE σκορπίδι, χρυσόχορτο
188 Cheilanthes acrostica POLYPODIACEAE σκορπίδι, χρυσόχορτο
189 Pteridium aquilinum POLYPODIACEAE φτέρη
190 Portulaca oleracea PORTULACACEAE γλιστρίδα, αντράκλα
191 Anagalis arvensis PRIMULACEAE περδικούλι
192 Cyclamen creticum PRIMULACEAE κυκλάμινο, τρίμερα
193 Anemone coronaria RANUNCULACEAE ανεμώνα, αγριοπαπαρούνα
194 Anemone pavonina RANUNCULACEAE ανεμώνα, αγριοπαπαρούνα
195 Clematis vitalba RANUNCULACEAE κληματσίδα, αγράμπελη, περιπλοκάδι
196 Ranunculus asiaticus RANUNCULACEAE νεραγκούλα
197 Ranunculus ficaria RANUNCULACEAE βατράχιο
198 Ranunculus sp. RANUNCULACEAE βατράχιο
199 Reseda alba RESEDACEAE βρωμούσα, γαϊδουρόχορτο
200 Amygdalus communis ROSACEAE αμυγδαλιά
201 Crataegus heldreichii ROSACEAE μπερκιά, κράταιγος, κουδουμηλιά
202 Pyrus spinosa ROSACEAE αγριαχλαδιά, γκορτσιά
203 Rubus sanctus ROSACEAE βάτος, βατομουριά, βάτσινα
204 Sanguisorba minor ROSACEAE αιματόχορτο
205 Sarcopoterium spinosum ROSACEAE αφάνα, αστοιβίδα
206 Galium sp. RUBIACEAE κολλητσίδα
207 Rubia tinctorum RUBIACEAE ριζάρι
208 Valantia muralis RUBIACEAE
209 Ruta graveolens RUTACEAE απήγανος
210 Osyris alba SANTALACEAE παρασειρίτια, φινοκαλίδι
211 Bellardia trixago SCROPHULARIACEAE αγριόλυκος, θρούνα
212 Misopates orontium SCROPHULARIACEAE
213 Parentucellia viscosa SCROPHULARIACEAE
214 Scrophularia lucida SCROPHULARIACEAE ψαχόχορτο, μνιομόχορτο
215 Verbascum graecum SCROPHULARIACEAE φλώμος
216 Verbascum sinuatum SCROPHULARIACEAE φλώμος, μελισσανδρώ
~ 43 ~
217 Veronica cymbalaria SCROPHULARIACEAE βερόνικα, αυλακόχορτο

218 Veronica hederifolia? SCROPHULARIACEAE βερόνικα, αυλακόχορτο
219 Selaginella denticulata SELAGINELLACEAE
220 Mandragora autumnalis SOLANACEAE μανδραγόρας
221 Styrax officinalis STYRACACEAE αστύρακας
222 Thymelaea hirsuta THYMELEACEAE φινοκαλιά
223 Daucus carota UMBELLIFERAE σταφυλίνακας, άγριο καρότο
224 Ferula communis UMBELLIFERAE νάρθηκας
225 Foeniculum vulgare UMBELLIFERAE μάραθο
226 Scandix pecten-veneris UMBELLIFERAE χτένι της Αφροδίτης
227 Tordylium sp. UMBELLIFERAE καυκαλήθρα
228 Torilis nodosa UMBELLIFERAE μυρμηκοβότανο, κολλητσίδα
229 Torilis sp. UMBELLIFERAE μυρμηκοβότανο, κολλητσίδα
230 Parietaria cretica URTICACEAE περδικάκι
231 Urtica dioica URTICACEAE τσουκνίδα
232 Fedia cornucopiae VALERIANACEAE
233 Valerianella discoidea VALERIANACEAE βαλεριανέλλα, λυκοτρίβολλο
234 Verbena officinalis VERBENACEAE γοργογιάννι, σταυροβότανο
235 Vitis vinifera VITACEAE άγριο αμπέλι
* Η συντοµογραφία sp. είναι για τη λέξη species, που σηµαίνει

είδος. Χρησιµοποιήθηκε σε είδη που δεν καταφέραµε να
αναγνωρίσουµε ή όπου υπήρχαν διάφορα άγνωστα είδη.
** Η συντοµογραφία subsp. είναι για τη λέξη subspecies, που
σηµαίνει υποείδος.
Ο αθάνατος (Agave americana) είναι είδος της Αµερικής.

Συγκεκριµένα, µεταφέρθηκε από το Μεξικό στη χώρα µας πριν από
πολλά χρόνια, για να χρησιµοποιηθεί ως καλλωπιστικό. Στην Κρήτη
έχει εγκλιµατιστεί πολύ καλά.
6.1.1 Ενδηµικά είδη
Τα είδη Petromarula pinnata, Origanum dictamnus και Ebenus

creticus, είναι ενδηµικά της Κρήτης.
Τα είδη Alyssoides cretica, Cyclamen creticum και Arum

creticum είναι ενδηµικά στην Κρήτη και στην Κάρπαθο.
Το είδος Centaurea raphanina είναι ενδηµικό στην Κρήτη,

στην Κάσο και στην Κάρπαθο.
Τα είδη Aethionema saxatile και Iris unguicularis subsp.

cretensis είναι ενδηµικά στην Ελλάδα.
Φωτογραφίες από τα φυτά που ανακαλύψαµε θα βρείτε

στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β, σελ. 94
~ 44 ~
6.2 Πανίδα
Με τον όρο πανίδα εννοούµε το σύνολο των διαφόρων ειδών

ζωικών οργανισµών (Σπονδυλωτών και Ασπόνδυλων) που απαντούν
σε µία περιοχή. Η γνώση µας για τα ζώα της Ελλάδας ξεκινά πολύ
παλιά, ουσιαστικά από τον Αριστοτέλη που πριν από 2.300 χρόνια
έγραψε το «Περί ζώων ιστορίαι», όπου περιέγραψε µε ιδιαίτερη
λεπτοµέρεια περίπου 600 είδη. Σύµφωνα µε πρόσφατες απογραφές
(Fauna Europaea 2004), στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί 23.130 είδη
ζώων της ξηράς και των γλυκών νερών (Λεγάκις 2004). Σ’ αυτά
µπορούµε να προσθέσουµε και άλλα 3.500 είδη της θάλασσας. Αν
προσθέσουµε έναν αριθµό ειδών που έχει καταγραφεί αλλά δεν
περιλαµβάνεται στους σηµερινούς καταλόγους, φθάνουµε σε ένα
σύνολο περίπου 30.000 ειδών.
Η πανίδα της Ελλάδας δεν είναι καλά µελετηµένη. Καλύτερα
γνωστά είναι τα Σπονδυλόζωα, ενώ τα µεγαλύτερα κενά υπάρχουν
στα Ασπόνδυλα. Πιστεύεται ότι αν µελετηθεί η ελληνική πανίδα
πλήρως, θα πρέπει να περιλαµβάνει περίπου 50.000 είδη! (Λεγάκις,
2007). Από αυτά:
• 555 είναι ψάρια (447 θαλάσσια και 108 είδη γλυκού νερού)
• 22 είναι αµφίβια
• 61 είναι ερπετά
• 436 είναι πουλιά
• 111 είναι θηλαστικά (98 χερσαία και 13 θαλάσσια)
• 24.747 περίπου είναι ασπόνδυλα
Η πανίδα της Ελλάδας έχει περισσότερες συγγένειες µε την πανίδα

της ανατολικής Μεσογείου, µιας περιοχής που επηρεάζεται από την
Ευρώπη, την κεντρική Ασία, την Ανατολία, τη Μέση Ανατολή και την
Αφρική. Μια άλλη ιδιαιτερότητα της ελληνικής πανίδας είναι το
υψηλό ποσοστό ενδηµισµού. Από τα δεδοµένα του προγράµµατος
Fauna Europaea προκύπτει ότι µέχρι σήµερα έχουν καταγραφεί
3.956 ενδηµικά είδη της ξηράς και των γλυκών νερών, ένα ποσοστό
17,1%. Υπάρχουν ορισµένες οµάδες όπως τα χερσαία Ισόποδα και τα
Ορθόπτερα, µε ενδηµισµό υψηλότερο από 30% (64% και 32%
αντίστοιχα). Οι κυριότεροι λόγοι για την ύπαρξη αυτών των υψηλών
ποσοστών είναι η µακροχρόνια αποµόνωση των ελληνικών νησιών και
η ύπαρξη καταφυγίων κατά τη διάρκεια των παγετώνων στις ορεινές
περιοχές.
Μέχρι στιγµής αναφερόµαστε µόνο στους αριθµούς των ειδών και
όχι των υποειδών, τα οποία αυξάνουν ακόµα περισσότερο την
ποικιλία της πανίδας µας και αυτό γίνεται, γιατί η συστηµατική
κατάταξη πολλών από αυτά δεν έχει ακόµα αποσαφηνιστεί πλήρως.
Αυτή η µεγάλη ποικιλότητα της πανίδας της χώρας µας εξηγείται
όπως και η ποικιλότητα στην χλωρίδα. Από τη µία πλευρά, ο
ελληνικός χώρος λειτούργησε ως καταφύγιο στα ζώα της Βόρειας
Ευρώπης που ήθελαν να αποφύγουν τους παγετώνες και από την
άλλη, η τεράστια ποικιλία οικοτόπων της χώρας µας (σ' ένα µικρό
γεωγραφικό χώρο απαντούν πολλοί διαφορετικοί τύποι
περιβάλλοντος) βοήθησε στην ανάπτυξη διαφορετικών πληθυσµών
~ 45 ~
άγριων ζώων, οι οποίοι έδωσαν νέα είδη και υποείδη, πολλά από τα
οποία είναι ενδηµικά στη χώρα µας. (http://www.parnitha-np.gr)
Από την Κρήτη απουσιάζουν τα µεγάλα θηλαστικά, π.χ. ελάφια,

αρκούδες και τα άγρια σαρκοβόρα ζώα, όπως οι λύκοι και τα
τσακάλια. Έχει όµως τεράστια ποσοστά ενδηµισµού.
Κάποια ζώα που υπάρχουν µόνο στην Κρήτη και πουθενά αλλού
στον κόσµο είναι: κρητικός αγριόγατος, κρητικός αίγαγρος, κρητικός
ακανθοποντικός, κρητικός ασβός, κρητικό κουνάβι, κρητικός
ιχνηλάτης, γεωργαλίδικο άλογο κ.ά.
Η περιοχή του Ψηλορείτη, λόγω της γεωγραφικής της θέσης και

της γεωλογικής της ιστορίας, συγκεντρώνει σηµαντική πανίδα τόσο
από ποιοτική, όσο και από ποσοτική άποψη. Ενδηµικά, σπάνια και
ιδιαίτερα πανιδικά στοιχεία, εµφανίζονται µε ένα µοναδικό
συνδυασµό.
Αξιόλογα οικοσυστήµατα στην περιοχή αποτελούν και τα

φαράγγια, στα οποία δηµιουργείται ένα σπουδαίο καταφύγιο για
αρκετά είδη ζώων που το χρησιµοποιούν ως χώρο φωλιάσµατος,
τροφής και ξεκούρασης. Οι σπηλιές αποτελούν επίσης εξαιρετικά
ευαίσθητα οικοσυστήµατα που φιλοξενούν εκτός από τα ασπόνδυλα
και πολλές οµάδες σπονδυλωτών µε σηµαντικότερη αυτή των
Χειροπτέρων (νυχτερίδων).
Επιπλέον, πολλά ζωικά είδη της Κρήτης είναι σπάνια και

απειλούµενα. Ο Ψηλορείτης θεωρείται περιοχή πολύ σηµαντική για
τα αρπακτικά πτηνά, καθώς εκεί αναπαράγονται ο Γυπαετός
(Gypaetus barbatus), το Όρνιο (Gyps fulvus), ο Χρυσαετός (Aquila
chrysaetos), ο Σπιζαετός (Hieraaetus fasciatus) και ο Πετρίτης
(Falco peregrinus). Επίσης αναπαράγεται η Νησιωτική Πέρδικα
(Alectoris chukar) και η Κοκκινοκαλιακούδα (Pyrrhocorax
pyrrhocorax). To καλοκαίρι εµφανίζεται και ο Μαυροπετρίτης (Falco
eleonorae), που είναι άκρως απειλούµενο είδος. Για περισσότερες
πληροφορίες για αυτά τα αρπακτικά, δείτε στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α, σελ.
90.
Ειδικά ο γυπαετός είναι το σπανιότερο είδος αρπακτικού στη χώρα

µας και γενικότερα στα Βαλκάνια. Το γεγονός αυτό οδήγησε στη
διεξαγωγή ενός προγράµµατος για την προστασία του, µε τη
συγχρηµατοδότηση της Ε.Ε. Ανάµεσα στις περιοχές που επιλέχθηκαν
για παρακολούθηση και προστασία του είδους ήταν και η περιοχή
του Βροµωνερού.
Γενικά τα πλέον συχνά σε παρουσία µεγάλα ζώα στην περιοχή του

Κρουσώνα είναι ο Κρητικός ασβός – Άρκαλος, ο Ακανθοπόντικας, ο
Λαγός, το Κρητικό κουνάβι – Ζουρίδα, και η Κρητική Νυφίτσα –
Καλιγιαννού.
Η οµάδα µας κατέγραψε τα εξής είδη:
~ 46 ~
ΣΠΟΝ∆ΥΛΩΤΑ
ΕΙ∆ΟΣ ΚΟΙΝΟ ΟΝΟΜΑ
Αµφίβια
Rana cretensis Βατράχια, αφορδακοί
Ερπετά
Testudo graeca Χελώνα
Lacerta trilineata subsp. polylepidota Κολισαύρα
Chalcides ocellatus Λιακόνι
Hemidactylus turcicus Σαµιάµιθος
∆ιάφορα είδη Φίδια
Πτηνά
Columba livia Αγριοπερίστερο
Delichon urbica Χελιδόνι
Passer domesticus Σπουργίτι, Ατσέλεγος
Columba palumbus Φάσσα
Corvus corax Κόρακας
Luscinia megarhynchos Αηδόνι
Numida meleagris Φραγκόκοτα
Gyps fulvus Όρνιο
Buteo rufinus Αετογερακίνα
∆ιάφορα είδη Αετός
∆ιάφορα είδη Κουκουβάγια
Θηλαστικά
Meles meles subsp. arkalus Άρκαλος, Ασβός
Erinaceus concolor subsp. nesiotes Σκαντζόχοιρος
Lepus europaeus subsp. creticus Λαγός
Mus domesticus Ποντικός
Martes foina subsp. bunites Ζουρίδα, Κουνάβι
Mustela nivalis subsp. boccamela Νυφίτσα, Καλογιαννούσα
Rattus rattus Αρουραίος
∆ιάφορα είδη Νυχτερίδες
ΑΣΠΟΝ∆ΥΛΑ
Πεταλούδες
Πασχαλίτσες
Κατσαρίδες
Μέλισσες
Σφήκες
Μυρµήγκια
Μύγες
Χοχλιός
Καβρός
Νεροσκούληκας
~ 47 ~
6.2.1 Ενδηµικά είδη
Από αυτά, ο Κρητικός Λιµνοβάτραχος (Rana cretensis), ο

Κρητικός Σκαντζόχοιρος (Erinaceus concolor subsp. nesiotes), ο
Κρητικός Ασβός (Meles meles subsp. arkalus) και το Κρητικό
Κουνάβι (Martes foina subsp. bunites) είναι ενδηµικά της Κρήτης.
Στην πρώτη φωτογραφία φαίνεται µια αετογερακίνα και στη

δεύτερη ένα όρνιο, καθώς πετούν πάνω από το ύψωµα Βοσκερό.
Στην τρίτη φωτογραφία φαίνονται έντοµα, τα οποία είναι άφθονα.
~ 48 ~
6.3 Πετρώµατα
Τα πετρώµατα που βρίσκονται γύρω µας σχηµατίστηκαν πριν από

µερικά εκατοµµύρια ή δισεκατοµµύρια χρόνια. Το πέτρωµα που
κυριαρχεί στο βουνό είναι ο ασβεστόλιθος, ο οποίος πολλές φορές
σχηµατίζει κρυστάλλους. Οι ασβεστόλιθοι αποτελούνται σχεδόν
αποκλειστικά από ανθρακικό ασβέστιο ή κελύφη οργανισµών που
συγκολλούνται µε ανθρακικό ασβέστιο. Συνήθως περιέχουν πολλά
απολιθώµατα.
~ 49 ~
Άλλο ένα σηµαντικό πέτρωµα είναι οι µάργες. Είναι ένα χαλαρό

πέτρωµα που περιέχει αργίλιο και ασβέστιο. Στην Κρήτη ονοµάζεται
κοινά “κούσκουρας”. Συχνά έχει τη µορφή λεπτών φύλλων και τότε
ονοµάζεται “χαρτοκούσκουρας”. Ανάµεσα στα στρώµατα του
“χαρτοκούσκουρα” είναι συχνή η εµφάνιση απολιθωµάτων σκελετών
ψαριών και θαλάσσιων φυτών.
6.4 Απολιθώµατα
Η ζωή στον πλανήτη µας εµφανίστηκε πριν από 3,5

δισεκατοµµύρια χρόνια. Από τότε εµφανίζονταν και εξαφανίζονταν
είδη συνεχώς. Το µεγαλύτερο µέρος όλων των οργανισµών που
υπήρξαν στη Γη σήµερα έχει εξαφανιστεί, αλλά ένας αριθµός ειδών
διατηρήθηκε µε τη µορφή απολιθωµάτων.
Τα απολιθώµατα µπορεί να είναι λείψανα φυτικών ή ζωικών
οργανισµών που είναι αρχαιότερα από 40.000 χρόνια. Οι οργανισµοί
για να απολιθωθούν, υφίστανται πολλαπλές χηµικές αλλαγές, αν και
πολλές από τις αρχικές ουσίες παραµένουν στα απολιθώµατα. Τα
απολιθώµατα µπορεί να είναι φυτά ή ζώα. Μας δίνουν πολύτιµες
πληροφορίες για τους ζωντανούς οργανισµούς που έζησαν σε
παλαιότερες εποχές.
Εµείς εντοπίσαµε πολλές θέσεις µε πάρα πολλά απολιθωµένα
κοχύλια, µέσα σε µάργες, µέσα και έξω από το χωριό. Τα ευρήµατα
αυτά αποδεικνύουν ότι όλη η περιοχή βρισκόταν κάποτε βυθισµένη
στη θάλασσα.
Όπως γνωρίζουµε άλλωστε, µέχρι και πριν από 65.000.000
περίπου χρόνια, ο χώρος που σήµερα βρίσκεται η Ελλάδα ήταν ο
χώρος µιας βαθιάς θάλασσας, της Τηθύος. Τότε, ξεκίνησε µια
διαδικασία γνωστή ως Αλπική ορογένεση, η οποία διήρκεσε περίπου
~ 50 ~
45.000.000 χρόνια. Σε αυτό το διάστηµα, η Αφρικανική πλάκα

συγκρούστηκε µε την Ευρασιατική και ανασηκώθηκαν οι Άλπεις, ενώ
ταυτόχρονα όλος ο Ελλαδικός χώρος πτυχώθηκε σταδιακά και
σχηµατίστηκαν οι οροσειρές της Πίνδου, της Ροδόπης και τα
ελληνικά ηφαίστεια (βλ. Παρουσίαση 5, στο cd).
Πριν από 23.000.000 χρόνια εµφανίστηκε η Κρήτη. Τότε όλο το
νότιο Αιγαίο ήταν ενιαίο κοµµάτι ξηράς που συνέδεε την ηπειρωτική
Ελλάδα µε τη Μικρά Ασία και ονοµάστηκε Αιγαιίδα. Με τον καιρό η
Αιγαιίδα κατακερµατίστηκε και σιγά σιγά το Αιγαίο πήρε τη µορφή
που έχει σήµερα, µε τα χιλιάδες νησιά και βραχονησίδες. Η Κρήτη
µας λοιπόν βρίθει απολιθωµάτων και στις φωτογραφίες, σάς
δείχνουµε µερικά από αυτά που φέραµε στην επιφάνεια.
Απολιθωµένα κοχύλια µέσα σε ίζηµα
~ 51 ~
~ 52 ~
6.5 Περιβαλλοντικά προβλήµατα
Οι εξορµήσεις µας στο φυσικό περιβάλλον του χωριού µας

συνοδεύτηκαν δυστυχώς από µερικές δυσάρεστες εκπλήξεις.
Εντοπίσαµε σηµαντικά περιβαλλοντικά προβλήµατα, όπως τη ρίψη
µπαζών και απορριµµάτων στο χείµαρρο Τζαµά που βρίσκεται στην
είσοδο του χωριού.
22-01-2009
Ακόµα, το ρέµα αφρίζει όπως βλέπετε στην εικόνα, κάτι που

δείχνει ότι µάλλον δεν είναι πόσιµο το νερό…
~ 53 ~
Τις εικόνες αυτές τις παρουσιάσαµε στο σχολείο µας ενώπιον της
∆ηµοτικής Αρχής και προς µεγάλη µας χαρά και ικανοποίηση
διαπιστώσαµε ότι σε πολύ µικρό χρονικό διάστηµα και όσο γράφαµε
αυτή την εργασία, ο ∆ήµος έλαβε µέτρα για τον καθαρισµό του
χείµαρρου.
06-06-2009
∆εν είναι πολύ πιο όµορφα τώρα;
~ 54 ~
Επιπλέον, σε όλες µας τις εκδροµές εντοπίσαµε κάλυκες. Μάλιστα,

βρήκαµε φυσίγγια ακόµα και στην περιοχή που ανακηρύχτηκε
Καταφύγιο Άγριας Ζωής και όπως είναι γνωστό, απαγορεύεται
αυστηρά το κυνήγι.
Τέλος, ορατά είναι τα σηµάδια της υπερβόσκησης σε ολόκληρο το

βουνό. Από τις καθηγήτριές µας µάθαµε ότι τα φρύγανα και ειδικά οι
ασφόδελοι, είναι φυτά που φυτρώνουν σε υποβαθµισµένες περιοχές.
Εµείς είδαµε ότι το µεγαλύτερο µέρος των βουνών µας καλύπτεται
από αυτά τα φυτά, τα µοναδικά που αντέχουν στη βόσκηση.
~ 55 ~
Άλλα φυτά όπως οι πρίνοι και τα σφεντάµια βοσκούνται τόσο

πολύ, ώστε παίρνουν καχεκτικές µορφές, χωρίς όµως και πάλι να
ξεφεύγουν.
Τελικά το οικοσύστηµα υποβαθµίζεται τόσο πολύ, ώστε το έδαφος

σε κάποια σηµεία είναι εντελώς γυµνό. Είναι ανίκανο να συντηρήσει
ζωή, δεν φυτρώνει τίποτα και στο τέλος παρασύρεται µε τη βροχή.
Αυτός είναι και ο λόγος που όλα τα βουνά µας είναι

«φαλακρά». Κάποτε όλος ο Ψηλορείτης µας ήταν καλυµµένος µε
δάση από κυπαρίσσια, βελανιδιές, σφεντάµια, λεύκες και άλλα είδη
δέντρων. Τι ωραία θα ήταν να ξαναγινόταν έτσι!
~ 56 ~
6.6 Στάσεις κατοίκων
Στα ερωτηµατολόγιά µας είδαµε ότι οι κάτοικοι του χωριού

γνωρίζουν 30 είδη φυτών που τα χρησιµοποιούν αρκετά και 8 είδη
ζώων, που τα χρησιµοποιούν κυρίως για φαγητό.
Αποτελέσµατα ερωτηµατολογίων
35 30
30
25
20 Φυτά
15 10 Ζώα
8 7
10
5 2 1
0
Είδη Τοποθεσίες Χρήσεις
Οι µισοί σχεδόν από τους ερωτηθέντες δεν γνωρίζουν τίποτα για

τις προστατευόµενες περιοχές και κάποιοι γνωρίζουν ότι ο Γούρνος
και το Βροµωνερό προστατεύονται.
Προστατευόµενες περιοχές
∆εν είναι
Πρέπει να προστατευόµενες
προστατεύονται 8%
15%
∆εν γνωρίζω
47%
Βροµωνερό
15% Γούρνος
15%
~ 57 ~
Τέλος, στην ερώτηση αν συµβάλλουν στην προστασία της

περιοχής, το µεγαλύτερο µέρος των ερωτηθέντων κατοίκων δεν
απάντησε, ενώ ένα 27% συµβάλλει στην προστασία της.
Στάσεις κατοίκων
∆εν
συµβάλλω
20%
∆εν
Συµβάλλω απαντώ
στην 53%
προστασία
27%
Παραθέτουµε το σύνολο των απαντήσεων στις επόµενες σελίδες.
~ 58 ~
~ 59 ~
~ 60 ~
6.7 Πολιτισµική κληρονοµιά
Στα πλαίσια των συνεντεύξεων στους κατοίκους, τους ζητήσαµε

να µας δείξουν τα υφαντά και τα κεντήµατά τους, για να
διαπιστώσουµε κατά πόσο έχουν επηρεαστεί από το φυσικό
περιβάλλον του τόπου µας. Το αποτέλεσµα ήταν να φωτογραφίσουµε
πάρα πολλά φυτικά και ζωικά µοτίβα!
Εδώ σας δείχνουµε µερικές τέτοιες φωτογραφίες.
~ 61 ~
~ 62 ~
7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Τα συµπεράσµατα της έρευνάς µας είναι τα εξής:

Οι κάτοικοι του Κρουσώνα γνωρίζουν καλά τη χλωρίδα και την
πανίδα της περιοχής. Μελετώντας τα ερωτηµατολόγια που
συµπλήρωσαν οι κάτοικοι αλλά και τις συνεντεύξεις του δηµάρχου
και του δασάρχη διαπιστώσαµε ότι τα περισσότερα από τα αυτοφυή
φυτά που ευδοκιµούν στον Κρουσώνα αλλά και τα άγρια ζώα της
περιοχής είναι γνωστά στους κατοίκους. Με ιδιαίτερη χαρά
καταγράψαµε πολλές τοπικές ονοµασίες φυτών, όπως για
παράδειγµα: πλουµί, αστύρακας, µαχαιρίδες, κόρες, κατσοπρίνια,
δρυγιάδες, και ζώων: άρκαλος, καλογιαννούσα, ζουρίδα, σκάρες,
φουρόγατος.
Επίσης, διαπιστώσαµε πως εξακολουθούν να χρησιµοποιούν
φυτά και ζώα στην καθηµερινή τους ζωή, στην τέχνη και στα
τραγούδια τους. Από τα διαγράµµατα φαίνεται ότι οι περισσότεροι
κάτοικοι χρησιµοποιούν τα άγρια φυτά στην κατασκευή βαφών,
φαρµάκων και ζωοτροφών και φυσικά στην καθηµερινή τους
διατροφή, αφού δεν λείπουν από τις παραδοσιακές συνταγές τους.
Τα ζώα χρησιµοποιούνται κυρίως στο φαγητό (κυνήγι).
Πολλά µοτίβα ζώων και φυτών εντοπίστηκαν σε κεντήµατα και
υφαντά που στολίζουν τα κρουσανιώτικα νοικοκυριά, ενώ δεν
λείπουν αντίστοιχα µοτίβα από τις εκκλησίες και τις κρήνες µας. Οι
κάτοικοι του χωριού δεν δίστασαν να µας πουν αστείες µαντινάδες
που χρησιµοποιούνται ακόµα και σήµερα, όπως αυτή που ακολουθεί
(περισσότερες µαντινάδες στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α, σελ. 92):
«Τα µάτια σου είναι σαν τα αβγά
τα αφτιά σου σαν του χοίρου
και το υπόλοιπο κορµί
ωσάν του σκαντζοχοίρου!»
Αρκετοί από τους κατοίκους που πήραν µέρος στην έρευνα

γνωρίζουν τις προστατευόµενες περιοχές του Κρουσώνα αλλά
δήλωσαν ότι είτε δεν έχουν πρόσβαση στις περιοχές αυτές είτε δεν
γνωρίζουν τους τρόπους εκείνους µε τους οποίους µπορούν να
προστατευτούν οι περιοχές αυτές. Τα σηµαντικότερα προβλήµατα
που ανέφεραν ήταν η υπερβόσκηση και οι πυρκαγιές και οι
περισσότεροι τόνισαν την ανάγκη για πιο συστηµατικό έλεγχο και
προστασία των περιοχών, καθώς αναγνώρισαν την ιδιαίτερη σηµασία
των περιοχών αυτών που αποτελούν τους «πνεύµονες» του χωριού
και σηµαντικούς βιοτόπους άγριας ζωής. Αντίστοιχα ο δήµαρχος
Κρουσώνα και ο δασάρχης Ηρακλείου τόνισαν την ανάγκη
συνεργασίας κράτους και πολιτών µε στόχο την εντονότερη και πιο
συστηµατική προστασία της περιοχής ώστε να περιοριστούν οι
πυρκαγιές, να γίνουν συστηµατικές αναδασώσεις και να µετριαστούν
τα φαινόµενα υπερβόσκησης στο Λιβάδι και στο Βροµωνερό και της
ρύπανσης των υδάτινων πόρων. Τα αποτελέσµατα της µικρής µας
έρευνας µας κατέδειξαν τα προβλήµατα του τόπου µας και µας
έκαναν να συνειδητοποιήσουµε την ευθύνη που έχουµε όλοι µας ως
µελλοντικοί πολίτες του Κρουσώνα.
Στόχος µας είναι η διατήρηση της σχέσης ανθρώπου-φύσης
Στόχος µας είναι η αρµονική συνύπαρξή τους και στο µέλλον.
~ 63 ~
8. ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ΠΗΛΙΟ
Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, στα πλαίσια της εκπαίδευσής µας

επισκεφτήκαµε το ΚΠΕ Μακρινίτσας, όπου δουλέψαµε σε οµάδες,
περιηγηθήκαµε στα καλντερίµια του χωριού,
µάθαµε για τη χλωρίδα του Πηλίου και για την παραδοσιακή

αρχιτεκτονική του.
~ 64 ~
~ 65 ~
Αυτό που µας εντυπωσίασε περισσότερο ήταν η βλάστηση, µε

πανύψηλα, πυκνά δάση και πολλά ρυάκια.
~ 66 ~
«Προχωρώντας στο δρόµο µε προορισµό την Μακρινίτσα

παρατηρήσαµε κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της
περιοχής που αξίζει να σηµειωθούν. Καταπράσινα τοπία
γεµάτο ανθισµένα λουλούδια, σπάνια ενδηµικά φυτά, πλούσια
πανίδα ήταν κάποια από τα αξιόλογα χαρακτηριστικά που
στολίζουν την περιοχή.
Βέβαια, δεν υπάρχει καµία περιοχή που να µην έχει δεχτεί
επιρροή από τον άνθρωπο άρα και η Μακρινίτσα δεν αποτελεί
εξαίρεση. Σε κάποιους τοµείς ο άνθρωπος έχει συµβάλλει
θετικά κατασκευάζοντας κρήνες σε διάφορα σηµεία του
χωριού µε κύριο σκοπό τον εφοδιασµό των κατοίκων µε νερό.
Επίσης, υπάρχουν ταµπέλες καθοδόν που σε καθοδηγούν,
κατασκευασµένες φυσικά από ξύλο. Σε όλη την έκταση του
χωριού υπάρχουν παραδοσιακά, καλοδιατηρηµένα σπίτια
κατασκευασµένα µε φυσικά υλικά όπως σχιστόλιθο, ξύλο,
λίθους κ.α. Αρκετά µαγαζιά υπάρχουν τα οποία πουλούν
παραδοσιακά γλυκά της περιοχής και αναµνηστικά.
Η Μακρινίτσα είναι ένα από τα ωραιότερα χωριά της Ελλάδας
που έχει δεχτεί τόσο µικρή έως και µηδαµινή επιρροή από την
ανθρώπινη ύπαρξη. Η πλούσια βλάστηση, η ποικιλία της
πανίδας και γενικά η ατµόσφαιρα του χωριού προκαλεί δέος
και θαυµασµό.
Αντίστοιχα, ο Κρουσώνας είναι ένα πολύ όµορφο χωριό αλλά
όχι και τόσο διατηρηµένο. Παρ’ ότι υπάρχουν αρκετά παλιά
σπίτια, δυστυχώς δεν έχουν αξιοποιηθεί αλλά εγκαταλειφθεί.
Καλό θα ήταν να αναπαλαιωθούν ώστε να ξαναγίνουν
κατοικήσιµα. Άλλο ένα πρόβληµα αποτελεί η ρύπανση των
υδροφόρων οριζόντων από την χρήση χηµικών και τοξικών
λιπασµάτων. Επιπλέον, η βλάστησή του δεν είναι και τόσο
πυκνή εξαιτίας της υπερβόσκησης ή των πυρκαγιών.
Παρ’ όλα αυτά υπάρχει καλό οδικό δίκτυο, αρκετά µαγαζιά
και χώροι αναψυχής.
Κατά τη γνώµη µου, κρίνεται σηµαντική η αξιοποίηση και
προστασία της φυσικής οµορφιάς του χωριού και µια αλλαγή
στην στάση και νοοτροπία των κατοίκων απέναντι στο
περιβάλλον.»
Ειρήνη Αποστολάκη, µαθήτρια Γ΄ τάξης
Η ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΜΑΚΡΙΝΙΤΣΑ
Ξεκινήσαµε από το Κ.Π.Ε της Μακρινίτσας, µιλήσαµε µε τον

υπεύθυνο και µετά κάναµε µια βόλτα στο χωριό. Πρώτα µας
έκαναν µια ξενάγηση στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδροµο, κάναµε
λιθανάγλυφα πάνω σε µια κόλλα Α4 και µελετήσαµε τις
κρήνες. Στη συνέχεια πήγαµε και πήραµε συνέντευξη στην κα.
Αλεξάνδρα που ήταν από δυο χώρες, από την Γερµανία και από
την Σουηδία. Είναι 11 χρόνια στο χωριό και δεν έφυγε για
οικονοµικούς λόγους, αλλά επειδή της αρέσει το κλίµα, η
κουλτούρα κ.τ.λ. Γλεντάει πολύ και έχει γίνει πιο τσαµπουκάς.
Ραφαήλ Μαυρόκωστας, µαθητής Β΄ τάξης
~ 67 ~
9. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Αξιολογώντας τα συµπεράσµατα της έρευνάς µας η

περιβαλλοντική οµάδα µας κατέληξε σε συγκεκριµένες προτάσεις
αναφορικά µε την αντιµετώπιση των προβληµάτων του τόπου µας και
τη γενικότερη αξιοποίηση του. Ο Κρουσώνας είναι ένα µεγάλο χωριό
και οι βιοποριστικές ανάγκες των κατοίκων του δεν είναι άγνωστες
σε εµάς. Γνωρίζουµε τους περιορισµούς και τις δυσκολίες στην
εφαρµογή των λύσεων που θα προτείνουµε αλλά πιστεύουµε ότι η
συνεχής ενηµέρωση των κατοίκων και η συστηµατική συνεργασία
των αρχών µαζί τους θα φέρουν µακροπρόθεσµα τα επιθυµητά
αποτελέσµατα.
Αυτά που έχουµε να προτείνουµε εµείς είναι:

• Ενηµέρωση των κατοίκων του χωριού για την οικολογική αξία
της χλωρίδας και πανίδας της περιοχής: Τόσο η δηµοτική αρχή
όσο και το δασαρχείο εκδήλωσαν ενδιαφέρον για τη λήψη
µέτρων δασοπροστασίας, καθαρισµού των υδάτινων πόρων και
συστηµατοποίησης της ανακύκλωσης στο χωριό. Μάλιστα,
παρατηρήσαµε ότι το ρέµα στην είσοδο του χωριού
καθαρίστηκε µετά την παρουσίαση της εργασίας µας στο
σχολείο. Όµως δεν αρκεί να γίνουν βήµατα από µέρους της
πολιτείας για να επιτευχθεί η αρµονική συνύπαρξη ανθρώπου-
φύσης. Κρίνεται σηµαντική η ιδιωτική πρωτοβουλία! Οι
κάτοικοι του χωριού µας είναι ανοικτοί σε διάλογο σε σχέση µε
µέτρα που έχουν προταθεί. Τόσο ο ∆ήµος όσο και το σχολείο
µας θα µπορούσαν να οργανώσουν περιβαλλοντικά σεµινάρια
και ηµερίδες µε στόχο την ενηµέρωση όλων των κατοίκων.
Οµιλίες και ενηµερωτικά προγράµµατα, σε συνεργασία µε το
Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, το Πανεπιστήµιο και το Τ.Ε.Ι.
Ηρακλείου, θα µπορούσαν να οργανωθούν στο σχολείο µας
κατά τη διάρκεια των επόµενων σχολικών ετών και να
παρουσιαστούν στους κατοίκους. Η σύνταξη εφηµερίδας µε
θεµατολογία σχετική µε το περιβάλλον από τους µαθητές του
σχολείου είναι επίσης ένας στόχος. Η δηµιουργία και
τοιχοκόλληση ενηµερωτικών επιγραφών, η τοποθέτηση ξύλινων
πινακίδων σήµανσης σε πολλά σηµεία των προστατευόµενων
περιοχών, κρίνεται αναγκαία.
• Συνεργασία µε τους αρµόδιους φορείς και επιστήµονες

(γεωπόνους, κτηνιάτρους, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, τη
∆ηµοτική αρχή, το ∆ασαρχείο) για την καλύτερη και
ορθολογική αγροτική και κτηνοτροφική πρακτική. Είναι γνωστό
ότι οι φυσικοί πόροι ενός τόπου κάποτε εξαντλούνται. Όπως
αναφέρθηκε και στα αποτελέσµατα, η υπερεκµετάλλευση της
βλάστησης µιας περιοχής οδηγεί αναπόφευκτα σε ερηµοποίηση
του βιότοπου, µε αποτέλεσµα να είναι αδύνατη η συντήρηση
αγροτικής και κτηνοτροφικής παραγωγής. Οι µελέτες
βοσκοϊκανότητας καθώς και οι πρακτικές της αγρανάπαυσης και
της αµειψισποράς αποτελούν µακροπρόθεσµα συµφέρουσες
λύσεις τόσο για τους κατοίκους όσο και για το περιβάλλον.
~ 68 ~
• Ανάδειξη των σπάνιων και κινδυνευόντων ειδών, ώστε να γίνει

δυνατή η διάσωσή τους. Αν και οι περισσότεροι γνωρίζουµε τα
σπάνια είδη φυτών και ζώων του Κρουσώνα, δεν φροντίζουµε
για την προστασία τους, καθώς δεν φανταζόµαστε ότι
κινδυνεύουν µε εξαφάνιση! Πρέπει να συνειδητοποιήσουµε όλοι
µας πως κάθε ζώο ή φυτό που εξαφανίζεται επηρεάζει το
οικοσύστηµα και κατά συνέπεια τον άνθρωπο! Είναι ανάγκη να
προστατεύουµε το φυσικό πλούτο µε περιορισµό της ρύπανσης
και του ανεξέλεγκτου κυνηγιού και διατηρώντας τους
βιότοπους που αποτελούν το «καταφύγιό» του....
• Προστασία του ορεινού όγκου. Το Βροµωνερό όπως και το

Λιβάδι πρέπει να ενταχθούν άµεσα σε ένα συγκεκριµένο
καθεστώς προστασίας. Προτείνουµε την εκπόνηση ειδικής
διαχειριστικής µελέτης από το ∆ήµο Κρουσώνα σε συνεργασία
µε το ∆ασαρχείο Ηρακλείου, ώστε να ισχύσουν επιτέλους
συγκεκριµένοι κανόνες για τις περιοχές αυτές.
• Συνεργασία του ∆ήµου µας µε άλλους ∆ήµους. Πιστεύουµε ότι

οι συµπολίτες µας χρειάζεται να ενώσουν τις φωνές τους και
να διεκδικήσουν ένα καλύτερο µέλλον για τον Ψηλορείτη µας.
Το βουνό δεν ανήκει σε κανέναν αποκλειστικά και όλοι µας
πρέπει να παλέψουµε για τη διατήρησή του.
Είναι άλλωστε το καµάρι µας.
~ 69 ~
10. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ
Στην πρώτη συνάντηση της περιβαλλοντικής οµάδας

µοιράστηκε σε όλα τα παιδιά ένα ερωτηµατολόγιο, το οποίο
περιελάµβανε ερωτήσεις σχετικές µε τη χλωρίδα και την πανίδα
του Κρουσώνα καθώς και µε τη σχέση τους µε την πολιτισµική
κληρονοµιά (Παράρτηµα Α, σελ. 83). Στόχος µας ήταν να
ανιχνεύσουµε σε ποιο βαθµό είναι αυτά γνωστά στα παιδιά. Από
την επεξεργασία των πρώτων αυτών ερωτηµατολογίων
προέκυψαν τα εξής συµπεράσµατα: Ελάχιστα είδη άγριων ζώων
και αυτοφυών φυτών ήταν γνωστά στα παιδιά. Μόλις το 20%,
κατά µέσο όρο, των παιδιών γνώριζε και κατέγραψε κάποια είδη
φυτών και ζώων. Αντίστοιχα, γνώριζαν λίγα µνηµεία
πολιτισµικής κληρονοµιάς σχετικά µε φυτά και ζώα (µαντινάδες,
υφαντά, µύθους) – κατά µέσο όρο 25% των µαθητών µας
κατέγραψε ένα τουλάχιστον µύθο ή µαντινάδα-.
Με τη λήξη του προγράµµατος ένα παρόµοιο
ερωτηµατολόγιο (Παράρτηµα Α, σελ. 85) µοιράστηκε στα παιδιά.
Αυτή τη φορά θελήσαµε να ελέγξουµε τις γνώσεις που είχαν
ενδεχοµένως αποκοµίσει από το πρόγραµµα και τους ζητήσαµε
να το αξιολογήσουν ανώνυµα. Τα περισσότερα παιδιά µας
απάντησαν καταφατικά όταν ερωτήθηκαν αν γνωρίζουν φυτά και
ζώα του τόπου τους (75% και 90% αντίστοιχα). Έµαθαν
µαντινάδες σχετικές µε ζώα και φυτά (70% των µαθητών µας
έγραψαν µια µαντινάδα). Μικρότερο ποσοστό µαθητών
αποκόµισε γνώσεις σχετικές µε τη φαρµακευτική χρήση βοτάνων
και παραδοσιακές συνταγές (65%). Σηµαντικό κρίνεται το
γεγονός πως 80% των µαθητών απάντησαν πως είχαν την
ευκαιρία να παρατηρήσουν άγρια ζώα και πουλιά κατά τη
διάρκεια του προγράµµατος.
Σε γενικές γραµµές τα παιδιά έµειναν ευχαριστηµένα από
το πρόγραµµα και έµαθαν πολλά για το φυσικό πλούτο του
χωριού τους. ∆ήλωσαν πως θα ήθελαν να έχουν κάνει
περισσότερες δραστηριότητες σχετικές µε ζώα και φυτά (80%)
και σχεδόν όλα τα παιδιά δήλωσαν πως θα ήθελαν περισσότερες
εκδροµές (95%). Στο µεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών άρεσαν
πολύ οι εκδροµές (90%) αλλά και οι δραστηριότητες που έκαναν
σχετικά µε φυτά και ζώα (80%). Το 70 % των παιδιών θε ώρησε
ευχάριστες τις δραστηριότητες σχετικά µε την πολιτισµική
κληρονοµιά και τις επεµβάσεις του ανθρώπου στο περιβάλλον.
Πέρα όµως από τα αποτελέσµατα των ερωτηµατολογίων, οι
προσωπικές µας παρατηρήσεις, µας οδηγούν στο συµπέρασµα
πως η συµµετοχή των µαθητών µας στην περιβαλλοντική οµάδα
υπήρξε µια θετική εµπειρία, που πέρα από το γνωστικό κοµµάτι,
έδωσε σε µαθητές διαφορετικών τάξεων τη δυνατότητα να
συνεργαστούν, να δηµιουργήσουν, να παίξουν και να
εκφραστούν συνολικά µε κοινό παρανοµαστή τους την αγάπη για
το φυσικό περιβάλλον του χωριού τους. Αν και πολλές από τις
~ 70 ~
δραστηριότητες που περιελάµβανε το πρόγραµµα ήταν αρκετά

απαιτητικές, όπως για παράδειγµα, η αναζήτηση βιβλιογραφίας,
η επεξεργασία στατιστικών στοιχείων, η καταγραφή φυτών και
ζώων, η αναζήτηση πετρωµάτων και απολιθωµάτων και φυσικά η
διεξαγωγή συνεντεύξεων, ωστόσο ακόµη και τα µικρότερα
παιδιά ανταποκρίθηκαν µε µεγάλο ζήλο και αποτελεσµατικότητα.
Επιπλέον, τα παιδιά, εξέφρασαν τον ενθουσιασµό τους για
την εκδροµή που πραγµατοποιήθηκε στο Κέντρο
Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Μακρινίτσας, όπου ήρθαν σε
επαφή µε µια περιοχή που φιλοξενεί εντελώς διαφορετικά είδη
φυτών και ζώων και παράλληλα, µελέτησαν πολλές θετικές
επιδράσεις του ανθρώπου στη φύση. Τα παιδιά
εντυπωσιάστηκαν από την οµορφιά του χωριού που έρχεται σε
απόλυτη αρµονία µε το φυσικό περιβάλλον και διαπίστωσαν ότι
και το δικό τους χωριό θα µπορούσε να αξιοποιηθεί µε παρόµοιο
τρόπο.
Το πρόγραµµα της περιβαλλοντικής οµάδας άφησε τις
καλύτερες εντυπώσεις και συναισθήµατα και σε εµάς. Με χαρά
είδαµε πως η οµάδα µας έµεινε δεµένη και γεµάτη ενθουσιασµό
ως το τέλος. Θεωρούµε ότι αυτός ο εναλλακτικός τρόπος
µάθησης δίνει την ευκαιρία στους εκπαιδευτικούς και στα παιδιά
να εργαστούν µαζί για να ενδυναµώσουν την περιβαλλοντική
τους συνείδηση και νιώσουν ότι ο άνθρωπος είναι µέρος της
Φύσης και ότι το µέλλον του εξαρτάται από την προστασία της.
~ 71 ~
11. Όλα ανήκουν σε όλους
Μια µέρα η περιβαλλοντική οµάδα Κρουσώνα

πήγε σε µια περιοχή για να την εξερευνήσει.
Οι µαθητές ξεκίνησαν την εξερεύνηση - ό,τι
µπορούσαν δηλαδή - γιατί κάποιοι άνθρωποι είχαν
βάλει πλέγµατα σχεδόν παντού και δεν µπορούσαν να
µπουν µέσα.
Γιατί άραγε το κάνουν αυτό? Είναι σωστό?
Οι πιο πολλοί άνθρωποι το κάνουν για να βάλουν
µέσα τα ζώα τους ή για να φυτέψουν καλλιέργειες.
Όµως αυτό δεν είναι σωστό, γιατί όλα ανήκουν σε
όλους και όλοι πρέπει να τα µοιραζόµαστε µε όλους.
Τίποτα δεν ανήκει σε κανέναν! Όλα ανήκουν σε
όλους!
∆εν πρέπει να είµαστε σαν αυτούς τους

ανθρώπους που νοµίζουν πως αυτό το κοµµάτι γης
τους ανήκει.
Εµείς θα προσπαθήσουµε για το καλύτερο και ό,τι
έχουµε θέλουµε να το µοιραζόµαστε µε τον πλησίον
µας και να λέµε ότι τίποτα δεν ανήκει σε κανέναν
γιατί όλοι είµαστε ίσοι και δεν υπάρχει δικό µου και
δικό σου, πιο καλός και πιο κακός, πιο όµορφος και
πιο άσχηµος.
Όλα αυτά σας τα λέω για να σας δείξω ότι όλα
ανήκουν σε όλους και όλοι είµαστε ίδιοι και πάνω από
όλα ίσοι...
Άννα-Αντωνία Βιδοζαχαράκη
Μαθήτρια της Β΄ τάξης
~ 72 ~
12. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Baumann H., 1982: «Η ελληνική χλωρίδα στο µύθο, στη

τέχνη, στη λογοτεχνία». Ελληνική Εταιρία Προστασίας της
Φύσης
Clauser M, Innocenti A., 2004: «The Flowers of Crete».
Editrice Bonechi.
Coombes A. J., 1992: «Trees». Dorling Kindersley
Handbook.
Kretzschmar H. & G., Eccarius W., 2004: «Ορχιδέες Κρήτη
& ∆ωδεκάνησα». Mediterraneo Editions.
Macdonald D., Barrett P., 1993: «Mammals of Britain and
Europe». Collins Field Guide.
Mullarney K., Svensson L., Zetterstrom D. & Grant P., 2007:
«Τα πουλιά της Ελλάδας, της Κύπρου και της Ευρώπης».
Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία.
Αλιµπέρτης Α., 1998: «Οι ορχιδέες της Κρήτης και της
Καρπάθου». Mystis.
Αλιµπέρτης Α., 2000: «Θεραπευτικά, αρωµατικά και
εδώδιµα Φυτά της Κρήτης». Mystis.
Απλαδά Ε., Κουταβά Ν., Σβορώνου Ε., Συµβουλίδου Μ. &
Χριστόπουλος Χ., 2005: «Πρόγραµµα Περιβαλλοντικής
Εκπαίδευσης για τον Εθνικό ∆ρυµό Πάρνηθας». WWF
Ελλάς, Αθήνα.
∆ηµητρόπουλος Α., Ιωαννίδης Γ., 2002: «Ερπετά της
Ελλάδας και της Κύπρου». Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής
Ιστορίας.
Λαµπράκη Μ., 2000: «Τα χόρτα». Ελληνικά γράµµατα.
Παναγιωτάκης Γ., Φραντζεσκάκης Κ., 2007: «Οδοιπορικό
στα ξωκλήσια». ∆ήµος Κρουσώνα.
Παπιοµύτογλου Β., 2006: «Αγριολούλουδα της Κρήτης».
Mediterraneo Editions.
Παπιοµύτογλου Β., 2007: «Αγριολούλουδα της Ελλάδας».
Mediterraneo Editions.
Παπούλιας Α., 1999: «Τα άγρια φαγώσιµα χόρτα του
βουνού και του κάµπου». Εκδόσεις Ψύχαλου.
Σακούλης Α., 2008: «Αµφίβια, ερπετά και θηλαστικά της
Κρήτης». Mystis.
Ιστοσελίδες:
www.parnitha-np.gr
www.minenv.gr
www.krousonas.gr
www.krouswnas.gr
www.psiloritis.eu
www.ornithologiki.gr
~ 73 ~
http://eunis.eea.europa.eu/sites-
factsheet.jsp?idsite=GR4310009
http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=4&lang=gr&
CategoryID=3&ArticleID=271
http://www.nhmc.uoc.gr/life_gypaetus/areas/idi/
http://www.nah.gr/visitor/flora/fauna.html
http://www.kritikoi.gr/main_titles/articles/afieromata/odoipo
riko/endimika.html
http://www.chania.eu/tourism/index.php?option=com_conten
t&view=article&id=103&Itemid=258&lang=el
http://www.anogialand.gr/index.php?option=com_content&ta
sk=view&id=23&Itemid=38
http://www.dimosrouva.gr/rouvas/frontend/index.jsp?page=3
9&album=3
http://gym-ag-
varvar.ira.sch.gr/Drastiriotites/Apolithomata.htm
http://www.votomos.gr/el/water/geopark
http://www.europeangeoparks.org
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α
~ 75 ~
1) ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
1 ο Φ ΥΛ Λ Ο ΕΡ ΓΑ ΣΙΑ Σ
( πο ύ β ρ ί σκε ται η πρ ο σ τατε υό µε ν η πε ρ ιο χή το υ
Βρ ο µωνε ρ ο ύ;)
ονοµατεπώνυµο:
τάξη:
ηµεροµηνία:
Το Βροµωνερό βρίσκεται στην Κρήτη. Προσπαθήστε να

εντοπίσετε την περιοχή στο χάρτη της Κρήτης.
Σε ποιο νοµό ανήκει;
Με ποιους νοµούς συνορεύει;
~ 76 ~
ο
2 ΦΥΛ Λ Ο Ε Ρ ΓΑ ΣΙΑ Σ
(ο ι πρ ο στα τε υό µε νε ς πε ρ ιο χέ ς)
τάξη:
1) Η περιοχή του Βροµωνερού είναι προστατευόµενη. Τι

σηµαίνει προστατευόµενη περιοχή;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
2) Για ποιο λόγο προστατεύουµε κάποιες περιοχές; Ποιες

απειλές δέχονται αυτές;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
3) Γνωρίζετε κάποιες κατηγορίες προστατευόµενων περιοχών;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
4) Σήµερα θα γνωρίσουµε τους Εθνικούς ∆ρυµούς και τα

Εθνικά Πάρκα της χώρας µας. Αντιστοίχισε τους αριθµούς που
βλέπεις στο χάρτη της χώρας µε τους Εθνικούς ∆ρυµούς,
καθώς και τα Εθνικά Πάρκα που γνωρίζεις.
~ 77 ~
Εθνικός ∆ρυµός Πρεσπών (N. Φλώρινας)

Εθνικός ∆ρυµός Βίκου – Αώου (Ν. Ιωαννίνων)
Εθνικός ∆ρυµός Ολύµπου (Ν. Πιερίας)
Εθνικός ∆ρυµός Πίνδου (Ν. Ιωαννίνων)
Εθνικός ∆ρυµός Οίτης (Ν. Φθιώτιδας)
Εθνικός ∆ρυµός Παρνασσού (Ν. Βοιωτίας)
Εθνικός ∆ρυµός Αίνου (Ν. Κεφαλληνίας)
Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου (Ν. Ζακύνθου)
Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου (Ν. Μαγνησίας)
Εθνικό Πάρκο Σχοινιά (Ν. Αττικής)
Εθνικός ∆ρυµός Πάρνηθας (Ν. Αττικής)
Εθνικός ∆ρυµός Σουνίου (Ν. Αττικής)
Εθνικός ∆ρυµός Σαµαριάς (Ν. Χανίων)
Εθνικό Πάρκο ∆άσος ∆αδιάς-Λευκίµµης-Σουφλίου (Ν.
Έβρου)
Εθνικό Πάρκο Βόρεια Πίνδος (Ν. Ιωαννίνων)
Εθνικό Πάρκο Λίµνη Κάρλα (Ν. Μαγνησίας)
~ 78 ~
Εθνικό Πάρκο Λιµνοθάλασσα Μεσολογγίου (Ν.

Αιτωλοακαρνανίας)
Εθνικό Πάρκο Υγρότοπος Αξιού-Αλιάκµονα-Γαλλικού-
Λουδία-Λιµνοθάλασσας Καλοχωρίου (Ν. Θεσσαλονίκης)
Εθνικό Πάρκο Λίµνη Καστοριάς (Ν. Καστοριάς)
Εθνικό Πάρκο Ψαλίδι της Κω (Ν. ∆ωδεκανήσου)
Εθνικό Πάρκο Λίµνης Κερκίνης (Ν. Σερρών)
Εθνικό Πάρκο Αµβρακικού Κόλπου (Ν. Αιτωλοακαρνανίας)
Εθνικό Υγροτοπικό Πάρκο ∆έλτα Έβρου (Ν. Έβρου)
5) Γιατί πιστεύετε ότι έχουν δηµιουργηθεί τόσες

προστατευόµενες περιοχές στην Ελλάδα; Θεωρείτε ότι είναι
χρήσιµο;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
6) Γνωρίζετε τι είναι το δίκτυο ΝΑTURA 2000;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
7) Γνωρίζετε ότι το Βροµωνερό ανήκει στο δίκτυο ΝΑTURA
2000;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
• Χωριστείτε σε δύο οµάδες και παραθέστε τα επιχειρήµατά

σας για το αν θα πρέπει ή όχι να υπάρχουν τόσες πολλές
προστατευόµενες περιοχές στην Ελλάδα.
• Και τώρα ώρα για παιχνίδι! Χωριστείτε σε δύο οµάδες και
προσπαθήστε να τοποθετήσετε σωστά στο χάρτη της
Ελλάδας, τα καρτελάκια µε τις προστατευόµενες περιοχές
που θα σας δώσουµε.
~ 79 ~
3ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (∆ΙΕΘΝΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ-

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ)
τάξη:
1. Ποιους αρχαιολογικούς χώρους γνωρίζετε;

________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________
2. Γιατί θεωρούνται διεθνής κληρονοµιά;

________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________
3. Τι γνωρίζετε για τα µετέωρα;

________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________
4. Ποιο µνηµείο συνδέεται µε το όρος Άθως;

________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________
5. Τι ήταν το Ασκληπιείο; Τι ξέρετε για την Επίδαυρο;

________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________
6. Για ποιο λόγο είναι γνωστές οι Μυκήνες;

________________________________________________
________________________________________________
~ 80 ~
________________________________________________
________________________________________
7. Ποιος θεσµός συνδέεται µε την Ολυµπία; Τι γνωρίζετε για

τον αρχαιολογικό χώρο της Ολυµπίας;
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________
8. Για ποιο λόγο είναι γνωστοί οι ∆ελφοί;

________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________
9. Για ποιο λόγο δεν κατοικείται σήµερα η ∆ήλος;

________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________
10. Που βρίσκεται η Βεργίνα και µε ποιο πολιτισµό

συνδέεται;
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________
11. Ποια µνηµεία βλέπουµε στην Ακροπολη;

________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________
~ 81 ~
ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ
1. Βρείτε στο χάρτη τα µνηµεία εθνικής κληρονοµιάς που

αναφέραµε
► Μετέωρα
► το όρος Άθως
► το ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο
► ο αρχαιολογικός χώρος των Μυκηνών
► ο αρχαιολογικός χώρος της Ολυµπίας
► ο αρχαιολογικός χώρος των ∆ελφών
► η ∆ήλος
► ο αρχαιολογικός χώρος της Βεργίνας
► η Ακρόπολη της Αθήνας)
~ 82 ~
ο
4 ΦΥΛ Λ Ο Ε Ρ ΓΑ ΣΙΑ Σ (κα ι τώρ α πά µε σ το β ο υνό !)
τάξη:
Καλωσόρισες στο Λιβάδι! Προσπάθησε να βρεις στον χάρτη του

βουνού τη θέση σου και σηµείωσε µε µολύβι τη διαδροµή που θα
ακολουθήσεις σήµερα. Πάρε πυξίδα και ακολούθησε τις οδηγίες,
για να µάθεις να βρίσκεις τον προσανατολισµό σου!
~ 83 ~
Π Ρ Ο Γ Ρ ΑΜ Μ Α Π Ε Ρ Ι Β ΑΛ Λ Ο Ν ΤΙΚ Η Σ Ε ΚΠ ΑΙ ∆ Ε Υ Σ Η Σ
ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙ∆ΑΣ ΚΑΙ ΠΑΝΙ∆ΑΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ

ΚΡΟΥΣΩΝΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ:…………………………….
ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Ι
ΦΥΛΟ: ΑΓΟΡΙ …………….. ΚΟΡΙΤΣΙ………………………….
ΕΡΩΤΗΣΗ ΝΑΙ ΟΧΙ

Ξέρω τι σηµαίνει το όνοµα του χωριού µου και των γύρω
χωριών;
ΑΝ ΝΑΙ, ΤΙ;
Γνωρίζω κάποια φυτά του τόπου µου;

ΑΝ ΝΑΙ, ΠΟΙΑ;
Γνωρίζω ζώα του τόπου µου;

Γνωρίζω µύθους του χωριού µε φυτά και ζώα;

ΑΝ ΝΑΙ, ΠΟΙΟΥΣ;
Γνωρίζω µαντινάδες του χωριού µε φυτά και ζώα;

ΑΝ ΝΑΙ, ΠΟΙΕΣ;
~ 84 ~

Γνωρίζω ζώα και φυτά που υπήρχαν στον Κρουσώνα την
εποχή των Κουρητών;
Γνωρίζω βότανα που χρησιµοποιούνται ως φάρµακα;

Γνωρίζω φυτά και ζώα που χρησιµοποιούνται σε

παραδοσιακές συνταγές;
Επισκέπτοµαι το βουνό και συλλέγω χόρτα;

Έχω παρατηρήσει άγρια ζώα και πουλιά στο χωριό;

Ξέρω εναλλακτικές ονοµασίες για τα ζώα και τα φυτά του

τόπου µου;
Ξέρω βιβλία για τον Κρουσώνα και τα γύρω χωριά;

~ 85 ~
Π Ρ Ο Γ Ρ ΑΜ Μ Α Π Ε Ρ Ι Β ΑΛ Λ Ο Ν ΤΙΚ Η Σ Ε ΚΠ ΑΙ ∆ Ε Υ Σ Η Σ
ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙ∆ΑΣ ΚΑΙ ΠΑΝΙ∆ΑΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ ΚΡΟΥΣΩΝΑ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
ΗΜΕΡΟ ΜΗΝΙΑ:…………………………….
ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΙΙ
ΦΥΛΟ: ΑΓΟΡΙ …………….. ΚΟΡΙΤΣΙ………………………….

Γνωρίζω κάποια φυτά του τόπου µου;
Γνωρίζω ζώα του τόπου µου;

Γνωρίζω µύθους του χωριού µε φυτά και ζώα;

ΑΝ ΝΑΙ, ΠΟΙΟΥΣ;
Γνωρίζω µαντινάδες του χωριού µε φυτά και ζώα;

Γνωρίζω βότανα που χρησιµοποιούνται ως φάρµακα;

Γνωρίζω φυτά και ζώα που χρησιµοποιούνται σε

παραδοσιακές συνταγές;
~ 86 ~

Έχω παρατηρήσει άγρια ζώα και πουλιά στο χωριό;
Ξέρω εναλλακτικές ονοµασίες για τα ζώα και τα φυτά του

τόπου µου;
Έχω παρατηρήσει σχέδια ζώων και πουλιών σε υφαντά και

κεντήµατα του χωριού µου;
Έχω παρατηρήσει επεµβάσεις του ανθρώπου στο φυσικό

περιβάλλον του χωριού;
Με βοήθησε το Πρόγραµµα της Περιβαλλοντικής Οµάδας να

µάθω περισσότερα για τη φύση του Κρουσώνα;
Καθόλου Λίγο Πολύ
Θα ήθελα στο Πρόγραµµα της Περιβαλλοντικής Οµάδας να

είχα κάνει περισσότερα:
α) για φυτά Καθόλου Λίγο Πολύ
β) για ζώα Καθόλου Λίγο Πολύ
γ) εκδροµές Καθόλου Λίγο Πολύ
δ) για ανθρώπινες επεµβάσεις

ε) για πολιτισµική κληρονοµιά

~ 87 ~
Μου άρεσαν οι δραστηριότητες που έκανα:

α) για φυτά Καθόλου Λίγο Πολύ
β) για ζώα Καθόλου Λίγο Πολύ
γ) εκδροµές Καθόλου Λίγο Πολύ
δ) για ανθρώπινες επεµβάσεις

ε) για πολιτισµική κληρονοµιά

~ 88 ~
2) ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΦΥΤΩΝ
Καµπανούλες: κολλιτσίδες, γαλανοµάτες ή γαλατόχορτα ήταν κι

αυτές µεταξύ των διακοσµητικών λουλουδιών. Πολύ παλιά
χρησιµοποιούσαν τα γαλάζια λουλούδια µε τα µακριά κοτσάνια στα
στεφάνια. Χρησιµοποιήθηκε το µοτίβο της καµπάνας στην µινωική
περίοδο. Οι καµπανούλες ονοµάστηκαν έτσι ακριβώς γιατί τα
λουλούδια τους µοιάζουν µε µικρές καµπάνες που είναι σχεδόν πάντα
γαλάζιες ή ιώδεις και σπανιότερα λευκές. Είναι ένα µεγάλο γένος και
αντιπροσωπεύεται στην Ελλάδα µε περισσότερα από 70 είδη και
υποείδη, από τα οποία αρκετά είναι ενδηµικά και συχνά µε πολύ
µικρή διασπορά. Οι καµπανούλες είναι πολύ διακοσµητικά φυτά και
πολύ συχνά θα δούµε κάποια από αυτά που καλλιεργούνται σε
κήπους.
Νάρκισσος: Ο Νάρκισσος είναι ένα φυτό που η Γη είχε αφήσει να

φυτρώσει για να δελεάσει στον κάτω κόσµο µε τη µυρωδιά του την
Περσεφόνη.
Ρόδι Σύµβολο της Γονιµότητας
Σφένδαµος: Αντίθετα µε το πλατάνι, το σφεντάµι το θεωρούσαν ότι

βρισκόταν στην εξουσία του φόβου, του δαίµονα, της φρίκης, και
συνοδός του Άρη.
Φοίνικας: σε 5 σηµεία στην Κρήτη βρίσκεται ακόµα αυτοφυής ο

Φοίνικας. Μερικοί πιστεύουν µήπως πρόκειται για αποµεινάρια φυτών
που είχαν εισαχθεί κάποτε από τους Μινωίτες, από την Αφρική.
Ίριδα: Ο ρόλος της Ίριδας ήταν να συνοδεύει τις ψυχές των κοινών
θνητών στους τόπους της αιώνιας ειρήνης. Από την διαδροµή του
ουράνιου τόξου που έχει τα χρώµατά της. Με την µυρωδάτη ρίζα της
οι Αρχαίοι αρωµάτιζαν το κρασί τους και έβγαζαν ένα αιθέριο έλαιο
που το χρησιµοποιούσαν για την κακοσµία του στόµατος.
Μανδραγόρας, Mandragora autumnalis: Ενδηµική ποικιλία της

Μεσογείου και της Ελλάδας (Κρήτη)
Ο ανθρωπόµορφος θάνατος, Ο µύθος και η µαγεία
Στους αρχαίους καιρούς πιστεύονταν ότι ο Μανδραγόρας είχε µαγικές

δυνάµεις. Η διχαλωτή ρίζα του παροµοιάζονταν µε ανθρώπινο σώµα
και πίστευαν ότι είχε δυνάµεις από τα σκοτεινά πνεύµατα της γης.
Για να ξεριζώσουν το µανδραγόρα έπρεπε να το κάνουν µόνο
µεσάνυχτα και µετά από απαραίτητες προσευχές και τελετουργίες.
Κάποιος ζωγράφιζε τρεις κύκλους γύρω από το φυτό µε ένα µυτερό
κλαδί ιτιάς και µετά έδεναν ένα µαύρο σκύλο στο φυτό µε ένα
σπάγκο. Ανθρώπινα χέρια δεν έπρεπε να έρθουν σε επαφή µε το
φυτό. Πιστεύονταν πως όταν ο µανδραγόρας έβγαινε από το έδαφος
έβγαζε µια στριγκλιά που σκότωνε ή τρέλαινε όποιον δεν είχε
προφυλαγµένα τα αυτιά του εκείνη την ώρα. Όταν το φυτό είχε πια
αποκοπεί από την γη µπορούσε να χρησιµοποιηθεί για ευεργετικούς
~ 89 ~
σκοπούς. Ακόµα από την εποχή της βίβλου στην Γένεση υπάρχουν
αναφορές για την χρήση του Μανδραγόρα σαν αφροδισιακό και σαν
βοτάνι για τεκνοποιία. Η Ραχήλ απελπισµένη που δεν έκανε παιδιά µε
τον Ιακώβ κατέφυγε στον µανδραγόρα για να γεννήσει τον Ιωσήφ.
Στο µεσαίωνα το φυτό ονοµάζονταν "µήλο του σατανά" και πίστευαν
ότι προκαλούσε τρέλα. Πίστευαν ότι κάτω από τα δέντρα που
γίνονταν απαγχονισµοί φύτρωνε µανδραγόρας από το σπέρµα των
κρεµασµένων. Ο µανδραγόρας ήταν βασικό συστατικό για τα
µαντζούνια των µαγισσών της εποχής και αποτελεί το πιο κοινό
παράδειγµα της κατάχρησης των φαρµακευτικών ιδιοτήτων των
φυτών από αυτούς που είχαν εµµονές µε τις µαγικές και οργιαστικές
τελετουργίες µε τις οποίες µερικά παραισθησιογόνα ναρκωτικά φυτά
είχαν στενά συνδεθεί. Ο µανδραγόρας συνδέθηκε στενά µε τον
µεσαίωνα και πλήθος προλήψεων και αναφορών σχετικά µε τις
δυνάµεις του φυτού υπάρχει από εκείνα τα σκοτεινά χρόνια.
~ 90 ~
2) ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΖΩΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΑΣ
ΝΥΦΙΤΣΑ ή ΚΑΛΙΓΙΑΝΝΟΥ. Είναι ζώο µικρό µε

κοντά πόδια, µακρύ σώµα και µέτρια ουρά,
φτάνοντας συνολικό µήκος 17 - 24 εκ. (Τα
θηλυκά είναι µικρότερα από τα αρσενικά).
Το χρώµα της Κρητικής νυφίτσας είναι
σκούρο καστανό, προς σταχτί-κιτρινωπό µε
ανοιχτόχρωµη κοιλιά.
Ζει σε δάση, βράχους και θαµνότοπους και
τρέφεται µε ποντίκια, κουνέλια, αυγά, µικρά
πουλιά, βατράχια κ.τ.λ.
Άδικα κατηγορείται για επιδροµές σε
κοτέτσια. Γι’ αυτό είναι υπεύθυνη µόνο η
ζουρίδα.
Πολύ συχνά χρησιµοποιεί σαν κατοικία της
τις φωλιές ποντικών που τις στρώνει µε ξερά
φύλλα για ν’ αναθρέψει εκεί τα µικρά της (12 στον αριθµό πολλές
φορές).
ΓΥΠΑΕΤΟΣ (Gypaetus
barbatus)
O Γυπαετός είναι το
σπανιότερο είδος γύπα στην
Ευρωπαϊκή ήπειρο αλλά και
στον ευρύτερο χώρο της
Μεσογείου. Αποτελεί το
µεγαλύτερο αρπακτικό σε
µέγεθος (>110 cm, λόγω της
µακριάς του ουράς) ενώ το
άνοιγµα των φτερούγων
ξεπερνά τα 2,50 µ. Το βάρος
του σε σχέση µε το µέγεθός
του είναι µάλλον µικρό και κυµαίνεται ανάλογα µε το φύλο σε 5-7
κιλά (Cramp & Simmons 1980; © Μουσείο Φυσκής ίσζορίας Κρήτης
BrOWn 1989). Είναι είδος προτεραιότητας για την Ευρωπαϊκή Ένωση
και προστατεύεται από την Κοινοτική Οδηγία 79/409/ΕΟΚ
(Παράρτηµα I). Έχει επίσης καταχωρηθεί στα είδη που κινδυνεύουν
µε εξαφάνιση στο Ευρωπαϊκό και Ελληνικό Κόκκινο Βιβλίο
Απειλούµενων Σπονδυλωτών. Η Κρήτη φιλοξενεί σήµερα το µοναδικό
βιώσιµο πληθυσµό Γυπαετού στην Ελλάδα µε µόλις 4 αναπαραγωγικά
ζευγάρια και όχι περισσότερα από 25 άτοµα. Η µείωση του είδους
ήταν δραµατική τις τελευταίες δύο δεκαετίες και ειδικότερα στα τέλη
της δεκαετίας του 1990. Το είδος κατανέµεται σε όλους τους
ορεινούς όγκους της Κρήτης (13 επικράτειες), αλλά δυστυχώς εκτός
από τα αναπαραγωγικά ζευγάρια όλες οι υπόλοιπες περιοχές
φιλοξενούν µοναχικά πουλιά χωρίς ταίρι. Το µέσο µέγεθος
επικράτειας είναι 350 τετρ. χιλιόµετρα όπου το είδος ψάχνει
καθηµερινά την τροφή του. Οι φωλιές βρίσκονται σε υψόµετρο που
κυµαίνεται από 350-1.500 µέτρα, πάντα µέσα σε µικρές σπηλιές σε
~ 91 ~
κάθετους βράχους. Κοκκαλάς είναι η τοπική ονοµασία για τον

γυπαετό, ονοµασία πολύ εύστοχη µιας και το πουλί αυτό τρέφεται
σχεδόν αποκλειστικά µε κόκαλα.
Στον Ψηλορείτη (µε παρουσία και στην περιοχή των Ανωγείων)
υπήρχαν µέχρι πρόσφατα µόνο δύο άτοµα, όµως τον Μάρτιο του
2000 θανατώθηκε ο ένας.
ΌΡΝΙΟ (Gyps fulvus)

O Ψηλορείτης συνιστά ένα σηµαντικό
βουνό για την τροφοληψία του Όρνιου.
Μεγάλες συγκεντρώσεις του είδους
όπως 40-50 άτοµα είναι συχνές, ειδικά
το καλοκαίρι. Το βουνό προσελκύει
πουλιά από την ευρύτερη περιοχή του
Ηρακλείου και του Ρεθύµνου αφού
έχουν παρατηρηθεί νούµερα πολύ
µεγαλύτερα από το σύνολο των
ατόµων που ενδηµούν και φωλιάζουν
εντός των γεωγραφικών ορίων του
βουνού. Για παράδειγµα πάνω από 100 άτοµα έχουν παρατηρηθεί στο
οροπέδιο της Νίδας σε πτώµα αλόγου. Ο Ψηλορείτης ωστόσο δεν
αποτελεί σηµαντικό βουνό για την αναπαραγωγή του είδους. Τα
πουλιά δηµιουργούν αποικίες και φωλιάζουν στην περιφέρεια του
βουνού κοντά στα χειµαδιά των κοπαδιών. Με αυτό τον τρόπο
αποφεύγουν τις αντίξοες καιρικές συνθήκες ενώ ταυτόχρονα
βρίσκονται πιο κοντά στις τροφικές τους πηγές.
ΧΡΥΣΑΕΤΟΣ (Aquila chrysaetos ssp

homeyeri). H ευρύτερη περιοχή του
Ψηλορείτη περιλαµβάνει τέσσερις
επικράτειες Χρυσαετού. Η µια στο
Βορειοανατολικό τµήµα του έχει
εγκαταλειφθεί από τη δεκαετία του 1970 και
µόνο ανώριµα άτοµα σε φάση διασποράς
παρατηρούνται να αναζητούν τροφή. Μία
δεύτερη βρίσκεται στο Ανατολικό τµήµα του
και αφορά ένα αναπαραγωγικό ζευγάρι που
συχνάζει στην περιοχή της κορυφής του
Σκίνακα, ενώ φωλιάζει σε γειτονικό φαράγγι
σε υψόµετρο 900 µέτρων. Άλλη µία
επικράτεια καταλαµβάνει το νότιο-
νοτιοανατολικό τµήµα του βουνού και
χρησιµοποιείται από ένα αναπαραγωγικό
ζευγάρι, ενώ µια τελευταία στο δυτικό κοµµάτι του βουνού
παραµένει κενή εδώ και 5 χρόνια. Ανώριµα ή µοναχικά ενήλικα άτοµα
παρατηρούνται σε αυτή την επικράτεια, ενώ µία φωλιά σε υψόµετρο
1200 µ. παραµένει ανενεργή όλα αυτά τα χρόνια. Η καταδίωξη του
είδους από τον άνθρωπο είναι έντονη και το µοναδικό γεγονός που
διασώζει το είδος είναι η σχετική αφθονία τροφής (πέρδικες κυρίως)
και η ύπαρξη ανώριµων ατόµων, που καλύπτουν τις απώλειες των
ενηλίκων.
~ 92 ~
3) ΜΑΝΤΙΝΑ∆ΕΣ
Τα λούλουδα απ’ το µπαξέ

να τα πετάξεις όλα,
γιατί είσαι συ ο βασιλιάς,
το γιασεµί και η βιόλα.
Φλυσκούνι και φασκόµηλο

αρισµαρί και δυόσµο
βασιλικό και δίκταµο
τον ήθελα τον κόσµο.
Έβαλαν πάλι τον καβγά

το γιασεµί και ο κρίνος
πως έχει εκείνο µυρωδιά
και δεν µυρίζει εκείνος.
Πέρδικα πετροπέρδικα τίναξε

τα φτερά σου να φύγει ο
µαύρος κόρακας που
βρίσκεται κοντά σου
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β
~ 94 ~
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
Εικόνα 1. Μολόχα (Malva sylvestris) Εικόνα 2. Ανθυλλίδα

(Anthyllis vulneraria)
Εικόνα 3. Άγρια ορχιδέα Εικόνα 4. Λαδανιά

(Orchis collina) (Cistus creticus)
Εικόνα 5. Μανδραγόρας Εικόνα 6. Ίριδα (Iris

(Mandragora autumnalis) unguicularis)
~ 95 ~
Εικόνα 7. Παπαρούνα Εικόνα 8. Μανουσάκια

(Papaver rhoeas) (Narcissus serotinus)
Εικόνα 9. Μαχαιρίδες Εικόνα 10. Λυχναράκια

(Gladiolus illyricus) (Arisarum vulgare)
~ 96 ~
Εικόνα 11. Αστύρακας Εικόνα 12. ∆άκτυλο του Ερµή

(Styrax officinalis) (Hermodactylus tuberosus)
Εικόνα 13. Ανεµώνα Εικόνα 14. Βερσόχορτο

(Anemone pavonina) (Alyssoides cretica)
Εικόνα 15. Νεραγκούλα Εικόνα 16. Κενταύριο

(Ranunculus sp.) (Centaurea raphanina)
~ 97 ~
Εικόνα 17. Ασκορδουλάκοι Εικόνα 18. Σαλέπι

(Muscari comosum) (Orchis quadripunctata)
Εικόνα 19. Πλουµί Εικόνα 20. Ασκελετούρα

(Ebenus creticus) (Urginea maritima)
~ 98 ~
Εικόνα 21. Αµάραντο Εικόνα 22. Χωνάκι

(Sedum sp.) (Convolvulus elegantissimus)
Εικόνα 23. Κρητικό κυκλάµινο

(Cyclamen creticum)
Εικόνα 24. Πετροµάρουλο

(Petromarula pinnata)
Εικόνα 25. Λειχήνας
~ 99 ~

ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒ-ΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΓΥΜ-ΚΡΟΥΣΩΝΑ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒ-ΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΓΥΜ-ΚΡΟΥΣΩΝΑ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2008 – 2009

«ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙ∆ΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΝΙ∆ΑΣ

Αυτό το γαρύφαλλο, που κρατώντας το

Κι' αυτό που ακούω είναι οι φωνές

Ποίηµα από τη "Φιλοσοφία των λουλουδιών"

Ήρθαµε για πρώτη φορά να διδάξουµε στον Κρουσώνα τον

Θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε θερµά για τη βοήθειά τους

Επίσης ευχαριστούµε πολύ τη ∆ιευθύντρια του Γυµνασίου

Τέλος θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε τους εκπαιδευτικούς

Και φυσικά, ευχαριστούµε όλους τους κατοίκους του

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ- Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΟΜΑ∆Α 1

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ- Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΟΜΑ∆Α

Είµαστε η Περιβαλλοντική Οµάδα Γυµνασίου Κρουσώνα,

Αξέχαστη θα µας µείνει και η τριήµερη εκπαιδευτική εκδροµή που

Τα παιδιά της Α΄και Β΄τάξης

Πίσω σειρά, από αριστερά προς τα δεξιά:

Μπροστινή σειρά, από αριστερά προς τα δεξιά:

Τα παιδιά της Γ΄τάξης

Από αριστερά προς τα δεξιά:

2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ ΚΡΟΥΣΩΝΑ

Ο Κρουσώνας είναι η έδρα του ∆ήµου Κρουσώνα, που αποτελείται

Ο Κρουσώνας βρίσκεται ανάµεσα στα εύφορα εδάφη της επαρχίας

2.1 ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ

• Οι βιότοποι γύρω από το χωριό

Το χωριό και οι βιότοποι γύρω από αυτό, αποτελούσαν την κύρια

Άλλη µία περιοχή µελέτης ήταν το οροπέδιο του Κρουσώνα

• Το φαράγγι της Αγίας Ειρήνης

Εντυπωσιακά είναι τα δυο φαράγγια που δηµιουργούνται βόρεια

• Η προστατευόµενη περιοχή του Βροµωνερού (και όχι

Βρίσκεται 1300 µέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η

Η Ελλάδα είναι µια µικρή σχετικά χώρα, µε έκταση 132.000 km2,

«Μια χερσαία και/ή θαλάσσια έκταση, αφιερωµένη στην προστασία

Οι σηµαντικότερες και πρωταρχικές προστατευόµενες περιοχές

σχηµατισµών, του υπεδάφους, της ατµόσφαιρας, των νερών και

(Πρέβεζα) – Κουκουναριές Σκιάθου – Στενών ποταµού Νέστου

Κούλα – Παρθένο δάσος Κεντρικής Ροδόπης – Φυσικό µνηµείο µικτού

1 Εθνικός ∆ρυµός Αίνου

3.1 ∆ΙΚΤΥΟ NATURA 2000

Οι περισσότερες κατηγορίες προστατευόµενων περιοχών, που

της Ελλάδας δηλαδή περίπου 23.600.000 στρέµµατα, χωρίς να

Το λογότυπο του ∆ικτύου NATURA 2000

Οι περιοχές NATURA 2000 στην Ελλάδα

Οι περιοχές NATURA 2000 στο νοµό Ηρακλείου. Στο κέντρο

3.2 Γεωπάρκο Ψηλορείτη

Το Φυσικό πάρκο του Ψηλορείτη βρίσκεται στην κεντρική Κρήτη

Το Γεωπάρκο του Ψηλορείτη, για το οποίο το Φυσικό Πάρκο

Τα ασβεστολιθικά πετρώµατα που αποτελούν την πλειονότητα

είναι όλα τους αποτέλεσµα της διάλυσης των ασβεστόλιθων. Όσο

Η οµορφιά του τοπίου του Ψηλορείτη, η αξία των φυσικών του

4. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΟΜΑ∆ΑΣ

Οι στόχοι της οµάδας µας ήταν:

Μέσω της καταγραφής της χλωρίδας και πανίδας του

• Αναζήτηση σχέσεων της πολιτισµικής κληρονοµιάς του

Μια οµάδα παιδιών ανέλαβε τη µελέτη της χλωρίδας και

• Καταγραφή των περιβαλλοντικών προβληµάτων που

Ως περιβαλλοντική οµάδα, νιώσαµε την ανάγκη να

• Ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας για τα προβλήµατα

Τελικός στόχος µας ήταν, αφού αναδείξουµε τα

5. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ - ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ

Για να ξεκινήσουµε την έρευνά µας ακολουθήσαµε την εξής

2η Συνάντηση: Προστατευόµενες περιοχές

1η Εκδροµή: Αγία Παρασκευή

Φωτογραφικό λεύκωµα της

Μάλιστα, την επόµενη φορά που