Οικολογία και Περιβάλλον στην Πράξη για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση

1
Δρ. Θεόδωρος Σ. Κουσουρής
Οικολογία & Περιβάλλον

στην πράξη (V)
Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Περιηγήσεις
για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη !
- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)
Αθήνα, 2020
Δρ. Θεόδωρος Σ. Κουσουρής
Οικολογία & Περιβάλλον

στην πράξη
(V)
Γνώσεις, Απόψεις, Δράσεις
(Θ.Κουσουρής, Ν.Σκουλικίδης, Ι.Ζαχαρίας, Κ. Γκρίτζαλης, Α.Οικονόμου, Η.Μπερταχάς, Β.Λαμπροπούλου,

Θ.Κουβαρντά, Σ.Λάσχου, Σ.Γιακουμή, Ο.Ραυτοπούλου και άλλοι)

Environmental Education for Sustainability (V)
‘’ Eco & Envi-Views, Knowledges, Perspectives ’’
by Dr. Theodore Sot., Kousouris (This writing is a series of efforts, through current and valid eco & envi-texts
to outline the environmental issues in Greece, looking forward of sustainable management, but also the compositions
of our Nature, as well as the relations of coexistence People and Nature for a better quality of Life !).
__________
Περιεχόμενα
Σελ.
Πρόλογος 4
- Νίκος Σ. Μάργαρης: Να τι Σημαίνει Οικολογία 5
- Το Σπειροειδές στη Φύση, στην Ανάπτυξη,……στο Σύμπαν 10
- Το π= Μάρτιος μήνας, 14η ημέρα, ώρα 1 και 59 λεπτά και 26 δευτερόλεπτα= Σταθερά Αρχιμήδη 14
- Γλαύκες: Κουκουβάγια, Γκιώνης, Μπούφος και άλλα 17
- Μαγικές Δομές, Σχήματα και Εικόνες στη Φύση: τα Φράκταλς και η Αυτο-ομοιότητα 21
- Ανεμώνες σε Στεριά και Θάλασσα 24
- Να Πως Εξηγείται ο Φυσικός Κόσμος με τα Μαθηματικά 28
- Τα Ελληνικά Ποτάμια στη Μυθολογία και στη Λαϊκή Παράδοση 33
- ΄Αργησαν Φέτος να Έλθουν οι Αλκυονίδες Ημέρες; 43
- Η Ιτιά ως Εντυπωσιακό Βιοκαύσιμο, αλλά και στη Λαϊκή Παράδοση, στην Ιατρική, στη ...... 45
- Τα Αυτοφυή Τσάγια του Βουνού στην Ελλάδα είναι Περίπου 17 σε Είδη και Υποείδη 47
- Οι Θεμελιωτές της Εξελικτικής Θεωρίας: Δαρβίνος και Γουάλλας 50
- Όταν η Τεχνολογία Εμπνέεται και Αντλεί Ιδέες από τη Φύση: Ομίχλη και Ομιχλοβροχή 52
- Τα Αιολικά στη Σαμοθράκη – Επιπτώσεις στο Υδρολογικό Ισοζύγιο 55
- Υπεράκτια Αιολικά Πάρκα (1/2) – Κατασκευές, ¨Ελεγχοι και Συντήρηση 57
- Υπεράκτια Αιολικά Πάρκα (2/2) - Κατασκευές, ¨Ελεγχοι και Συντήρηση 60
- Φυτά ως Εισβολείς, Μετανάστες, Δραπέτες: από τη Ξυνίθρα, τη Βρωμοκαρυδιά μέχρι τις Κολλιτσίδες, τα
Τριβόλια, το Αγριοκρίθαρο, τις Ίριδες, τον Καπουτσίνο και τα ξενικά φυτά για Βιοκαύσιμα 63
- Γνωριμία με το Βάτραχο και το Φρύνο 70
- Ο Υδρολογικος Κύκλος των Πλημμυρών 74 3
- Ακραίες Πλημμύρες και Ορεινές Υδρολογικές Λεκάνες στην Ελλάδα 77
- Ο Ποταμός Ιλισσός 82
- Κηφισός, Ιλισός, Ηριδανός: το Υδρογραφικό τους Δίκτυο, Χθες και Σήμερα 93
- Μαργαρίτες, Ανθέμιδες, Μαργαρίτες 102
- Εποχή για τις Κάμπιες και τη Γύρη των Πεύκων 105
- Φθινόπωρο με Χρώματα,....αλλά χωρίς Αρώματα 108
- Θάλασσες, Θάλασσες, Θάλασσες 111
- Άλλο η Γνήσια Κανέλα και άλλο οι άλλες Κανέλες 114
- Ο Μυστηριώδης Ίταμος για το Θάνατο και την Αιωνιότητα 116
- Άνοιξη με Κουτσουπιά και Πασχαλιά και...... με Φρέσκιες Ιδέες! 119
- Μεγαλίθινα Μνημεία τα Δρακόσπιτα στην Εύβοια 122
- Υλικά από το Νήμα του Ιστού της Αράχνης: ούτε Σπάνια, αλλά ούτε και Τοξικά 125
-Το Χέλι από την Πραγματικότητα, στο Μυστήριο, στη Δοξασία και πάλι στη Ζωή 129
- Για τα Χρώματα των Φυτών (Γιατί να υπάρχουν τόσα χρώματα; κλπ) 134
- Φαίνονται Περίεργα, αλλά είναι Εξηγήσιμα 138
- Μερομήνια 140
- Ο Κολιός τον Αύγουστο, η Μαρίδα το Χειμώνα, η Τσιπούρα το Φθινόπωρο, ο Σπάρος την Άνοιξη,.............. Με
Γαστρονομικά και όχι με Βιολογικά Κριτήρια 146
- Λιμναίοι Οικισμοί της Προϊστορίας: αναφορά και στο Δισπηλιό, Καστοριάς 152
- Ξερικές Καλλιέργειες για Άνυδρες και όχι μόνο Περιοχές 157
- Το Φυτό ως Ηλιακή Αντλία Νερού -Η Σημαντικότητα του Νερού στα Φυτά 162
- Πεταλούδες και Σκώροι 167
- Άγρια Χόρτα, Λαχανευόμενα, Φαγώσιμα 171
- Ευπαλίνειο Όρυγμα: Πως με τα Μαθηματικά Υδρεύτηκε κάποτε το Πυθαγόρειο στη Σάμο 180

Πρόλογος
Η συγγραφική αυτή προσπάθεια, ‘’ Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V) –
Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Περιηγήσεις για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη ’’, συγκροτείται από
κείμενα απόκτησης γνώσης, αλλά και κείμενα πρόκλησης ως προς τα περιβαλλοντικά ζητήματα.
Για τους πλέον ειδικούς, η περιβαλλοντική εκπαίδευση είναι καταρχήν μάθηση. Αλλά η μάθηση,
σύμφωνα με τους παιδαγωγικούς κανόνες διαπιστώνεται και εδραιώνεται όταν μια εμπειρία ή ένα
σύνολο από εμπειρίες μπορούν και είναι ικανές, να μεταβάλλουν συμπεριφορές και στάσεις,
παρότι όλες οι μεταβολές στην συμπεριφορά δεν μπορούν να αποδοθούν μόνο στη μάθηση.
Εξάλλου, σε αυτήν τη παιδαγωγική διαδικασία, σημαντικό ρόλο οφείλουν να παίζουν εκτός από
την παρατήρηση, το ψάξιμο, η αναζήτηση, η περιγραφή και ο διάλογος πάνω στην ανάλυση των
ευρημάτων.
Και για να ριζώσει, σε βάθος χρόνου, το βιωματικό κάποιας συνεχιζόμενης δραστηριότητας δεν
αρκεί μόνο η πρακτική εφαρμογή, αλλά να επιδιώκεται ώστε να οικοδομηθεί, η σύνδεση των
ζητημάτων του περιβάλλοντος με τις τοπικές κοινωνίες. Με οδηγό τα παιδιά μπορούν να
δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για καλύτερη ποιότητα ζωής, μέσα όμως από την
πραγματικότητα, με ρεαλισμό, με οράματα και προοπτικές για το σύνολο της κοινωνίας ως
αναπόσπαστο κομμάτι του περιβάλλοντος.
Ωστόσο, τα κείμενα αυτού του βιβλίου πιστεύουμε ότι είναι χρήσιμα και για τον εκπαιδευτικό
εκείνο που βιώνει καθημερινά την περιβαλλοντική προβληματική μέσα και έξω από το χώρο του
σχολείου και που οφείλει να εντάξει στις δραστηριότητες του σχολείου βιωματικά εφόδια για
καλύτερη ποιότητα ζωής. Μόνο έτσι μπορούμε να συμβάλλουμε με διάλογο και τεκμηριωμένες
απόψεις σε όσα διαδραματίζονται στον περίγυρό μας και στα παγκόσμια περιβαλλοντικά
ζητήματα γιατί οφείλουμε να έχουμε άποψη και προτάσεις ώστε να συμβάλλουμε στην προώθηση
της ευαισθητοποίησης για τα κοινά και ειδικότερα για τα ζητήματα του περιβάλλοντος.
Και όπως τονίζουν τα σχετικά παιδαγωγικά κείμενα για την Περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση,
έχουμε χρέος να υπενθυμίζουμε ότι αυτή έχει διαπιστώσει ότι:
‘’- αν πεις στα παιδιά κάποια λόγια, άντε και να τα θυμούνται μέχρι το βράδυ, 4
- αν συνομιλήσεις και τους δείξεις στην πράξη τι σημαίνουν αυτά τα λόγια, θα τα θυμούνται
γύρω στη βδομάδα,
- αν όμως αφήσεις τα παιδιά να φτιάξουν κάτι σχετικό με αυτά τα λόγια, να το περιεργαστούν
και να το αγγίξουν, θα θυμούνται τα πιο πάνω λόγια για μια ζωή’’.
Η ηλεκτρονική αυτή έκδοση αφιερώνεται σε φίλους που βιώσαμε μεταξύ άλλων τις εργασίες
πεδίου, τα εργαστήρια, τα σεμινάρια, τα συνέδρια, τις συζητήσεις, τις απόψεις και τελικά ‘’ την
περιβαλλοντική άνοιξη’’. Και ιδιαίτερα στο Νίκο Μάργαρη -Καθηγητή στα Πανεπιστήμια
Θεσσαλονίκης και Αιγαίου, στη Μάρθα Σημαντώνη και στην Ελένη Τζανή. Αλλά και στον Ομότ.,
Καθηγητή Γιώργο Φώτη στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, στο Νίκο Κριάρη της
εταιρίας Όστρακον, στον Καθηγητή Νίκο Νικολαϊδη στο Πολυτεχνείου Κρήτης, στον Καθηγητή
Ιερόθεο Ζαχαρία στο Πανεπιστημίου Πατρών, και στους πρώην συναδέλφους στο
ΕΛΚΕΘΕ/Ινστιτούτο Εσωτερικών Υδάτων, Δρ. Νίκο Σκουλικίδη, Δρ. Μαρία Στουμπούδη, Δρ.
Κωνσταντίνο Γκρίτζαλη, Δρ. Άλκη Οικονόμου, Ηλία Μπερταχά, Θ. Ψαρρά, Δρ. Ρομπέρτα
Μπαρμπιέρη, Β. Λαμπροπούλου.

*****
- Νίκος Σ. Μάργαρης: Να τι Σημαίνει Οικολογία!
( Για να τον Θυμόμαστε: 4 Μαρτίου 1943 – 26 Αυγούστου 2013 - Σταχυολόγηση από συνέντευξη του στο
LiFo/2009/τεύχος 351/Μ. Hulot/ Για τις Αλήθειες τους Μύθους και τους Οικοχόνδριους της Ελληνικής
Οικολογίας - http://www.lifo.gr/mag/features/2145).
Είναι μόδα η οικολογία; Δυστυχώς, είναι μόδα. Και
τα άτομα που ανακατεύονται, εκτός απ' τη μόδα, το
κάνουν και λόγω του ότι προσφέρει τη δυνατότητα
κάποιας εξουσίας. Αφού απέτυχαν στους πρωτογενείς
τους χώρους, έγιναν όλοι οικολόγοι. Ρώτησα κάποτε
στο υπουργείο -γιατί δεν είμαι άτομο εκτός
κυκλωμάτων- γιατί βάλατε αυτή την παλαβή υπεύθυνη
περιβαλλοντολογικής εκπαίδευσης στον τάδε νομό.
Μου λένε είναι ευαισθητοποιημένη. Ποιοι είναι πιο
ευαισθητοποιημένοι σε θέματα υγείας; Οι υποχόνδριοι.
Λες σε έναν υποχόνδριο να σχεδιάσει την υγεία; Το
αποτέλεσμα είναι μια εθνική τραγωδία, η οποία δεν θα
μας οδηγήσει πουθενά.
Οτιδήποτε πάει να γίνει, κάποιοι προσφεύγουν στο Συμβούλιο της Επικρατείας - το Συμβούλιο της
Επικρατείας είναι χειρότερος ακτιβιστής και χωρίς καμία γνώση αποφασίζει, μπλοκάροντας τα
πάντα. Η εκτροπή του Αχελώου, για παράδειγμα, που έχει γίνει απ' το '60 (η λίμνη Νικολάου
Πλαστήρα είναι η εκτροπή του Αχελώου) έστειλε νερό στη Θεσσαλία και υδρεύεται η Καρδίτσα,
αρδεύεται ο κάμπος και παράγεται και ηλεκτρικό ρεύμα. Αποδείχτηκε, δηλαδή, πως ήταν μια
οικονομική, μια κοινωνική και μια οικολογική επιτυχία, επειδή πάνω απ' τη λίμνη έγινε Ελβετία. Κι
5
όμως, το Συμβούλιο της Επικρατείας μπλέκει και λέει όχι στον Αχελώο. Μάλιστα, η Ελληνική
Ορνιθολογική Εταιρεία, επειδή είναι άσχετοι, δεν ήξεραν ότι δεν είναι λίμνη αλλά φράγμα και την
πρότειναν να γίνει γραμματόσημο! Και έγινε γραμματόσημο «Λίμνη Νικολάου Πλαστήρα»!
Με τι αιτιολογία; Επειδή είναι άσχετοι, γι' αυτό είναι και επικίνδυνοι. Είναι σαν ένας υποχόνδριος
να κάνει ιατρικές πράξεις. Ο Νίκος Δήμου έχει έναν όρο γι' αυτούς, τους λέει
«οικοχόνδριους». Όταν εγώ περνάω έξω από τον Ευαγγελισμό, ποτέ δεν σκέφτομαι να μπω μέσα να
κάνω εγχειρίσεις ανοιχτής καρδιάς. Είμαι ένας επαγγελματίας του περιβάλλοντος, ένας παθολόγος.
Και τι κάνει ο παθολόγος; Πας και σου λέει βάλε το θερμόμετρο. Ένας επαγγελματίας του
περιβάλλοντος κάνει ακριβώς το ίδιο με τις υδατοκαλλιέργειες: μετράει το οξυγόνο. Ό,τι είναι το
θερμόμετρο για κάποιον άνθρωπο που είναι άρρωστος, είναι το μέτρημα του οξυγόνου για τις
υδατοκαλλιέργειες.
Δεν δέχονται τις αποδείξεις κάποιου που είναι ειδικός; Τι λένε; Ότι «τα πιάνω». Βέβαια, επειδή
είμαι γέρος πια, έχω αποδείξει κατά καιρούς ότι είχα δίκιο, παίρνοντας κρίσιμες θέσεις. Για
παράδειγμα, όταν στα Γιάννενα λέγανε ότι θα ρυπανθεί ο Καλαμάς, αν μπούνε σ' αυτόν τα
επεξεργασμένα λύματα, βρέθηκε ένας δυναμικός δήμαρχος ΚΚΕ -ένα περίεργο μείγμα ΚΚΕ με
χιούμορ-, σταλινικός απίστευτος, και τα έριξε με το έτσι θέλω στον Καλαμά και φυσικά όχι μόνο δεν
έγινε τίποτα, αλλά ο Καλαμάς έφτιαξε. Αν ρίξεις ένα κιλό λίπασμα σε μία γλάστρα, η γλάστρα
ξεραίνεται, αν ένα κιλό λίπασμα όμως το ρίξεις σε ένα στρέμμα, το χωράφι θα πάρει τα πάνω του.
Κι αυτό φαινόταν από το γεγονός ότι οι εκβολές του Καλαμά μεγάλωναν και γινόταν όλο και
καλύτερος υδροβιότοπος. Κάνοντας βιολογικό καθαρισμό ανοργανοποιούνται οι οργανικές ενώσεις
που δημιουργούν το πρόβλημα στη λίμνη, ενώ λιπαίνουν τις εκβολές. Το ποτάμι έφτιαξε,
επανεμφανίστηκαν είδη που είχαν εξαφανιστεί, ενώ κάποιοι «οικολόγοι» έλεγαν θα ρυπανθεί, θα
χαλάσει και ξεσήκωναν τον κόσμο -έναν απ' αυτούς τον έπιασαν μετά από λίγο καιρό να λέει ότι
κάνει πράξεις και θεραπεύει τον καρκίνο στην Ηγουμενίτσα.
Παραλογισμός. Ο παραλογισμός στην Ελλάδα είναι ο εξής: πόσες φορές έχετε ακούσει για το Δέλτα
του Νέστου; Ε, λοιπόν, ο Νέστος δεν έχει Δέλτα. Έχει γίνει «εγκυβωτισμός» του ποταμού απ' το '52.
Πριν χρόνια ανέλαβα να κάνω την περιβαλλοντική μελέτη για τα φράγματα του Νέστου .Την εποχή
εκείνη ο Νέστος είχε μείνει χείμαρρος, γιατί έπαιρναν όλο το νερό στα σύνορα και πότιζαν τα
καλαμπόκια. Δεν είχε νερό. Εγώ είχα αναλάβει να δω αν τα φράγματα θα επηρεάσουν ή όχι τον
Νέστο και είχα πει ότι πρώτον, λόγω της επερχόμενης κλιματικής αλλαγής, θα λείψει το νερό και
πρέπει να έχουμε αποθέματα -φυσικά είχα δίκιο- και δεύτερον τα φράγματα εξελίσσονται σε
υδροβιότοπους (η Κερκίνη, που είναι ο καλύτερος υδροβιότοπος, είναι ένα φράγμα που έκανε ο
Βενιζέλος το '30 με την ΟΥΛΕΝ).
Τα μεγάλα έργα στην Ελλάδα είναι συνήθως συνδεδεμένα με την καταστροφή του
περιβάλλοντος. Ανοησίες σε μεγάλο βαθμό. Να αναφέρουμε ένα παράδειγμα. Όλα, μα όλα τα
φράγματα της ΔΕΗ είναι οικολογικές, κοινωνικές και οικονομικές επιτυχίες. Έχουμε βγάλει κι ένα
βιβλίο που το αποδεικνύει. Άλλο παράδειγμα είναι μια υδατοκαλλιέργεια που υπήρχε κοντά στο
λεγόμενο «Αρκαδικό Χωριό». Το Αρκαδικό Χωριό το έχτισαν κάποιοι τύποι χωρίς αποχέτευση,
χωρίς αποκομιδή σκουπιδιών, με ένα σωρό ελλείψεις και τους εμπόδιζε μια υδατοκαλλιέργεια που
ήταν προς Νότο, δεν φαινόταν καλά καλά με το μάτι, και με ρεύματα από Βορρά προς Νότο. Με λίγα
λόγια, στην ουσία την υδατοκαλλιέργεια την επηρέαζαν τα λήμματα των κατοίκων του Αρκαδικού
Χωριού που διαμαρτύρονταν για την υδατοκαλλιέργεια. Η ναυτιλία (με έδρα στο Λονδίνο, βέβαια)
και οι υδατοκαλλιέργειες ήταν οι χώροι που η Ελλάδα ήταν πρώτη στην Ευρώπη. Η ιστορία των
υδατοκαλλιεργειών είναι η απόδειξη την όρθιας ξεφτίλας στην Ελλάδα γιατί την έχουν ρίξει έξω
τελείως. Ούτε τα πανεπιστήμια ούτε ο Μαντέλης. Στην Ελλάδα νομίζω ότι η μεγαλύτερη ακτιβιστική
οργάνωση κι αυτή που προκαλεί τα χειρότερα προβλήματα είναι το Συμβούλιο της Επικρατείας.
Καθυστερούν απίστευτα, στο μεταξύ νομίζουν ότι είναι οικολόγοι, ενώ είναι ακτιβιστές, και χωρίς
γνώσεις μπλοκάρουν τα πάντα. Αν μπείτε στο σάιτ των ιχθυοκαλλιεργειών στη Νορβηγία λέει ότι οι
ιχθυοκαλλιέργειες είναι αειφορική δραστηριότητα. Αν δείτε στην Ελλάδα, το κάθε ψώνιο λέει ότι
είναι αισθητική ρύπανση. Έχω κάνει άπειρες μελέτες για τα ιχθυοτροφεία κι έχει αποδειχτεί -και
από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και από το Πανεπιστήμιο της Κρήτης και από το Ινστιτούτο
Ωκεανογραφίας- ότι τα ιχθυοτροφεία δεν ρυπαίνουν. Κι όμως, ξεσηκώνει τους πάντες ο οιοσδήποτε.
Πρώτη και καλύτερη η Γκερέκου κατέστρεψε έναν ιχθυοκαλλιεργητή στην Κέρκυρα, λέγοντας
μπαρούφες. Και μάλιστα πήρε ομόφωνη απόφαση το νομαρχιακό συμβούλιο ότι δεν του επιτρέπουν
την επέκταση - μιλάμε για 500 τόνους παραγωγή, όταν στην Κεφαλλονιά έχουν παραγωγή 20.000 6
τόνους. Είναι μία από τις εθνικές τραγωδίες. Να σημειωθεί ότι μετά την αγροτική επανάσταση, που
είναι η πρώτη, τη βιομηχανική επανάσταση, που είναι η δεύτερη, ήρθε η μπλε επανάσταση, που είναι
η τρίτη. Αυτήν τη στιγμή το ψάρεμα τι είναι; Κυνήγι, ενώ το άλλο είναι καλλιέργεια. Ακούς κάποιους
να λένε ότι «τις άγριες τις τσιπούρες τις ξεχωρίζω». Ναι, ρε άσχετε, αλλά κάνουν 35 ευρώ, δεν
κάνουν 5 που κάνουν της καλλιέργειας, χώρια που της καλλιέργειας είναι πολύ πιο καθαρές γιατί οι
άγριες δεν ξέρεις τι τρώνε... Ακόμα και στο Τμήμα Περιβάλλοντος δημιουργούνται τέτοιες
καταστάσεις στο Αιγαίο, από το οποίο, όπου να 'ναι, θα παραιτηθώ. Δεν τους αντέχω. Είναι δυνατόν
φοιτητές σε Τμήμα Περιβάλλοντος, που λένε ότι προστατεύουν το περιβάλλον, να έχουν το τμήμα
λερωμένο;
Για ποιο λόγο παραιτείστε; Επειδή δεν τους αντέχω. Αυτό που γίνεται είναι απίστευτο. Αυτό το
έζησα στη Θεσσαλονίκη, ήμουν καθηγητής στο πανεπιστήμιο εκεί από το 1978, όταν οι καθηγητές
στο Βιολογικό ήταν 7. Μας αποκαλούσαν «γερουσία» οι βοηθοί που ήταν μεγαλύτεροι σε ηλικία από
εμάς. Και τώρα είναι 72 καθηγητές, με τον ίδιο αριθμό φοιτητών. Μου την έδωσε και παραιτήθηκα
κι από εκεί και πήγα στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, όπου για μερικά χρόνια μπορούσα να στήσω το
Τμήμα Περιβάλλοντος, γιατί ήμουν στη διοικούσα στην πρώτη φάση. Τώρα, το μόνο που μου μένει
δεν είναι να κλαίω τη μοίρα μου, εγώ καλά τα πάω, αλλά δυστυχώς στην Ελλάδα μετά το '81 το
μεγάλο πρόβλημα που δημιουργήθηκε είναι ότι διοικούν οι συνδικαλιστές. Οι συνδικαλιστές είναι
συνήθως στούρνοι, δεν έχουν σπουδάσει τίποτα, ήταν αφισοκολλητές και εν πάση περιπτώσει ο
ρόλος τους είναι να προστατεύουν το σωματείο τους. Με τις αλλαγές που έγιναν και τη λεγόμενη
«κοινωνικοποίηση» άλλαξαν τα πάντα. Για να γίνεις διοικητής στην τράπεζα ή στον ΟΤΕ π.χ.
έπρεπε να είχες κάνει κάτι στη ζωή σου. Όμως, οι συνδικαλιστές έμπαιναν στη διοίκηση απ' τα
παράθυρα, διοικούσαν και τα έριξαν όλα έξω. Ειδικά στα πανεπιστήμια είναι φρίκη.
Συνεταιρίστηκαν δε οι συνδικαλιστικές οργανώσεις των βοηθών με αυτές των φοιτητών για να
μοιραστούν την εξουσία. Αποτέλεσμα; Οι βοηθοί έγιναν όλοι καθηγητές και οι φοιτητές παίρνουν
πτυχίο στο έτσι. Το ξέρετε ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση οι φοιτητικές ομοσπονδίες δεν έχουν μέλος
την Ελλάδα επειδή δεν μπορούν να βρουν πρόεδρο; Η ΕΦΕΕ δεν έχει πρόεδρο. Είναι δυνατόν να
μιλάς για υπευθυνότητα στη νεολαία όταν οι τέσσερις διαφορετικές φοιτητικές παρατάξεις βγάζουν
τέσσερα διαφορετικά αποτελέσματα; Η απόλυτη ξεφτίλα. Ποιος όμως να τους περιορίσει; Οι
καινούργιοι καθηγητές, επειδή δεν έχουν τα κότσια, έχουν γίνει κότες!
Έχετε μια κόντρα με τους οικολόγους που κρατάει χρόνια. Σήμερα, ποιες είναι οι σχέσεις
σας; Στην αρχή, όταν είχα μια σελίδα στο «Βήμα», ήταν οι πρώτοι μου αναγνώστες, με την έννοια
ότι με διάβαζαν την Κυριακή σαν τρελοί για να με βρίζουν όλη την υπόλοιπη εβδομάδα. Ήμουν σαν
ένας γιατρός επαγγελματίας που τα είχε βάλει με τους υποχόνδριους, οι οποίοι ήθελαν να κάνουν
τους γιατρούς. Οι άνθρωποι είναι άσχετοι. Αρθρογραφώ απ' το '81 και αν έχω κάπου κάνει λάθος,
ας έρθουν να μου το πουν. Να τους πω και εγώ πού έχουν κάνει λάθος αυτοί, ό,τι έχουν πει και δεν
έχει ισχύσει. Η Δαμανάκη ως υποψήφια δήμαρχος έλεγε ανοησίες, ότι θα ανασυστήσει τη γειτονιά,
θα έπαιρνε τις γριές δηλαδή την ώρα που έπαιζε η «Λάμψη» και θα τις κατέβαζε στον δρόμο. Παλιά
η γειτονιά είχε νόημα και μιλούσαν οι κάτοικοι μεταξύ τους όχι επειδή αγαπούσαν ο ένας τον άλλο,
αλλά επειδή δεν μπορούσαν να βρουν τους φίλους τους. Αυτήν τη στιγμή κάνουμε παρέα με τους
φίλους μας. Παλιά έκανες παρέα με τους γείτονες γιατί δεν θα πήγαινες στον Πειραιά με τα πόδια να
φας σε μια ταβέρνα με έναν φίλο σου. Είναι πολύ καλύτερα τώρα.
Ο παλιός καλός καιρός είναι ένας μύθος; Ουδέποτε υπήρξε. Γεννήθηκα στον Βόλο κι εκεί που
βγάζαμε το νερό με την λεγόμενη «τουλούμπα» δίπλα στο βόθρο ο τύφος οργίαζε. Το να μιλάμε για
παλιό καλό καιρό είναι μια ανοησία. Η ζωή μας έχει γίνει πολύ καλύτερη. Λένε όλοι για τη νεολαία
που δεν τρώει καλά. Μα είναι δυνατόν να μην τρώει καλά και να γίνονται ψηλότεροι και
ωραιότεροι; Απλώς, οι γέροι νοσταλγούν τα νιάτα τους που πέρασαν.
Έχει αλλάξει ο τρόπος που αντιμετωπίζεις τις ηλικίες: ο πατέρας μου είναι 70 και τον βλέπω
πολύ νέο... Δίκιο έχεις (γέλια). Ο πατέρας μου πέθανε 55 ετών και δεν θεωρούσα ότι ήταν τόσο
νέος. Βάλε ν' ακούσεις ένα παλιό τραγούδι που λέει «βρε πώς καταντήσαμε που σαρανταρίσαμε»,
ποιος παλιός καλός καιρός και μπούρδες; Οι συνθήκες ζωής άλλαξαν προς το καλύτερο. Θυμάμαι
εποχές αγριότητας - δεν θα ξεχάσω έναν βασιλικό γέρο στο Μούρεσι. Έμαθα ότι στον Εμφύλιο
γύρναγε με ένα καλάμι που στην άκρη είχε κεφάλια ανταρτών.
Για τα βιολογικά προϊόντα τι πιστεύετε; Στο πανεπιστήμιο κάποτε έκανα ένα πείραμα. Πήγα με
μια φωτογραφική μηχανή στο Κολωνάκι και πήρα φωτογραφίες των 100 πρώτων επισκεπτών σε 7
ένα κατάστημα με βιολογικά προϊόντα και των 100 επισκεπτών σε ένα ντελικατέσεν. Τις βάλαμε
στον τοίχο όλες και ζήτησα από άτομα που δεν ήξεραν τι γινόταν να πουν ποιοι φαίνονταν πιο
υγιείς. Του βιολογικού ήταν σπυριάρηδες, κακομοίρηδες, γκρινιάρηδες, αφελείς, προβληματικοί.
Χωρίς να είμαι εναντίον των βιολογικών τροφών, ουσιαστικά είναι ένα σνομπ προϊόν. Κάποτε,
έβαλα υποψήφιος πρύτανης στο Αιγαίο και φυσικά ο αντίπαλος μού πήρε και τα σώβρακα.
Διαπίστωσα, λοιπόν, ότι διοικητικά οι υπάλληλοι και οι συνάδελφοί μου δεν με πήγαιναν. Αντί,
λοιπόν, να καθίσω να κλάψω τη μοίρα μου έφυγα και πήγα στην ΟΥΝΕΣΚΟ, κάνοντας χρήση αυτού
που οι καθηγητές λένε «σαμπάτικαλ». Έμεινα στο Παρίσι το '98 και πέρασα έναν χρόνο μόνος μου
ταξιδεύοντας, προσπαθώντας να καταλάβω και πού βρίσκομαι - ήταν μια περίοδος ανασυγκρότησης
για μένα. Υπήρχε λοιπόν μια έκθεση στο Παρίσι, στη Μαρζολέν, που ήταν όλα «πράσινα», πράσινα
φαγητά, ποδήλατα, πράσινες εκδρομές (να πηγαίνεις δηλαδή στη Σαχάρα και να σε δέρνουν και να
είναι πέντε φορές πιο ακριβά από την Καραϊβική), οπότε πήγα να δω τι διάολο ήταν. Όταν έφτασα,
είδα τύπους να φοράνε ξεχειλωμένα πουλόβερ, ήταν βρόμικοι, σπυριάρηδες, απίστευτο. Όταν μπήκα
μέσα στα φαγητά (βετζετέριαν μόνο) βρομοκοπούσε, ήταν όλοι λερωμένοι από σάλτσες. Κατά
σύμπτωση, πήγα μετά, το επόμενο Σαββατοκύριακο, στην άλλη πλευρά του Παρισιού, σε μια έκθεση
αεροναυπηγικής που είχε γιάπηδες. Μια χαρά παιδιά, ωραίοι, υγιείς. Και τότε σκέφτηκα ότι ο
άνθρωπος έχει ένα στομάχι, ενώ όλα τα φυτοφάγα ζώα στη φύση έχουν δύο στομάχια. Επομένως,
εάν έχεις ένα στομάχι, είναι ανωμαλία να είσαι βετζετέριαν. Δικαίωμά σου βεβαίως, αλλά μη μιλάς
για υγιεινή. Δείτε γύρω σας. Όλοι όσοι τρώνε βιολογικά προϊόντα είναι περισσότερο υγιείς;
Για τα μεταλλαγμένα τι πιστεύετε; Αν πάτε στο Άργος, θα δείτε εσπεριδοειδή που έχουν σε ένα
κλαρί λεμόνια, στο άλλο πορτοκάλια και στο τρίτο μανταρίνια. Αυτό δεν είναι τέρας, είναι
φυσιολογικό; Τα πορτοκάλια τα μέρλιν είναι μεταλλαγμένα. Ένα σπέρμα, το κουκούτσι,
περιβάλλεται πάντα από έναν καρπό για προστασία. Το να έχεις έναν καρπό χωρίς σπέρμα είναι
ανωμαλία. Επομένως, είτε μιλάμε για πορτοκάλια μέρλιν, είτε μιλάμε για μανταρίνια κλημεντίνες,
είτε μιλάμε για σταφύλια χωρίς κουκούτσια, εννοούμε μεταλλαγμένα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός
γιατί τα μεταλλαγμένα ήρθαν για να μείνουν, είναι πολύ πιο σίγουρα από τα άλλα. Κι οι σοκολάτες
Τομπλερόν έχουν μεταλλαγμένη σόγια. Τώρα, αν οι Έλληνες θεωρούν ότι προστατεύουν το
περιβάλλον καλύτερα σε σχέση με όλους τους άλλους, σε σχέση με τους Ελβετούς ή με τους
Σουηδούς, ας το πιστεύουν. Έγινε ολόκληρος ντόρος για τη μεταλλαγμένη ντομάτα - το άκρον άωτον
της ξεφτίλας. Η ντομάτα και όλοι οι καρποί, πλην των σταφυλιών, όταν τους κόψεις συνεχίζουν να
ωριμάζουν. Κόβεις ένα μήλο και σιγά σιγά γίνεται ώριμο μέχρι που σαπίζει, οι μπανάνες έρχονται
πράσινες κι αν τις αφήσεις γίνονται κίτρινες. Τις ντομάτες, επειδή έχουν γρήγορη μεθωρίμανση, τις
κόβουν πάντα πράσινες, μέχρι να φτάσουν στην αγορά έχουν κοκκινίσει κι αμέσως χαλάνε. Αυτό
που έκαναν στη μεταλλαγμένη ντομάτα ήταν να αφαιρέσουν το γονίδιο της μεθωρίμανσης - δεν
έβαλαν τίποτα μέσα. Κόβουν τις ντομάτες κόκκινες με όλες τις βιταμίνες και δεν χαλάνε. Κι όμως, η
Greenpeace αντέδρασε.
Πείτε μου και για τα πυρηνικά. Ποιες είναι οι χώρες στην Ευρώπη που έχουν περισσότερα
πυρηνικά; Η Γαλλία, το 75% της ηλεκτρικής ενέργειας είναι από πυρηνικά εργοστάσια, η Ελβετία,
πάνω από το 50%, η Σουηδία, το Βέλγιο, η Αγγλία. Δεν βγάζουν διοξείδιο του άνθρακα κι αυτή
είναι πιθανόν η λύση για όλες τις χώρες σε σχέση με την κλιματικά αλλαγή που την προκαλούν οι
εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Εμείς οι μάγκες δεν τη θέλουμε. Ο Μπερλουσκόνι, επειδή είχαν
ψηφίσει κι αυτοί μέσα στη χαζομάρα τους ότι δεν θα δεχτούν πυρηνικά εργοστάσια, τα έχει
παραγγείλει και θα τα κάνει η Γαλλία. Στη Γερμανία, όταν είχαν βγει οι σοσιαλιστές, ήθελαν τους
πράσινους για να κάνουν κυβέρνηση, οπότε μόνο και μόνο για να πάρουν την εξουσία συμφώνησαν
να μη γίνουν πυρηνικά εργοστάσια. Ακούτε τον κάθε ανόητο εδώ να λέει ότι επειδή η Ελλάδα είναι
σεισμογενής δεν θα πρέπει να γίνουν πυρηνικά εργοστάσια. Στην Ιαπωνία δεν έχουν σεισμούς;
Ακούσατε ποτέ να σκάσει ένα εργοστάσιο στην Ισπανία ή την Αγγλία; Να χαλάσουν ναι, χαλάνε. Πιο
πολλοί όμως έχουν σκοτωθεί εδώ, στη ΔΕΗ, επειδή έχουν πέσει μέσα στα καμίνια, παρά από τις
βλάβες των πυρηνικών εργοστασίων στη Γαλλία. Στην Ουκρανία και στο Τσερνομπίλ είχαν
καταρρεύσει τα πάντα. Και η οικονομία τους και η ιδεολογία τους και η γεωργία τους, λογικό ήταν
να σκάσει και το εργοστάσιο. Όλες οι αλλαγές ήρθαν για να μείνουν - οι Έλληνες δεν τις
καταλαβαίνουν επειδή είναι δυο τρεις κοινωνικές και τεχνολογικές επαναστάσεις πίσω. Ντοπάρουν
και τα παιδιά με την περιβαλλοντική εκπαίδευση στα σχολεία, η οποία πρέπει να σταματήσει.
Πήγαινα παλιότερα και έκανα διαλέξεις σε πόλεις, αλλά σταμάτησα, γιατί διαπίστωσα ότι είναι 8
μεγάλη βλακεία. Έρχονται 100 άτομα, εκεί μέσα έρχονται και 20 οικολόγοι κι αρχίζουν και σε
ρωτάνε διάφορα, φεύγουν οι 80 και μένεις με αυτούς να πλακώνεσαι χωρίς λόγο. Πόσες φορές δεν
έχετε ακούσει ότι η περιβαλλοντική εκπαίδευση πρέπει να αρχίζει απ' το σχολείο. Ποιος να την κάνει
αυτή την περιβαλλοντική εκπαίδευση; Για να κάνει κάποιος μάθημα στο νηπιαγωγείο πρέπει να
είναι νηπιαγωγός, για να κάνει μαθηματικά πρέπει να είναι μαθηματικός, για να κάνει μάθημα για
το περιβάλλον γιατί να πρέπει να είναι ο κάθε χαβαλές; Με αποτέλεσμα να ζαλίζουν το παιδί με
«αλλοτριωμένους καταναλωτές», «διαμερίσματα κλουβιά». Κάνουν το παιδί που ζει στη Θεσσαλία
να βλέπει τον πατέρα του με ένα τσουβάλι λίπασμα στην πλάτη και να θεωρεί ότι είναι εγκληματίας.
Στο Πήλιο υπήρχε μια ομάδα ακτιβιστών στον Βόλο -φυσικά ήταν δημόσιοι υπάλληλοι και
καθηγητές στα σχολεία- που είχαν κάνει μια περιβαλλοντική μελέτη με τους μαθητές των σχολείων,
την οποία φυσικά την παρουσίασαν ο νομάρχης, η Τοπική Αυτοδιοίκηση (το πιο διεφθαρμένο
κομμάτι της Ελλάδας, γιατί ψάχνει για ψήφους), που έγραφε ούτε λίγο ούτε πολύ ότι η πανίδα του
Πηλίου έχει εξαφανιστεί λόγω του κυνηγιού και των φυτοφαρμάκων. Τη μέρα εκείνη που τη
διάβασα μου την έδωσε γιατί στο Πήλιο ξέρω ότι έχουν αυξηθεί οι σκίουροι, τα αγριογούρουνα σε
βαθμό που δημιουργούν πρόβλημα, οι αετοί, οι αλεπούδες, τα γεράκια - ήταν μια μελέτη εκτός τόπου
και χρόνου. Μαθαίνουν στα παιδιά άλλα αντί άλλων. Όταν είπα κάποτε σε μια διάλεξη στα
πιτσιρίκια ότι τα δάση στην Ελλάδα αυξάνονται -μετρημένα με δορυφόρους- με πέρασαν για
παλαβό, όπως πιθανότατα θα με αντιμετωπίσουν οι αναγνώστες σας.
Αυξάνονται; Αυξάνονται, ναι. Αυτή η ιστορία ότι η Ελλάδα κατά την επανάσταση του 1821 είχε
50% δάση κι εξαφανίστηκαν είναι μεγάλη απάτη. Κι είναι απάτη γιατί ένας δασολόγος ψεύτης
προκειμένου να επηρεάσει τον Μεταξά για να διώξει τα γίδια θεώρησε ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα
και του είπε ότι η Ελλάδα στην επανάσταση είχε 50% δάση. Ο Βαυαρός πρόξενος στην Ελλάδα το
1938 είχε κάνει μια στατιστική και τα είχε βγάλει 20%, όσο είναι και τώρα. Ζούμε με μύθους
απίστευτους.
Να πούμε για την Αθήνα; Πώς τη βλέπετε; Έχει πράσινο; Κάποτε έβγαλα ένα βιβλίο επί
Αβραμόπουλου, Τα αγριολούλουδα της Αθήνας. Γυρίζοντας μέσα στα διοικητικά όρια της Αθήνας
και μετρώντας τα αγριολούλουδα, βρήκα πάρα πολλά, απλώς οι Αθηναίοι δεν τα βλέπουν. Θεωρώ,
βέβαια, ότι από τα μεγαλύτερα προβλήματα της Αθήνας είναι οι γεωπόνοι και οι δασολόγοι. Η
καλύτερη αποκατάσταση πρασίνου που έγινε ποτέ στην Ελλάδα είναι η αποκατάσταση στην
Ακρόπολη απ' τον Πικιώνη που χρησιμοποίησε ελληνικά φυτά - του οποίου του έκαναν τη ζωή
μαύρη. Επίσης, δείτε το Πεδίον του Άρεως και τον Εθνικό Κήπο. Γιατί ο Εθνικός Κήπος είναι
ωραιότερος; Επειδή τον έφτιαξαν Βαυαροί, ενώ το Πεδίον του Άρεως το έφτιαξαν Έλληνες. Οι
Έλληνες έχουν μία περίεργη μανία με τα φυλλοβόλα. Βλέπετε όλα τα σχολεία να έχουν στις αυλές
φυλλοβόλα, τα οποία βγάζουν φύλλα όταν κλείνουν τα σχολεία και ρίχνουν τα φύλλα όταν ανοίγουν
τα σχολεία. Ο Έλληνας δεν έχει καλή σχέση με τη φύση. Δηλαδή, ακόμα κι όταν κάνει εκδρομή, το
μόνο που σκέφτεται είναι το φαγητό. Αν τον ρωτήσεις για τις Μηλιές στο Πήλιο που πήγε, θα σου πει
τι έφαγε, ποτέ για τη βιβλιοθήκη, αν τον ρωτήσεις για τη θέα από τα Χάνια και για το δάσος, θα σου
πει για τη φασολάδα που έφαγε και το λουκάνικο. Του πιπιλίζουν το κεφάλι με τις καταστροφές, με
αποτέλεσμα να απεχθάνεται τα πάντα. Υπάρχει ένα διδακτορικό ενός Εμίλιο Αριγκόνι, Ιταλού, για το
τοπίο κατά την κλασική αρχαιότητα. Ήταν το ίδιο ακριβώς, μόνο που οι δασολόγοι τα παραποίησαν.
Ο Πλάτωνας λέει ότι ο Υμηττός είναι σαν οστά, μόνο με τροφή για μέλισσες (εννοεί το θυμάρι),
αλλά δεν χρειάζεται να πάτε μακριά, δείτε παλιές γκραβούρες: η Αθήνα ήταν έρημος. Δείτε τη
μεγάλη φωτογραφία στο μετρό του Συντάγματος. Η πόλη θα μπορούσε να έχει πολύ περισσότερο
πράσινο, αλλά οι οικολόγοι και οι αρχαιολόγοι του '50 διαμαρτύρονταν κι έλεγαν ότι έπρεπε
φαίνεται η Ακρόπολη. Αυτή η ομάδα που εμπόδισε τον Καραμανλή να μας κάνει πραγματικά
πρωτεύουσα ήταν εναντίον του ύψους. Δεν υπάρχει πρωτεύουσα στην Ευρώπη που δεν έχει
ουρανοξύστες: Μαδρίτη, Ρώμη, Παρίσι, Βιέννη... Δεν λέω μέσα στο ιστορικό κέντρο, αλλά στην
άκρη, όπου έτσι κι αλλιώς δεν φαίνεται η Ακρόπολη. Ο πληθυσμός αυξανόταν - και δεν έχει καμία
σχέση ο Εμφύλιος, άλλη σαχλαμάρα ο μετεμφυλιακός ρεβανσισμός, σε όλες τις χώρες του κόσμου,
έγινε μετακίνηση. Όταν έγινε η εκμηχάνιση της γεωργίας γύρω στο 1950 άρχισαν να περισσεύουν
χέρια στις αγροτικές περιοχές. Παλιά, για να θερίσουν, ήθελαν ένα κάρο κόσμο, αυτός ο κόσμος
βρέθηκε χωρίς δουλειά και πήγαν εκεί που γίνονταν τα τρακτέρ, ή εκεί που άνοιξαν οι υπηρεσίες,
είτε στη Γερμανία είτε στην Αθήνα. Το ίδιο έγινε παντού. Απλώς οι Έλληνες διανοούμενοι συνήθως
είναι αδιάβαστοι, σχεδιάζοντας, κοιτώντας τον αφαλό τους. Στην Αθήνα είπαν να είναι χαμηλά τα 9
κτίρια, έκαναν αυτή την απαγόρευση και δεν έγινε ένας σωστός σχεδιασμός. Δείτε τα κτίρια της
Μεσογείων, θλιβερά, χωρίς καθόλου θέα, γύρω γύρω οι ακάλυπτοι, και δείτε και τον Πύργο των
Αθηνών. Ποιο είναι καλύτερο, με άπλετο χώρο γύρω γύρω κι από κάτω πάρκινγκ. Τι είναι
προτιμότερο; Είπαν όχι στις πολυώροφες για να φαίνεται η Ακρόπολη και είπαν το ίδιο για τη
Λάρισα, σε όλη την Ελλάδα. Το λάθος που έγινε οφείλεται πάλι στους οικολόγους της εποχής, που
εμπόδισαν να γίνει ένας σωστός σχεδιασμός, όπως έγινε σε όλες τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Κι
εγώ δεν λέω ότι είμαι ο αιρετικός που αποκαλούν, αντιγραφέας είμαι, αυτά που λέω για τις
πυρκαγιές τα αντέγραψα από την εποχή που ήμουν στο Στράτφορντ στην Καλιφόρνια, τα έλεγε ο
Μπίσγουελ, μόνο που τα λέω με καθυστέρηση, τα έλεγε το '60. Και στην Καλιφόρνια έλεγαν ότι τις
φωτιές το '60 τις βάζει ο Άξονας. Δεν μπορούμε να διδαχτούμε από τους άλλους.
Οικολογικές αρχές έχει η Αθήνα; Όχι. Δεν υπάρχουν οικολογικές αρχές γενικά στην Ελλάδα.
Ουσιαστικά μιλάμε με ξόρκια. Κι αν νομίζει κάποιος ότι με ξόρκια μπορεί να σου φύγει μια
αρρώστια, είναι λάθος. Χρειάζεται θεραπεία.
Τι είδους θεραπεία; Για να κάνεις διάγνωση, πρέπει πρώτα να κάνεις εξέταση .Μας ζήτησαν
κάποτε από τη Βουλή να βάλουμε φυτά που ταιριάζουν με τον κοινοβουλευτισμό, κλασικά φυτά,
φυτά που είχαν οι Αρχαίοι αφιερώσει σε κάποιον θεό: τη βελανιδιά του Δία, τη δάφνη του
Απόλλωνα, την ελιά της Αθηνάς κ.λπ., γενικά να διακοσμήσουμε τον χώρο σύμφωνα με τη
μυθολογία. Υπήρχε μια αρχιτεκτόνισσα την ώρα που δούλευαν οι συνεργάτες μου, που άρχισε να
φωνάζει «φύγετε από εδώ, είστε αναρμόδιοι, τι δουλειά έχετε εδώ πέρα;». Μέγαιρα. Το είπαμε στον
τότε πρόεδρο της Βουλής και είπε δεν μπορώ να κάνω τίποτα! Στην Ελλάδα, εκτός του ότι διοικούν
οι συνδικαλιστές, διοικούν κι οι παλαβοί. Οι συνδικαλιστές κι οι σύγχρονοι οικολόγοι μού θυμίζουν
καλόγερους του μεσαίωνα. Σε σχέση με θέματα περιβάλλοντος περνάμε τον νέο μεσαίωνα στην
Ελλάδα και το πιο πιθανό είναι ότι θα πάμε και στην Ιερά Εξέταση.
Το μέλλον πώς το βλέπετε, θα καλυτερέψουν τα πράγματα ή θα γίνουν χειρότερα; Θα
καλυτερέψουν. Η Ελλάδα συνήθως είναι δυο τρεις επαναστάσεις πίσω, θα περάσουμε στο επόμενο
βήμα. Τα περισσότερα αυτοκίνητα στις μεγαλουπόλεις του εξωτερικού είναι πετρελαιοκίνητα. Εδώ
βγαίνει η Greenpeace και λέει θάνατος στο πετρέλαιο. Σιγά σιγά θα γίνει κι εδώ κάποτε, απλώς θα
έχουμε χάσει πολύτιμο χρόνο και θα είμαστε πάντοτε οι παρίες της Ευρώπης. Θα είμαστε καλύτεροι
όμως από ό,τι ήμασταν στο παρελθόν.
Και για να μην σας κουράζω κι άλλο, πόσο μη αναστρέψιμη είναι η πρόσφατη καταστροφή
που έγινε από την πετρελαιοκηλίδα στην Αμερική; Σε χρόνους ανθρώπινους είναι μη
αναστρέψιμη, σε χρόνους βιολογικούς θα πάρει καιρό, αλλά το περιβάλλον θα επανέλθει. Μπορεί να
μπλοκαριστεί ο τουρισμός για τα επόμενα 10 χρόνια. Σε 20 όμως θα έχει καθαρίσει. Το πετρέλαιο
είναι φυσικό προϊόν, ένα βιολογικό προϊόν, άρα θα αποικοδομηθεί, απλώς θα πάρει χρόνο. Η
καταστροφή που έκανε το κινέζικο πλοίο πριν από κάνα δυο μήνες πάνω από τα κοράλλια στην
Αυστραλία ήταν πολύ μεγαλύτερη. Η φύση, όμως, δεν καταλαβαίνει τίποτα. Είναι όπως αυτά που
γράφονται μετά από πυρκαγιά, «ο τελευταίος πνεύμονας πρασίνου», όταν το 95% του οξυγόνου που
αναπνέουμε προέρχεται από τους ωκεανούς. Και επίσης, από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου το
οξυγόνο ήταν 21%. Ακόμα κι η Πυροσβεστική, όταν τους ρώτησαν γιατί δεν καταβρέξανε τη φωτιά
στα Δερβενοχώρια, είπαν ότι δεν μπορούσαν να πετάξουν νερό πάνω απ' τους πυλώνες. Όταν πιάνει
βροχή, τι γίνονται οι πυλώνες; Τόσο άσχετοι!
(Ο Νίκος Σ. Μάργαρης ήταν καθηγητής Οικολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης -1978-1987- και στο
Πανεπιστήμιο Αιγαίου -1987-2010- όπου υπήρξε ο εμπνευτής, ιδρυτής και επί σειρά ετών πρόεδρος του τμήματος
Περιβάλλοντος, στη Μυτιλήνη. Παράλληλα με την πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία αρθρογραφούσε σε εφημερίδες,
σε περιοδικά και ήταν παραγωγός ταινιών για το Περιβάλλον και την Οικολογία στην ελληνική τηλεόραση. Ήταν,
Scientific Advisor σε πολλά διεθνή επιστημονικά περιοδικά, Fellow of the Royal Geographic Society UK (από το
1993) και είχε διεθνείς και ελληνικές διακρίσεις, μεταξύ των οποίων και το βραβείο ‘’Global 500’’των Ηνωμένων
Εθνών. Συνέβαλε τα μέγιστα στην ευαισθητοποίηση της ελληνικής κοινωνίας σε θέματα περιβάλλοντος και οικολογίας.
Επίσης, ήταν γενικός διευθυντής της ελληνικής έκδοσης του περιοδικού National Geographic (από το 1999) και
συγγραφέας επιστημονικών εργασιών σε διεθνή και ελληνικά περιοδικά. Θα μείνει αξέχαστος και ως πανεπιστημιακός
δάσκαλος, αλλά και ως συγγραφέας, καθώς στα πολλά βιβλία του, υπήρχε η ανατρεπτική ματιά του και η αμφισβήτηση
των κατεστημένων ιδεών, που ξεπερνούσαν τα οικολογικά πλαίσια και την καθιερωμένη μέχρι τότε διάσταση περί την
προστασία του περιβάλλοντος και την οικολογία).
__________
10
-Το Σπειροειδές στη Φύση, στην Ανάπτυξη,……στο Σύμπαν
Είναι γνωστό ότι η Φύση ακολουθεί κανόνες αρμονίας που βασίζονται σε μαθηματικές εκφράσεις
στις οποίες είχαν εμβαθύνει και οι αρχαίοι Έλληνες. Ανάμεσα σε αυτές είναι για παράδειγμα η
Χρυσή Τομή (φ=161804…) την οποία επέλεγαν και επιλέγουν οι άνθρωποι κυρίως για
αισθητικούς λόγους. Η Φύση όμως ‘’επιλέγει’’ τη λογαριθμική σπείρα για να ‘’κατασκευάσει’’
μια πληθώρα από δομές.
Οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει με έκπληξη ότι η λογαριθμική σπείρα εμφανίζεται σε σχήματα
φυσικών αντικειμένων με εντελώς διαφορετικές ιδιότητες και προελεύσεις. Για παράδειγμα, σε
μικρή κλίμακα εμφανίζεται στα όστρακα πολλών θαλάσσιων οργανισμών, και στα σαλιγκάρια
της ξηράς. Σε ενδιάμεση κλίμακα εμφανίζεται στο σχήμα των κυκλώνων, όπως αποτυπώνεται
χαρακτηριστικά στις φωτογραφίες των μετεωρολογικών δορυφόρων. Και σε μεγαλύτερη δυνατή
κλίμακα εμφανίζεται στο σχήμα των σπειροειδών γαλαξιών, τεράστιων σχηματισμών από
εκατοντάδες δισεκατομμύρια αστέρια. Τα όστρακα, οι κυκλώνες και οι γαλαξίες δεν έχουν καμία
κοινή ιδιότητα και διέπονται από εντελώς διαφορετικούς φυσικούς νόμους. H ανάπτυξη των
οστράκων επηρεάζεται από το διαθέσιμο χώρο. H δημιουργία των κυκλώνων οφείλεται στη ροή
του υγρού αέρα από περιοχές υψηλής πίεσης σε περιοχές χαμηλής. Εξάλλου, λόγω της
περιστροφής της Γης, τα ρεύματα του αέρα αποκλίνουν από την ευθεία, έτσι ώστε στο βόρειο
ημισφαίριο όλοι οι κυκλώνες να περιστρέφονται αντίθετα από τη φορά των δεικτών του
ρολογιού, ενώ στο νότιο ημισφαίριο αντίστροφα. Τέλος, σπείρες είναι περιοχές ενός γαλαξία
όπου υπάρχει συγκέντρωση αστέρων, σκόνης και αερίων, και οι οποίες δημιουργούνται όταν
κάποιος άλλος γαλαξίας περάσει σε κοντινή τους απόσταση.
Αλλά και η Σπείρα συνδυάζει το σχήμα ενός κύκλου και τη δυναμική κίνησή του μέσα στο
χρόνο, ενώ ακολουθεί κανόνες αρμονίας με μαθηματικούς όρους. Η σπείρα, ως μέρος της ομαλής
ατελείωτης γραμμής συμβολίζει επίσης την ανάπτυξη, την συνέχεια, τον ρυθμό της αναπνοής και
της ίδιας της ζωής. Στη λαϊκή παράδοση λέγεται ότι όταν χρησιμοποιείτε η σπείρα ως προσωπικό
φυλαχτό, βοηθά τη συνείδηση μας να αποδεχθεί τις στροφές, τις αλλαγές και την εξέλιξη της
ζωής. Εξάλλου, η σπείρα είναι ένα από τα αρχέγονα μοτίβα της φύσης μαζί με τον κύκλο, το
δίχτυ και τον κυματισμό. Ωστόσο,οι σπείρες είναι από τα πλέον εντυπωσιακά σχήματα που
εμφανίζονται συχνά στη φύση.
Η προσεκτική παρατήρηση στη Φύση δείχνει ότι τα γεράκια πλησιάζουν και κτυπούν το θήραμά
τους σε μια λογαριθμική σπείρα. Τα έντομα πλησιάζουν μια πηγή φωτός σε μια λογαριθμική
σπείρα. Οι τροπικοί κυκλώνες δημιουργούν μορφή λογαριθμικής σπείρας. Αλλά και ο γαλαξίας
μας αποτελείται κατά προσέγγιση από λογαριθμικές σπείρες. Στη βιολογία οι δομές λογαριθμικής
σπείρας εμφανίζονται συχνότατα. Στα κοχύλια, στους ιστούς της αράχνης, στις έλικες των φυτών,
στα κέρατα του αίγαγρου, στα ανθύλλια της μαργαρίτας, στο κουνουπίδι, στα κουκουνάρια των
πεύκων. Συνοψίζοντας βλέπουμε ότι, τόσο στον μακρόκοσμο, όσο και στον μικρόκοσμο,
υπάρχουν σπειροειδείς και ελικοειδείς σχηματισμοί, όπως είναι μεταξύ των άλλων το κέλυφος σε
ένα κοχύλι του γλυκού νερού, οι απέραντοι σπειροειδείς γαλαξίες ή η διπλή έλικα στο μόριο του
DNA.
Η λογαριθμική ή ισογώνια σπείρα ή σπείρα Fibonacci
διακρίνεται από την αρχιμηδική σπείρα, καθώς οι
αποστάσεις μεταξύ των τροχιών της αυξάνουν κατά
γεωμετρική πρόοδο, ενώ σε μια αρχιμηδική σπείρα αυτές
οι αποστάσεις είναι σταθερές.
Η σπείρα του Αρχιμήδη χρησιμοποιήθηκε σε τροχούς για
να μετατρέψει την ομαλή κυκλική κίνηση σε
ευθύγραμμη ομαλή. Μία δεύτερη εφαρμογή της σπείρας
του Αρχιμήδη, είναι ότι μπορεί να διαιρέσει μία γωνία σε
όσες ίσες γωνίες θέλουμε με αρκετά απλό τρόπο. Αυτό
σημαίνει ότι μπορεί ακόμα και να τριχοτομήσει μία
οποιαδήποτε γωνία. Η ισογώνια ή λογαριθμική σπείρα
ανακαλύφθηκε το 1638 από το Γάλλο φιλόσοφο και
μαθηματικό Rene Descartes (1596-1650 ), ενώ ο Ιταλός
φυσικός και μαθηματικός Evangelista Torricelli (1608- 11
1647) τη μελέτησε ανεξάρτητα και υπολόγισε το μήκος
της καμπύλης από τον πόλο της μέχρι ένα οποιοδήποτε
σημείο της.
Αν και οι ελιγμοί της σπείρας είναι άπειροι γύρω από το κέντρο της, επειδή γίνονται όλο και πιο
κοντά στο κέντρο, το μήκος της από ένα σημείο της μέχρι το κέντρο δεν είναι άπειρο αλλά
πεπερασμένο. Αυτό ακούγεται κάπως παράλογο, όμως από την αρχαιότητα είχαν αντιληφθεί ότι
είναι δυνατόν να προσθέτουμε άπειρους αριθμούς και το αποτέλεσμα να είναι ένας πραγματικός
αριθμός. Η επινόηση αυτή οφείλεται κατά πολύ στον Αρχιμήδη ο οποίος χρησιμοποιούσε τέτοια
αθροίσματα στις μεθόδους του.
Η λογαριθμική σπείρα έχει αρκετές ενδιαφέρουσες ιδιότητες για τους μαθηματικούς. Εκτός του
ότι ελίσσεται άπειρες φορές γύρω από τον πόλο της, παραμένει αμετάβλητη όταν εφαρμόσουμε
κάποιους μαθηματικούς μετασχηματισμούς. Για παράδειγμα, αν την μεγεθύνουμε, το σχήμα της
δεν θα αλλάξει αλλά θα είναι ένα ακριβές αντίγραφο του εαυτού της (ίσως να χρειαστεί να την
περιστρέψουμε λίγο μόνο για να ταυτιστεί με το αρχικό σχέδιο). Δηλαδή όπως και να
κοιτάξουμε, σε μικρότερη ή μεγαλύτερη κλίμακα το σχήμα της είναι το ίδιο. Ο Ελβετός
μαθηματικός Jacob Bernoulli (1655-1705)ενθουσιάστηκε τόσο πολύ με αυτές τις ιδιότητές της
που το 1692 την ονόμασε ‘’spira mirabilis’’. Και έγραψε ότι η λογαριθμική σπείρα ‘’μπορεί να
χρησιμοποιηθεί ως ένα σύμβολο, είτε από σθένος και σταθερότητα στις αντιξοότητες, ή του
ανθρώπινου σώματος, το οποίο μετά από όλες τις αλλαγές του, ακόμα και μετά το θάνατο, θα
πρέπει να αποκατασταθεί σε ακριβή και τέλεια τον εαυτό του ‘’. Ο Bernoulli ήταν τόσο
μαγεμένος με τη λογαριθμική σπείρα που ζήτησε να τη σκαλίσουν στο μνήμα του με την
επιγραφή «Eadem mutata resurgo» που σημαίνει «Αν και έχω αλλάξει θα ξαναπάρω την ίδια
μορφή». Η επιθυμία του όμως εκτελέστηκε πολύ άσχημα, αφού ο γλύπτης σκάλισε μία σπείρα
που δεν ήταν λογαριθμική αλλά Αρχιμηδική, καθώς το πλάτος μεταξύ δύο διαδοχικών
περιστροφών παραμένει το ίδιο κάθε φορά.

Υπάρχουν πολλά βιβλία και επιστημονικά άρθρα, που αναφέρονται στη λογαριθμική σπείρα και
τη σχέση της με την ανάπτυξη των οργανισμών. Αυτή συναντάται στις διατάξεις των ανθυλλιών
ή των σπορίων στα φυτά (π.χ. μαργαρίτα, ηλίανθος). Σε πολλά περιγράμματα φύλλων όπως της
μπιγκόνιας, που είναι περίπου λογαριθμικές σπείρες. Στα όστρακα διαφόρων οργανισμών όπως
είναι ο ναυτίλος και τα κελύφη των αμμωνιτών που έζησαν πριν από περίπου 300 εκατομμύρια
χρόνια. Στα κέρατα ζώων όπως οι γαζέλες ή οι αίγαγροι , στους χαυλιόδοντες του ελέφαντα ή
ακόμα και στα γαμψά νύχια πολλών ζώων. Στους ιστούς της αράχνης Epeira.
Πολλοί γαλαξίες έχουν σπειροειδή μορφή. Αλλά και οι κυκλώνες έχουν σπειροειδή μορφή.
Τέτοιοι κυκλώνες έχουν φωτογραφηθεί από δορυφόρους, τόσο στην γη, όσο και σε άλλους
πλανήτες όπως τον Δία ή τον Κρόνο. Στις διακοσμήσεις πολλών κτιρίων όπως στις κολώνες στα
αρχαία ελληνικά κιονόκρανα, ή τις ροζέτες . Ο μεγάλος Ελβετός μαθηματικός Leonhard Euler
(1707-1783) πρότεινε τη λογαριθμική σπείρα ως τη βέλτιστη καμπύλη για τις ράγες των τρένων,
τόσο για το σταμάτημα όσο και για το στρίψιμο των τραίνων. Για τον ίδιο λόγο η λογαριθμική
σπείρα είναι βέλτιστη και στις στροφές των αυτοκινητοδρόμων. Ωστόσο, πολλοί καλλιτέχνες
συνειδητά ή ασυνείδητα κατασκεύασαν λογαριθμικές σπείρες στα έργα τους.
Και για να απλοποιήσουμε το ζήτημα μπορούμε να πούμε ότι οι λογαριθμικές σπείρες
εμφανίζονται τόσο συχνά στη φύση, διότι είναι το αποτέλεσμα μιας απλής μαθηματικής
διαδικασίας ανάπτυξης. Με απλά λόγια θα την περιγράφαμε ως εξής: Αυξήσου μία μονάδα,
Στρίψε μία μονάδα/ Αυξήσου δύο μονάδες, Στρίψε μία μονάδα/ Αυξήσου τρεις μονάδες, Στρίψε
μία μονάδα/κ.ο.κ. Κάθε διαδικασία που «Στρίβει» με σταθερό ρυθμό και «Αυξάνει» με σταθερά
επιταχυνόμενο ρυθμό, θα δημιουργήσει μία λογαριθμική σπείρα. Κάπως έτσι δημιουργούνται και
οι σπείρες στα ανθύλλια των λουλουδιών .
Η Σπείρα είναι ένα από τα αρχαιότερα σύμβολα και χρησιμοποιείται από την παλαιολιθική εποχή
στον Ελλαδικό χώρο και σε πάρα πολλούς αρχαίους πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο. Τη
συναντάμε σχεδόν σε όλες τις Ελληνικές κατοικίες και στολίζει αρχιτεκτονικά όλα τα σπουδαία
δημόσια και ιδιωτικά κτίρια και μνημεία. Η στροβιλιστική περιέλιξη, η Σπείρα, η δίνη, η
υπέρθεση δύο υλικών σωμάτων ή δύο ενεργειακών ρευμάτων, δεν είναι τίποτα άλλο παρά ο
τρόπος που δημιουργείται η ζωή, πάνω από όλα είναι σύμβολο της ‘’Ζωτικής Δύναμης’’. Τη 12
Σπειροειδή κίνηση τη βλέπουμε παντού στη φύση. Το σχήμα του σπιράλ (spiral) το συναντούμε
παντού στη Φύση. Ζούμε σε έναν γαλαξία Σπειροειδή τύπου. Οι ανεμοστρόβιλοι, τα πανάρχαια
απολιθώματα κοχυλιών και οστρακόδερμων, έως το σχηματισμό των δακτυλικών αποτυπωμάτων,
των τυφώνων και των γαλαξιών, ακόμα και το μόριο του DNA έχει τη μορφή της σπείρας.
Το σπειροειδές, αντιπροσωπεύει ποικιλοτρόπως, τόσο τις ηλιακές όσο και τις σεληνιακές
δυνάμεις. Ο αέρας, τα νερά, ο κεραυνός και η αστραπή είναι επίσης μια δίνη, η μεγάλη
δημιουργική δύναμη. Επίσης διαστέλλεται και συστέλλεται, απεικονίζει την αύξηση και τη
μείωση του ήλιου ή της σελήνης, τη γέννηση και ανάπτυξη των όντων. Συμβολίζει επίσης τη
συνέχεια, το περιστρεφόμενο σύμπαν, την πορεία του ήλιου, τις εναλλαγές των εποχών, την
περιφορά της Γής. Ξετυλίγεται μέσα από μύθους, θρησκευτικές δοξασίες και θρύλους. Είναι
χαραγμένη στα εδάφη πάνω σε βράχους, αλλά και σε προϊστορικά μεγαλιθικά μνημεία.
Σχηματίζεται με μύριους τρόπους στα έμβια όντα, από τα πανάρχαια όστρακα, στο μαγευτικό
μπλε σπιράλ στις αποικίες των ανθόζωων, στο σχηματισμό ζωτικών οργάνων σε ζώα και φυτά,
έως και το αίμα μας που κινείται σπειροειδώς, χωρίς να το καταλαβαίνουμε,.
Η έλικα, βασίζεται σε καμπύλες, καθώς μια επίπεδη καμπύλη που περιστρέφεται κινούμενη προς
τα έξω, ή μια στρεβλωμένη καμπύλη στον χώρο, σαν μια ελικοειδή σκάλα. Η σπείρα είναι μία
καμπύλη που περιελίσσεται, και διαρκώς απομακρύνεται, γύρω από ένα κεντρικό σημείο. Από τις
διάφορες μορφές σπειρών, μόνο ένα είδος διαθέτει ακριβή συμμετρία διαστολής και είναι η
λογαριθμική σπείρα. Το όνομα προκύπτει επειδή η γωνία κατά την οποία στρέφεται, δίνεται από
τον λογάριθμο της ακτίνας. Ένας ευφάνταστος τρόπος περιγραφής της είναι μία ράβδος άπειρου
μήκους που περιστρέφεται γύρω από ένα σταθερό σημείο με σταθερή ταχύτητα.
Η σπείρα ή η έλικα απεικονίζεται σε μικρά ή τεράστια καλλιτεχνήματα στους τοίχους από τη
εποχή της αρχαίας Θήρας, αλλά και σχεδόν σε κάθε αγγείο της μινωικής εποχής στην Κρήτη και
Σαντορίνη. Αποτυπώνεται και είναι το μοναδικό σύμβολο που υπάρχει εντός κι εκτός των ιερών
χρυσών αγγείων των Μυκηναίων. Η σπείρα αγγίζει απαλά και προστατεύει όλα τα κεφάλια των
αρχαίων κορασίδων με τη δομή τού ιερού κόμπου, αλλά βρίσκεται και σε όλες τις κόμες των
πανέμορφων Κούρων. Τη βλέπουμε σκαλισμένη σε κρυφούς βράχους στο Ιερό των Θεών στη
Σαμοθράκη. Ουσιαστικά, κατακλύζει, κάθε έκφραση της ύλης και της ζωής, από το σπιν του
ηλεκτρονίου, έως το στροβιλισμό των κυκλώνων, τυφώνων και γαλαξιών, σε κάθε σχηματισμό
στο Σύμπαν.
Η φύση διαθέτει και τις δύο αυτές μορφές, καθώς επίσης και μια σύνθεσή τους, που εμφανίζεται
στα κοχύλια. Το σχήμα ορισμένων αμμωνιτών (μαλάκια που έζησαν πριν από 300 εκατομμύρια
χρόνια) μοιάζει με την έλικα του Αρχιμήδη, καθώς φαίνεται ότι είχαν μικρό ρυθμό ανάπτυξης,
όπου οι διαδοχικές περιελίξεις ισαπέχουν μεταξύ τους. Ωστόσο, οι περισσότεροι αμμωνίτες είχαν
κελύφη λογαριθμικής σπείρας, πράγμα που σημαίνει ότι μεγάλωναν εκθετικά, διπλασιάζοντας το
μέγεθός τους σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους. Το κέλυφος του Ναυτίλου (γνωστό μαλάκιο
που ζει στα βάθη του Ινδικού Ωκεανού), αποτελείται από καμπυλωμένες κυψελίδες που
περιστρέφονται και μεγαλώνουν σταδιακά. Η δομή της ανάπτυξης ενός ναυτίλου παράγει ένα
σχήμα λογαριθμικής σπείρας. Ένας αναπτυσσόμενος ναυτίλος δεν μπορεί να επεκταθεί στο
εσωτερικό ενός σταθερού όστρακου, ούτε το τελευταίο μπορεί να επεκταθεί ώστε να χωρέσει
έναν μεγαλύτερο ένοικο, εκτός κι αν εκείνος χτίσει επέκταση. Ακριβώς αυτό κάνει κι ο ναυτίλος.
Προσθέτει νέο υλικό στο άκρο του κελύφους του και καθώς ο οργανισμός αναπτύσσεται
εκθετικά, το ίδιο κάνει και το κέλυφος.
Τα σαλιγκάρια με κελύφη στη στεριά και στα νερά, κατασκευάζουν παρόμοια κελύφη που συχνά
περιελίσσονται κατά την τρίτη διεύθυνση. Φυσικά, το σχήμα του κελύφους είναι πάντοτε
τρισδιάστατο. Ο πυρήνας της έλικας -η γραμμή που διατρέχει τα κέντρα των θαλάμων- παύει να
βρίσκεται σ' ένα επίπεδο κι αρχίζει να συστρέφεται στην τρίτη διεύθυνση. Προσθέτοντας ένα νέο
θάλαμο κι αλλάζοντας το μέγεθός του με κανονικό τρόπο, το σαλιγκάρι κατασκευάζει έναν
θάλαμο υπό γωνία ως προς το επίπεδο του προηγούμενου. Το σχήμα των σπειροειδών κελυφών
εξηγείται με τη συμμετρία διαστολής - περιστροφής. Μια συμμετρία που μεταβάλει την κλίμακα
ενός αντικειμένου ονομάζεται διαστολή. Η διαστολή πολλαπλασιάζει όλες τις αποστάσεις επί μια
καθορισμένη ποσότητα, τον παράγοντα κλίμακας. Αν ο τελευταίος είναι μικρότερος της μονάδας,
οι αποστάσεις συρρικνώνονται : έχουμε συστολή. Αν ο παράγοντας κλίμακας είναι μεγαλύτερος,
όλες οι αποστάσεις αυξάνονται : το αντικείμενο μεγεθύνεται και διαστέλλεται. Αν συνδυάσουμε 13
τη διαστολή με μία περιστροφή, το σχήμα που προκύπτει είναι μία σπείρα.
Στα φυτά και ιδιαίτερα στη κορυφή του βλαστού τους, παράγονται σμήνη κυττάρων, έτοιμα να
εξειδικευτούν σε όργανα. Τα σμήνη, που ονομάζονται πρωτογενή μεριστώματα, δημιουργούνται
από ένα κάθε φορά. Το συνολικό σχήμα ανάπτυξης είναι σπειροειδές. Κάθε διαδοχικό μερίστωμα
εμφανίζεται κατά μήκος μιας στενά περιελισσόμενης παραγωγικής σπείρας και η απόσταση
μεταξύ δύο διαδοχικών μεριστωμάτων είναι η χρυσή γωνία. Αποδεικνύεται ότι αυτή η ιδιαίτερη
γωνία οδηγεί σε αποτελεσματική επισώρευση των μεριστωμάτων ενώ καμμία άλλη γωνία δεν
δίνει το ίδιο αποτέλεσμα. Όμως, αυτή η αποτελεσματικότητα είναι συνέπεια κι όχι αίτιο του
σχήματος της ανάπτυξης. Η απόσταση της χρυσής γωνίας είναι αποτέλεσμα μηχανικών και
χημικών επιδράσεων που ενθαρρύνουν κάθε νέο πρωτογενές μερίστωμα να αναπτυχθεί στη
μεγαλύτερη διαθέσιμη κενή περιοχή.
Το πιο θεαματικό παράδειγμα φυτού που ακολουθεί την αριθμολογία Fibonacci είναι ο ηλίανθος
στα ανθικά του κεφάλια. Εδώ, τα ανθύλλια και μετέπειτα οι σπόροι του είναι τοποθετημένα κατά
μήκος μιας παραγωγικής σπείρας σε διαδοχικές αποστάσεις που διαφέρουν κατά τη χρυσή γωνία,
ενώ ευθυγραμμίζονται σε πιο εμφανείς σπειροειδείς περιελίξεις. Συνήθως υπάρχουν 34
δεξιόστροφες περιελίξεις και 55 αριστερόστροφες, ή 55 και 89, ή 89 και 144, όλοι διαδοχικοί
αριθμοί Fibonacci. Η αριθμολογία Fibonacci και η γεωμετρία της σπείρας υπαγορεύουν ότι η
ανάπτυξη του φυτού υπακούει σε απλούς αλλά κρυμμένους μαθηματικούς νόμους που
βρίσκονται στο κοινό σύνορο της δυναμικής, της γεωμετρίας και της αριθμητικής.
Ο μυξομύκητας που αποτελεί αποικία αμοιβάδων, είναι ένας μικροσκοπικός οργανισμός, που
δημιουργεί όμως τα πλέον θεαματικά σπειροειδή σχήματα. Ο κύκλος ζωής του αρχίζει μ' ένα
μικρό σπόρο, που διασκορπίζεται στον αέρα μέχρι να βρει ένα καλό και υγρό μέρος. Εκεί
μετατρέπεται σε αυθεντική αμοιβάδα, αναζητά τροφή κι αρχίζει ν' αναπαράγεται με διαίρεση
μέχρι να γίνει αρκετά μεγάλη. Σύντομα οι αμοιβάδες γίνονται πολλές. Η τροφή δεν επαρκεί, και
οι αμοιβάδες σκορπίζονται σε μικρές περιοχές. Όλες οι αμοιβάδες σε μια περιοχή
συγκεντρώνονται η μία κοντά στην άλλη και, καθώς το πλήθος τους κινείται προς τον κοινό
προορισμό, σχηματίζουν κομψές σπείρες οι οποίες, κατά σύμπτωση, περιστρέφονται αργά. Το
πλήθος των αμοιβάδων γίνεται πυκνότερο και οι σπείρες ολοένα και πιο κλειστές. Κατόπιν
αναλύονται σε ευθύγραμμα σχήματα που μοιάζουν με ρίζες. Οι γραμμές αυξάνουν σε πάχος και,
καθώς ολοένα και περισσότερες αμοιβάδες προσπαθούν να φτάσουν στο ίδιο μέρος,
συσσωρεύονται δημιουργώντας τη γνωστή βλεννώδη μάζα. Η τελευταία είναι μια ολόκληρη
αποικία. Κινείται σαν μεμονωμένος οργανισμός, αναζητώντας κάποιο στεγνό μέρος για να
αναπαραχθεί. Όταν το βρει, εγκαθίσταται στο έδαφος και υψώνει ένα μακρύ στέλεχος. Οι
υπόλοιπες αμοιβάδες σχηματίζουν μια στρογγυλή δομή στην κορυφή του στελέχους, ενώ οι
αμοιβάδες στο καρποφόρο σώμα μετατρέπονται σε σπόρους, σκορπίζονται στον αέρα κι ο κύκλος
επαναλαμβάνεται.
(πηγές: βιβλία όπως από Ian Stewart –Οι μυστικοί αριθμοί, 2003, εκδ Τραυλός και Φρατερλαντ,
Η περιπέτεια των πολλών διαστάσεων, 2000, εκδ. Τραυλός και ιστοσελίδες όπως,
http://www.spiralnature.com/, http://www.constructingtheuniverse.com/spiral.htm ,
http://originalbeauty.wordpress.com/2009/06/27/spirals-in-nature/,
http://science.howstuffworks.com/life/evolution/fibonacci-nature1.htm
,http://apod.nasa.gov/apod/image/m51_hall.gif ).
__________
-Το π= Μάρτιος μήνας, 14η ημέρα, ώρα 1 και 59 λεπτά και 26 δευτερόλεπτα=
Σταθερά Αρχιμήδη
- Αρχιμήδης, ‘’Κύκλου Μέτρησις’’, ‘’Παντός κύκλου η περίμετρος της διαμέτρου εστί και έτι
υπερέχει ελάσσονι μεν ή εβδόμω μέρει της διαμέτρου, μείζονι δε ή δέκα εβδομηκοστο μόνοις’’.
- Ian Stewart , καθηγητής μαθηματικών στο Warwick University, UK '' Όλοι οι αριθμοί είναι
ενδιαφέροντες, μερικοί όμως είναι πιο ενδιαφέροντες από τους άλλους και το π είναι ο πιο
ενδιαφέρων από όλους’’.
14
Τον αριθμό ‘’π’’ τον έχουμε συναντήσει στο σχολείο και με απλά λόγια περιγράφει τη σχέση
μεταξύ της περιμέτρου ενός κύκλου και της διαμέτρου του. Αρχαίοι λαοί είχαν παρατηρήσει ότι
όταν το μήκος της περιφέρειας ενός κύκλου διαιρεθεί με τη διάμετρό του, τότε το πηλίκο είναι το
ίδιο για όλους τους κύκλους και το οποίο είναι περίπου 3.14. Εκείνος, όμως, που προσπάθησε
πρώτος να προσεγγίσει τον παραπάνω λόγο με θεωρητικό τρόπο και όχι εμπειρικά ήταν ο
Αρχιμήδης (3ος αιώνας π.Χ.). Ωστόσο, από πολλούς εικάζεται ότι στην εργασία του «Κύκλου
μέτρησις», οδηγήθηκεστην προσεγγιστική τιμή3,1416 χρησιμοποιώντας πολύγωνα με 384
πλευρές. Την ίδια προσέγγιση ισχυρίστηκαν ότι πέτυχαν και οι Ινδοί, χωρίς όμως να υπάρχουν
τεκμήρια τα οποία να υποστηρίζουν αυτόν τον ισχυρισμό. Γι’ αυτό λοιπόν ο παραπάνω λόγος,ο
αριθμός ‘’π’’, είναι γνωστός διεθνώς ως ‘’σταθερά του Αρχιμήδη’’.
Η πρόταση για την καθιέρωση της 14ης Μαρτίου ως παγκόσμιας ημέρα του ‘’π’’ (συμπίπτει και
με τα γενέθλια του Albert Einstein-1879-1955), έγινε το 1988 από το φυσικό Larry Shaw του
ΜουσείουExploratorium του San Francisco των ΗΠΑ. Επιλέχθηκε η ημέρα αυτή, γιατί στον
αμερικάνικο τρόπο γραφής της ημερομηνίας, που όπως γνωρίζουμε προηγείται ο μήνας της
ημέρας. Δηλαδή, η παραπάνω ημερομηνία γράφεται ως εξής: 3-14 ή 3 / 14, που θυμίζει τα 3
πρώτα ψηφία της ρητής προσέγγισης του ‘’π’’ εκφρασμένης στο δεκαδικό σύστημα
αρίθμησης(δεκαδική προσέγγιση). Οι αμερικανοί μάλιστα για να δώσουν περισσότερη έμφαση σε
αυτόν τον εορτασμό (Pi Approximation Day), διοργανώνουν διαλέξεις, parties και άλλες
εκδηλώσεις, στα μαθηματικά τμήματα των πανεπιστημίων τους, που ξεκινούν ακριβώς στην ώρα
1 και 59 λεπτά και 26 δευτερόλεπτα, την 14η Μαρτίου κάθε έτους. Άλλωστε, τα επτά πρώτα
ψηφία του "π" είναι ο αριθμός 3,1415926. Ωστόσο, στην Ευρώπη εξίσου διάσημη ημέρα
εορτασμού του "π" είναι η 22α Ιουλίου, (22/7), αφού διαιρώντας το 22 με το 7 προκύπτει ο
αριθμός "π".
Ο αριθμός ‘’π’’ ή η ‘’σταθερά του Αρχιμήδη’’ έχει κέντρισε το ενδιαφέρον μεγάλων στοχαστών
για χιλιετίες, αλλά μόνο πρόσφατα οι μαθηματικοί και οι άλλοι επιστήμονες ήταν σε θέση να
καταλάβουν πραγματικά πώς σχετίζεται με τη φύση. Η μαγεία του"π" όμως δεν συγκινεί μόνον
τους μαθηματικούς, φυσικούς, βιολόγους, χημικούς, μουσικούς, την τέχνη, τη μηχανολογία και
τους τεχνίτες, αλλά εκατοντάδες χιλιάδες απλούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, που
αντιλαμβάνονται το θέμα ως ένα από τα πιο δημοφιλή παράξενα στην ιστορία της σκέψης. Η
υπόθεση για τον αριθμό "π" δεν άφησε ασυγκίνητη ούτε τη γνωστή συνθέτρια και τραγουδίστρια
Kate Bush, καθώς έγραψε ένα απόλυτα μυστικιστικό (αυτό είναι άλλωστε και το γνωστό της
ύφος) τραγούδι για το "π". Εξάλλου, το 1998 ένας ανεξάρτητος Αμερικανός σκηνοθέτης, ο
Darren Aronofsky (1969 ), γύρισε μία από τις πιο παράξενες ταινίες του σινεμά το "π", όπου ο
πρωταγωνιστής (ένας νεαρός μαθηματικός με εμμονή στην κρυπτογραφία) προσπαθεί μέσω του
"π" να βρει τον παγκόσμιο αλγόριθμο που θα αποκάλυπτε οριστικά την κοσμική συμμετρία και
θα έδινε έναν και μοναδικό τρόπο υπολογισμού συμμετριών, από το χρηματιστήριο, μέχρι και το
Θεό. Φυσικά το αποτέλεσμα τον οδήγησε στο να τρελαθεί.
Ο Νορβηγός καθηγητής στο Cambridge University Hans-Henrik-Stolum, (γεννηθείς το1958),
υπολογίζοντας το λόγο μεταξύ του πραγματικού μήκους των ποταμών από την πηγή μέχρι την
εκβολή και της αντίστοιχης ευθείας γραμμής τους, βρήκε ότι ο λόγος αυτός είναι περίπου ο 15
π=3,14. Δηλαδή, στην περίπτωση του λόγου των ποταμών, η εμφάνιση του αριθμού ‘’π’’ είναι το
αποτέλεσμα της μάχης ανάμεσα στην τάξη και το χάος.
Η θεωρία του χάους βασίζεται στην ιδέα ότι μικρές αλλαγές μπορούν να οδηγήσουν σε μεγάλης
κλίμακας αποτελέσματα την πάροδο του χρόνου και ότι προφανώς τυχαίες διακυμάνσεις μπορεί
να οδηγήσει σε εκπληκτικά παρόμοια σχήματα, όπως τον τρόπο που ποταμοί τείνουν να
ελίσσομαι κατά τον ίδιο τρόπο, εφόσον δεν είναι περιορίζονται από στενές κοιλάδες ή και πολύ
πυκνή βλάστηση. Και ο Αϊνστάιν είχε παρατηρήσει ότι το νερό που ρέει γύρω στο εξωτερικό μιας
καμπής του ποταμού, κινείται ταχύτερα από το νερό που ρέει γύρω από το εσωτερικό της. Αυτή η
διαδικασία διαβρώνει ταχύτερα την εξωτερική όχθη,απ’ότι την εσωτερική όχθη και η ποταμός με
το χρόνο τείνει προς τα έξω,δημιουργώντας μια μεγαλύτερη κάμψη. Τελικά, οι στροφές γίνονται
τόσο έντονες που αποκόπτονται από τον κύριο κλάδο του ποταμού. Αλλά, σημείωσε, η
διαδικασία ξεκινά και πάλι σύντομα και ο λόγος του μήκους ποταμού προς την ευθεία γραμμή
μεταξύ πηγών και εκβολών ισούται περίπου κοντά στο ‘’π’’=3,14….
Ο γνωστός εκλαϊκευτής των μαθηματικών, ο καθηγητής Ian Stewart (1945 ) (μεταξύ των άλλων
είναι διαχρονικό το βιβλίο του ‘’Παίζει ο Θεός ζάρια;), έλεγε στις διαλέξεις του ‘’Τα μυστικά της
ύπαρξης, η ίδια η φύση της ζωής, δεν είναι απλώς ζήτημα βιοχημείας.Υπάρχουν και άλλες
επιστήμες που παίζουν σημαντικότατο ρόλο στην εξήγηση του τι δίνει ζωή στους έμβιους
οργανισμούς. Τι σχέση μπορεί να έχουν τα μαθηματικά (η γλώσσα της καθαρής αφαίρεσης) με τη
βιολογία (τη γλώσσα της ζωής και των πολύπλοκων οργανικών μορφών); «Επαναστατική!»’’.
Και συνέχιζε. ‘’Μάλιστα, αυτή η ζωτική σχέση θα γίνεται ολοένα πιο παραγωγική. Η γεωμετρία
των πολλών διαστάσεων καθοδηγεί και σήμερα όπως και στο παρελθόν την πλειονότητα των
επιστημών’’.
Ο υπολογισμός του ''π'' απασχόλησε τον άνθρωπο εδώ και 4.000 χρόνια, όταν αρχικά
χρησιμοποιήθηκε από τους Βαβυλώνιους και τους Αιγύπτιους, ενώ τον 3ο και 4ο αιώνα π.Χ.
αρχαίοι Έλληνες μαθηματικοί και φιλόσοφοι διατύπωσαν τα δικά τους θεωρήματα για τον
αριθμό. Όπως έχει σήμερα διαπιστωθεί, ο αριθμός ‘’π’’, ο δεκαδικός αυτός αριθμός δεν τελειώνει
ποτέ. Ωστόσο, το πρώτο και πιο ενδιαφέρον θέμα είναι η εύρεση της ακριβούς τιμής του, και
αυτό γιατί τα δεκαδικά ψηφία του συνεχίζονται επ' άπειρον. Για συντομία εμείς μπορούμε να
πούμε τώρα ότι η τιμή του π είναι 3,1416. Οι ακριβολόγοι θα σας πουν φυσικά ότι αυτή είναι μια
κατά προσέγγιση εκτίμηση και θα προτιμήσουν το περισσότερο ακριβές
3,14159265358979323846. Οι "τελειομανείς" κι ακριβολόγοι θα προτιμήσουν να προσθέσουν
ακόμη μερικές χιλιάδες ψηφία, και έτσι όμως δεν θα επιτύχουν τη σωστή τιμή. Ειδικότερα, τα
πρώτα 50 δεκαδικά ψηφία του π είναι: 3,14159 26535 89793 23846 26433 83279 50288 41971
69399 37510. Ένας υπερ-υπολογιστής στο Τόκιο υπολόγισε πριν λίγα χρόνια περισσότερα από
δύο δισεκατομμύρια ψηφία του π. Δεν μπόρεσε παρ' όλα αυτά να φθάσει ως το τελευταίο
δεκαδικό ψηφίο,γιατί, όπως γνωρίζουν όλοι οι μαθηματικοί, αυτό βρίσκεται κάπου πέρα από το
άπειρο, σε ένα μέρος όπου φθάνουν μόνο στα όνειρά τους. Για την απομνημόνευση των πρώτων
λίγων δεκαδικών ψηφίων του αριθμού ‘’π’’ έχουν επινοηθεί διάφοροι μνημονικοί κανόνες.
Ανάμεσά τους και η παρακάτω φράση, την οποία επινόησε ο καθηγητής Μαθηματικών στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών,.Ν. Χατζηδάκης (1872-1942). Με αυτήν μπορεί κανείς να θυμάται τα
πρώτα 22 δεκαδικά ψηφία του ‘’π’’: Αεί ο Θεός ο Μέγας γεωμετρεί,( 3, 1 4 1 5 9), το κύκλου
μήκος ίνα ορίση διαμέτρω,( 2 6 5 3 5 8), παρήγαγεν αριθμόν απέραντον,( 9 7 9), και ον, φεύ,
ουδέποτε όλον θνητοί θα εύρωσι, (3 2 3 8 4 6 2 6).Το πλήθος των γραμμάτων κάθε λέξης της
φράσης αυτής αντιστοιχεί σε καθένα από τα διαδοχικά ψηφία του αριθμού ‘’π’’. Λέγεται ότι ο
Κινέζος φοιτητής Lu Chao, 24χρονος, σε πρόσφατο διαγωνισμό απομνημόνευσης χρειάστηκε 24
ώρες και 4 λεπτά για να θυμηθεί και 67.890 δεκαδικά ψηφία του ‘’π’’ χωρίς λάθος.
Η μαθηματική σταθερά ''π'' είναι ένας πραγματικός αριθμός και χρησιμοποιείται πολύ συχνά στα
μαθηματικά, τη φυσική και τη μηχανολογία. Στην Ευκλείδεια γεωμετρία μπορεί να οριστεί ως ο
λόγος του μήκους της περιφέρειας ενός κύκλου προς τη διάμετρό του, Ο συμβολισμός
προέρχεται από το αρχικό γράμμα "π" (πι) της λέξης«περιφέρεια», και έχει καθιερωθεί διεθνώς,
ενώ στο λατινικό αλφάβητο συμβολίζεται ως Pi, όταν δεν είναι διαθέσιμοι τυπογραφικά
ελληνικοί χαρακτήρες.Το π είναι γνωστό επίσης εκτός από σταθερά του Αρχιμήδη (δεν πρέπει να
συγχέεται με τον αριθμό του Αρχιμήδη) και ως αριθμός του Λούντολφ (Ludolphine number από
το Γερμανο-Ολλανδός μαθηματικό, Ludolf van Ceulen-1540-1610). Ο Πυθαγόρας 16
συνειδητοποίησε από πολύ νωρίς ότι οι αριθμοί βρίσκονταν κρυμμένοι σε όλα τα πράγματα, από
την αρμονία στη μουσική μέχρι τις τροχιές των πλανητών. Η διαπίστωση αυτή τον οδήγησε στην
δήλωση «τα πάντα είναι αριθμοί». Όταν όμως ο Πυθαγόρας ισχυριζόταν ότι το σύμπαν
κυβερνάται από αριθμούς εννοούσε τους ακέραιους αριθμούς και τους λόγους των ακεραίων
αριθμών (κλάσματα), δηλαδή τους ρητούς. Ένας άρρητος αριθμός δεν είναι ούτε ακέραιος, ούτε
κλάσμα, και θεωρήθηκε από τον Πυθαγόρα ότι ένας τέτοιος αριθμός είναι τρομερό πράγμα. Το
περίεργο είναι ότι ο αριθμός "π" είναι ταυτοχρόνως και άρρητος και υπερβατικός αριθμός.
Άρρητος, επειδή δεν μπορεί να εκφραστεί ως ο λόγος δύο ακέραιων αριθμών και υπερβατικός,
επειδή αποτελεί τη ζωντανή απόδειξη ότι δεν μπορούμε να τετραγωνίσουμε τον κύκλο. Στη μη
μαθηματική ορολογία αυτό σημαίνει ότι το π αποτελεί την απόδειξη του παλαιού ρητού ότι δεν
μπορεί κανείς να τετραγωνίσει τον κύκλο. Δεν μπορεί δηλαδή κανείς, χρησιμοποιώντας μόνο
έναν κανόνα και έναν διαβήτη, να φτιάξει ένα τετράγωνο που να έχει ακριβώς το ίδιο εμβαδόν με
έναν δεδομένο κύκλο.
Εκείνος όμως ο οποίος θεωρείται ότι ήταν ο πρώτος που προσέγγισε τον υπολογισμό του ‘’π’’ σε
μια πιο θεωρητική βάση ήταν ο μαθηματικός από τις Συρακούσες της μεγάλη ελληνική αποικία
της Σικελίας, Αρχιμήδης (287-212π.χ), γι’ αυτό και το π είναι γνωστό και ως σταθερά του
Αρχιμήδη. Κινέζοι, Ινδοί και Πέρσες φιλόσοφοι προσπάθησαν όλοι να υπολογίσουν αυτή τη
σταθερά. Ωστόσο, το όνομα με το οποίο τη γνωρίζουμε σήμερα της δόθηκε το 1706, όταν ο
Ουαλλός μαθηματικός WilliamJones, (1746-1797 ) πρότεινε να ονομαστεί η σταθερά του
Αρχιμήδη με το ελληνικό γράμμα π,από τη λέξη “περιφέρεια”. Μία από τις αρχαιότερες και
ακριβέστερες τιμές είναι αυτή του αιγυπτίου γραφέα Αχμές (έζησε γύρω στο 1700 με 1500 π.χ
και άφησε ένα πάπυροι με 84λυμένα μαθηματικά προβλήματα). Την έχει καταγράψει σε έναν
πάπυρο του Μέσου Βασιλείουτης Αιγύπτου, περίπου το1650 π.Χ., αντιγράφοντας ουσιαστικά
έναν ακόμη αρχαιότερο πάπυρο. Ο Αχμές περιέγραψε το π ως το αποτέλεσμα της διαίρεσης του
256 διά του 81, δηλαδή3,160. Ωστόσο, οι μεγάλες δυσκολίες με το π τότε δεν είχαν ακόμη
αρχίσει. Σύμφωνα με ένα θρύλο, όταν οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι άρχισαν να χτίζουν την πόλη τους,
ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τη γεωμετρία. Ήδη από τον 20ό αιώνα. π.Χ. διαπίστωσαν ότι όταν η
περιφέρεια οποιουδήποτε κύκλου διαιρείται δια της διαμέτρου του, το αποτέλεσμα είναι πάντοτε
περίπου τρία. Υπολόγισαν μάλιστα την τιμή αυτού του λόγου στα 25/8, τα οποία απέχουν μόλις
κατά 0,5% της πραγματικής τιμής του. Πολύ λιγότερο ακριβής είναι η άλλη από τις αρχαιότερες
τιμές του η, που συναντάμε στη Βίβλο (Βασιλέων Α, 7, 23), σύμφωνα με την οποία η κυκλική
λίμνη του οίκου του Σολομώντα είχε διάμετρο δέκα πήχεις και περιφέρεια τριάντα πήχεις,
τοποθετώντας την τιμή ακριβώς στο τρία.
Το 1761ο Ελβετός μαθηματικός Johann Heinrich Lambert (1728-1777) απέδειξε ότι το π είναι
άρρητος αριθμός.Με απλά λόγια αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να εκφραστεί ως κλάσμα δύο
ακέραιων αριθμών. Στο σχολείο τα παιδιά μαθαίνουν ότι το π είναι περίπου 22/7, η τιμή αυτή
είναι όμως και πάλι κατά προσέγγιση, γιατί το π βρίσκεται εκτός μαθηματικής λογικής. Η
δεύτερη μεγάλη ανακάλυψη σημειώθηκε το 1882, όταν οΓερμονός μαθηματικός Carl Louis
Ferdinand von Lindemann (1852-1939απέδειξε ότι το ‘’π’’ είχε μία ακόμη ασυνήθιστη ιδιότητα:
ήταν υπερβατικός αριθμός. Στη μαθηματική ορολογία αυτό σημαίνει ότι δεν αποτελεί τη ρίζα
καμιάς αλγεβρικής εξίσωσης με ρητούς συντελεστές. Αυτό είχε σαν άμεση συνέπεια το αδύνατο
του «τετραγωνισμού του κύκλου», σύμφωνα με αρχαιοελληνικές απαιτήσεις, δηλ. με κανόνα και
διαβήτη.
(πηγές:http://suite101.com/article/an-explanation-of-pi-a45547#ixzz2MDLpIHoY ,
http://www.ellinikoarxeio.com/2010/06/archimedes-‐number-‐p.html,
http://users.uoa.gr/~nektar/science/history/pi_constant.htm).
__________
-Γλαύκες: Κουκουβάγια, Γκιώνης, Μπούφος και άλλα

Αριστοφάνης, Σφήκες ,‘’Γλαύξ γαρ ημών, πριν μάχεσθαι, τον στρατόν διέπτατο’’.
17
Η πόλη-κράτος της Αθήνας, από τον 5ο π.Χ. αιώνα, χρησιμοποιώντας τον άργυρο που
εξορύσσονταν από νησιά του Αιγαίου, άρχισε να κόβει το δικό της νόμισμα, τις «Αθηναϊκές
Γλαύκες». Στη μια όψη του νομίσματος απεικονιζόταν η θεά Αθηνά και στην άλλη το ιερό πτηνό
της πόλης των Αθηνών, η αρχαία Γλαύκα. Η γλαύκα, θεωρείται σύμβολο της σοφίας, επειδή ήταν
το αγαπημένο πτηνό της θεάς Αθηνάς, της θεάς της σοφίας. Αναφέρεται ακόμη, ότι
χρησιμοποιήθηκε από τη θεά και ως αγγελιοφόρος, ενώ λέγεται ότι φώλιαζε σε αφθονία στους
πρόποδες της Ακρόπολης των Αθηνών, σαν απόδειξη ότι είχε την ευχή της θεάς. Οι κάτοικοι της
Αθήνας πίστευαν πως η θεά Αθηνά έπαιρνε συχνά τη μορφή της Γλαύκας, όταν ήθελε να
παρουσιαστεί στους ανθρώπους. Σύμφωνα με τον Αριστοφάνη στις Σφήκες, μια νίκη κατά των
Περσών, πριν ξεσπάσει η ναυμαχία της Σαλαμίνας, κερδήθηκε ένα σούρουπο, μόλις φάνηκε να
πετάει πάνω από τον αθηναϊκό στρατό. μια γλαύκα.

Με τον όρο "Γλαύκα" οι ορνιθολόγοι εννοούν όλα τα είδη της τάξεως των Γλαυκόμορφων, όπως
είναι μεταξύ των άλλων και η Κουκουβάγια (Αθήνα η νυχτερινή-Athene noctua), ο Μπούφος
(Βύας ο γνήσιος-Bubo bubo, Άσιος ο ώτος ή νανομπούφος- Asio otus), ο Γκιώνης (Ώτος ο σκώψ-
Otus scops ), η Τυτώ (Tyto alba), ο Αιγωλιός ή Χούχουλα ή Χουχουριστή (Strix aluco ), το
Χαροπούλι (Aegolius funeveus) και άλλα. Δηλαδή, με τον όρο "Κουκουβάγια" χαρακτηρίζουν
μόνο τη γλαύκα του είδους "Αθηνά η νυχτερινή" και τα υποείδη της. Επομένως, η ονομασία
"κουκουβάγια" για τα υπόλοιπα πουλιά της τάξης των γλαυκόμορφων θα πρέπει να αποφεύγεται.
Ωστόσο, η «γλαύξ» των αρχαίων Ελλήνων, δεν αντιστοιχεί στη σημερινή γλαύκα, καθώς
αναφέρεται σε ανοιχτόχρωμα μάτια, όπως αυτά της ημινυχτόβιας κουκουβάγιας ‘’Αθηνά η
νυχτερινή’’(Athene noctua, αγγλ., Litle owl) και όχι σκοτεινά όπως αυτά της νυχτόβιας γλαύκας,
‘’Τυτώ η λευκή’’ (Tyto alba).
Τα πουλιά που μοιάζουν με γλαύκες, τα γλαυκόμορφα, είναι αρπακτικά, στην πλειονότητά τους
νυχτόβια ή και ημερόβια. Περιλαμβάνουν περίπου 200 είδη παγκοσμίως. Κατανέμονται σε όλες
τις ηπείρους, εκτός της Ανταρκτικής. Τα συναντούμε σε όλα τα ενδιαιτήματα, με τα περισσότερα
είδη να βρίσκονται στις τροπικές και υποτροπικές περιοχές της Ν. Αμερικής και της Ασίας. Τη
βορειότερη εξάπλωση έχει η χιονόγλαυκα (Nyctea scandiaca), η οποία επιβιώνει ακόμα και στις
ακτές της Γροιλανδίας. Η λέξη "γλαυξ" φαίνεται να έχει άμεση σχέση με το "γλαυκός" (αυτός
που έχει ανοιχτό γαλάζιο χρώμα) και δόθηκε στα συγκεκριμένα πτηνά από τους αρχαίους
Έλληνες, εξαιτίας του λαμπερού και σπινθηροβόλου βλέμματος του πουλιού.
Όπως μας ενημερώνουν τα σχετικά εγχειρίδια ζωολογίας, οι γλαύκες έχουν ιδιαίτερη μορφή, η
οποία χαρακτηρίζεται από αξιοσημείωτες προσαρμογές στις ανάγκες ενός νυκτόβιου θηρευτή.
Έχουν μακριές και στρογγυλεμένες φτερούγες, δυσαναλόγως μεγάλη επιφάνεια πτερύγων, κοντή
ουρά και ένα δυσαναλόγως μεγάλο κεφάλι με ένα δισκοειδές μεγάλο πρόσωπο και σε συνδυασμό
με το μαλακό και πυκνό πτέρωμά τους επιτυγχάνουν μια σχεδόν απολύτως αθόρυβη πτήση. Τα
ράμφη τους είναι κυρτά και γαμψά. Όλες οι γλαύκες έχουν ιδιαίτερα οξυμένες τις αισθήσεις της
ακοής και της οράσεως. Τα μάτια είναι τοποθετημένα μπροστά, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται
στερεοσκοπική όραση, κάτι το οποίο είναι απαραίτητο σε κάθε θηρευτή, ώστε να μπορεί να κάνει
σωστή εκτίμηση αποστάσεων και ταχυτήτων. Τα όργανα της ακοής είναι τοποθετημένα 18
ασύμμετρα στο κεφάλι του πτηνού και η διαμόρφωση του προσώπου είναι τέτοια, ώστε να
κατευθύνει τα ακουστικά κύματα στους ακουστικούς πόρους. Πάρα πολλές γλαύκες έχουν στην
κορυφή της κεφαλής χαρακτηριστικές τούφες, οι οποίες ονομάζονται ‘’αντία’’. Τα αντία
αποτελούνται από φτερά και δεν έχουν καμία σχέση με την ακοή. Η λειτουργία τους δεν έχει
ακόμα εξακριβωθεί.
Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί 9 είδη Γλαυκόμορφων πτηνών, εκ των οποίων το ένα ανήκει
στην οικογένεια των Τυτώ (Tytonidae) και τα υπόλοιπα 8 στη οικογένεια των Στριγγιδών
(Strigidae).
-Η Κουκουβάγια η κοινή ή Αθηνά η νυχτερινή (Athene noctua), που συναντάται στην Ελλάδα και
τα Βαλκάνια (με το υποείδος ιndigena), υπάρχει με πολλά άλλα υποείδη σχεδόν σε όλες τις
ηπείρους. Από τη δυτική Ευρώπη και βόρεια Αφρική μέχρι την κεντρική Ασία και την Κίνα. Στην
Αγγλία εισάχθηκε εδώ και 100 χρόνια και πιο πρόσφατα στη Νέα Ζηλανδία. Αναγνωρίζετε από
το μικρό μέγεθος της, τη σχεδόν στρογγυλή μορφή της και το μεγάλο κεφάλι. Αυτή η
κουκουβάγια, είναι από τα μικρότερα μέλη της οικογενείας που απαντούν στην Ελλάδα. Έχει,
μέσο άνοιγμα φτερών 55-61 εκ., και μέσο μήκος συνήθως 22 εκ., από το άκρο του ράμφους μέχρι
το άκρο της ουράς. Το πάνω μέρος του πτηνού είναι σκούρο καστανό που διακόπτετε από λευκές
κηλίδες και γραμμές. Το κάτω μέρος είναι υπόλευκο με μεγάλες καστανές ραβδώσεις. Το χαμηλό
μέτωπο και τα μεγάλα κίτρινα μάτια, της προσδίδουν μια άγρια, σκυθρωπή όψη. Τα μάτια της
κουκουβάγιας κοιτάνε προς τα εμπρός, όπως και όλων των μελών της οικογένειας των
γλαυκόμορφων. Το κίτρινο χρώμα των ματιών υποδηλώνει ότι το πτηνό κυνηγά με το φως του
ήλιου, είναι δηλαδή ημινυχτόβια. Της αρέσει να κυνηγά το σούρουπο και την αυγή, χωρίς όμως
να αποκλείετε και το νυχτερινό κυνήγι. Το μεγάλο μέγεθος των ματιών έχει ως αποτέλεσμα τα
μάτια της κουκουβάγιας να παραμείνουν ακίνητα αναγκάζοντας την να περιστρέφει το κεφάλι
της προς το σημείο που θέλει να δει. Σε σχέση με τα άλλα πουλιά, έχει αναπτύξει επιπλέον
σπονδύλους στον αυχένα της, οι οποίοι της επιτρέπουν να περιστρέψει το κεφάλι της 270 μοίρες.
Έχει, τέλεια όραση στις μεσαίες αποστάσεις και στις ακραίες φωτιστικά συνθήκες, ενώ δεν
μπορεί να εστιάσει σε πολύ κοντινές αποστάσεις, καθώς έχει αστιγματισμό. Όπως τα
περισσότερα αρπαχτικά, η κουκουβάγια είναι εφοδιασμένη με ένα κοφτερό κυρτό ράμφος και
πολύ δυνατά νύχια, με τα οποία πιάνει κυρίως μεγάλα έντομα, σκουλήκια, κάμπιες, βατράχια,
σαύρες και σπανιότερα, συνήθως την εποχή του ζευγαρώματος, τρωκτικά και μικρά πουλιά. Αυτό
που δεν είναι κοινώς γνωστό είναι ότι στο κάθε ένα από τα τρία νύχια της υπάρχει ένα μικρό
αυλάκι στο μέσα μέρος. Παλαιότερα, οι ορνιθολόγοι θεωρούσαν ότι τα αυλάκια υπήρχαν για να
ρέει το αίμα της λείας της, ώστε να μπορεί να τη θανατώνει πιο γρήγορα και αποτελεσματικά.
Όμως σήμερα έχει παρατηρηθεί ότι στα θηράματα, όπως τα τρωκτικά, η κουκουβάγια τσιμπάει
με το δυνατό ράμφος της το πίσω μέρος του κεφαλιού, φέρνοντας το θάνατο σχεδόν ακαριαία,
οπότε έτσι αποδυναμώνεται η αρχική άποψη. Μοναδική είναι όμως και η ακοή της, πράγμα
άγνωστο στους περισσότερους. Στο σκοτάδι η αίσθηση της ακοής χρησιμεύει στο να εξισορροπεί
την έλλειψη της απόλυτα νυκτόβιας όρασης της. Η ικανότητα της να φιλτράρει τους ήχους της
φύσης έχει ως αποτέλεσμα να ακούει μόνο αυτά που αντιστοιχούν σε θηράματα ή κινδύνους και
έτσι παραμένει ακίνητη χωρίς κανένα θόρυβο να της αποσπά την προσοχή εκτός αν αυτός
αντιστοιχεί σε κάτι που την αφορά. Όμως σημαντικότερο ρόλο στη λειτουργία της ακοής παίζει η
ασύμμετρη θέση των αυτιών στο κεφάλι. Πιο συγκεκριμένα το δεξί αυτί είναι συνήθως
τοποθετημένο πιο ψηλά από ότι το αριστερό με αποτέλεσμα ο ήχος να φτάνει στο δεύτερο αυτί
καθυστερημένα κατά δέκατα του δευτερόλεπτου. Έτσι η χρονική διαφορά μεταξύ της
καταγραφής του ίδιου ήχου της δίνει τη δυνατότητα εύρεσης του ακριβές σημείου της ηχητικής
πηγής. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργεί έναν εικονικό χάρτη δίκην ραντάρ. Σημαντικό ρόλο στη
λειτουργία του ραντάρ παίζουν τα ευαίσθητα φτερά του προσώπου που είναι έτσι τοποθετημένα
ώστε να καθοδηγούν τους ήχους προς τα αυτιά. Μόλις ακούσει τη λεία της, στρέφει το κεφάλι
προς τη πηγή του ήχου. Με την οξεία όραση της και το πλατύ της πρόσωπο να λειτουργεί ως
ραντάρ εντοπίζει την ακριβή θέση του θηράματος και επιτίθεται με επιτυχία. Εκτός από το
μέγεθος διαφέρει από τα άλλα αρπαχτικά της ίδιας οικογένειας και στον τόπο διαμονής με
προτίμηση τις ανοιχτές εκτάσεις, τις κατοικημένες από τον άνθρωπο περιοχές και τους αγρούς,
αποφεύγοντας τα πυκνά δασώδη μέρη. Η κουκουβάγια βρίσκει την δική της περιοχή χωρίς όμως
να χτίζει τη δικιά της φωλιά. Εκμεταλλεύεται έτοιμες φωλιές όπως κουφάλες δέντρων, 19
κουνελότρυπες, μάντρες, αποθήκες και παλιά κτίρια. Σε κάθε περιοχή υπάρχουν τρεις ή τέσσερις
φωλιές. Τον Μάρτιο, το ζευγάρι θα αποφασίσει ποια φωλιά θα χρησιμοποιήσει. Κατά το μήνα
αυτό το κάλεσμα του αρσενικού πουλιού ακούγεται μέρα και νύχτα. Τέλη Απριλίου, το θηλυκό
γεννά 3-5 αυγά, χρώματος λευκού. Τα αυγά κλωσά μόνο το θηλυκό για περίπου 4 εβδομάδες. Το
αρσενικό ασχολείται με την εξασφάλιση τροφής. Μετά την εκκόλαψη, οι γονείς θα συνεχίσουν
να τα προσέχουν για ακόμη 5-7 εβδομάδες. Τρέφετε με μεγάλα έντομα, βατράχια, ποντίκια,
σαύρες και σπανιότερα μικρά πουλιά. Αυτές οι διατροφικές της συνήθειες την κατατάσσουν ως
ένα από τα πιο χρήσιμα για τον άνθρωπο πτηνά. Το γεγονός ότι δεν είναι τελείως νυχτόβιο, όπως
τα περισσότερα μέλη της οικογενείας, σημαίνει ότι συχνά τη βλέπουμε την ημέρα να κάθεται
ακίνητη σε στύλους του φράχτη, κορυφές βράχων, στέγες σπιτιών και άλλα μέρη. Η ακινησία
της, σε συνδυασμό με τη γήινη απόχρωσή της, εξασφαλίζουν ένα πολύ καλό καμουφλάρισμα με
αποτέλεσμα να κάθεται μπροστά μας, χωρίς να την έχουμε αντιληφθεί. Η φωνή τους είναι
δυνατή, μοιάζει κροτάλισμα του ράμφους και έχει πολύ δυσάρεστο ήχο. Η κουκουβάγια δεν
αποτελεί απειλούμενο είδος, όμως ο πληθυσμός της σίγουρα έχει μειωθεί τα τελευταία χρόνια.
Δεν έχει πολλούς φυσικούς εχθρούς αν και σε πολλά μέρη θεωρείτε λανθασμένα προάγγελος
θανάτου με αποτέλεσμα τη δίωξή της. Η κουκουβάγια εκτός από σύμβολο σοφίας και σύνεσης
αποτελεί στοιχείο της φυσικής κληρονομιάς του τόπου μας.
-Ο Μπούφος ή Βύας ο γνήσιος (Bubo bubo), είναι το μεγαλύτερο νυχτόβιο αρπακτικό της
Ευρώπης και συχνά δεν απομακρύνεται από την περιοχή του, καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Ζει σε μεγάλη ποικιλία βιοτόπων σε όλη τη επικράτεια και σε υψόμετρο από το επίπεδο της
θάλασσας έως και την αλπική ζώνη. Φωλιάζει συνήθως σε μικρές σπηλιές σε βράχια, αλλά και σε
κουφάλες παλιών δέντρων σπανιότερα δε και σε εγκαταλειμμένες φωλιές άλλων πουλιών. Κοντά
στη περιοχή φωλιάσματος, προτιμά να υπάρχει πυκνή βλάστηση. Ζει μοναχικός. Τρέφεται με
μικρά και μεσαίου μεγέθους θηλαστικά (τρωκτικά, λαγούς, σκαντζόχοιρους) και πουλιά ακόμη
και μεγάλου μεγέθους.

-Ο Χούχουλας ή Χουχουριστής, Στριγγοπούλι, ή Χουχουλόγιωργας ή Στριγξ η αείσκωψ (Strix
aluco), είναι η γλαύκα του δάσους. Περνά τη μέρα μέσα σε φυλλώματα δένδρων και
αναρριχητικών φυτών. Τη νύχτα κυνηγά τρωκτικά, μικρά πουλιά, βατράχια, σκαντζόχοιρους.
Έχει οξύτατη ακοή γι’ αυτό μπορεί να κυνηγήσει και σε απόλυτο σκοτάδι. Συχνά, χτυπά με τα
φτερά του τα κλαδιά των δέντρων για να τρομάζει τα πουλιά που φωλιάζουν εκεί και να τα κάνει
να εμφανιστούν για να τα θανατώσει. Καταπίνει ολόκληρο το θήραμα του, και πριν από το νέο
γεύμα του, βγάζει από το στόμα του αχώνευτα κόκαλα, φτερά και τρίχες από το προηγούμενο.
-Ο Άσιος ο ώτος ή Νανόμπουφος, ή μικρός Μπούφος (Asio otus), είναι ένα από τα πιο κοινά
γλαυκοειδή στην Κεντρική Ευρώπη. Έχει μήκος σώματος περίπου 36 εκατοστά και άνοιγμα
φτερών 95 εκατοστά περίπου, το ίδιο μέγεθος με το Χουχουριστή ( Στριγξ η αείσκωψ-Strix
aluco) , αλλά είναι πολύ πιο λεπτός από τον αυτόν. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτού του είδους
είναι οι εντυπωσιακές μεγάλες τούφες φτερών στα αυτιά που όμως δεν παίζουν κανένα ρόλο στην
ακοή τους. Η ίριδα του Νανόμπουφου έχει ένα φωτεινό κιτρινοπορτοκαλί χρώμα. Το πρόσωπο
διαιρείται με μία ευδιάκριτη γραμμή. Τα φτερά είναι σχετικά στενά. Το φτέρωμά του είναι από
ανοιχτό καφέ μέχρι ωχροκίτρινο διακεκομμένες μαύρες γραμμές και καφέ στίγματα. Στα θηλυκά
ο χρωματισμός είναι πιο σκούρος με κοκκινωπό-καφέ αποχρώσεις, στα αρσενικά ο χρωματισμός
είναι πιο ανοιχτός. Ο χρωματισμός του φτερώματος τα κάνει απαρατήρητα όταν αναπαύονται στα
κλαδιά των δέντρων. Γεννά τον Μάρτιο-Μάιο 3-5 αυγά που τα κλωσά για 25-30 ημέρες.
Τρέφεται κυρίως με τρωκτικά, αλλά και με μικρά άλλα θηλαστικά, πουλιά, έντομα. Συναντάται
σε δάση, αλσύλλια κωνοφόρων, φυλλοβόλα δάση, παλιές φωλιές. Στέκεται σε πυκνά φυλλώματα
σε κομμένα κλαριά.
-Ο Άσιος ο φλογώδης ή Βαλτόμπουφος (Asio flammeus) είναι η μόνη γλαύκα της Ελλάδας που
δε, φωλιάζει σε τακτικό επίπεδο και είναι και η πλέον ημερόβια.. Ως επί το πλείστον, είναι
Χειμερινός επισκέπτης (μετανάστης) και καταγράφεται σε υγρότοπους της Βόρειας και Δυτικής
Ελλάδας, ενώ σε περιόδους βαρυχειμωνιάς έχει παρατηρηθεί και νοτιότερα. Υπάρχουν και
καλοκαιρινές καταγραφές, κυρίως στο Δέλτα του Έβρου, χωρίς όμως να υπάρχουν απτές
αποδείξεις φωλιάσματος. Σε αντίθεση με όλες τις άλλες γλαύκες, ο Βαλτόμπουφος πετάει συχνά
ψηλά, θυμίζοντας Γερακίνα. Τρέφεται κυρίως με τρωκτικά, άλλα μικρά θηλαστικά και πουλιά. 20
Συναντιέται στην Ευρώπη, Ασία, Βόρεια και Νότια Αμερική, Καραϊβική, Χαβάη, νησιά
Galαpagos. Αυτό πουλί χαρακτηρίζεται ως μερικώς μεταναστευτικό, κινούμενο προς το νότο το
χειμώνα από τα βόρεια μέρη. Επίσης, περιπλανιέται νομαδικά σε αναζήτηση περιοχών με
καλύτερες προμήθειες τροφίμων. Κυνηγά πέρα από την ανοικτή περιοχή, συχνά μέχρι την ημέρα.
Το μέγεθός του κυμαίνεται από 34-42 εκ., το άνοιγμα των φτερούγων του 90-105 εκ., έχει τα
κίτρινα μάτια και κοντές τούφες στα αυτιά που συνήθως δεν είναι ορατές. Ο χρωματισμός του
είναι καφετί από πάνω και ανοιχτόχρωμο από κάτω.
-Η Σπουργιτόγλαυκα (Glaucidium passerinum), είναι η μικρότερη από τις γλαύκες. Δεν διστάζει
να επιτεθεί σε θήραμα του ίδιου μεγέθους με αυτήν, με πολύ μεγάλη επιτυχία. Η σπάνια και
δυσεύρετη αυτή γλαύκα, έχει καταγραφεί ως τώρα μόνο στα πυκνά δάση της κεντρικής Ροδόπης
(Δράμα, Ελατιά). Παρόλο που είναι αρκετά ημερόβιο είδος, τρεφόμενη με μικρά θηλαστικά και
πουλιά, η παρατήρησή της αποτελεί εξαιρετικά δύσκολο έργο, πιθανότατα, λόγω του μικρού
πληθυσμού της.
-Ο Αιγωλιός ή Χαροπούλι ή Ελατόμπουφος ή Αιγωλιός ο πένθιμος (Aegolius funereus) είναι μια
μικρή γλαύκα. Εκτός από τα μεγάλα δάση, ζει κοντά και σε κατοικημένες πεδινές περιοχές στην
Κεντρική Βόρεια και Ανατολική Ευρώπη σε ορεινές και αλπικές τοποθεσίες, στα Καρπάθια στις
Δυναρικές Άλπεις, αλλά και στη βόρεια Ελλάδα, καθώς και δυτικότερα στα Πυρηναία και στη
Βόρεια, Κεντρική και Νότια Αμερική. Η κλειστή περιοχή αναπαραγωγής αρχίζει στη νότια
Σουηδία, και εκτείνεται σε μια ευρεία ζώνη μέχρι τα Ουράλια. Το μήκος σώματος είναι από 24-
26 εκ., περίπου, το άνοιγμα φτερών 53- 60 εκ. Τα φύλα μπορεί να διαφέρουν στο βάρος
σημαντικά (τα αρσενικά γύρω στα 115 γραμμάρια και μέχρι τα 200 γραμμάρια τα θηλυκά), αλλά
όχι στην εμφάνιση, όπου τα θηλυκά είναι λίγο μεγαλύτερα. Η ίριδα του ματιού τους έχει φωτεινό
κίτρινο χρώμα. Κάτω από τα μάτια στις δύο πλευρές στη βάση του ράμφους έχουν μία μαύρη
γραμμή. Το πάνω μέρος του φτερώματος είναι καφετί με άσπρες διάσπαρτες βούλες. Το κάτω
μέρος είναι ανοιχτό γκρι με ανοιχτό καφέ βούλες και διαμήκεις ρίγες. Τα κοντά πόδια τους είναι
φτερωτά με λευκό χρώμα μέχρι τα νύχια.
-Ο Γκιώνης ή Ώτος ο σκώψ ( Otus Scops), είναι ένα μικρό γλαυκόμορφο πτηνό με μέγεθος
περίπου 20 εκατοστών. Το όνομά του προέρχεται από την κραυγή ''γκιον''που βγάζει. Είναι είδος
αποδημητικό και συναντάτε στην Αφρική και Νότια Ευρώπη. Τακτικός επισκέπτης στην χώρα
μας από την άνοιξη. Το πτέρωμά του είναι ανοιχτόχρωμο γεμάτο με στίγματα και γραμμώσεις
γκριζοκάστανες. Το σώμα του και η ουρά του είναι μεγαλύτερο και το κεφάλι του μικρότερο σε
αναλογία με την κουκουβάγια. Πάνω από τα αυτιά του υπάρχουν δεξιά και αριστερά μικρές
τούφες τις οποίες ανασηκώνει σε περιπτώσεις φόβου, θυμού όπως συμβαίνει και με τον μπούφο
που ανήκει στην ίδια οικογένεια τα γλαυκόμορφα. Όπως συμβαίνει με όλα τα πτηνά της
οικογένειας είναι νυχτόβια πουλιά και σπάνια θα τα δούμε στο φως της ημέρας. Την νύχτα
βγαίνει για κυνήγι και τρέφεται με έντομα, μικρά ποντίκια, φίδια κτλ και είναι ιδιαιτέρως
χρήσιμος και ωφέλιμος στην γεωργία. Φωλιάζει σε κοιλότητες δέντρων, εγκαταλειμμένες φωλιές
άλλων πτηνών και κουφάλες δέντρων. Το συναντάμε αρκετά συχνά σε κατοικημένες περιοχές,
φυτείες και κήπους. Υπάρχει μια πολύ γνωστή ιστορία, που προσπαθεί να εξηγήσει τη φωνή του
γκιώνη. Κατά την παράδοση, ήταν δύο αδέρφια. Ο ένας, που λεγόταν Αντώνης, τον σκότωσε ο
άλλος, που από τη λύπη του μεταμορφώθηκε ή τον μεταμόρφωσε μετά από δική του παράκληση
ο Θεός, σε πουλί, που κλαίει τον αδικοχαμένο αδερφό του φωνάζοντας "Γκιον, Γκιον, Γκιον".
-Η Τυτώ η λευκή ή Πεπλόγλαυκα ή Ανθρωποπούλι ή Κλαψοπούλι (Tyto alba), είναι κοινό
νυχτόβιο αρπακτικό στην Ελλάδα, η πιο ανοιχτόχρωμη γλαύκα της χώρας μας που είναι
προστατευόμενο είδος. Η κραυγή της, που θυμίζει μακρόσυρτο σφύριγμα και ακούγεται σαν
παλιά ατμομηχανή, είναι πολύ χαρακτηριστική και άγρια, ανακατεμένη με διάφορα σφυρίγματα,
σε σημείο που πολλοί άνθρωποι να τη φοβούνται και να τη θεωρούν πουλί που φέρει γρουσουζιά.
Το σώμα της έχει μήκος 35 εκ., περίπου. Το κεφάλι είναι λευκό και έχει σχήμα καρδιάς με
μεγάλα χαρακτηριστικά μάτια. Η ράχη είναι χρυσοκίτρινη με γκρίζα στίγματα ενώ το πρόσωπο ,
το στήθος και η κοιλιά της είναι λευκά ή σκουροκίτρινα με λίγες μαύρες κουκίδες. Δεν έχει
φούντες στα αυτιά. Τα πόδια της είναι μεγάλα. Πετάει κυματιστά και αθόρυβα. Υπάρχει και το
υποείδος (Tyto alba guttata) που ναι μεν έχει ράχη χρυσοκίτρινη, αλλά το πρόσωπο και το κάτω
μέρος είναι ξανθοκίτρινα. Έχει μακριά φτερά, κοντή ουρά και μακριά πόδια, με τα δάχτυλα
σχεδόν γυμνά ενώ δεν έχει φούντες από φτερά. Ψάχνει για την τροφή της περισσότερο σε 21
χωράφια και πιο σπάνια σε πλαγιές βουνών με λίγη βλάστηση. Τρώει κυρίως ποντίκια αλλά και
μικρά πουλιά. Γεννάει μία ή δύο φορές το χρόνο από 4-7 λευκά αβγά, που κλωσά το θηλυκό για
30-32 μέρες. Τα μικρά δέχονται τη φροντίδα και των δύο γονιών και μπορούν να πετάξουν μετά
55-56 μέρες. Αυτό το πτηνό, είναι πάρα πολύ συχνό θύμα στους αυτοκινητόδρομους και
εκατοντάδες σκοτώνονται κάθε χρόνο από τα οχήματα.
__________
__________
- Μαγικές Δομές, Σχήματα και Εικόνες στη Φύση: τα Φράκταλς και η Αυτο-
ομοιότητα
Στη Γεωμετρία του σχολείου μαθαίνουμε για τις γραμμές, τους κύκλους, τα τετράγωνα, τους
κύβους, τους κυλίνδρους και τις σφαίρες. Στη φύση όμως γύρω μας επικρατούν άλλου είδους
σχήματα, όπως εκείνα στα σύννεφα, στους κεραυνούς, στα σφουγγάρια, στους αχινούς, στους
παγοκρυστάλλους, στα κοράλλια, στις φτέρες, αλλά και στις ακτογραμμές. Όλα αυτά
παρουσιάζουν μια πολυπλοκότητα που δεν μοιάζει καθόλου με τα απλά γεωμετρικά αντικείμενα
της κλασικής Γεωμετρίας. Μερικοί μαθηματικοί στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου
αιώνα είχαν επιχειρήσει να περιγράψουν μαθηματικά το σχήμα και τις ιδιότητες μιας άλλης
κατηγορίας γεωμετρικών αντικειμένων, που χαρακτηρίζονται από μια ιδιότητα που ονομάζεται
αυτο-ομοιότητα. Τα αντικείμενα αυτού του είδους παρουσιάζουν την ίδια εικόνα όταν παίρνει
κανείς ένα κομμάτι τους και το μεγεθύνει, έτσι ώστε να έχει τις ίδιες διαστάσεις με το αρχικό. Οι
καθιερωμένοι μαθηματικοί εκείνης της εποχής αντιμετώπισαν με απαξίωση αυτές τις ιδέες,
επειδή θεώρησαν ότι δεν έχουν κανενός είδους εφαρμογή στην καθημερινή ζωή. Ένας από τους
αιρετικούς μάλιστα εκείνης της εποχής, ο διακεκριμένος Γάλλος μαθηματικός Paul Pierre Levy
(1886-1971), αναγκάστηκε από τους συναδέλφους του στην Πολυτεχνική Σχολή στο Παρίσι να
μη δίνει θέματα για διδακτορικό σε μεταπτυχιακούς φοιτητές, επειδή η κρατούσα αντίληψη ήταν

ότι με τέτοιες ιδέες δεν θα έβρισκαν στη συνέχεια δουλειά. Το 1967, ο καθηγητής, μαθηματικός
Benoit Mandlebrot ((εβραίος λιθουανικής καταγωγής, που είχε γεννηθεί στην Πολωνία, 1924-
2010), που υπήρξε μαθητής του μαθηματικού P.P. Levy, έθεσε τη φαινομενικά απλοϊκή ερώτηση:
«πόσο μεγάλη είναι η ακτογραμμή της Βρετανίας;».
Ύστερα από σύντομη σκέψη διαπιστώνει κανείς ότι η ερώτηση δεν είναι τόσο απλοϊκή, όσο
φαίνεται εξαρχής, αφού η απάντηση εξαρτάται από την κλίμακα του χάρτη που χρησιμοποιούμε
για να μετρήσουμε την ακτογραμμή. Όσο πιο πολλές λεπτομέρειες έχει ο χάρτης, τόσο πιο
μεγάλη τιμή για την ακτογραμμή προκύπτει. Δηλαδή, αν χρησιμοποιήσουμε ακρίβεια ενός
μέτρου για να τη μετρήσουμε, θα τη βρούμε μικρότερη από ότι πραγματικά είναι γιατί δεν θα
μπορέσουμε να μετρήσουμε τις κοιλότητες για παράδειγμα, που είναι μικρότερες του ενός
μέτρου. Αν μετρήσουμε με ακρίβεια ενός εκατοστού, πάλι θα χάσουμε ορισμένες κοιλότητες που
είναι μικρότερες από ένα εκατοστόμετρο. Έτσι, καταλήγουμε σε απειροστά μικρή μονάδα 22
μέτρησης και η περίμετρος του νησιού θα τείνει να γίνει άπειρη. Η επιφάνεια όμως του νησιού, η
έκτασή του δηλαδή, είναι ορισμένη. Ο λόγος αυτής της παράξενης ιδιότητας, το παράδοξο αυτό,
το οποίο η Ευκλείδεια Γεωμετρία αδυνατεί να εξηγήσει, είναι ότι η ακτογραμμή είναι ένα
γεωμετρικό αντικείμενο ‘’μορφοκλασματικής’’ μορφής ή, όπως συνήθως λέγεται, ‘’φράκταλ’’,
και με αυτό αντιμετωπίζεται. Ο όρος "φράκταλ" προέρχεται από το λατινικό fractio (θραύσμα,
κομμάτι), λόγω της κλασματικής διάστασής του,χρησιμοποιήθηκε αρχικά από το Mandelbrot τη
δεκαετία του 1950, και πρότεινε την ιδέα ότι η γεωμετρία των αυτο-όμοιων σχημάτων έχει
εφαρμογή στη Φύση. Όπως γράφει στο πιο γνωστό βιβλίο του, ‘’Η Μορφοκλασματική
Γεωμετρία της Φύσης’’, «Τα σύννεφα δεν είναι σφαίρες, τα βουνά δεν είναι κώνοι, οι
ακτογραμμές δεν είναι κύκλοι, αλλά ούτε και το γάβγισμα του σκύλου είναι ομαλό, ούτε και η
αστραπή ταξιδεύει στον ουρανό σε ευθεία γραμμή».
Η εφαρμογή τους σε προβλήματα που εμφανίζονταν σε πολλούς διαφορετικούς κλάδους των
επιστημών, από τη Βιολογία και τη Γεωλογία ως τα Οικονομικά και την Αστρονομία, συντέλεσε
ώστε το έργο του να αναγνωριστεί παγκοσμίως και οι μέθοδοί του να χρησιμοποιούνται ευρύτατα
πρακτικά σε όλες τις επιστήμες που στηρίζονται σε μαθηματικούς υπολογισμούς. Ο Mandlebrot
είναι εκείνος που εισήγαγε τόσο τον όρο, όσο και τη θεωρία των φράκταλ στην επιστήμη, αλλά
δεν μελετήθηκε από αυτόν Το πρώτο φράκταλ που μελέτησε ο άνθρωπος, ήταν η ‘’Χρυσή τομή’’
και η ‘’Τετραγωνική ρίζα του αριθμού 2’’, από τον Πυθαγόρα (579 ή 572-500 ή 490 π.Χ.) και τη
σχολή του.Αργότερα, ο Θεαίτητος ο Αθηναίος (415-394 π.Χ.) που υπήρξε μαθηματική ιδιοφυία,
συνεργάτης του Πλάτωνα στην Ακαδημία του (για να τον τιμήσει ο Πλάτωνας έγραψε ιδιαίτερο
διάλογο που φέρει το όνομά του Θεαίτητου ), απέδειξε ότι όλες οι τετραγωνικές ρίζες των
φυσικών αριθμών που δεν είναι τετράγωνα άλλων φυσικών(π.χ. 2,3,5,6,7,8,10,11 κ.λ.π) έχουν
ανάπτυξη σε συνεχές κλάσμα που είναι περιοδικό. Επίσης, τα παράδοξα του Ζήνωνα του Ελεάτη
(496-429 π.Χ. ) έχουν ως μαθηματικό υπόβαθρο την ιδιότητα της αυτό-ομοιότητας.
Στα Μαθηματικά, τη Φυσική αλλά και σε πολλές επιστήμες ‘’Φράκταλ’’ (Fractal) ονομάζεται ένα
γεωμετρικό σχήμα που επαναλαμβάνεται αυτούσιο σε άπειρο βαθμό μεγέθυνσης, κι έτσι συχνά
αναφέρεται σαν "απείρως περίπλοκο". Το φράκταλ παρουσιάζεται ως μαγική εικόνα που όσες
φορές και να μεγεθυνθεί οποιοδήποτε τμήμα του θα συνεχίζει να παρουσιάζει ένα εξίσου
περίπλοκο σχέδιο με μερική ή ολική επανάληψη του αρχικού. Χαρακτηριστικό επομένως των
φράκταλς είναι η λεγόμενη αυτο-ομοιότητα (self-similarity) σε κάποιες δομές τους, η οποία
εμφανίζεται σε διαφορετικά επίπεδα μεγέθυνσης. σχήμα με την ιδιότητα της αυτοομοιότητας.
Ανάμεσα στα εργαλεία των μαθηματικών με τα οποία αναλύονται και περιγράφονται πολύπλοκα
φυσικά φαινόμενα είναι και η γνωστή ‘’Γεωμετρία των Fractals’’. Αυτή μεταξύ των άλλων, μας
επιτρέπει τόσο τη στατική, όσο και τη δυναμική περιγραφή και πορεία πολύπλοκων φυσικών
αντικειμένων όπως είναι και οι ζωντανοί οργανισμοί. Φράκταλς απαντώνται και στη φύση, χωρίς
όμως να υπάρχει άπειρη λεπτομέρεια στη μεγέθυνση, όπως στα φράκταλς που προκύπτουν από
μαθηματικές σχέσεις. Εικόνες φράκταλς έχουμε και στα ψυχεδελικά σχέδια, όπου τα σχέδια είναι
όμοια προς εαυτόν. Έτσι, αν κοιτάξουμε ένα μικρό τμήμα του θα δούμε πως είναι όμοιο με ένα
μεγαλύτερο τμήμα. Αν μεγεθύνουμε το μικρό, θα δούμε πως αυτό περιέχει και πάλι όμοια μέρη
κ.ο.κ. Οι fractal εικόνες και σχέδια είναι ανεξάρτητες από κλίμακα. Αντίθετα, με τα ευκλείδεια
σχήματα, δεν έχουν ένα χαρακτηριστικό μέγεθος μέτρησης. Δηλαδή, τα φτάκταλς είναι μία τάξη
πολύπλοκων γεωμετρικών μορφών ( διαφέρουν από τα απλά σχήματα της κλασικής ή ευκλείδειας
γεωμετρίας - το τετράγωνο, τον κύκλο, την σφαίρα), που έχουν την ιδιότητα της αυτο-
ομοιότητας. Μπορεί να περιγράψουν πολλά αντικείμενα με ακανόνιστη μορφή ή χωρικά
ανομοιόμορφα φαινόμενα στην φύση, τα οποία δεν είναι δυνατόν να περιγραφούν με την
κλασσική γεωμετρία.
Η πιο γνωστή εφαρμογή των φράκταλ στο ευρύ κοινό είναι η μαθηματική περιγραφή διάφορων
αντικειμένων ή σχημάτων της καθημερινής ζωής που παρουσιάζουν αυτοομοιότητα, όπως για
παράδειγμα είναι ένα φύλλο φτέρης, ένα δέντρο ή ένα σφουγγάρι. Η ενδιαφέρουσα μάλιστα
ιδιότητα αυτών των γεωμετρικών σχημάτων να έχουν γεωμετρική διάσταση κλασματική και όχι
ακέραια έδωσε την ιδέα στον Mandlebrot το 1975 να επινοήσει τον όρο φράκταλ.Για παράδειγμα,
το μορφοκλασματικό σύνολο που μοιάζει με φύλλο φτέρης έχει διάσταση 1,8, που το κατατάσσει
μεταξύ της γραμμής, που έχει γεωμετρική διάσταση 1, και της επιφάνειας, που έχει γεωμετρική
διάσταση 2. Είναι δηλαδή κάτι ανάμεσα σε γραμμή και επιφάνεια, χωρίς να είναι κανένα από τα 23
δύο.
Στη φύση, φράκταλ για παράδειγμα είναι στη μικροσκοπική μορφή οι νιφάδα του χιονιού, τα
φύλλα των φυτών ή οι διακλαδώσεις των αιμοφόρων αγγείων. Η θεωρία των φράκταλ δέχεται ότι
"ο κόσμος είναι χαοτικός και ασυνεχής, όσον αφορά την επιφανειακή του μορφή. Αλλά πίσω από
την αρχικά αντιλαμβανόμενη αυτή αταξία κρύβεται μία τάξη, απόλυτα κανονική και με άπειρη
πολυπλοκότητα". Αυτό συμβαίνει εξ ορισμού στο φυσικό κόσμο αλλά τείνει να συμβαίνει και
στον κόσμο που ο άνθρωπος κατασκευάζει. Αυτή η τάξη συνεχίζεται -ή καλύτερα
επαναλαμβάνεται με όμοιο τρόπο, σε άπειρα επίπεδα ανάλυσης του κόσμου. Έτσι, φράκταλ
θεωρείται, με απλά λόγια, η ιδιότητα κάποιων στοιχείων του χώρου να επαναλαμβάνονται με
όμοιο τρόπο από τον μακρόκοσμο στον μικρόκοσμο. Για τον περισσότερο κόσμο η αντίληψη του
φράκταλ δεν προέρχεται απευθείας από τη γνώση των μαθηματικών τους, αλλά από κάποιες
απλοποιημένες καταστάσεις, συνήθως από τη φύση, οι οποίες παρουσιάζουν "φρακταλική" δομή.
Τα φράκταλ είναι μια γενίκευση των κλασικών γεωμετρικών σχημάτων (τρίγωνα, ορθογώνια,
παραλληλόγραμμα, πυραμίδες κ.τ.λ.) σε μη κανονικά και συχνά πολύπλοκα σχήματα,τα οποία
είτε βρίσκονται στη φύση είτε κατασκευάζονται από τον άνθρωπο για διάφορες εφαρμογές ή
απλώς για την ομορφιά τους. Έτσι, η ‘’φρακταλική’’ γεωμετρία μας επιτρέπει να περιγράφουμε
ικανοποιητικά και να απεικονίζουμε πολύπλοκες φυσικές δομές, όπως τα φύλλα των δέντρων, τα
φτερά των πουλιών, το νεφρό του ανθρώπου, μονοκύτταρους οργανισμούς, πυρήνες κυττάρων,
αλλά και σύννεφα, ποτάμια, γαλαξίες. Επιπλέον, η βαθύτερη κατανόηση των πολύπλοκων
γεωμετρικών ιδιοτήτων και σχέσεων των φράκταλς φαίνεται να αποκαλύπτει κάποιους εγγενείς
μηχανισμούς μορφογένεσης στον οργανικό και τον ανόργανο κόσμο. Θα πρέπει να τονίσουμε, ότι
αυτό που γενικά και απλοποιημένα αντιλαμβανόμαστε ως φράκταλ, είναι κάποιες μορφές που
μοιάζουν με τις γραφικές παραστάσεις των φράκταλς, ενώ η αντίληψη της αυτο-ομοιότητας (self-
similarity) είναι διαφορετική. Δηλαδή, αυτο-ομοιότητα είναι η επανάληψη σε άπειρες κλίμακες
παρατήρησης ή ανάλυσης ενός συμβάντος ή μιας κατάστασης. Παράδειγμα "φράκταλ" είναι η
μορφή ενός φύλλου φτέρης ή το υδρογραφικό δίκτυο μιας περιοχής. Ενώ, παράδειγμα αυτο-
ομοιότητας είναι τα εξογκώματα του βράχου που μοιάζουν με το βράχο, Και αν προχωρήσουμε
στην απεικόνιση της μοριακής δομής του βράχου, θα συναντήσουμε πάλι την ίδια ομοιότητα, που
θεωρητικά δε σταματά πουθενά.
Σημαντικότερη ίσως εφαρμογή της θεωρίας του Mandlebrot ή καλύτερα θεωρία των Mandlebrot-
Levy, είναι η γενίκευση της ''Στατιστικής Φυσικής'', μέσω του συνδυασμού της με τις ιδέες του
καθηγητή του Paul Pierre Levy. Η σύνθετη αυτή θεωρία έχει εφαρμογές, τόσο στις φυσικές
επιστήμες, όσο και στις οικονομικές. Ο ίδιος ο Mandlebrot απέδειξε ότι το ‘’παράδοξο του
Ολμπερς’’ (Heinrich Wilhelm Matthäus Olbers, 1758-1840,Γερμανός αστρονόμος, ιατρός και
φυσικός), που αναφέρεται στην παρατήρηση ότι ‘’ο νυκτερινός ουρανός είναι σκοτεινός, ενώ σε
ένα άπειρο και αιώνιο στατικό Σύμπαν σε κάθε σημείο της ουράνιας σφαίρας θα αντιστοιχούσε η
επιφάνεια ενός αστέρα, από τους άπειρους, οπότε ο ουρανός θα ήταν φωτεινός’’ μπορεί να
ερμηνευθεί μόνο με την υπόθεση ότι τα άστρα έχουν κατανομή φράκταλ στο Σύμπαν, χωρίς να
χρειαστεί η υπόθεση της ''Μεγάλης Έκρηξης''. Το ‘’παράδοξο του Ολμπερς’’, αναφέρεται στην
καθημερινή παρατήρηση ότι το βράδυ ο ουρανός είναι σκοτεινός, ενώ απλοί μαθηματικοί
υπολογισμοί δείχνουν ότι θα έπρεπε να είναι φωτεινός, εξαιτίας του φωτός των μακρινών
αστεριών. Η κρατούσα σήμερα ερμηνεία είναι πως ο ουρανός είναι σκοτεινός επειδή σε μας
φτάνει το φως μόνο εκείνων των αστεριών που είναι σε απόσταση μικρότερη από 13,7
δισεκατομμύρια έτη φωτός, όση δηλαδή είναι η ηλικία του Σύμπαντος μετά τη ''Μεγάλη
Έκρηξη''. Ο ίδιος ο Mandlebrot όμως έδειξε το 1974 ότι το«παράδοξο» αυτό μπορεί να
ερμηνευθεί και μόνο με την υπόθεση ότι τα αστέρια είναι κατανεμημένα σε ένα σχήμα φράκταλ
στο Σύμπαν. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι η θεωρία των Mandlebrot-Levy χρησιμοποιείται
σήμερα από χρηματοοικονομικούς οίκους για την πρόβλεψη της εξέλιξης των τιμών στα διάφορα
χρηματιστήρια αξιών και εμπορευμάτων.
(πηγές:σταχυολογήσεις κυρίως από άρθρα, καθηγητή ΑΠΘ, Χ.Βάρβογλη στο ‘’ΒΗΜΑ Science’’,
http://www.tovima.gr/science/article/?aid=362800και ομότιμου καθηγητή ΕΜΠ Αλέξη
Μπακόπουλου στην ‘’Ελευθεροτυπία’’, http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=51488.και .
http://mathhmagic.blogspot.gr/2012/09/blog-post_7748.html).
__________ 24
- Ανεμώνες σε Στεριά και Θάλασσα

Ως φυτό της στεριάς η Ανεμώνη, κοινώς Αγριοπαπαρούνα (αγγλ., Winter flower, Wood
anemone, Wind flower,Easter flower, γαλλ., anemone Sylvie), είναι εξαπλωμένη σε ολόκληρο
τον κόσμο, είτε ως αυτοφυές, αλλά και ως καλλιεργούμενο φυτό. Φυτρώνει σε όλα τα εδάφη,
αλλά προτιμά άγονα και ασβεστώδη κοντά στα δάση, στους θαμνώνες, σε φρυγανότοπους, αλλά
και στα λιβάδια των βόρειων και εύκρατων περιοχών.
Υπάρχουν 150 περίπου είδη ανεμώνης. Η ονομασία τους προέρχεται από τη λέξη άνεμος, καθώς
οι Αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι τα φυτά αυτά άνθιζαν μόνον όταν φυσούσε άνεμος. Το
βασικότερο χαρακτηριστικό τους είναι ότι τα άνθη τους δεν έχουν πέταλα και τη θέση των
πετάλων έχουν πάρει τα σέπαλα, που είναι μεγάλα και έγχρωμα. Ένα άλλο βασικό
χαρακτηριστικό του γένους είναι ότι στον ανθικό ποδίσκο κάτω από το άνθος, υπάρχει ο
λεγόμενος σπόνδυλος που έχει τρία, σπάνια περισσότερα, φύλλα. Τα υπόλοιπα φύλλα του φυτού
βγαίνουν όλα στη βάση του, μοιάζουν με αυτά του μαϊντανού, έχουν μακρύς μίσχους και είναι
παλαμοσχιδή και εμφανίζονται πριν από την άνθηση. Το υπόγειο μέρος του φυτού είναι ένα
μικρό ρίζωμα ή κόνδυλος που παραμένει ζωντανό κατά τη ξηρή περίοδο. Στη χώρα μας υπάρχουν
συνολικά επτά είδη από αυτοφυείς ανεμώνες.
Ως ζώο, η Θαλάσσια Ανεμώνα (αγγλ., Sea anemone), κοινώς Τσουκνίδα της θάλασσας, ή
Κολιτσίδα της θάλασσας, ανήκει στα ανθόζωα και στη κατηγορία των ασπόνδυλων ζώων. Στην
τάξη αυτή των οργανισμών υπάγεται ένας μεγάλος αριθμός ειδών, περίπου 1.000. Τα κυριότερα
γένη είναι τα Actinia, Metridium και Sagartia. Η θαλάσσια ανεμώνα έχει τυπική μορφή ενός
πολύποδα -ασκοειδές μαλακό σώμα με πλοκάμια, στερείται σκελετού και ο κύκλος της ζωής της
δεν έχει μέδουσες –μορφή που πλανάται στο νερό. Το σώμα των θαλάσσιων ανεμώνων
αποτελείται από το κύριο σώμα, στην άκρη του οποίου υπάρχει συνήθως ο δίσκος, με τον οποίο
βρίσκονται προσκολλημένες σε στερεά υποστρώματα,ενώ μερικά είδη στερούνται ποδικού
δίσκου και παραμένουν βυθισμένα μέσα στην άμμο ή στη λάσπη. Στο αντίθετο άκρο του δίσκου
προσκόλλησης υπάρχει η στοματική οπή, που περιβάλλεται από έξι έως και εκατοντάδες
κολλώδη πλοκάμια-κεραίες,πάντα πολλαπλάσια του αριθμού έξι. Οι κεραίες αυτές φέρουν ειδικά
κύτταρα, τα κνιδοκύτταρα, τα οποία εκτοξεύουν μία τοξίνη που προκαλεί παράλυση σε μικρού
μεγέθους οργανισμούς. Αυτά, εξυπηρετούν στην άμυνά τους, αλλά και στη σύλληψη της τροφής.
Καθώς οι κεραίες κινούνται προκαλούν μικρές δίνες στο νερό, παρασύροντας έτσι προς το στόμα
τους μικροσκοπικούς οργανισμούς με τους οποίους κυρίως τρέφονται, αλλά και αρκετά ψάρια,
ανάλογα με το μέγεθος και το είδος της ανεμώνης.
25
Για τις Ανεμώνες της στεριάς. Τα κυριότερα αυτοφυή είδη ανεμώνης στην Ελλάδα είναι τα
ακόλουθα:
-Ανεμώνη η στεφανοειδής (Anemone coronaria ). Το φυτό ανθίζει το χειμώνα και είναι η
πρόγονος όλων των καλλιεργούμενων ποικιλιών. Απαντάται σχεδόν σε ολόκληρη την Ελλάδα, με
πιο πυκνές εμφανίσεις στη Κεντρική και Νότια Ελλάδα και στα νησιά. Φυτρώνει σε θαμνώνες,
φρυγανότοπους και χέρσα χωράφια, μέχρι ύψους 800 μ. περίπου. Τα φύλλα βάσης είναι με μακρύ
μίσχο, βαθειά σχισμένα παλαμοειδώς σε πολλούς στενούς λοβούς. Τα άνθη της ανεμώνης αυτής
είναι δύο ειδών, είτε διπλά, είτε πολλαπλά, όπως τα χρυσάνθεμα. Έχουμε διάφορους
χρωματισμούς, κόκκινα άνθη, ροδόχρωμα, κίτρινα, ροζ, μπλε-ιώδη. Σέπαλα 5-7 σε κάθε άνθος,
πλατειά ωοειδή ή ελλειπτικά. Το χρώμα των σεπάλων ποικίλει. Διακρίνονται οι εξής χρωματικές
ποικιλίες: α) var. cyanea, με άνθη γαλάζια ή γαλάζιο βιολετιά. β) var. rosea, με άνθη ρόδινα, σε
διάφορες αποχρώσεις του ροζ. γ) var. phoenicea, με άνθη κόκκινα. δ) var. alba, με άνθη λευκά,
συχνά με μια ρόδινη απόχρωση στη βάση των σεπάλων. Οι ποικιλίες αυτές άλλοτε απαντώνται σε
αμιγείς πληθυσμούς και άλλοτε ανάμεικτες. Σπανιότερα παρουσιάζονται και υβρίδια μεταξύ των
ποικιλιών. Πολύ σπάνια απαντώνται φυτά με άνθη εντελώς που πρόκειται για αλβινικά άτομα.
-Ανεμώνη η ταώμορφη (Αnemone pavonina). Κοινό φυτό στην Ελλάδα, παρόμοιο με το
προηγούμενο με ρίζα κονδυλώδη, αλλά τα φύλλα βάσης είναι λιγότερο σχισμένα, με λοβούς
πλατείς, οδοντωτούς στην άκρη. Βρίσκεται, σχεδόν σε ολόκληρη την Ελλάδα. Ανθίζει την άνοιξη
και τα άνθη της έχουν συνήθως έντονο κόκκινο χρώμα Στη Β. Ελλάδα επικρατεί η var.
pavonina.Δεν υπάρχει στην Κρήτη και σε ορισμένα νησιά του νότου. Φυτρώνει σε θαμνώνες,
φρύγανα, χέρσα χωράφια και αραιά πευκοδάση, από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι και τα 900μ.
περίπου υψόμετρο. Το είδος αυτό απαντάται σε δύο βασικές ποικιλίες. α) var. pavonina, με άνθη
εντελώς κόκκινα ή κόκκινα με έναν ανοιχτόχρωμο κύκλο προς τη βάση των σεπάλων.β) var.
purpureoviolacea, με άνθη πορφυρά ή ρόδινα ή μερικές φορές σχεδόν λευκά. γ) Μια άλλη
ποικιλία της A. pavonina φυτρώνει στην Ήπειρο, σε μια περιοχή βόρεια των Ιωαννίνων και στα
χωριά του Ζαγορίου. Οι ποικιλίες αυτές απαντώνται μερικές φορές μαζί, συνήθως όμως
σχηματίζουν αμιγείς πληθυσμούς. Η ποικιλία pavoninaπροτιμά γενικά πιο θερμά και ηλιόλουστα
μέρη και χαμηλότερα υψόμετρα. Μερικές φορές εμφανίζονται υβρίδια μεταξύ των δύο ποικιλιών,
με χαρακτηριστικό σαρκώδες πορφυρό χρώμα. Πολύ σπάνια βρίσκουμε αλβινικά άτομα, με άνθη
εντελώς λευκά.
-Ανεμώνη των κήπων υποείδος Χελδράιχ (Anemone hortensis ssp. Heldreichii). Πρόκειται για
ενδημικό της Κρήτης και της Καρπάθου. Οι αναφορές του από άλλες περιοχές της Ελλάδας είναι
λανθασμένες, λόγω σύγχυσης με μορφές της A. pavonina. Φυτρώνει σε θαμνώνες, φρύγανα,
χέρσα χωράφια και βοσκοτόπια, από χαμηλά μέχρι 1850μ. υψόμετρο. Τα πρώτα φύλλα της βάσης
είναι τρίλοβα, με λοβούς οδοντωτούς. Τα άλλα, είναι πεντάλοβα και οι λοβοί είναι στενοί,
χωρισμένοι σε πολύ μυτερούς δευτερεύοντες λοβούς. Σέπαλα 12-19, στενά, λευκά ή σπάνια
ανοιχτορόδινα. Καλλιεργείται σαν καλλωπιστικό σε πάρκα και κήπους. Τα άνθη της έχουν χρώμα
γαλάζιο, κόκκινο ή λευκό. Κάποιοι θεωρούν ότι είναι η άγρια ανεμώνη της αρχαίας Ελλάδας.
-Ανεμώνη η χαρίεσσα (Anemone blanda). Είδος πλατειά εξαπλωμένο στην Ηπειρωτική
Ελλάδα,εκτός από Β.Δ., στην Πελοπόννησο, στην Εύβοια, στην Κέρκυρα, στην Κεφαλονιά και
αλλού. Φυρώνει σε ξέφωτα στα ελατοδάση, πευκοδάση και θαμνώνες, σπανιότερα σε φυλλοβόλα
δάση, σε υψόμετρο 300-2000μ. Φύλλα βάσης μακρόμισχα, χωρισμένα σε τρία κύρια τμήματα,
που το καθένα είναι επιφυές. Το κάθε τμήμα χωρίζεται σε δευτερεύοντες στενούς λοβούς.
Σέπαλα 8-14, στενά, γαλάζια, ρόδινα ή λευκά. Το καρποφόριο γέρνει προς τα κάτω μετά την
άνθηση. Χνουδωτό, ποώδες φυτό έχει κονδυλώδες ρίζωμα.
-Ανεμώνη των Απεννίνων (Anemone apennina). Είδος παρόμοιο με το προηγούμενο. Διαφέρει
στα εξής χαρακτηριστικά: τα τρία κύρια τμήματα των φύλλων έχουν έναν μικρό μίσχο. Τα άνθη
είναι σχεδόν πάντα γαλάζιο-βιολετιά. Το είδος υπάρχει με βεβαιότητα κατά μήκος της Πίνδου,
μέχρι τα Άγραφα και στα βουνά της Δ. Μακεδονίας. Φυτρώνει στα ξέφωτα δασών, ορεινά
λιβάδια, παρυφές, δρόμων, σε υψόμετρο500-1500 μ. περίπου.
-Ανεμώνη η δασόφιλη (Anemone nemorosa).Πολυετές, ποώδες φυτό με ισχυρό ρίζωμα που
έρπει. Τα άνθη της έχουν λευκό χρώμα και βγαίνουν από το Φεβρουάριο μέχρι τον Απρίλιο.
Φύεται σε δάση και χαράδρες της ηπειρωτικής Ελλάδας. Είναι εξαπλωμένη στα βουνά
Μακεδονίας και Θράκης, μέχρι τον Κάτω Όλυμπο. Δάση φυλλοβόλων, από 700 έως 1800μ.
Φύλλα βάσης 1-2, χωρισμένα σε τρία τμήματα, με μικρό μίσχο το καθένα. Τα τμήματα είναι 26
χωρισμένα βαθειά, σε λοβούς οδοντωτούς. Τα άνθη είναι σχετικά μικρά, λευκά, συνήθως με μια
ρόδινη απόχρωση εξωτερικά. Τα σέπαλα είναι συνήθως 6-7 και έχουν σχήμα ωοειδές. Οι ανθήρες
είναι κίτρινοι.
-Ανεμώνη η ρανουγκουλοειδής (Anemone ranunculiodes ssp. Ranunculoldes). Φυτό παρόμοιο με
το προηγούμενο, αλλά διαφέρει στο ότι ως φύλλο βάσης υπάρχει ένα ή κανένα φύλλο. Τα άνθη
είναι κίτρινα, συχνά περισσότερα του ενός. Το είδος έχει βρεθεί από Γ.Σφήκα στο όρος Τζένα, σε
υψόμετρο 1700-1800μ. Επίσης αναφέρεται από τον γειτονικό Βόρα. Φυτρώνει στα ξέφωτα
ορεινών φυλλοβόλων δασών. Άλλα δύο είδη αναφέρονται από τα βουνά των βορείων συνόρων: η
Anemone sylvestris, από το όρος Παπίκι, και η Anemone narcissiflora, από το όρος Βόρας
(Καιμακτσαλάν). Και τα δύο βρέθηκαν το 1940 από τον καθηγητή Ζαγανιάρη. Τα δυο αυτά είδη
κάνουν λευκά άνθη, το πρώτο ένα και μεγάλο και το δεύτερο πολλά και μικρά.
Από τα καλλιεργούμενα καλλωπιστικά είδη τα πιο γνωστά είναι η Ανεμώνη η στεφανοειδής, η
Ανεμώνη η ταόμορφη, η Ανεμώνη η δασόφιλη , η Ανεμώνη η κηπαία, η Ανεμώνη η πουλσατίλη
(Anemone pulsatilla - Pulsatilla vulgaris). (Ονομάζεται και ανεμώνη της Λαμπρής. Έχει
τριχωτούς και μεταξωτούς βλαστούς και βρίσκεται σε περιοχές της κεντρικής Ευρώπης. Έχει
πολυάριθμα μικρά φυλλαράκια σχισμένα σε ταινίες και μεγαλύτερα φτερωτά
φύλλα.Καλλιεργείται και σαν καλλωπιστικό σε διάφορες χρωματικές παραλλαγές), η Ανεμώνη η
μαλακή. (Βρίσκεται σε διάφορες περιοχές της Ασίας και κυρίως στην Ιαπωνία. Τρώγεται και σαν
σαλατικό, καλλιεργείται σαν καλλωπιστικό σε γλάστρες), η Ανεμώνη η ιαπωνική (Anemone
japonica - Anemone hupehensis) ( καταγωγή από την Κίνα και την Ιαπωνία είναι πολύ
διαδεδομένο καλλωπιστικό στις περιοχές αυτές). Η πιο γνωστή ελληνική ποικιλία ανεμώνης είναι
είναι η Anemone blanda, που βγάζει μικρά λουλούδια σε σχήμα μαργαρίτας στις αποχρώσεις του
μπλε και ανθίζει πολύ νωρίς την άνοιξη. Σίγουρα όμως η πιο διάσημη ποικιλία είναι η Anemone
coronaria με μεγάλα σαν παπαρούνες λουλούδια σε χρώματα, λευκό, κόκκινο, μπλε, μωβ, ροζ και
φουξ. Από αυτήν προήλθε και η ομάδα ‘’De Caen’’ με τα μονά λουλούδια και οι παραλλαγές της
που καλλιεργούνται για να παράγουν και κοπτόμενα άνθη, που υπάρχουν στα ανθοπωλεία κυρίως
την άνοιξη. Μια επίσης διάσημη ομάδα είναι η ‘’St. Brigid’’που παράγει διπλά άνθη. Ωστόσο
υπάρχουν πολλές ακόμα ποικιλίες ανεμώνης με μονά ή διπλά άνθη και διαφορές στο σχήμα, το
χρώμα και το μέγεθος.
Το όνομα του λουλουδιού συνδέεται με τον αρχαίο ερωτικό μύθο του Άδωνη και της Αφροδίτης
που ενέπνευσε και μεγάλους ποιητές όπως ο Οβίδιος και αρκετά αργότερα ο Σαίξπηρ να γράψουν
ύμνους σ' αυτόν τον έρωτα. Σύμφωνα με το μύθο ο Άδωνις βγήκε για κυνήγι στο δάσος. Εκεί ο
θεός Άρης που ζήλευε τον Άδωνη, επειδή η Αφροδίτη τον παράτησε για τα μάτια του ωραίου
νέου, μεταμορφώθηκε σε άγριο κάπρο, επιτέθηκε στον Άδωνη και τον σκότωσε. Απαρηγόρητη η
Αφροδίτη πήρε στην αγκαλιά της το άψυχο σώμα του αγαπημένου της και όπως λέγεται ράντισε
με νέκταρ την πληγή. Και από το μείγμα που έκαναν το νέκταρ με το αίμα ξεπήδησε ένα όμορφο
λουλούδι. Μόνο που η ζωή αυτού του λουλουδιού κρατάει λίγο. Όταν ο άνεμος φυσάει κάνει τα
μπουμπούκια του φυτού να ανθίσουν και ύστερα ένα άλλο ανεμοφύσημα παρασέρνει τα πέταλα
μακριά. Έτσι το λουλούδι αυτό ονομάστηκε ανεμώνη ή ανεμολούλουδο επειδή ο άνεμος βοηθάει
την ανθοφορία του αλλά και την παρακμή του. Σύμφωνα με μία από τις εκδοχές της ελληνικής
μυθολογίας μια λευκή ανεμώνη ξεπήδησε από το χώμα που πότισαν τα δάκρυα της Αφροδίτης
για τον νεκρό Άδωνη. Κάπου αλλού διαβάζουμε πως από το αίμα που έρρεε από τις πληγές του
Άδωνη πήρε το κόκκινο του χρώμα αυτό όμορφο λουλούδι, που προορίζονταν να ζήσει κι αυτό
όσο χρόνο απέμενε στον πληγωμένο Άδωνη. Για αυτό και η ανεμώνη, εκτός από σύμβολο της
απλότητας θεωρείται και σύμβολο, του εφήμερου, του κάλλους που δεν διαρκεί, του εύθραυστου,
της απλότητας, αλλά και της μοναξιάς, εξ ου και η έκφραση ‘’μόνη σαν την ανεμώνη’’.
Τα φύλλα και ο κορμός της έχουν γεύση καυστική και όταν τρίβονται, αναδίδουν οξεία οσμή και
ερεθίζουν. Είναι δηλητηριώδη για τα ζώα και όταν τρώγονται, προκαλούν γαστρικές διαταραχές.
Η Ανεμώνη στη βοτανοθεραπεία, είναι ένα εξαιρετικό χαλαρωτικά νευροτονωτικά που για χρήση
σε προβλήματα που έχουν σχέση με νευρική ένταση και σπασμούς στο γεννητικό σύστημα. Με
απόσταξη της πρωιμοκάρπου ανεμώνης με νερό και κατεργασία με αιθέρα βγήκε η ουσία
ανεμωνίνη, που έχει αξιόλογες θεραπευτικές ιδιότητες και χρησιμοποιείται για τη θεραπεία του
κοκίτη, της βρογχίτιδας και του άσθματος, ως αντικαταρροϊκό και πραϋντικό. Επίσης, τα νωπά
φύλλα και στελέχη της πρωιμοκάρπου της ανεμώνης χρησιμοποιούνται απ' τους αγρότες για τη 27
θεραπεία πληγών στα άλογα.Οι αρχαίοι την θεωρούσαν φυτό που έχει θεραπευτικές ιδιότητες για
τα έμμηνα.
-Για τiς Ανεμώνες της θάλασσας.Οι θαλάσσιες ανεμώνες είναι μια κατηγορία αρπακτικών ζώων.
Εξαρτώνται άμεσα από τη θερμοκρασία και την ποιότητα του θαλάσσιου περιβάλλοντος τους.
Έτσι, στην αιχμαλωσία (π.χ. σε ενυδρεία) απαιτούν ιδανικές συνθήκες για να επιβιώσουν, όπως
αλατότητα, θερμοκρασία, ρεύματα νερού, κ.α. Οι περισσότερες θαλάσσιες ανεμώνες έχουν
διάμετρο από 1,8 έως 3 εκατοστά, αλλά έχουν γίνει γνωστές και ανεμώνες πιο μικρές με διάμετρο
μέχρι 4 χιλιοστά και πολύ μεγαλύτερες με διάμετρο 2 μέτρα. Μπορούν να έχουν πλοκάμια από
μερικές δεκάδες έως μερικές εκατοντάδες. Το στόμα τους είναι στη μέση του δίσκου και
περιβάλλεται από τα πλοκάμια, που είναι οπλισμένα με πολλά κνιδοκύτταρα. Αυτά, λειτουργούν
ως άμυνα, αλλά και ως μέσο για να πιάσουν το θήραμά τους. Περιέχουν νηματοκύστεις που κάθε
μία περιέχει τοξικές ουσίες. Όποιο ψάρι ακουμπήσει τα πλοκάμια της θα παραλύσει και θα
ακινητοποιηθεί. Τότε, με μια αιφνίδια κίνηση θα το αρπάξει και θα το οδηγήσει στο στόμα της.
Μετά από λίγη ώρα η θαλάσσια ανεμώνη θα αποβάλει τα υπολείμματα που δεν χώνεψε. Το ψάρι-
κλόουν είναι το μόνο ψάρι – φίλος της-που το δηλητήριό της δεν το επηρεάζει. Αυτό το ψάρι
εκκρίνει ένα ειδικό υγρό που τα τσιμπήματα της ανεμώνης δεν αντιδρούν πάνω του. Το ψάρι –
κλόουν βρίσκει καταφύγιο μέσα στα πλοκάμια της ανεμώνης για να μην το φάνε τα άλλα ψάρια.΄
Ετσι, αυτό ανταμείβει την ανεμώνη προσελκύοντας άλλα ψάρια για να τα τρώει εκείνη. Έρευνες
απόδειξαν ότι η ανεμώνη δεν μπορεί να ζήσει χωρίς αυτό. Μια από τις μεγαλύτερες σε μέγεθος
θαλάσσιες ανεμώνες της Μεσογείου, η Cerianthus membranaceus, χαρακτηρίζεται από ποικίλους
χρωματισμούς, και συναντάται σε αμμώδη, αλλά και σε βραχώδη υποστρώματα, σε εισόδους
σπηλιών, όπου προσπαθεί να αποφύγει το έντονο φως.
Η εσωτερική ανατομία των θαλάσσιων ανεμώνων είναι πολύ απλή. Έχουν γαστρική κοιλότητα,
στην οποία εκκρίνονται ένζυμα για την πέψη της τροφής, με ένα μόνο άνοιγμα, το στόμα, ενώ
στερούνται έδρας, με αποτέλεσμα η τροφή που δεν πέπτεται να αποβάλλεται από το στόμα. Το
νευρικό σύστημά τους είναι πρωτόγονο και επιτρέπει μηχανική αντίδραση σε κάθε
ερέθισμα. Οι οργανισμοί αυτοί διαβιούν σε όλες τις θάλασσες του κόσμου. Εμφανίζουν όμως
τη μεγαλύτερη ποικιλομορφία στις τροπικές θάλασσες. Επίσης, συναντώνται σε όλα τα βάθη,
αλλά κυρίως κοντά στις ακτές. Παρότι πρόκειται για κατεξοχήν εδραίους οργανισμούς, μερικά
είδη έχουν την ικανότητα να μετακινούνται έρποντας με τη βοήθεια του ποδικού δίσκου ή των
κεραιών τους. Οι μικρές θαλάσσιες ανεμώνες τρέφονται κυρίως με πλαγκτόν, ενώ οι μεγαλύτερες
από αυτές μπορούν να συλλάβουν και να φάνε μεγαλύτερες λείες, μέχρι και ψάρια.  Πολλά είδη
τους. ζουν συμβιωτικά με μαλακόστρακα (π.χ. πάγουρος) ή και ζωοξανθέλλες (είναι
μονοκύτταρα φύκια, τα οποία ζουν σε συμβίωση με πολλά είδη υδρόβιων ζώων όπως είναι
υδρόζωα, μύδια, μέδουσες, κοράλλια, σφουγγάρια, ανεμώνες κ.ά), επωφελούμενα από τη
φωτοσυνθετική παραγωγή του φύκους (απορροφούν το διοξείδιο του άνθρακα που
απελευθερώνεται από τις θαλάσσιες ανεμώνες και ως αντάλλαγμα προσφέρουν θρεπτικά
συστατικά). Εξάλλου, στην περίπτωση της συμβίωσής τους με μαλακόστρακα, αυτά προκειμένου
να προφυλαχθεί από τα χταπόδια, τα καλαμάρια και τις σουπιές, για τα οποία αποτελούν
θρεπτικότατη λεία, καταφεύγουν σε αδειανά κοχύλια μαλακίων, στα οποία εγκαθίσταται και η
θαλάσσια ανεμώνα.
Στη νότια Ιταλία και Ισπανία η ανεμώνη Anemone sulcataκαταναλώνεται ως λιχουδιά. Το σύνολο
των ζώων, που μαρινάρεται σε ξίδι, στη συνέχεια επικαλύπτεται με αραιό χυλό αλευριού και
τηγανίζεται σε ελαιόλαδο. Αυτά είναι παρόμοια σε εμφάνιση και υφή με τις κροκέτες , αλλά
έχουν μια έντονη γεύση θαλασσινών. Πηγή:
https://www.blogger.com/blog/post/edit/7022960999388581430/5525528676786380747
__________
- Να Πως Εξηγείται ο Φυσικός Κόσμος με τα Μαθηματικά

Είναι γνωστό ότι οι φιλόσοφοι και φυσικοί της αρχαίας Ελλάδας, προσπάθησαν να τοποθετήσουν
τη Γη στο κέντρο του σύμπαντος. Αντίθετα, ο μαθηματικός, φιλόσοφος και γεωμέτρης
Πυθαγόρας ο Σάμιος (579 ή 572-500 ή 490 π.Χ. ) ακολουθεί έναν ξεχωριστό δρόμο. Αυτός,
αναγορεύει το Φυσικό κόσμο, ως έναν κόσμο μέσα στον οποίο δρα ένα πλήθος από ‘’μυστικές
28
και ακατάληπτες δυνάμεις, κατανοητές μέσα από μαθηματικούς συμβολισμούς και μυθικές
παραστάσεις’’.
Ο Πυθαγόρας συνειδητοποίησε ότι οι αριθμοί βρίσκονταν σε όλα τα πράγματα. Από την αρμονία
στη μουσική, τη δομή των όντων, τα φυσικά φαινόμενα, μέχρι τις τροχιές των πλανητών. Η
διαπίστωση αυτή τον οδήγησε στο γνωστό ‘’τα πάντα είναι αριθμοί’’. Όπως και για το Θαλή το
Μιλήσιο (μαθηματικός, φυσικός και αστρονόμος, 630 ή 635-543 π.Χ.), έτσι και για τον
Πυθαγόρα, οι Θεοί υπάρχουν παντού. Ο Θαλής, δεν χρησιμοποιεί ένα φυσικό φαινόμενο για να
τεκμηριώσει τον συλλογισμό του, αλλά χρησιμοποιεί εικόνες από μυθικές παραστάσεις και
σύμβολα για να κατονομάσει τα φυσικά σώματα και φαινόμενα. Εξάλλου, ο διάσημος Ιταλός
φυσικός αστρονόμος και φιλόσοφος Γαλιλαίος (Galileo Galelei, 1564-1642), θεωρούσε τη Φύση
σαν ένα γιγάντιο βιβλίο που είναι γραμμένο σε μαθηματική γλώσσα. Πίστευε, ότι τα στοιχεία και
τα σύμβολα αυτής της τέλειας γλώσσας είναι εκτός από τους αριθμούς, τα τρίγωνα, οι κύκλοι και
άλλες γεωμετρικές παραστάσεις. Βέβαια, τέτοια τέλεια γεωμετρικά σχήματα τα συναντάμε
σπανιότατα σε φυσικά αντικείμενα, όσο για την ακριβή περιγραφή της μορφής ενός ζωντανού
οργανισμού ή ενός σύννεφου, είναι κυριολεκτικά αδιανόητη με όρους ευκλείδειας γεωμετρίας.
Σήμερα όμως διαθέτουμε τα αναγκαία μαθηματικά εργαλεία για την περιγραφή αυτών των
πολύπλοκων ή και απλών φυσικών φαινομένων. Ένα τέτοιο ισχυρότατο εργαλείο είναι η
γεωμετρία των ‘’φράκταλ’’, που μας επιτρέπει τόσο τη στατική όσο και τη δυναμική περιγραφή
πολύπλοκων φυσικών διεργασιών και όντων, όπως είναι οι ζωντανοί οργανισμοί.
Ας σταχυολογήσουμε λοιπόν μερικά φυσικά φαινόμενα, διεργασίες και όντα που στηρίζονται στα
μαθηματικά ή και που τα μαθηματικά αποκαλύπτουν τα θαυμάσια της Φύσης.
Σχήμα της Γης. Αποδεικνύεται μαθηματικά ότι το σχήμα της γης (πεπλατυσμένο σφαιροειδές),
είναι το ιδανικό για την ελαχιστοποίηση της έλξης της βαρύτητας στα εξωτερικά της άκρα.
Ποταμοί. Κατά τον AlbertEinstein (1879-1955 ), κάθε ποτάμι στην πορεία του χρόνου, έχει από
τη φύση του την τάση να αποκτά ολοένα και πιο ελικοειδές σχήμα, πάνω στο ανάγλυφο που
διατρέχει. Όπως εξηγούσε ο ίδιος, το φαινόμενο αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κάθε καμπή που
συναντά αναγκάζει συγκεκριμένες ποσότητες νερού, από το εξωτερικό τμήμα του, να κινηθούν
γρηγορότερα. Αν, για παράδειγμα, η μορφολογία του εδάφους οδηγεί τη ροή του νερού προς τα
αριστερά, ο όγκος νερού που βρίσκεται πιο δεξιά πρέπει να κινηθεί ταχύτερα, καθώς έχει να
καλύψει μεγαλύτερη απόσταση. Όμως, όσο ταχύτερα κινείται το νερό, τόσο μεγαλύτερη είναι η
διάβρωση του εδάφους και τόσο περισσότερο αυξάνει η καμπή του ποταμού. Η καμπή λοιπόν
αυξάνει την ταχύτητα και η ταχύτητα την καμπή, με αποτέλεσμα το ποτάμι να αποκτά συνεχώς
περισσότερες και μεγαλύτερες έλικες.
Η φύση φαίνεται να οδεύει αναπόδραστα προς ολοένα και πιο σύνθετες και κατ’επέκταση,
χαοτικές καταστάσεις. Τη δεκαετία του 1990, ο Hans-Henrik-Stolum,καθηγητής γεωλογίας στο
Πανεπιστήμιο του Cambridge,σκεπτόμενος ίσως τον ισχυρισμό του Πυθαγόρα για τους αριθμούς
που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα, υποστήριξε ότι κάθε ποτάμι κρύβει τον αριθμό 3,14, τον
περίφημο λόγο π, τον άρρητο αριθμό που προκύπτει αν διαιρέσουμε την περίμετρο ενός κύκλου
με τη διάμετρό του. Για να καταλήξει σε αυτό το συμπέρασμα, ο Stolum διαίρεσε το συνολικό 29
μήκος δεκάδων ποταμών με την απόσταση που χωρίζει (σε ευθεία γραμμή) την πηγή με τις
εκβολές τους. Ο λόγος αυτός ήταν σχεδόν πάντα λίγο μεγαλύτερος από τρία και τις περισσότερες
φορές προσέγγιζε τον αριθμό 3,14.
Μέλισσες. Η συμμετρία που κατεξοχήν εκφράζει την καλαισθησία και την ομορφιά είναι
διάσπαρτη στον φυσικό κόσμο. Μερικές εικόνες μας πείθουν. Η φύση λοιπόν ‘’γεωμετρεί’’;
Είναι γνωστό ότι η μέλισσα για την κατασκευή των κελιών της κερήθρας επιλέγει το κανονικό
εξάγωνο στέρεο-σχήμα και όχι το ισόπλευρο τρίγωνο ή το τετράγωνο. Και γιατί συμβαίνει αυτό;
Αφενός καλύπτει ακριβώς το προσφερόμενο επίπεδο για να κατασκευάσει την κηρύθρα της χωρίς
κενά, αλλά είναι και το μοναδικό σχήμα με την μικρότερη περίμετρο. Δηλαδή, η μέλισσα δαπανά
λιγότερο κερί για την κατασκευή των κελιών της. Επιπλέον, με το εξάγωνο γίνεται καλύτερη
διανομή-μοιρασιά για την αποθήκευση μέγιστου όγκου μελιού. Αποδεικνύεται με ανώτερα
μαθηματικά (λογισμό μεταβολών) ότι, αν θέλουμε να διαμερίσουμε - να χωρίσουμε σε μικρότερα
τμήματα - ένα δοχείο, ώστε να περιέχεται όσο το δυνατό μέγιστος όγκος στα κελιά της
διαμέρισης αυτό επιτυγχάνετε με την επιλογή κανονικών εξαγώνων.
Κύκλος ζωής τζιτζικιών. Τα τζιτζίκια, και συγκεκριμένα τα είδη Magicicada septendecim και
Magicicada tredecim, παρουσιάζουν ένα χαρακτηριστικό κύκλο ζωής που είναι πολυετής.
Δηλαδή, τα δυο αυτά είδη εμφανίζονται με τη μορφή των τέλειων εντόμων, όπως τα γνωρίζουμε
πάνω στα δένδρα, κάθε 17 και 13 χρόνια, αντίστοιχα. Ζευγαρώνουν, γενούν τα αβγά τους και
πεθαίνουν την ίδια περίοδο. Τα αβγά τους εκκολαπτόμενα δίνουν, με μορφή σκουλικιού, τις
προνύμφες και νύμφες τους (στάδια μεταμόρφωσης), που όμως παραμένουν για αρκετά χρόνια
κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Σημασία εδώ έχει ότι ο κύκλος εμφάνισής τους είναι
πάντοτε πρώτος αριθμός, δηλαδή διαιρείται μόνο με τον εαυτό του και τη μονάδα. Το γεγονός
αυτό οδήγησε αρκετούς επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι η μαθηματική αυτή ακρίβεια
προστατεύει τα τζιτζίκια από κάποιο φυσικό κίνδυνο με παρόμοια χαρακτηριστικά περιοδικής
εμφάνισης. Μια άλλη εκδοχή διατυπώνει την άποψη ότι το τζιτζίκι επιχειρεί να αποφύγει κάποιο
παράσιτο με παρόμοιο κύκλο ζωής. Αν, λόγου χάρη, το παράσιτο εμφανίζεται κάθε 4 χρόνια, το
τζιτζίκι αποφεύγει έναν κύκλο που διαιρείται με το 4, αν εμφανίζεται κάθε 5αποφεύγει έναν
κύκλο που διαιρείτε με το 5, κ.ο.κ.
Χιονονιφάδα. Ο πρώτος που ασχολήθηκε με το γρίφο του εξαγωνικού σχήματος της
χιονονιφάδας ήταν ο Γερμανός αστρονόμος και μαθηματικός Jahannes Kepler (1571-1630): "
Πρέπει να υπάρχει κάποιος λόγος για τον οποίο, όποτε χιονίζει, οι αρχικοί σχηματισμοί του
χιονιού επιδεικνύουν πάντα ένα εξάγωνο σχήμα. Γιατί δεν πέφτουν νιφάδες με πέντε ή επτά
γωνίες ;γιατί πάντα με έξι, δεδομένου ότι δεν πέφτουν συμπυκνωμένες, αλλά παραμένουν
διάσπαρτες ". Έχοντας μεγάλη εμπειρία σχετικά με τα σχήματα της φύσης και τα μαθηματικά,
έδωσε μια καλή εξήγηση για την εξαπλή συμμετρία της χιονονιφάδας. Γνωρίζοντας ότι το χιόνι
αποτελείται από συμπυκνωμένο ατμό, θεώρησε ότι πήζει σε σταγονίδια συγκεκριμένου σχήματος
που έχουν επίσης έναν συγκεκριμένο τρόπο επαφής, συμπεραίνοντας ότι : " Το εξαγωνικό σχήμα
επιλέγεται από τη σχηματική προσαρμογή και από την αναγκαιότητα της ύλης, έτσι ώστε να μην
υπάρχουν κενά και η συγκέντρωση του ατμού σε σχηματισμούς χιονιού να γίνει πιο ομαλά".
Ακόμη, συνδέοντας την εξαπλή μορφή της χιονονιφάδας με την κρυσταλλική φύση του πάγου,
γρήγορα κατευθύνθηκε προς την ιδέα ότι αποτελούνται από μεγάλο αριθμό πανομοιότυπων
μικροσκοπικών μονάδων συνταιριασμένων σε σχήματα με κανονικότητα.
Ήχοι, Βιοφωσφορισμός. Οι μαθηματικοί του 17ου αιώνα παρατήρησαν πως εάν δυο ή
περισσότερα εκκρεμή που βρίσκονται στο ίδιο δωμάτιο, ύστερα από μεγάλα χρονικά διαστήματα,
αρχίζουν να συγχρονίζονται, λόγω των δονήσεων που μετέδιδαν το ένα προς το άλλο (θεωρία της
συζευγμένης ταλάντωσης). Παρεμφερή φαινόμενα συντονισμού, τα οποία δεν έχουν πλήρως
εξηγηθεί, παρατηρούνται αρκετές φορές σε τζιτζίκια, γρύλλους και σε άλλα ζώα που παράγουν
ταυτόχρονα τους ίδιους ήχους.Εξάλλου, εδώ και δεκάδες χρόνια βιολόγοι είχαν παρατηρήσει ότι
οι αρσενικές πυγολαμπίδες στις όχθες ποταμών της Μαλαισίας και της Ταϊλάνδης κατάφερναν να
συγχρονίσουν τις λάμψεις τους με εκπληκτική ακρίβεια. Για την εξήγηση του φαινομένου
χρειάστηκε η παρέμβαση φυσικών και μαθηματικών. Έτσι, ο αμερικανός μαθηματικός Steven
H.Strogatz (1959) από το πανεπιστήμιο Cornell, ΗΠΑ, μας πληροφορεί ότι, «Ουσιαστικά, έχουμε
να κάνουμε με ένα πρόβλημα μαθηματικών και όχι βιολογίας» και υποστήριξε τις έρευνές του
στη θεωρία της ‘’συζευγμένης ταλάντωσης’’ που χρησιμοποιείται για την μελέτη συστημάτων 30
που αλληλεπιδρούν μέσω συντονισμού.
Το Κλίμα. Ένα από τα πιο απαιτητικά και πιο σημαντικά προβλήματα της εποχής μας είναι η
‘’μοντελοποίηση του παγκόσμιου κλίματος’’. Κάποια από τα βασικά ερωτήματα τα οποία οι
επιστήμονες καλούνται να απαντήσουν στα ερωτήματα. Για πόσο καιρό ακόμα θα αντέξουν οι
καλοκαιρινοί θαλάσσιοι πάγοι στην Ανταρκτική; Οι τυφώνες και τα υπόλοιπα ακραία καιρικά
φαινόμενα χειροτερεύουν; Πόσο πολύ θα ανέβει η στάθμη της θάλασσας, καθώς θα λιώνουν οι
πάγοι και με τι ρυθμό θα γίνει αυτή η μεταβολή; Πώς επηρεάζουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες
τις κλιματικές αυτές αλλαγές; Πώς μπορεί να καταγραφεί και να παρακολουθείται επαρκώς το
κλίμα του πλανήτη; Εξάλλου, η Μαθηματική Ανάλυση, οι Διαφορικές Εξισώσεις, η Αριθμητική
Ανάλυση, οι Πιθανότητες και η Στατιστική είναι μονάχα μερικές από τους κλάδους των
μαθηματικών που χρησιμοποιούνται για την κατανόηση των ωκεανών, της ατμόσφαιρας και των
πολικών πάγων, καθώς και τις σύνθετες αλληλεπιδράσεις μεταξύ αυτών των τεράστιων
πλανητικών συστημάτων.
Η ακολουθία Fibonacci στα φυτά. Τα φυτά μεγαλώνουν με τον πιο πρόσφορο και αποδοτικό
τρόπο. Όμως η ακολουθία Fibonacci (ο κάθε αριθμός είναι το άθροισμα των δύο προηγουμένων
της σειράς και είναι 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233,…., ενώ ο λόγος δυο διαδοχικών
ζευγαριών της σειράς ονομάζεται χρυσή αναλογία και είναι ο φ=1.618033989) κάνει την
εμφάνισή της στη διάταξη των φύλων γύρω από το μίσχο. Εμφανίζεται επίσης στην ανάπτυξη
των βελόνων αρκετών ειδών ελάτου, καθώς επίσης και στη διάταξη των πετάλων στις μαργαρίτες
και τα ηλιοτρόπια. Μερικά κωνοφόρα δένδρα παρουσιάζουν τη σειρά αριθμών στη δομή της
επιφάνειας των κορμών τους, ενώ τα φοινικόδενδρα στους δακτυλίους των κορμών τους. Όμως,
πώς προκύπτει αυτή η διάταξη, αυτή η συμμετρία σε σχέση με την ακολουθία; Στην περίπτωση
του φυλλώματος μπορεί να σχετίζεται με τη μεγιστοποίηση του χώρου που είναι διαθέσιμος για
την ανάπτυξη κάθε φύλλου ή το φώς πρέπει να πέφτει πάνω στο κάθε φύλλο. Η φύση προφανώς
δεν προσπαθεί να χρησιμοποιήσει την ακολουθία Fibonacci, αυτή εμφανίζεται ως το δευτερεύον
αποτέλεσμα μιας πολύ βαθύτερης φυσικής διαδικασίας.
Εξάλλου, έχει διαπιστωθεί ότι τα ροδοπέταλα στο τριαντάφυλλο διατάσσονται σε σπειροειδή
μορφή. Ξεκινώντας από το κέντρο καταγράφεται μια ομάδα με 5 ροδοπέταλα, που
αναπτύσσονται από την ίδια περιοχή. Η αμέσως γειτονική ομάδα ροδοπετάλων έχει 8
ροδοπέταλα συνολικά συμπεριλαμβανόμενης των πετάλων της προηγούμενης. Η επόμενη
μεγαλύτερη ομάδα, συμπεριλαμβανόμενων και των εσωτερικών ροδοπετάλων, περιλαμβάνει
συνολικά 13, η επόμενη 21 και το σύνολο είναι 34 ροδοπέταλα. Δηλαδή, τα ροδοπέταλα
διατάσσονται έτσι ώστε οι αριθμοί που προκύπτουν να είναι όροι της ακολουθίαςFibonacci
δηλαδή, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55. …..
Η ακολουθία Fibonacci στα κουνέλια. Σε ένα κτήμα γεννιέται ένα ζευγάρι κουνέλια. Τα κουνέλια
αυτά χρειάζονται 2 μήνες για να μεγαλώσουν και να αρχίσουν να γεννούν. Έτσι, μετά από δύο
μήνες το ζευγάρι αυτό γεννά ένα νέο ζευγάρι στην αρχή κάθε μήνα. Τα νέα ζευγάρια μεγαλώνουν
και αναπαράγονται κι αυτά με τον ίδιο τρόπο. Πόσα ζευγάρια κουνέλια θα έχουμε μετά από 3
μήνες , 4μήνες , 6 μήνες , μετά από ένα χρόνο; Στην αρχή του πρώτου μήνα έχουμε 1ζευγάρι
κουνέλια, Στην αρχή του δεύτερου μήνα έχουμε πάλι ένα ζευγάρι, Στην αρχή του τρίτου μήνα το
ζευγάρι γεννά και έχουμε 2 ζευγάρια, Στην αρχή του τέταρτου μήνα το πρώτο ζευγάρι γεννά πάλι
, αλλά το δεύτερο δεν είναι σε θέση ακόμη, δηλαδή 3 ζευγάρια. Στην αρχή του πέμπτου μήνα
γεννά πάλι το αρχικό ζευγάρι , γεννά και το δεύτερο , δε γεννά το τρίτο. Σύνολο 5 ζευγάρια .
Έτσι,το πλήθος των ζευγαριών των κουνελιών στην αρχή κάθε μήνα είναι 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21,
34, …... Παρατηρήστε ότι κάθε αριθμός στην ακολουθία είναι το άθροισμα των δύο
προηγούμενων. Αυτό είναι λογικό να συμβαίνει μια και στην αρχή κάθε μήνα έχουμε τα ζευγάρια
που είχαμε τον προηγούμενο μήνα και επιπλέον, τόσα νεογέννητα ζευγάρια, όσα και ενήλικα
ζευγάρια γονέων.
Τα Fractal στη φύση. Τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα φυσικών οντοτήτων στα οποία
εκδηλώνεται η αυτό-ομοιότητα (Self-similarity= είναι η ιδιότητα ενός σχήματος να είναι όμοιο με
ένα ή περισσότερα τμήματά του. Έτσι στο κλαδί της φτέρης οποιοδήποτε φυλλαράκι της και αν
μεγεθύνουμε θα πάρουμε ένα μεγαλύτερο φύλλο αλλά και το συνολικό κλαδί) είναι το
κουνουπίδι, η φτέρη και οι ακτογραμμές. α) Η φτέρη ανήκει στην κατηγορία των φυτών που
εκδηλώνουν την ιδιότητα της αυτό-ομοιότητας με τον καλύτερο τρόπο. Μια φτέρη αποτελείται 31
από φύλλα το καθένα από τα οποία αποτελείται από πολλά μικρότερα. Και αυτά ακόμα τα μικρά
φύλλα αποτελούνται από ακόμα μικρότερα που διατηρούν την ίδια δομή με τη αρχική εικόνα της
φτέρης. Η φτέρη δηλαδή. είναι ένα ‘’φυσικό φράκταλ’’ μια και διαθέτει την ιδιότητα της αυτό-
ομοιότητας. β) Αν από ένα κουνουπίδι αποσπάσουμε ένα κομμάτι θα διαπιστώσουμε ότι αυτό
μοιάζει με το αρχικό, αλλά είναι ένα μικρότερο αντίγραφο. Αν, από το πρώτο αποσπάσουμε ένα
κομμάτι θα διαπιστώσουμε ότι είναι ακόμα μικρότερο, αλλά εξακολουθεί να μοιάζει με το
αρχικό. Συνεχίζοντας αυτή τη διαδικασία, κάποια στιγμή, δεν θα ισχύει η ιδιότητα της αυτό-
ομοιότητας. Δηλαδή και το κουνουπίδι είναι ένα φυσικό φράκταλ μια και διαθέτει την ιδιότητα
της αυτό-ομοιότητας. γ) Ας παρατηρήσουμε χάρτες που περιγράφουν ακτογραμμές σε
διαφορετικές κλίμακες. Αυτό που μας αποκαλύπτεται είναι μια όμοια κατανομή κόλπων και
ακρωτηρίων. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι μια ακτογραμμή παρουσιάζει φράκταλ δομή με την
έννοια ότι αν μεγεθύνεται εμφανίζονται νέοι κόλποι και ακρωτήρια και παρόλα αυτά εξακολουθεί
να μοιάζει με ακτογραμμή.
Τα Μυρμήγκια. Αυτά τα έντομα, αναπτύσσουν μια τεχνική για να βρουν τη συντομότερη
διαδρομή από τη φωλιά τους προς την πηγή της τροφής τους και αντίθετα. Τα μυρμήγκια
ξεκινούν την αναζήτηση της τροφής γύρω από την πηγή με τυχαίο τρόπο και καθώς κινούνται
αφήνουν μια ποσότητα ουσίας που ονομάζεται ‘’φερομόνη’’ και με αυτό τον τρόπο μαρκάρουν
το μονοπάτι που έχουν διανύσει. Η ποσότητα της φερομόνης στο κάθε μονοπάτι εξαρτάται από
την απόσταση, την ποιότητα και την ποσότητα της τροφής που βρέθηκε. Το επόμενο μυρμήγκι
που θα φύγει από τη φωλιά του είναι πολύ πιθανό να ακολουθήσει τη φερομόνη που θα υπάρχει
σε κάποιο μονοπάτι, αφήνοντας μια ποσότητα φερομόνης στο ίδιο μονοπάτι. Καθώς, η ποσότητα
της φερομόνης στο συγκεκριμένο μονοπάτι όλο και αυξάνεται, όλο και περισσότερα μυρμήγκια
ακολουθούν αυτό το μονοπάτι. Όμως, καθώς η ώρα περνά η ουσία αυτή, ιδιαίτερα από τα
μονοπάτια που δεν πηγαίνουν πολλά μυρμήγκια, ελαττώνεται. Τελικά από όλα τα υπόλοιπα
μονοπάτια η φερομόνη εξαφανίζεται και όλα τα μυρμήγκια ακολουθούν τελικά το ίδιο μονοπάτι,
που είναι και η βέλτιστη ή η σχεδόν βέλτιστη λύση.
Όστρακα, Κυκλώνες, Γαλαξίες. Οι αρχαίοι έλληνες μαθηματικοί, με τη γνωστή αδυναμία τους
στην τελειότητα της αρμονίας, είχαν δώσει ξεχωριστή σημασία στη διαίρεση ενός ευθύγραμμου
τμήματος σε ‘’μέσο και άκρο λόγο’’. Αυτό σημαίνει, με απλά λόγια, να χωρίσουμε μια γραμμή
σε δύο άνισα τμήματα, έτσι ώστε ο αριθμός που παίρνουμε αν διαιρέσουμε το μήκος του μεγάλου
τμήματος με το μήκος του μικρού να ισούται με τον αριθμό που παίρνουμε αν διαιρέσουμε το
μήκος ολόκληρης της γραμμής με το μήκος του μεγάλου τμήματος. Ο αριθμός αυτός ονομάστηκε
από τους αρχαίους ‘’Χρυσή Τομή ή Θεία Αναλογία’’ και ισούται, περίπου, με 1,62. Κατά τους
αρχαίους Έλληνες η Χρυσή Τομή διαιρούσε μια γραμμή με τον τελειότερο αισθητικά τρόπο, και
για τον λόγο αυτόν ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι ο αριθμός αυτός βρίσκεται στον ‘’υπερουράνιο’’
τόπο. H φαινομενικά απλή αυτή κατασκευή απέκτησε μεγάλη σημασία με το πέρασμα των
αιώνων. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι υπάρχουν άνθρωποι με ψηλά πόδια και άλλοι με
κοντά. Ο ζωγράφος της Αναγέννησης Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519) θεωρούσε ότι ο πιο
‘’φυσικός’’ στο ανθρώπινο μάτι είναι εκείνος ο άνθρωπος στον οποίο ο ομφαλός χωρίζει το σώμα
σε μέσο και άκρο λόγο. Έτσι, για έναν ‘’μέσο’’ άνθρωπο με ύψος 1,80 μέτρα, ο ομφαλός
βρίσκεται σε απόσταση 1,10 από το έδαφος. Ο Πυθαγόρας υποστήριζε ότι η ‘’Χρυσή Τομή’’
αποτελεί μια από τις κρυμμένες αρμονίες της φύσης. Ο αρχιτέκτονας του Παρθενώνα Ικτίνος
(έζησε τον 5ο αιώνα στην Αθήνα) χρησιμοποίησε τη Χρυσή αναλογία στην κατασκευή του
Παρθενώνα και ο Ντα Βίντσι στα υπέροχα γυμνά του. Ωστόσο, κανένας δεν μπορούσε να
φανταστεί ότι η ‘’Χρυσή τομή’’ χαρακτηρίζει επίσης τη μορφή φυσικών σχηματισμών σε όλες τις
κλίμακες των μεγεθών, από τις μικρότερες, όπως είναι τα όστρακα, ως τις μεγαλύτερες, όπως
είναι οι κυκλώνες και οι γαλαξίες.
H σημασία της Χρυσής Τομής δεν περιορίζεται όμως στις καλές τέχνες. Οι πραγματικά
ενδιαφέρουσες εφαρμογές ξεκινούν από την κατασκευή, με τη βοήθεια της Χρυσής Τομής, ενός
άλλου γεωμετρικού σχήματος, που ονομάζεται ‘’Λογαριθμική Σπείρα ή Σπείρα Ανάπτυξης’’. H
κατασκευή αυτή βασίζεται στην ακόλουθη ιδιότητα των Χρυσών ορθογωνίων. Αν κόψουμε ένα
τετράγωνο από ένα τέτοιο ορθογώνιο, τότε το μικρότερο ορθογώνιο που απομένει είναι πάλι
Χρυσό. Με τον τρόπο αυτόν μπορούμε να κατασκευάσουμε μια ακολουθία από ολοένα και
μικρότερα Χρυσά ορθογώνια, που βρίσκονται το ένα μέσα στο άλλο. H λογαριθμική σπείρα είναι 32
το σχήμα που σχηματίζεται σε αυτή την ακολουθία των Χρυσών ορθογωνίων, αν εγγράψουμε σε
κάθε τετράγωνο ένα τεταρτοκύκλιο. Γιατί όμως και στη Φύση έχει ‘’επιλεγεί’’ η λογαριθμική
σπείρα (είναι το σχήμα που σχηματίζεται σε αυτή την ακολουθία των χρυσών ορθογωνίων,) για
να δημιουργηθούν μια πληθώρα από δομές; Οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει με έκπληξη ότι η
λογαριθμική σπείρα εμφανίζεται σε σχήματα φυσικών αντικειμένων με εντελώς διαφορετικές
ιδιότητες. Στη μικρότερη κλίμακα εμφανίζεται στα όστρακα πολλών θαλάσσιων οργανισμών,
όπως για παράδειγμα είναι ο ναυτίλος. Στην ενδιάμεση κλίμακα εμφανίζεται στο σχήμα των
κυκλώνων, όπως αποτυπώνεται χαρακτηριστικά στις φωτογραφίες των μετεωρολογικών
δορυφόρων. Τέλος, στη μεγαλύτερη δυνατή κλίμακα εμφανίζεται στο σχήμα των σπειροειδών
γαλαξιών, τεράστιων σχηματισμών από εκατοντάδες δισεκατομμύρια αστέρια, τους οποίους
μπορούμε να απολαύσουμε στις φωτογραφίες των σύγχρονων τηλεσκοπίων.
Σημειώνεται ότι τα όστρακα, οι κυκλώνες και οι γαλαξίες δεν έχουν καμία κοινή ιδιότητα και
διέπονται από εντελώς διαφορετικούς φυσικούς νόμους. Για παράδειγμα, η ανάπτυξη των
οστράκων επηρεάζεται από το διαθέσιμο χώρο. H δημιουργία των κυκλώνων οφείλεται στη ροή
του υγρού αέρα από περιοχές υψηλής πίεσης σε περιοχές χαμηλής. Λόγω της περιστροφής της
Γης, τα ρεύματα του αέρα αποκλίνουν από την ευθεία, έτσι ώστε στο βόρειο ημισφαίριο όλοι οι
κυκλώνες να περιστρέφονται αντίθετα από τη φορά των δεικτών του ρολογιού, ενώ στο νότιο
ημισφαίριο αντίστροφα. Τέλος, οι σπείρες είναι περιοχές ενός γαλαξία όπου υπάρχει
συγκέντρωση αστέρων, σκόνης και αερίων, που δημιουργούνται όταν κάποιος άλλος γαλαξίας
περάσει σε κοντινή απόσταση. Φαίνεται λοιπόν ότι η Χρυσή Τομή αποτελεί έναν αριθμό με
παγκόσμιες ιδιότητες, παρόμοιο με τον αριθμό π = 3,14 , ο οποίος ισούται με το πηλίκο της
περιφέρειας ενός κύκλου διά τη διάμετρό του. Για το λόγο αυτό οι μαθηματικοί παριστάνουν τη
Χρυσή Τομή με ένα άλλο ελληνικό γράμμα, το ‘’φ’’, οπότε έχουμε ότι φ = 1,62.Πέρα όμως από
τα επιστημονικά δεδομένα η ‘’Χρυσή αναλογία’’, ο αριθμός φ,περιβάλλεται από ένα πέπλο
μυστηρίου, κυρίως γιατί εντυπωσιακές προσεγγίσεις του απαντώνται, εντελώς απρόσμενα σε ένα

σωρό τμήματα του φυσικού κόσμου. Ακόμα και μια τομή του ανθρώπινου DNA φαίνεται να
ενσωματώνεται άψογα σε ένα ‘’Χρυσό’’ δεκάγωνο.
(πηγές:http://ellerbruch.nmu.ed/, http://mathmosxos.blogspot.gr/, http://
www.exploratorium.edu/pi/, http:// www.math-her.gr/,
http://www.epyna.eu/modules.php?name=News&file=article&sid=903/,
http://www.esoterica.gr/articles/contributions/sciences/selfsimilar/selfsimilar.htm).
__________
- Τα Ελληνικά Ποτάμια στη Μυθολογία και στη Λαϊκή Παράδοση

Ησιόδου Θεογονία, μετάφρ. Π. Λεκατσάς: ‘’…...Αλλά κατόπιν (η γη) με τον Ουρανό επλάγιασε
και γέννησε τον βαθυστρόβιλο ᾽Ωκεανόν και την γλυκόθωρη Τηθύα˙και η Τηθύς εγέννησε στον
᾽Ωκεανόν, τους Ποταμούς με τα νερά τα γοργοστρόβιλα…’’. Κατά την ελληνική μυθολογία, η
ένωση της Τηθύος ( κόρη του Ουρανού και της Γαίας), με τον αδελφό της Ωκεανό δημιούργησε
τρεις χιλιάδες ποταμούς, ισάριθμες θεότητες, τις Ωκεανίδες, αλλά και τρεις χιλιάδες νύμφες, όπως
αναφέρει ο ποιητής της Θεογονίας Ησίοδος (αρχαίος ποιητής από την ’Ασκρη της Βοιωτίας που
έζησε γύρω στο 700 ή 800 π.Χ. ). Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι κάθε ποταμός είναι αέναος,
αλλά και είναι θείος. Είναι και θεός που λατρευόταν με ιερά και βωμούς. Επίσης, θεωρούνταν οι
πρωταρχικοί βασιλιάδες των περιοχών που διαβρέχουν. Αλλά, και πατέρες των ανθρώπινων
φυλών που μεγάλωσαν κι απλωθήκανε στις όχθες τους. Μ’αυτήν ακριβώς την έννοια απέδιδαν
τιμές στον Ίναχο στο Άργος, στον Ασωπό και στον Κηφισό στη ΑττικοΒοιωτία, στον Πηνειό στη
Θεσσαλία και σε αλλού. Θεωρούσαν τους ποταμούς σαν τους ‘’τροφοδότες πατέρες της νιότης’’
και στα νερά τους βρίσκανε μια δύναμη κάθαρσης, ανάλογης με εκείνη που αναζητήσουν
επισκεπτόμενοι τα ιερά του Απόλλωνα. Ο Ησίοδος αναφέρει χαρακτηριστικά: ‘’Μη διασχίζετε
ποτέ τα νερά των ποταμών με το αιώνιό τους ρέμα, πριν να πείτε μια προσευχή, με τα μάτια
προσηλωμένα στα εξαίσιά τους νάματα, πριν να βρέξετε τα χέρια σας στο ευχάριστό τους και
καθάριο νερό’’.
33
Βλέπουμε συχνά στα μνημεία της ελληνική τέχνης, τους ποταμούς να εικονίζονται σαν όντα
φανταστικά, όπου οι ζωικές μορφές ανακατεύονται με τις ανθρώπινες. Το κορμί τους μπορεί να
είναι ένας ταύρος. Το πελώριό τους κεφάλι ενός εύρωστου και γενειοφόρου άνδρα, που το στόμα
του βγάζει κύματα νερού, και στο μέτωπο του έχει δυο μεγάλα κέρατα. Είναι η εικόνα της πηγής
ή του κεφαλιού του ποταμού, όπως λένε ακόμη και σήμερα, το κεφαλάρι. Τα κέρατα που
στολίζουν το κεφάλι του, είναι οι ελιγμοί και οι διακλαδώσεις που σχηματίζει το ρεύμα του. Από
την άλλη, οι Νύμφες σχετίζονται με τους ποταμούς, και έχουν στην ελληνική μυθολογία, την ίδια
καταγωγή που έχουν και οι ποταμοί. Όπως και εκείνοι, ονομάζονται ‘’Διοπετείς’’ (που
κατάγονται από το Δία ή έπεσαν από τον Ουρανό). Οι Νύμφες χρωστάνε τη γέννηση τους στα
νερά του ουρανού, που πέφτουν στη γη, εισρέουν μέσα τους, μαζεύονται εκεί και ανοίγουν
μυστικούς δρόμους για να εξαφανιστούν πολλές φορές κάτω από την επιφάνειά της, και να

εμφανιστούν μακρύτερα με τη μορφή πηγών που αναβλύζουν και να δημιουργήσουν τα ρυάκια,
τα ρεύματα και τους ποταμούς.
Η επιρροή κάθε ποταμού στον άνθρωπο, πάντοτε περιγράφεται διττή, αλλά και αντιφατική.
Γονιμοποιεί και καταστρέφει. Ενώνει και χωρίζει. Ευεργετεί και ζημιώνει. Ωστόσο, στην
ελληνική μυθολογία, τονίζεται η λατρεία των ποταμών, αλλά και η πάλη του ανθρώπου με τα
ποτάμια, ώστε να τα δαμάσει και να τα εκμεταλλευτεί. Μεταξύ άλλων τέτοιοι μύθοι είναι η πάλη
του Ηρακλή με τον Αχελώο, και το κυνήγι του ‘’Καλυδώνιου κάπρου’’ με τον Μελέαγρο, στην
Αιτωλία. Σύμφωνα με τον Όμηρο ο κάθε ποταμός είναι ‘’ ιερός, δίος,λάβρος, ωκύρροος, δινήεις,
αργυροδίνης, βαθυδίνης και κελάδων’’.
Το νερό τους, πολύτιμη πηγή ζωής και αναπόσπαστο μέρος του φυσικού πλούτου, σε συνδυασμό
με την πλούσια βλάστηση έδινε τη δυνατότητα στους ανθρώπους για ηρεμία του πνεύματος και
της ψυχής, καθώς και για περισυλλογή. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, τα ποτάμια και οι
πηγές ήταν ιερά, και θεωρούσαν το νερό ύψιστο αγαθό και αναπόσπαστο μέρος του πολιτισμού
τους, αλλά και της καθημερινότητάς τους γενικότερα. Ο Αρχαίος ποιητής Πίνδαρος (λυρικός
ποιητής της Αρχαίας Ελλάδας, 522 π.Χ. - 443 π.Χ.), στο έργο του Πυθία αναφέρει,ότι οι αρχαίοι
έκοβαν τις παιδικές τους μπούκλες και τις αφιέρωναν στους ποταμούς, επειδή πίστευαν ότι το
νερό συμβάλλει στην αύξηση των πάντων. Στην Αρκαδία, τα νεαρά αγόρια και κορίτσια
μαζεύονταν κάθε χρόνο, μια συγκεκριμένη μέρα, στις όχθες της Νέδας, για να κόψουν εκεί τα
μαλλιά τους, που τα αφιέρωναν στον ποταμό. Στην Ιλιάδα (23η ραψωδία), αναφέρεται ότι ο
Αχιλλέας απευθυνόμενος στον Σπερχειό ποταμό, του λέει: ‘’ Τώρα που πίσω πια δεν έρχομαι στη
γη την πατρική μου, ας πάρει τα μαλλιά μου ο Πάτροκλος ο αντρόκαρδος μαζί του (Μετάφραση
Ν.Καζαντζάκης-Ι.Θ.Κακριδής ) (‘’Σπερχειέ, του κάκου αλήθεια σου’ταξεν ο κύρης μου ο Πηλέας
στην ποθητή πατρίδα αν γύριζα κει πέρα, τα μαλλιά μου στη χάρη σου να κόψω, κάνοντας τρανή
θυσία από πάνω :πενήντα κριάρια πλάι στους όχτους σου βαρβάτα να σου σφάξω, πα στις πηγές,
όπου’ναι το άλσος σου κι ο ευωδιαστός βωμός σου. Τέτοιαν ευκή είχε κάμει ο γέροντας, μα εσύ
το ναι δεν το’πες’’) Αυτή η προσφορά δείχνει ότι οι ποταμοί ξυπνούσανε στις ψυχές των
Ελλήνων κάποιες θρησκευτικές ιδέες, που έφταναν και ως τη θυσία των μαλλιών τους προς
αυτούς, των μαλλιών τους που ήταν αναγκαίο στόλισμα εκείνης της φυσικής τους ομορφιάς, για 34
την οποία ήταν τόσο περήφανοι. Επίσης πίστευαν ότι στα νερά των ποταμών βρίσκανε μια
δύναμη κάθαρσης, ανάλογη με εκείνη που αναζητούσαν στα ιερά του Απόλλωνα. ‘’Ποτέ των
αείρροων ποταμιών τ’ομορφοκύλιστο νερό να μήν περνάς με τα πόδια, προτού να προσευχηθείς
κοιτάζοντας την όμορφη ροή, νίβοντας τα χέρια στο πολυαγάπητο νερό. Όποιος περάσει ποτάμι
με το κακό μέσα του και μ’άνιφτα χέρια, μ’αυτόν οι θεοί οργίζονται και βάσανα του δίνουν
μετά’’ (Ησίοδος: Έργα και Ημέραι,737-741).Ο Πλούταρχος (συγγραφέας, βιογράφος και
φιλόσοφος από τη Χαιρώνεια Βοιωτίας, 46-127 μ.Χ.) στο έργο του ‘’Περί ποταμών και ορών
επωνυμίας και των εν αυτοίς ευρισκομένων’’ αναφέρεται σε 25 ποταμούς στην αρχαία Ελλάδα,
με τα ονόματα, την ιστορία, αλλά και με άγνωστες μέχρι τότε γνώσεις.
Παρακάτω παραθέτουμε στοιχεία από τη μυθολογία και την παράδοση που αναφέρονται στα
κυριότερα ελληνικά ποτάμια.
Αλιάκμονας. Στη μυθολογία ο Αλιάκμονας ήταν ποτάμια θεότητα προσωποποίηση του ομώνυμου
ποταμού της Μακεδονίας και κατά τον Ησίοδο ήταν γιός του Ωκεανού και της Πύθιας. Σύμφωνα
με τον Πλούταρχο ήταν γιός του Παλαιστίνου και εγγονός του Ποσειδώνα. Όταν έμαθε ο
Παλαιστίνος ότι ο Αλιάκμονας σκοτώθηκε σε κάποια μάχη, έπεσε στον τότε ποταμό Καρμάνορα,
ο οποίος από τότε ονομάστηκε Αλιάκμονας. Κατά μία άλλη παράδοση ο Πλούταρχος στο έργο
του "περί ποταμών" αναφέρει ότι ένας βοσκός από την Τίρυνθα, ενώ έβοσκε το κοπάδι του στο
Κοκκύγιο όρος είδε τυχαία το Δία. Τότε ο βοσκός κυριεύτηκε από μανία και έπεσε στο ποταμό
Καρμάνορα, ο οποίος μετονομάστηκε σε Αλιάκμονα.
Αλφειός. Λατρευόταν κυρίως στην Ηλεία, Μεσσηνία και Αρκαδία. Το όνομά του προέρχεται από
το αρχαίο ρήμα "αλφάνω", που σημαίνει, προσφέρω πλούτο. Κατά το Στράβωνα, το ποτάμι
ονομάστηκε Αλφειός επειδή θεράπευε τη λέπρα (αλφός στην αρχαιότητα). Σύμφωνα με τον
Παυσανία, ο Αλφειός ήταν κυνηγός, γιος του Ωκεανού και της Τηθύος, και λατρευόταν από τους
θνητούς ως θεός της γονιμότητας. Ερωτεύτηκε την Αρτέμιδα και στη συνέχεια τη νύφη
Αρεθούσα, η οποία θέλοντας να τον αποφύγει έφυγε για την Ορτυγία (νησί κοντά στις
Συρακούσες) και μεταμορφώθηκε σε πηγή. Τότε, ο Αλφειός μεταμορφώθηκε σε υποθαλάσσιο
ποταμό, πέρασε την Αδριατική θάλασσα και έτσι ενώθηκε με τα νερά του μεγάλου του έρωτα,
της πηγής Αρεθούσας. Σύμφωνα με άλλο μύθο, από τις όχθες του Αλφειού έκλεψε ο Ερμής τα
βόδια του Απόλλωνα. Επίσης, ένας άλλος μύθος αναφέρει ότι στις όχθες του Αλφειού γεννήθηκε
ο θεός Διόνυσος από τη Σεμέλη και το Δία. Κάποτε σκότωσε τον αδελφό του Κέρκαφο και τον
καταδίωκαν οι Ερινύες. Φτάνοντας στον ποταμό Νίκτυμο, έπεσε και πνίγηκε. Ο Αλφειός
προσωποποιήθηκε και η μορφή του έφτασε και σε ρωμαϊκά ψηφιδωτά, όπως εκείνο που
βρίσκεται στο μουσείο της Αντιόχειας, καθώς και εκείνο που βρίσκεται στο Ελληνο-Ρωμαϊκό
μουσείο της Αλεξάνδρειας, όπου απεικονίζεται ο Αλφειός μαζί με την Αρεθούσα. Σύμφωνα με
την περιγραφή του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, το ποτάμι ήταν πλωτό, από την εκβολή του μέχρι
την περιοχή της αρχαίας Ολυμπίας, όπου έφθαναν επισκέπτες κι αθλητές με μικρά σκάφη για
τους Ολυμπιακούς αγώνες. Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους το ποτάμι ονομαζόταν Αλφέας. Οι
Φράγκοι, επηρεασμένοι από τα κάρβουνα που έβγαιναν στις όχθες του, τον ονόμαζαν Καρμπόν
(Carbon), ενώ αργότερα και για πολλά χρόνια επικράτησε το όνομα Ρουφιάς.
Αξιός ή Βαρδάρης. Οι αναφορές για τον Αξιό ξεκινούν από τα αρχαία χρόνια, ενώ πολλά είναι τα
ονόματα που έχουν χρησιμοποιηθεί για τις περιγραφές του. Στα ομηρικά έπη, ο Όμηρος τον
αποκαλεί ‘’βαθυδίνην και ευρυρρέοντα’’ και τον περιγράφει ως ‘’κάλλιστον ύδωρ έχοντα’’, ενώ
ο Ευριπίδης στις Βάκχες τον αποκαλεί ‘’ωκυρόαν’’, που σημαίνει αυτός που ρέει ορμητικά. Ο
ποταμός Αξιός αναφέρεται με αυτό το όνομα από τον Όμηρο, τον Ηρόδοτο και πολλούς άλλους
αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Η λέξη Αξιός έχει μακεδονική ρίζα από το ‘’Αξός’’ (Λεξικό
Ησύχιου του Αλεξανδρέα) που σημαίνει δάσος εξαιτίας των παραποτάμιων δασών του. Κατά
καιρούς, ο Αξιός απαντάται και ως ‘’Άξιος’’, ‘’Νόξειος’’ ή ‘’Αξειός’’. Υπάρχει βέβαια και η
εκδοχή ότι ο ποταμός που διαρρέει τη γη της αρχαίας Παιώνιας πήρε το όνομά του από τον
μυθικό Αξιό, γενάρχη των Παιόνων βασιλιάδων. Οι κάτοικοι της περιοχής τον ξέρουν και ως
‘’Βαρδάρη’’, ονομασία που προέρχεται από το σλαβικό ‘’Vardar’’ ή από το περσικό ‘’Βαρ
Ντάρ’’ που σημαίνει μεγάλο ποτάμι. Σύμφωνα μάλιστα με τον Ηρόδοτο, στις εκβολές του Αξιού
ή Βαρδάρη και του Λουδία, στρατοπέδευσαν πάνω από ένα εκατομμύριο Πέρσες στρατιώτες
κατά τη δεύτερη εκστρατεία κατά των Ελλήνων, το 480 π.Χ. με αρχηγό τον Ξέρξη. Αναφορές
στον ποταμό γίνονται επίσης και από τους Θουκυδίδη, Αισχύλο και Στράβωνα. Την περίοδο της 35
ρωμαϊκής κατοχής, ο ποταμός αναφέρεται ώς Αxius, ενώ στα Βυζαντινά χρόνια, αρχίζει να
ονομάζεται και Βαρδάρης, από τη μογγολική φυλή των Βαρδάρων, οι οποίοι τον 7ο μ.Χ αιώνα,
εμφανίσθηκαν στην περιοχή και μετά από επιδρομές, συνθηκολόγησαν με τον αυτοκράτορα και
πήραν άδεια εγκατάστασης στην κοιλάδα του Αξιού. Το όνομα Βαρδάρης παρέμεινε μέχρι
σήμερα, κυρίως στους σλαβικούς λαούς. Για άλλους, το όνομα Βαρδάρης, είναι παλαιότερο και
προέρχεται από το ρήμα βαρβαρίζω (=προκαλώ θόρυβο), εξ΄αιτίας της θορυβώδους ροής του
ποταμού.
΄Αραχθος. Στην αρχαιότητα ονομαζόταν Ίναχος. Το όνομα Άραχθος έχει τη ρίζα του στο ρήμα
"αράττω", δηλαδή χτυπάω με δύναμη, συντρίβω. Ως ποτάμιος θεός, ήταν γεννημένος στην Πίνδο.
Ξυπνώντας κάποια μέρα συνειδητοποίησε ότι τα αδέρφια του, ο Αχελώος, ο Αλιάκμονας και ο
Αωός ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Αχελώος και ο Πηνειός, είχαν αρχίσει το ταξίδι τους χωρίς
εκείνον. Πάνω στη βιασύνη του ο Άραχθος, για να προλάβει τα αδέρφια του, παράσερνε
θυμωμένος ότι έβρισκε στο δρόμο του προς τον Αμβρακικό κόλπο, όπου και πνίγηκε. Σε κάποια
άλλη εκδοχή, στην κορυφή του όρους Περιστέρι της Πίνδου, ζούσαν τρία αγαπημένα αδέλφια. Ο
σοβαρός Άραχθος, η όμορφη Σαλαβρία (Πηνειός) και ο ατίθασος Άσπρος (Αχελώος). Ένα βράδυ
η Σαλαβρία, κρυφά από τα αδέρφια της που κοιμόνταν, κατηφόρισε προς τον κάμπο για να
συναντήσει κρυφά κάποιον από τους θεούς του Ολύμπου. Μάταια όμως. Απογοητευμένη
κατευθύνθηκε προς τη γειτονική θάλασσα όπου και πνίγηκε. Ο Άσπρος όταν κατάλαβε ότι έλειπε
η Σαλαβρία, ανησύχησε και ορμητικός όπως ήταν κατρακύλησε χωρίς σκέψη τα βουνά,
ψάχνοντας την αδελφή του. Ο Άραχθος στενοχωρημένος για τα αδέρφια του που χάθηκαν, άρχισε
να τριγυρνά την Ήπειρο για να τα βρει. Όταν κατάλαβε ότι έχασε οριστικά τα αδέλφια του, έπεσε
στο Ιόνιο πέλαγος και πνίγηκε.
Ασωπός ή Βουργένης και Ωρωπός. Για την αρχαία ελληνική μυθολογία ο Ασωπός ήταν γιος του
Ποσειδώνα και της Πηρούς ή του Δία και της Ευρυνόμης ή του Ωκεανού και της Τηθύος. Από το
γάμο του με τη Μετόπη, κόρη του ποταμού και θεού Λάδωνα, απέκτησε δυο γιους, τον Ισμηνό
και τον Πελάγοντα και πολλές κόρες, όπως τη Νεμέα, Θήβη, Σαλαμίνα, Κλεώνη,
Τανάγρα,Εύβοια, Σινώπη, Πλάταια, Αίγινα, που όλες έδωσαν τα ονόματα τους σε πόλεις. Επίσης,
η ονομασία Ασωπός απαντάται σε πολλούς ποταμούς στην Κορινθία, στην Αττική και Βοιωτία,
Λακωνία και αλλού.
Αχελώος ή Ασπροπόταμος. Το όνομα Αχελώος φαίνεται ότι προέρχεται από τη ρίζα ΄΄-άχ-΄΄ ή τη
λέξη ΄΄-άχα-΄΄ που σημαίνει νερό και το συγκριτικό επίθετο ΄΄λώων΄΄ που σημαίνει καλύτερος ή
ποσοτικά μεγαλύτερος. Ο Όμηρος τοποθετεί τον Αχελώο πριν τον Ωκεανό. Οι θάλασσες, οι
πηγές και τα νερά που πηγάζουν από τη γη προέρχονται από αυτόν. Στην Ιλιάδα, θεωρούσαν,
ανώτερο του Αχελώου, μόνο τον Δία. Αντίθετα, ο Ησίοδος τον συγκαταλέγει στα παιδιά της
Τηθύος και του Ωκεανού. Κόρες του Αχελώου ήταν οι Σειρήνες, οι Νύμφες και πολλές άλλες
πηγές (π.χ. Κασταλία, Καλλιρρόη). Ο Αχελώος είχε αρκετές μορφές. Συνήθως, απεικονίζεται από
τη μέση και κάτω σαν ψάρι, γενειοφόρος με κέρατα στο κεφάλι του. Άλλες μορφές του ποτάμιου
θεού ήταν σαν φίδι, σαν ταύρος και σαν ανθρωπόμορφο ον με κεφάλι ταύρου, που από τα γένια
του έτρεχαν πολλά νερά. Στις περισσότερες μορφές του ήταν ένα άσχημο τέρας. Γνωστός είναι ο
μύθος, σύμφωνα με τον οποίο ο Ηρακλής πάλεψε με τον Αχελώο για χάρη της Δηιάνειρας. Μετά
από μεγάλη γιγαντομαχία ο Ηρακλής νίκησε τον Αχελώο, αφού του έσπασε το ένα κέρατο και
τον έριξε στο χώμα. Από το αίμα που έπεφτε γεννήθηκαν οι Σειρήνες. Ο Αχελώος για να πάρει
πίσω το κέρατο έδωσε σαν αντάλλαγμα στον Ηρακλή το κέρας της Αμάλθειας, που ήταν πηγή
αφθονίας και γονιμότητας. Υπάρχει κι ένας μύθος για τις Εχινάδες νησίδες που βρίσκονται
απέναντι στις εκβολές του. Σύμφωνα με αυτόν, οι Εχινάδες ήταν κάποτε Νύμφες, που δυστυχώς
ξέχασαν να τιμήσουν το θεό Αχελώο. Τότε, αυτός θύμωσε και τις μεταμόρφωσε σε νησιά. Κατά
το Στράβωνα ο ποταμός ονομαζόταν παλαιότερα Θόας. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας πήρε το
όνομα Άσπρος ή Ασπροπόταμος, ίσως από τα άσπρα χαλίκια που γεμίζουν την κοίτη του ή την
άσπρη λάσπη που κατεβάζει.
Αχέροντας. Ο Αχέροντας ήταν γνωστός και ως Μαυροπόταμος, Φαναριώτικος ή Καμαριώτικο
ποτάμι. Η λέξη Αχέρων δεν είναι τυχαία αφού τα συνθετικά της ,΄΄αχέα ρέων΄΄, δηλώνουν αυτόν
που φέρνει τις πίκρες και τα δάκρυα. Στην αρχαιότητα πίστευαν ότι ήταν ο ποταμός,τον διάπλου
του οποίου έκανε ο "ψυχοπομπός" Ερμής, παραδίδοντας τις ψυχές των νεκρών στο Χάροντα, για
να καταλήξουν στο βασίλειο του Άδη. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, τα νερά του ποταμού 36
ήταν πικρά, καθώς ένα στοιχειό που ζούσε στις πηγές του δηλητηρίαζε τα νερά. Ο Άγιος
Δονάτος, πολιούχος της Μητρόπολης Παραμυθιάς Θεσπρωτίας, σκότωσε το στοιχειό και τα νερά
του Αχέροντα έγιναν γλυκά. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο από την ελληνική μυθολογία, που μαρτυρά
τη συνέχει αυτής στη σύγχρονη λαϊκή παράδοση, είναι το εξής. Κατά την Τινανομαχία οι Τιτάνες
έπιναν νερό από τον Αχέροντα για να ξεδιψάσουν, γεγονός που προκάλεσε την οργή του Δία, ο
οποίος μαύρισε και πίκρανε τα νερά του. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, ο Αχέροντας
κατέληγε στην Αχερουσία λίμνη που ήταν ιδιαιτέρως παγερή, χωρίς ίχνος ζωής γύρω της. Εκεί
στις Πύλες του Άδη φρουρούσε ο άγριος και άσπλαχνος σκύλος Κέρβερος που είχε τρία κεφάλια,
χαίτη από φίδια και αγκαθωτή ουρά. Ο βαρκάρης-χάροντας παραλάμβανε τις ψυχές των νεκρών
και τις μετέφερε με τη βάρκα του στον Κάτω Κόσμο. Το αντίτιμο για το ταξίδι στον Άδη ήταν
ένας οβολός, γι' αυτό και οι αρχαίοι Έλληνες ενταφίαζαν τους νεκρούς τους με το αντίστοιχο
ποσό. Η ψυχή που δεν μπορούσε να πληρώσει ήταν καταδικασμένη να περιπλανιέται και να
βασανίζεται αιώνια στις όχθες του ποταμού. Εκτός από τον Αχέροντα, στον Άδη οδηγούσαν ο
Κωκυτός και ο Πυριφλεγέθοντας (παραπόταμοι του Αχέροντα), οι οποίοι συμβόλιζαν τα
μαρτύρια που περνούσε μια ψυχή όταν κατέβαινε στον ‘’Άλλο Κόσμο’’.
Αώος. Στην αρχαιότητα λεγόταν Αίας ή Αράουα ή Αύος και οι εκεί κάτοικοι ονομάζονταν
Παραυαίοι. Με την επωνυμία Αώοι, ονομάζονταν κάποιες φυλές Δωριέων που λάτρευαν ηλιακές
θεότητες. Στην ελληνική μυθολογία ο Αώος ήταν επίκληση του Άδωνη (ωραίος νέος, αγαπημένος
της θεάς Αφροδίτης), αλλά και βασιλιάς της αρχαίας Κύπρου. Ο Αώος ήταν ο πρώτος βασιλιάς
της νήσου Κύπρου, γιος του Κέφαλου και της Ηούς από την Αττική. Κατά μία άλλη εκδοχή,
αδελφός του ήταν ο Πάφος, επώνυμος και ιδρυτής της πόλης Πάφου στην Κύπρο.
Γαλλικός. Το αρχαίο όνομά του ήταν Ηδωνός, πιθανότατα προερχόμενο από τους Ηδωνούς
Μυγδόνες, Θρακικό φύλο που κατοικούσε στις όχθες του, τα προϊστορικά χρόνια. Κατά τα
ιστορικά χρόνια μετονομάσθηκε σε Εχείδωρο και μετά σε Εχέδωρο, όταν βρέθηκε χρυσάφι
(=δώρο) στην κοίτη του και άρχισε η εκμετάλλευσή του. Το όνομα Γαλλικός, προήλθε από τη
ρωμαϊκή αποικία Callicum (=δερμάτινο κόσκινο από δέρμα κατσίκας, που χρησιμοποιούσαν οι
άποικοι για τη συλλογή της χρυσόσκονης) που ιδρύθηκε τον 1ο μ.Χ. αιώνα στις όχθες του για την
εκμετάλλευση του χρυσού που περιείχαν οι λάσπες του. Με τον καιρό, το όνομα Callicum
παραφράσθηκε σε Gallicum, απ’όπου και το όνομα Γαλλικός. Κατά τα μεσαιωνικά χρόνια,
ονομαζόταν από τους κατοίκους της περιοχής και Γομαροπνίχτης, από τις ξαφνικές πλημύρες
του, που έπνιγαν τα ζώα τους.
Έβρος ή Ρόμβος ή Μαρίτσα. Το ποτάμι ονομαζόταν στα αρχαία χρόνια Ρόμβος, ώσπου ο 'Εβρος
ο γιος του βασιλιά Κασσάνδρου και της Κροτωνίκης, πνίγηκε για να αποφύγει τις συκοφαντίες,
της μητριάς του Δαμασίππης, για βιασμό. Την ερμηνεία αυτή μας δίνει ο Πλούταρχος στο έργο
τον "Περί ποταμών και όρων". Ο Βιργίλιος τον ονομάζει Οιάγριον 'Εβρο. Κατά τον Ησύχιο η
θρακική σημασία τον ονόματος 'Εβρος σημαίνει τράγος, βατήρας (βάθρο). Ο Αλκαίος, τον
αναφέρει ως "καλλίστου ποταμών". Επίσης, αναφέρεται από τους: Ηρόδοτο, Θουκυδίδη,
Αριστοτέλη,Στράβωνα, Ευριπίδη, Πλίνιο, Οράτιο, Μελέτιο κ.ά. Λέγεται ότι ο βασιλιάς της
περιοχής Κάσσανδρος, αφού παντρεύτηκε την Κροτωνίκη, γέννησαν τον Έβρο. Ο Κάσσανδρος
όμως απαρνήθηκε τη συμβίωση και έφερε μια μητρυιά στον Έβρο, την Δαμασίππη. Αυτή
ερωτεύθηκε παθολογικά το γιό του συζύγου της, αλλά ο Έβρος απέφευγε τη μητρυιά του, και
ασχολιόταν με το κυνήγι. Αφού η Δαμασίππη απέτυχε στο σκοπό της, διέδωσε ψευδείς
κατηγορίες εις βάρος του Έβρου, ότι δήθεν θέλησε να τη βιάσει. Τότε ο Κάσσανδρος,
παρασυρθείς από το πάθος της ζηλοτυπίας, κατεδίωξε το γιό του και όταν τον πρόλαβε, έπεσε ο
Έβρος στον ποταμό Ρόμβο και πνίγηκε, και από τότε το ποτάμι ονομάζεται Έβρος. Με τον
ποταμό Έβρο συνδέεται και η ιστορία του Ορφέα, αφού στις όχθες του, κατά μια άποψη, τον
κατασπάραξαν οι Μαινάδες και πέταξαν το κεφάλι του στο ποτάμι. Από την αρχαιότητα,
αναφέρονται ακόμη και πολλοί παραπόταμοί του, όπως ο Αγριάνης, ο Άρισβος, ο Αρπησσός, ο
Αρτίσκος ή Άρδας, ο Βάργος, ο Σύρμας, ο Τέαρος, κ.ά. Στις εκβολές του ήταν κτισμένη η
σπουδαία αρχαία πόλις της Θράκης, η Αίνος (ή Άψινθος). Το αρχαίο θρακικό φύλο Βέννοι (ή
Βένοι), κατοικούσε από το μέσον του Έβρου έως τις εκβολές του, ενώ στα θρακικά παράλια
(μεταξύ Βιστονίδος λίμνης και εκβολών Έβρου) κατοικούσαν οι Κίκονες. Στην περιοχή του Άνω
Έβρου (μεταξύ Ροδόπης και Αίμου) κατοικούσαν οι Θράκες Βεσσοί (ή Βέσσοι ή Βησσοί). Είναι
αυτοί που ίδρυσαν το μαντείο του Διονύσου(Καθέρσιου;), όμοιο με αυτό του Απόλλωνα στους 37
Δελφούς. Κοντά στην Αδριανούπολη κατοικούσαν οι Θράκες Βεττεγγέροι. Από τον Έβρο έως
την πόλη Κύψελα και την Οδησσό του Πόντου, κατοικούσαν οι Οδρύσες. Γύρω από τον
παραπόταμο Άρισβο κατοικούσαν οι Θράκες Κεβρήνιοι. Στην κοιλάδα του ίδιου παραπόταμου,
κατοικούσαν οι Θράκες Σέλλες (ή Σελλιώτες), ενώ στη λεκάνη του ίδιου παραπόταμου
κατοικούσαν οι Θράκες ‘’Υπερπαίονες’’.
Ενιπέας. Στην ελληνική μυθολογία, ο Ενιπέας (ποταμός της Πιερίας και διατρέχει το Λιτόχωρο),
ήταν ο ωραιότερος απ' όλους τους ποτάμιους θεούς. Κατά τον Όμηρο, τον ερωτεύθηκε η Τυρώ,
κόρη του Θεσσαλού Σαλμωνέοντα. Ο θεός Ποσειδώνας είδε την Τυρώ και την ερωτεύθηκε.
Επειδή όμως καταλάβαινε ότι η Τυρώ δεν θα δεχόταν τον έρωτά του, πήρε τη μορφή του Ενιπέα.
Η Τυρώ ξεγελάστηκε και δέχτηκε τον Ποσειδώνα. Ο θεός αποκάλυψε αργότερα την ταυτότητά
του στην Τυρώ και της προείπε την γέννηση των δίδυμων παιδιών της, του Πελία και του Νηλέα.
Σύμφωνα με άλλο μύθο, στο φαράγγι του Ενιπέα κατασπαράχθηκε από τις Μαινάδες ο Ορφέας,
ενώ στα νερά του λουζόταν η πανέμορφη Λητώ, μητέρα της θεάς Αρτέμιδος και του θεού
Απόλλωνα.
Εύηνος ή Φιδάρης. Ο Εύηνος ήταν γιος του θεού Άρη και της Στερώπης, κατά τον Πλούταρχο, ή
γιος του Άρη και της Δημονίκης, κατά τον Απολλόδωρο ή γιος του Ωκεανού και της Τηθύος,κατά
τον Ησίοδος. Παντρεύτηκε την Αλκίππη την κόρη του Οινόμαου, βασιλιά της Ηλείας και
απόκτησε την Μαρπήσσα, που ο Όμηρος ονομάζει «Καλλίσφυρο»(λιγναστράγαλη). Όταν πια η
κόρη μεγάλωσε πολλοί μνηστήρες τη ζήτησαν σε γάμο,αλλά ο Εύηνος έβαζε τους υποψηφίους σε
σκληρή δοκιμασία. Έπρεπε για να πάρει κάποιος για σύζυγό του την Μαρπήσσα να νικήσει σε
αρματοδρομία το βασιλιά. Οι ηττημένοι που ήταν πολλοί, αποκεφαλίζονταν και τα κεφάλια τους
γίνονταν θέα στους τοίχους των ανακτόρων. Παρότι η φύλαξη της βασιλοπούλας ήταν αυστηρή,
ο Ίδας ο γιος του Αφάρεου δασκαλεμένος από τον Ποσειδώνα που του έδωσε άρμα με
φτεροπόδαρα άλογα έκλεψε την Μαρπήσσα, ενώ χόρευε στο ναό της Άρτεμης και τη μετέφερε
στην Πλευρώνα. Ο Εύηνος κυνήγησε τον άρπαγα, αλλά δεν κατόρθωσε να το συλλάβει. Έτσι,
απελπισμένος και οργισμένος από την ντροπή του έσφαξε τα άλογά του και έπεσε στα νερά του
Λυκόρμα και πνίγηκε. Από τότε λοιπόν το ποτάμι πήρε το όνομα Εύηνος. Ο Εύηνος ποταμός
είναι γνωστός και από το πέρασμα του Ηρακλή και της Δηιάνειρας. Ο Ηρακλής μετά την επίθεση
που δέχτηκε απ' τους κενταύρους στην Αρκαδία, τους απώθησε και τους εκτόξευσε σε διάφορα
σημεία, ενώ ο Κένταυρος Νέσσος, γιος της Νεφέλης και του Ιξίωνα, εγκαταστάθηκε ως
περατάρης στον Εύηνο ποταμό. Ο Ηρακλής, αφού πάλεψε σκληρά με τον Αχελώο για την
όμορφη Δηιάνειρα και έσπασε το ένα κέρατο του αντιπάλου που αντάλλαξε με το κέρας της
Αμάλθειας (αφθονίας), παντρεύτηκε τη Δηιάνειρα και έμεινε στην Καλυδώνα τρία χρόνια με τον
πεθερό του, το βασιλιά Οινέα. Η Καλυδώνα βρισκόταν κοντά στον Εύηνο και στο χρονικό
διάστημα που ο Ηρακλής έμεινε στην Καλυδώνα βοήθησε τους Καλυδώνιους στην εκστρατεία
τους κατά των Θεσπρωτών. Ο Ηρακλής αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Καλυδώνα εξαιτίας
ακούσιου φόνου. Ο Ευρύνομος, στενός συγγενής του Οινέα, έχυσε από απροσεξία νερό που
προορίζονταν για το πλύσιμο των ποδιών πάνω στα χέρια του Ηρακλή και ο Ηρακλής
εξοργίστηκε και το χτύπησε τόσο δυνατά με τη γροθιά του που εκείνος πέθανε. Ο Οινέας,
βασιλιάς της Καλυδώνας και πεθερός του, το συγχώρεσε για τον ακούσιο φόνο, αλλά ο ήρωας
δεν δέχτηκε τη συγχώρεση και αυτοεξορίστηκε στην Τραχίνα. Για να πάει όμως στον τόπο
εξορίας του έπρεπε να περάσει το ποτάμι στο οποίο ήταν εγκαταστημένος ο Κένταυρος Νέσσος.
Ο Ηρακλής πέρασε μόνος του για να αποφύγει την πληρωμή και ο Νέσσος ανέλαβε να περάσει
αντίπερα την Δηιάνειρας με αμοιβή. Την ώρα όμως που διέσχιζαν το ποτάμι, ο Νέσσος
προσπάθησε να τη βιάσει, αυτή φώναξε και ο Ηρακλής μη αντέχοντας την προσβολή το σκότωσε
χτυπώντας τον με τόξο. Ο Νέσσος,πριν ξεψυχήσει, της έδωσε φίλτρο από το αίμα του, που ήταν
δηλητήριο για να το χρησιμοποιήσει η γυναίκα, αν ο Ηρακλής κάποτε την απατούσε. Αργότερα,
όταν ο Ηρακλής αγάπησε την Ιόλη, η Δηιάνειρα θυμήθηκε το μαγικό φίλτρο του Νέσσου και
θέλησε να το χρησιμοποιήσει. Έτσι, κάποια μέρα που ο Ηρακλής ήθελε να θυσιάσει στο Δία και
ζήτησε να του φέρουν την επίσημη φορεσιά του, η Δηιάνειρα βρήκε την ευκαιρία να την αλείψει
με το μαγικό της φίλτρο, το δηλητήριο. Όταν τη φόρεσε ο Ηρακλής τον έπιασαν πόνοι σ' όλο του
το κορμί και μέσα στους πόνους του παρακάλεσε το γιο του τον Ύλλο να παντρευτεί αυτός την
αγαπημένη του Ιόλη και ν' ανάψει μια φωτιά να τον κάψει. Ο Ύλλος δεν δέχτηκε να τον κάψει
και ανέλαβε να πραγματοποιήσει την επιθυμία του ο Φιλοκτήτης. Ο Ηρακλής μετά το θάνατο του 38
ανέβηκε στον Όλυμπο ανάμεσα στους θεούς και η Δηιάνειρα, επειδή με το φίλτρο της δεν ήθελε
να σκοτώσει τον άντρα της, αλλά να εκδικηθεί την ερωμένη του Ιόλη, αυτοκτόνησε.
Ευρώτας. Ετυμολογικά, το όνομα του Ευρώτα προέρχεται από τις λέξεις εύρως και ώτος και
σημαίνει ευρύ, πλατύ, αλλά και μούχλα, υγρασία μετά σήψεως και φθορά. Ο Ευρώτας είναι
άρρηκτα συνδεδεμένος με την ιστορία της αρχαίας Σπάρτης . Σύμφωνα με τον Παυσανία, το
όνομα του ποταμού προήλθε από τον μυθικό βασιλιά Ευρώτα, πατέρα της Σπάρτης. Έως τότε η
Λακωνική πεδιάδα ήταν καλυμμένη από μια λίμνη. Ο βασιλιάς Ευρώτας διέταξε τη δημιουργία
μιας διώρυγας στο βουνό κοντά στο Βρονταμά, ώστε το νερό να διοχετευτεί σε ένα κανάλι με
κατεύθυνση το Λακωνικό κόλπο. Το τεχνητό ποτάμι λοιπόν που δημιουργήθηκε ονομάστηκε
Ευρώ τας προς τιμή του βασιλιά. Ευρώτα. Η εικόνα του Ευρώτα κατά τους αρχαίους χρόνους
σώζεται μέσα από τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων. Ο Ευριπίδης τον
περιγράφει ως ‘’δονακόχλοα’’ και ο Θεόγνις ως ‘’δονακοτρόφο’’, γεγονός που μας πληροφορεί
πως υπήρχε υγρότοπος με καλαμιώνες. Οιστορικός Πολύβιος (203-120 π.Χ. ) τον χαρακτηρίζει
‘’πολύκαρπότατο και καλλιδενδρότατο’’. Ο Βιργίλιος αναφέρει πως στις όχθες του ποταμού
φύτρωναν δάφνες, ενώ ο Αινείας πως φύτρωναν και μυρτιές. Κατά το ελληνικής καταγωγής
Ρωμαίο ποιητή Στάτιο (45-96 μ.Χ.), ο ποταμός ήταν ‘’ololifer’’, δηλαδή κυκνοτρόφος ή κατά
άλλες ερμηνείες ‘’oliferi’’, δηλαδή ελαιοφόρος. Ο Παυσανίας, όπως και άλλοι αρχαίοι Έλληνες
και Λατίνοι συγγραφείς, μας πληροφορούν και για τις πηγές του Ευρώτα, στην Αλσέα της
Μεγαλόπολης, από όπου πήγαζε και ο Αλφειός ποταμός. Αναγράφουν πως τα δύο ποτάμια, είχαν
κοινό ρείθρο για είκοσι περίπου στάδια (ένα στάδιο ισούται με περίπου 185m) και πως
αποχωρίζονταν αφού εισέρχονταν σε χάσμα γης. Ο Ευρώτας επανεμφανίζεται στην Βελεμινατίδα
της Λακωνίας, μέσω δύο πηγών, την Πελλανίτιδα και τη Λαγκεία. Τέλος, ο Παυσανίας αναφέρει
πως στην περιοχή είχαν τελεστεί υδραυλικά έργα και η περιοχή της Βελεμίνας ήταν αρδευόμενη.
Σκοπός των έργων, ήταν να αξιοποιηθεί μεγαλύτερο μέρος της εύφορης Λακωνικής γης για
αγροτικές εργασίες και να προστατευτούν οι οικισμοί. Ο Γάλλος συγγραφέας και πολιτικός
Chateaubriand (1768-1848, )περιγράφει το ταξίδι του στην Σπαρτιατική γη, το 1806, κάνοντας
μνεία στους δόνακες (καλάμια) και στις ροδοδάφνες που συνάντησε στις όχθες του αλλά και στην
εγκατάλειψη της περιοχής, όπου δεν σώζονταν τα αρχαία μνημεία , όπως η αρχαία Γέφυρα της
Βαβύκας. Αναφέρει ακόμα μια ξεχασμένη αρχαία ονομασία του Ευρώτα, Ίμερος, και την
ονομασία Ίρης, που χρησιμοποιούταν τον 19ο αιώνα. Ο Γάλλος περιηγητής και διπλωμάτης
Pouqueville (1779-1838 ) αναφέρει ότι το 1808,είδε στις όχθες του Ευρώτα μάρμαρα με κρίκους
όπου έδεναν τις γαλέρες, γεγονός που μαρτυρά ότι κατά την αρχαιότητα, τουλάχιστον ορισμένες
εποχές του έτους, ο ποταμός ήταν πλωτός μέχρι τη Σπάρτη. Τον 19ο αιώνα μ.Χ., οι αναφορές
Ελλήνων, αλλά και ξένων συγγραφέων είναι παρεμφερείς με αυτές των προηγούμενων περιόδων,
μας πληροφορούν όμως και για την ανάπτυξη της περιοχής.. Από πληθώρα πηγών, ανάμεσα στις
οποίες, και τα κείμενα του Pouquerville, πληροφορούμαστε για ένα ακόμα όνομα του ποταμού
που δόθηκε σε αυτόν κατά τους βυζαντινούς χρόνους, από τους κατοίκους, προς τιμήν των
δεσποτών και των πριγκίπων του Μυστρά, το όνομα Βασιλοπόταμος. Ο Γάλλος λογοτέχνης
Gustave Flaubert (1821-1880), το1851, μιλώντας για τον Ευρώτα αναφέρει τις γεμάτες
ροδοδάφνες, αγριομυρτιές και μουριές όχθες του, ενώ ο λογοτέχνης Ραγκαβής 1809-1892) το
1853, γράφει για τη Λακωνική γη που ήταν καλυμμένη από ελιές και συκιές.
Θύαμης ή Καλαμάς. Θύαμις είναι το αρχαίο όνομά του, ενώ Καλαμάς αποκαλούνταν στο
παρελθόν ο μεγαλύτερος παραπόταμός του, αλλά με το πέρασμα του χρόνου οι δύο ονομασίες
ταυτίστηκαν. Το αρχαίο όνομα Θύαμις προέρχεται από τη λέξη ‘’Θύω’’ η οποία σημαίνει,
κινούμαι άγρια. Στην ελληνική μυθολογία ο Κάλαμος ήταν γιος του ποτάμιου θεού Μαιάνδρου.
Ο Κάλαμος συνδεόταν με θερμό έρωτα με τον Κάρπο, γιο του Ζέφυρου και μιας από τις Ώρες. Ο
Κάρπος όμως πνίγηκε μια φορά που λουζόταν στον ποταμό Μαίανδρο, και τότε ο Κάλαμος
καταράστηκε τον πατέρα του και ικέτευσε τον Δία να πεθάνει μαζί με τον Κάρπο. Ο Δίας
μεταμόρφωσε τον Κάλαμο στο ομώνυμο φυτό, την καλαμιά, και τον Κάρπο στον καρπό της. Από
την αρχαιότητα ο Καλαμάς, συγκέντρωσε δίπλα στις όχθες του σπουδαίες πόλεις όπως τη Λυγιά,
τη Γιτάνη, τη Φανωτή, την Οσδίνα, τη Ραβενή. Τα μυκηναϊκά ευρύματα κατά μήκος της κοίτης
του, μαρτυρούν τη σπουδαιότητα που είχε ο ποταμός για το εμπόριο των μακρινών εκείνων
χρόνων,εμπόριο που συνέχισαν αργότερα στους αρχαϊκούς χρόνους οι έλληνες άποικοι από την
Πελοπόννησο. Στην περιοχή των εκβολών του ποταμού Καλαμά υπάρχουν, στο λόφο της 39
Μαστιλίτσας τμήματα του οχυρωμένου οικισμού της κλασικής και ελληνιστικής εποχής, το
Καστρί Σαγιάδας-μικρό οχυρό και νεότερα λίθινα αλώνια, τον Πύργο Αγιολένης, βυζαντινό
πύργο στο ομώνυμο νησάκι στην περιοχή των αλυκών, και πολλά άλλα. Μεγάλοι ιστορικοί και
γεωγράφοι της αρχαιότητας έγραψαν για τον Καλαμά, όπως ο Στράβωνας, ο Πολύβιος και ο
Θουκυδίδης.Οι μεταφραστές του Στράβωνα και ιδιαίτερα ο Μελέτιος Γεωγράφος, έκανε ένα
λάθος στην Γεωγραφία του, υποστηρίζοντας ότι στο σημείο που ο μεγάλος αρχαίος ιστορικός
κάνει λόγο για τον Θύαμη, τον ταυτίζει με τον Αχέροντα. Θέλει δηλαδή τον Θύαμη ποταμό να
είναι αυτός που καταλήγει στην Αχερουσία λίμνη, την είσοδο - κατά την μυθολογία - προς τον
κάτω κόσμο, τον Άδη. Υπάρχει στο σημείο αυτό μεταφραστικό λάθος, αφού ο Αχέροντας και όχι
ο Θύαμις απολήγει στο λιμάνι της Γλυκής.
Ίναχος. Ποταμός της ‘’Ιναχίας γης’’, δηλαδή του Αργολικού κάμπου. Σύμφωνα με τη μυθολογία,
ήταν παιδί του Ωκεανού και της Τηθύος, μητέρας των ποτάμιων θεών. Επίσης, ο ΄Ιναχος, ήταν
μυθικός βασιλιάς του Άργους, γενάρχης της βασιλικής δυναστείας των Ιναχιδών, που πρώτη
εγκαθίδρυσε τη βασιλεία τους στο Άργος και από αυτόν ξεκινά η προϊστορία του Άργους. Όπως
μας πληροφορεί ο Παυσανίας (περιηγητής και γεωγράφος από τη Μαγνησία της Μ. Ασίας 110-
180 μΧ), ‘’ δεν υπάρχουν μνήμες παλαιότερες από τον Ίναχο’’. Ο ποταμός Ίναχος υπήρξε
αντικείμενο λατρείας για τους πανάρχαιους κατοίκους της περιοχής και καθιερώθηκε ως ποτάμια
θεότητα, γιατί σ’ αυτόν οφειλόταν όχι μόνο η ευφορία, αλλά και η δημιουργία της ποταμογενούς
αργολικής πεδιάδας, που ο Όμηρος ονομάζει ‘’ούθαρ αρούρης’’, δηλαδή ‘’μαστός της γης’’.
Κηφισός. .Ο Κηφισός, ήταν γιος του Ωκεανού και της Τιθύος. Στα αρχαία χρόνια ο ποταμός είχε
πολλά νερά και η ροή του ήταν συνεχής, και έτσι τον τιμούσαν σαν θεό. Η λατρεία του Κηφισού
υπήρχε στο Φάληρο και στον Ωρωπό. Ο αττικός Κηφισός ήταν πατέρας της Διογένειας και
παππούς της Πραξιθέας, συζύγου του Ερεχθέως, και του Ελιέως. Στό Αμφιάρειο, κοντά στον
Ωρωπό, μοιραζόταν ένα βωμό με τις νύμφες, τον Πάνα και τον Αχελώο. Ο Κηφισός εγκλώβισε
με τη βία τη νύφη Λειριόπη στα νερά του και από το βιασμό αυτό γεννήθηκε ο Νάρκισσος.
Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, ο τόπος του Κηφισού ήταν ο τόπος απαγωγής της Περσεφόνης
από τον Πλούτωνα. Στις όχθες του Κηφισού άντρες της φυλής των Φυταλιδών υποδέχτηκαν το
Θησέα και συμφώνησαν να τον εξαγνίσουν από τους φόνους κακοποιών που είχε διαπράξει.
Έτσι, εξαγνισμένος ο Θησέας μπήκε στην Αθήνα. Στις όχθες του Κηφισού υπήρχε άγαλμα του
γιου της Μνησιμάχης, που σύμφωνα με τη μυθολογία αφιέρωσε τα μαλλιά του στον ποταμό,
έθιμο που υπήρχε σε όλους τους Έλληνες από τους παλαιούς χρόνους. Η Ακαδημία του Πλάτωνα
στην κοιλάδα του Κηφισού μετατράπηκε από τον Κίμωνα σε δενδρόκηπο με φροντισμένες
δενδροστοιχίες και σκιερούς τόπους περιπάτου. Το τοπίο αυτό δημιουργούσε όλες τις
απαραίτητες προϋποθέσεις για την πνευματική περισυλλογή που είχαν ανάγκη όσοι σύχναζαν
στις τότε σχολές. Ο Πλάτωνας, ζούσε σε ένα κήπο κοντά όπου δίδασκε. Ο Στράβωνας, στα τέλη
του 1ου αιώνα π.Χ., αναφέρει ότι : «Υπάρχουν ποτάμια και το ένα είναι ο Κηφισός που ξεκινάει
από την περιοχή των Τριμενιών, κυλάει στην πεδιάδα, γι’αυτό υπάρχουν γεφύρια και γεφυρισμοί,
χωρίζεται σε σκέλη, φτάνει μέχρι τον Πειραιά, χύνεται στο Φαληρικό, είναι χειμαρρώδης και το
θέρος μειώνεται τελείως». Ο Κηφισός είχε τις εκβολές του μέσα στο αρχαίο λιμάνι του
Κάνθαρου, το σημερινό εμπορικό λιμάνι του Πειραιά. Για να αποφευχθεί, όμως, η επίχωση του
λιμανιού, οι Αθηναίοι οδήγησαν τις εκβολές του ποταμού στην παραλία του σημερινού
Μοσχάτου, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την ταχύτερη πρόσχωση του φαληρικού όρμου.
Επίσης, ο ποταμός Κηφισός αναπαριστάται στο αριστερό άκρο του δυτικού αετώματος του
Παρθενώνα.
Λάδωνας. Πλούσιες είναι οι αναφορές της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας για το Λάδωνα που
χαρακτηρίζεται σαν ένα από τα μυθικά ποτάμια της Αρχαίας Ελλάδας. Ένας από τους σχετικούς
μύθους είναι αυτός του τραγοπόδαρου θεού Πάνα και της νύμφης Σύριγγας. Ο Πάνας
περιφερόταν συχνά στην περιοχή του Λάδωνα. Όταν είδε εκεί την ωραία νύμφη, άρχισε να την
κυνηγά και την πλησίασε. Τότε, αυτή εξαντλημένη, έφτασε στις όχθες του ποταμού και
παρακάλεσε το Λάδωνα να τη βοηθήσει. Εκείνος, μόλις είδε τον Πάνα να την πλησιάζει, τη
μεταμόρφωσε σε καλαμιά. Τότε, ο Πάνας έκοψε μερικά καλάμια, τα ένωσε μεταξύ τους και
σχημάτισε μουσικό όργανο που ονομάστηκε σύριγγα. Επίσης, εδώ στον ποταμό Λάδωνα,
λουζόταν η θεά Δήμητρα και εδώ κυνηγούσε η θεά του κυνηγιού Άρτεμις. Εδώ διαδραματίστηκε
ο μύθος του Λεύκιππου που ντύθηκε γυναίκα, για να βρίσκεται κοντά στη αγαπημένη του νύμφη 40
Δάφνη, πράξη που πλήρωσε με τη ζωή του, όταν αποκαλύφτηκε. Κοντά στην κοίτη του, στα
όμορφα δάση του Σόρωνα -που πιο πάνω ονομάζονται και Αφροδίσια όρη - η Αφροδίτη
συναντιόταν με τον παράνομο εραστή της θεό Άρη. Εξάλλου, στο Λάδωνα έπιασε το ελάφι ο
Ηρακλής μετά από επιτυχή καταδίωξη και εδώ ο θεός Απόλλωνας ερωτεύτηκε την κόρη του
Λάδωνα Δάφνη.
Λουδίας ή Λυδίας, ή και Λοιδίας, κοινώς Μαυρονέρι. Το όνομα Λουδίας έχει ελληνική ρίζα, και
σημαίνει μαύρο νερό, όπως και τα υπόλοιπα ονόματα, Λυδίας ή Λοιδίας, με τα οποία αναφέρεται
στην αρχαία βιβλιογραφία. Οι πληροφορίες των αρχαίων για το Λουδία ποταμό δεν συμφωνούν
μεταξύ τους. Ο Ηρόδοτος τον αναφέρει να χωρίζει την Ημαθία από τη Βοττιαία, ο Σκύλακαςο
Καρυανδεύς, (εξερευνητής του 6ου αιώνα π.Χ.), τον αναφέρει ως παραπόταμο των εκβολών, ενώ
ο Στράβωνας τον υπολόγιζε σε μήκος 120στάδια (περίπου 22 km).
Λούσιος. Ο Λούσιος οφείλει στην ελληνική μυθολογία. Κατά τον περιηγητή Παυσανία, πήρε το
όνομα αυτό, επειδή στις πηγές του (Πηγές των Αθανάτων) έλουσαν οι νύμφες Νέδα, Αγνώ και
Θεισόα, το νεογέννητο Δία κρυφά από τον Κρόνο. Ο Παυσανίας το θεωρούσε ως τον πιο κρύο
ποταμό του τότε γνωστού κόσμου.
Νέδα. Η Νέδα ήταν Νύφη, θεότητα των νερών, που κοντά της μεγάλωσε ο Δίας,
προστατευόμενος από την οργή του πατέρα του Κρόνου. Σύμφωνα με το μύθο, όταν η Ρέα
γέννησε το Δία, τον έδωσε στη νύμφη Νέδα, θεότητα των νερών, για να τον προστατέψει από τον
άνδρα της Κρόνο. Εκείνη, θήλασε το βρέφος μαζί με τις νύμφες Θεισόα και Αγνώ, το έλουσε και
το έπλυνε στο κεφαλάρι στο Λύκαιο, που αργότερα έγινε το θρυλικό ποτάμι που πήρε το όνομά
της. Επίσης, σύμφωνα με η μυθολογία, με τη Νέδα συνδέονται η Δήμητρα, η Περσεφόνη και ο
Πλούτωνας. Ο Παυσανίας το 2ο αιώνα. μ.Χ. περιέγραψε το ναό της Δήμητρας στις όχθες της
Νέδας, ενώ, όπως υποστήριζε, η Νέδα ήταν η πρώτη σε ‘’μαιάνδρισμούς’’ μετά τον Μαίανδρο
ποταμό στη Μ. Ασία. Σε άλλο μύθο αναφέρεται, ότι, επειδή εκείνη την εποχή η περιοχή ήταν
άνυδρη κι η Ρέα δεν έβρισκε νερό, χτύπησε με ένα ραβδί τη γη και έτσι δημιουργήθηκε το ποτάμι
που ονομάστηκε Νέδα από τη νύμφη, ενός από τα δύο ελληνικά ποτάμια με γυναικείο όνομα (το
άλλο ποτάμι είναι η Αραπίτσα στη Νάουσα). Σημαντικοί είναι και οι αρχαιολογικοί χώροι που
υπάρχουν εκεί. Κοντά στις πηγές βρίσκεται ο Επικούρειος Απόλλων, δημιούργημα του Ικτίνου,
που κατασκευάστηκε την ίδια εποχή με τον Παρθενώνα, καθώς και ο ναός του Πάνα.. Στην
κορυφή του Λυκαίου όρους, λατρεύονταν ο Δίας, ενώ εκεί βρίσκεται και η Λυκόσουρα, την
οποία ο Ησίοδος θεωρούσε την πρώτη πόλη της ανθρωπότητας. Την περιοχή κατοίκησαν οι
Πελασγοί. Αναφέρεται ο βασιλιάς των Πελασγών ο Λυκάων, ως ο ιδρυτής της αρχαίας
Λυκόσουρας, και ο πατέρας του Φίγαλου, ως ο ιδρυτής της αρχαίας Φιγαλείας. Οι θρύλοι και οι
παραδόσεις ήθελαν τους νέους του γειτονικού βασιλείου της Φιγαλείας να λούζονται στα νερά
της Νέδας για ν’ αποκτήσουν δύναμη, ενώ η Ιστορία αναφέρει ότι οι Φιγαλιείς είχαν τέτοια
δύναμη, ώστε έστειλαν καράβια στον Τρωικό πόλεμο. Στnν αρχαία Φιγαλεία υπήρχε ένας
παραπόταμος της Νέδας που ονομαζόταν Λύμαξ,σημερινός Λύμακας. Το όνομα του
παραπόταμου έρχεται από τη μυθολογία.Όταν οι νύμφες έκαναν τον καθαρμό στη Ρέα μετά από
τη γέννηση του Δία, έριξαν εκεί τα λύματα του καθαρμού. Κοντά στο σημείο που ο Λύμακας
ενώνεται με τη Νέδα υπήρχε τότε το ιερό τnς Ευρυνόμης, δυσπρόσιτο και πνιγμένο στα
κυπαρίσσια. Το ιερό άνοιγε μόνο μία φορά το χρόνο και το άγαλμα της Ευρυνόμης ήταν ξύλινο,
δεμένο με χρυσές αλυσίδες και παρίστανε γυμνή γυναίκα ως τη μέση που από τη μέση και κάτω
είχε ουρά ψαριού, αφού n Ευρυνόμη ήταν κόρη του Ωκεανού.
Νέστος. Στις αρχαίες αναφορές ο ποταμός συναντάται με το όνομα Νέσσος και αργότερα,
Μέστος. Ήταν γιος του Ωκεανού και της Τηθύος και σύμφωνα με το Στέφανο το Βυζάντιο
(συγγραφέας που έζησε στα τέλη του 5ου αιώνα και συνέγραψε το σημαντικό γεωγραφικό λεξικό
με τον τίτλο Εθνικά ), πατέρας της Καλλιρρόης. Σύμφωνα με άλλες παραδόσεις, ο Νέστος
απηύθυνε χαιρετισμό στο φιλόσοφο Πυθαγόρα, όταν ο τελευταίος περνούσε μπροστά από το
ποτάμι. Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Ηρόδοτος, ο Νέστος και ο Αχελώος αποτελούσαν τα όρια
της περιοχή, μέσα στην οποία ζούσαν τα λιοντάρια στον ελληνικό χώρο. Στην κοιλάδα του
Νέστου κατοικούσαν οι Δίοι, οι οποίοι, κατά τον Ηρόδοτο, ήταν προφήτες σε διονυσιακό μαντείο
της περιοχής. Νοτιότερα, από τα στενά μέχρι το πέλαγος και από τη δυτική όχθη του ποταμού
μέχρι τον ποταμό Κόσινθο της Ξάνθης, κατοικούσαν οι Σαπαίοι, που λάτρευαν το θεό Διόνυσο
και είχαν για πρωτεύουσα τους, την Τόπειρο. Από την κοιλάδα του Νέστου πέρασαν και άλλα 41
θρακικά φύλα, όπως οι Βίστονες, οι Δόλογκοι, οι Κίκονες και οι Οδρύσες. Εξάλλου, με την
κοιλάδα του Νέστου συνδέεται επίσης και η μυθική μορφή του μουσικού Ορφέα. Ο Ορφέας
υπήρξε ο εισηγητής μιας νέας διάστασης των διονυσιακών μυστηρίων, που αναπτύχθηκε στην
περιοχή του Νέστου και αργότερα σε όλη την υπόλοιπη αρχαία Ελλάδα. Αρχαιολογικά ευρήματα
που βρέθηκαν έξω από τα Κομνηνά, μαρτυρούν την ανάπτυξη της διονυσιακής λατρείας στην
περιοχή, πιθανότατα στην ορφική της εκδοχή. Ωστόσο, ο Νέστος του Θουκυδίδη, του Ηροδότου,
του Στράβωνα και του Παυσανία, έγινε Mestus για τους Ρωμαίους και Μέστος στους
βυζαντινούς.
Πάμισος. Η ονομασία Πάμισος ανήκει σε προελληνικό γλωσσικό ιδίωμα και είναι ανερμήνευτη.
Έχει μεταφερθεί και δοθεί ή από την κάθοδο των Πελασγών στη Μεσσηνία, γύρω στα3000 π.Χ,
από τη Θεσσαλία, όπου υπάρχει και εκεί Πάμισος ποταμός, παραπόταμος του Πηνειού ή από τη
σταδιακή επαφή και ανάμειξη των ελληνικών φύλων με τους προέλληνες, οπότε και
υιοθετήθηκαν από τους πρώτους, μαζί με άλλα πολιτισμικά αγαθά και διάφορες λέξεις τους,
κυρίως ονόματα φυτών, βουνών (π.χ. Ιθώμη), τοπωνυμίων (π.χ. Οιχαλία) και ποταμών
(π.χ.Πάμισος). Οι αρχαίοι φαντάζονταν τον Πάμισο σαν Ταύρο, που τα ρουθούνια του ήταν οι
πηγές του απ' όπου ανάβλυζε το νερό του. Ο Παυσανίας αναφέρει τη λατρεία του ποτάμιου θεού
Πάμισου ανάμεσα σε πολλές προδωρικές λατρείες του τόπου που με την κατάκτηση τους από
τους Δωριείς είχαν παραμεληθεί, αλλά με τον καιρό επαναφέρθηκαν ή αναδιοργανώθηκαν από
τους τότε ηγεμόνες τους. Οργανωτής της λατρείας του Πάμισου ήταν ο Συβότας που όρισε
ετήσια γιορτή με θυσία για το θεό Πάμισο από τον εκάστοτε βασιλιά του τόπου. Η γιορτή και η
θυσία αυτή φαίνεται πως γίνονταν στις πηγές του Πάμισου, κοντά στο σημερινό Άγιο Φλώρο.
Πολύ κοντά σ' αυτές τις πηγές ανασκάφτηκε ο μικρός ναός του ποτάμιου θεού και η λατρεία του
επιβεβαιώθηκε με επιγραφές. Υπάρχει μάλιστα μεταγενέστερο των ρωμαϊκών χρόνων βάθρο
αναθήματος με την επιγραφή «Δέξιππος ευχήν επηκόω Παμίσω». Ο Παυσανίας μας πληροφορεί
ότι, στις πηγές του Πάμισου παιδιά τα οποία παρουσίαζαν δυσπλασία των ποδιών τους έβρισκαν
γιατρειά: ο Πάμισος λατρευόταν ως θεός-θεραπευτής. Μία άλλωστε από τις πολλές πηγές του
Αγίου Φλώρου έχει και σήμερα νερό χλιαρό και μπορεί στην αρχαιότητα να ήταν θερμή πηγή. Η
αρχαιολογική έρευνα το 1933 γύρω από το ναό του Πάμισου βρήκε πλήθος αναθημάτων και η
παλαιότητα της λατρείας μπορεί να σημαίνει πως μια τοπική λατρεία πήρε τη θέση ασκληπιείου,
χώρου αφιερωμένου στο τοπικό θεό-θεραπευτή Πάμισο, όπως μεταγενέστερα, ο πανελλήνιος
θεός-θεραπευτής Ασκληπιός. Δίπλα σ' αυτό το χτίσμα του δωρικού ναού, υπήρχε ‘’αποθέτης’’
προσφορών, όπου στην οπή του οι λάτρεις του θεού και οι ευεργετημένοι από αυτόν άφηναν τα
τάματα τους μικρά μπρούτζινα και πήλινα αγαλματάκια θεών, ηρώων ,ταύρων, κατσικιών και
μικρών παιδιών, που τα κάτω άκρα τους δείχνουν δυσπλασία. . Για τους αρχαίους σημασία είχε
ότι τα τάματα φανέρωναν την ευγνωμοσύνη τους στον Πάμισο, γιατί, φτωχοί καθώς ήταν, δεν
είχαν ασήμι να τα «ασημώσουν», όπως γίνεται σήμερα από τους πιστούς. Το πιο συνηθισμένο
τάμα για κάθε ευεργεσία του ποτάμιου θεού προς μια νεαρή ύπαρξη ήταν η αφιέρωση της κόμης
του σ' αυτόν: τα παιδιά πρόσφεραν κατά κανόνα στον ποταμό την κόμη τους, όταν αίσια
περνούσαν από την εφηβική ηλικία στην ανδρική.
Πηνειός Ηλείας. Ο Πηνειός ποταμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τον πέμπτο άθλο του
Ηρακλή, δηλαδή τον καθαρισμό των στάβλων του Αυγεία από την κόπρο. Κατά τη μυθολογία, ο
Ηρακλής, αφού γκρέμισε το μαντρότοιχο των στάβλων, εξέτρεψε τα ποτάμια Πηνειό και Αλφειό
και καθάρισε τους στάβλους. Ο μύθος έχει συμβολικό χαρακτήρα και συνδέεται κυρίως με την
τότε κατασκευή υδραυλικών έργων στην περιοχή, την αποξήρανση ελωδών εκτάσεων και την
απαλλαγή της καλλιεργήσιμης γης από τις πλημμύρες με τα νερά των ποταμών.
Πηνειός Θεσσαλίας. Ο Πηνειός ήταν ο πατέρας του βασιλιά των Λαπιθών (μυθολογικά όντα ίδιας
καταγωγής με τους Κενταύρους), Υψέα. Επίσης, είναι ο ποτάμιος θεός της Θεσσαλίας, γιος του
Ωκεανού και της Τηθύος. Με τη Νύμφη Κρέουσα, γέννησε τον Υψέα και τη Στίλβη. Κόρες του
Πηνειού ήταν και οι Νύμφες, Τρίκκη και Λάρισα, οι οποίες έδωσαν τα ονόματά τους στις
ομώνυμες θεσσαλικές πόλεις. Μια άλλη κόρη του Πηνειού ήταν και η νύμφη Δάφνη την οποία
ερωτεύτηκε ο θεός Απόλλωνας. Για να ξεφύγει από τον Απόλλωνα κατέφυγε στην κοιλάδα των
Τεμπών, όπου παρακάλεσε τη Μητέρα Γη να τη βοηθήσει. Τότε, η Μητέρα Γη τη μεταμόρφωσε
στο φυτό δάφνη. Ο Απόλλωνας πάντρεψε την αγαπημένη του Πίνδου, με ένα όμορφο παλικάρι το
Λίγκο (Χάσια). Τα δύο σημερινά βουνά, Χάσια και Πίνδος, ήταν ευτυχισμένα, όμως οι θεοί 42
ζήλεψαν την ευτυχία τους και τα χώρισαν, από τα δάκρυά τους δημιουργήθηκε ο Πηνειός. Ο
Όμηρος αποκαλεί τον Πηνειό ‘’αργυροδίνη’’από τις πολλές δίνες, που σχηματίζουν τα καθαρά
σαν ασημένια νερά του στην πορεία τους. Στο Μεσαίωνα, ο Πηνειός αποκαλείται Σαλαβρίας.
Ωστόσο, σύμφωνα με τη μυθολογία, ο πρωτεργάτης, εκείνος που άνοιξε τα Τέμπη με προσωπικό
μόχθο του, κατασκευάζοντας μια διώρυγα, απ’όπου και χύθηκαν τα νερά της τεράστιας λίμνης
που κάλυπτε το θεσσαλικό κάμπο,ήταν ο θεός Ποσειδών. Γι’ αυτό το λόγο και η λατρεία του
Ποσειδώνος, ήταν, σε όλη τη Θεσσαλία, πολύ διαδεδομένη και είχαν καθιερωθεί προς τιμή του
διάφοροι εορτασμοί.
Στρυμόνας. Στη Britannica Encyclopedia, αναφέρεται ότι το όνομα του ποταμού έχει θρακική
ρίζα και προέρχεται από τη λέξη ‘’sru’’ που σημαίνει ρέμα, αντίστοιχη με την αγγλική λέξη
‘’stream’’, τη λέξη «sruaimm»που σημαίνει ποταμός στην αρχαία ιρλανδική γλώσσα, την
λιθουανική λέξη ‘’straumuoe’’ που σημαίνει γρήγορο ρέμα, την ελληνική «ρεύμα» που αποδίδει
το ρέμα,’την αλβανική ‘’rrymë’’ που σημαίνει κύλισμα νερού, ‘’shri rain’’. Σύμφωνα με την
ελληνική μυθολογία το προηγούμενο όνομα του ποταμού ήταν Παλαιστίνος, από το όνομα του
μυθικού βασιλιά της Θράκης Παλαιστίνου που πνίγηκε στον ποταμό που λεγόταν μέχρι τότε το
όνομα Κόρναζος. Επίσης λέγεται, ότι ο Στρυμόνας ήταν βασιλιάς της Θράκης και γιος του Άρη.
Όταν ο γιος του Ρήσος (μητέρα του ήταν η μούσα Ευτέρπη) σκοτώθηκε μπροστά στα τείχη της
Τροίας, ο Στρυμόνας έπεσε στο ποτάμι που μέχρι τότε ονομαζόταν Παλαιστίνος και από τότε
μετονομάστηκε σε Στρυμόνα. Ο Ηρακλής στο 13οάθλο, διατάχθηκε από τον Ευρυσθέα να
οδηγήσει από την Ερυθεία, ένα απομονωμένο νησί στον Ωκεανό, τις αγελάδες του βασιλιά
Γηρυόνη, γιου του Χρυσάορα και της Καλλιρρόης στις Μυκήνες. Μετά, από μακρά και
περιπετειώδη πορεία στις χώρες της Μεσογείου, και αφού μονομάχησε με το Γηρυόνη, στις ακτές
του ποταμού Ανθεμούντα, έφτασε στις Ιωνικές ακτές της Ελλάδας, όπου μια βοϊδόμυγα,
σταλμένη από την Ήρα, τρέλανε το κοπάδι και το έκανε να διασκορπιστεί στα βουνά της Θράκης.
Ο Ηρακλής κατηγόρησε τον Στρυμόνα, ότι δυσκόλεψε το έργο του να συγκεντρώσει τις
αγελάδες. Έτσι, γέμισε το ποτάμι με πέτρες, και από τότε ο ποταμός έπαψε να είναι πλωτός.
Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μύθου, ο Ηρακλής δεν μπορούσε να διασχίσει τον ποταμό επειδή
δεν υπήρχε πέρασμα. Έριξε λοιπόν τεράστιους βράχους εμποδίζοντας έτσι τα τότε πλοία να τον
διαπλέουν. Σε ιδιωτική συλλογή στην Kopenhagen υπάρχει μελανόμορφος αμφορέας του
480/470 π.Χ., όπου φαίνεται ο Ηρακλής να βρίσκεται στον κήπο των Εσπερίδων μαζί με τους
ποτάμιους θεούς Ωκεανό, Στρυμόνα, Νείλο. Η παράσταση δείχνει προφανώς τον πλούτο της τότε
περιοχής.
(πηγή: https://www.blogger.com/blog/post/edit/7022960999388581430/5344068821574876674).
__________
- ΄Αργησαν Φέτος να Έλθουν οι Αλκυονίδες Ημέρες;

Στο καταχείμωνο, μεσολαβεί μια περίοδος, 8-14 ημέρες, όπου ο καιρός είναι ηλιόλουστος, με
νηνεμία και γαλήνη στα πελάγη. Συνήθως, αυτή η περίοδος συνέπιπτε παλαιότερα με το
χειμερινό ηλιοστάσιο, γύρω στις 21 ή 22 του Δεκέμβρη. Τα τελευταία χρόνια αυτή η περίοδος
έχει μετακινηθεί προς τα μέσα του Γενάρη, ενώ για φέτος την περιμένουμε κατά το πρώτο
δεκαήμερο του Φλεβάρη και ίσως να είναι μικρότερης διάρκειας. Φυσικά και εννοούμε τις
Αλκυονίδες ημέρες. Άραγε αυτή η χρονική μετατόπιση τα τελευταία χρόνια μήπως έχει να κάνει
με τη γενικότερη κλιματική αλλαγή; Θα το αποδείξουν οι μελλοντικές μελέτες.
Η Αλκυόνη (λατ., Alcedo atthis, αγγλ., Halcyon), είναι ένα πουλί των ελληνικών θρύλων και της
μυθολογίας. Κατά την ελληνική μυθολογία η Αλκυόνη, κόρη του θεού των ανέμων Αίολου και
της Αιγιάλης, είχε σύζυγο τον Κύηκα. Ζούσαν πολύ ευτυχισμένα και η αγάπη τους ήταν πρότυπο
για όλους. Μια μέρα, ο Κύηκας βγήκε στο πέλαγος για ψάρεμα. Μάταια τον παρακαλούσε η
Αλκυόνη να μην πάει γιατί είχε ένα άσχημο προαίσθημα. Εκείνος πήγε και όντως σηκώθηκαν
δυνατοί άνεμοι και βύθισαν το πλοίο του. Η Αλκυόνη που παρακολουθούσε από την ακτή τη
σκηνή, μόλις είδε το πλοίο του να χάνεται στα ταραγμένα νερά, μέσα στην απελπισία της, έπεσε
από ένα βράχο και σκοτώθηκε. Επειδή, η αγάπη της Αλκυόνης και του Κύηκα ήταν γνωστή
ακόμη και στους θεούς, αυτοί την μεταμόρφωσαν σε πουλί. Έτσι, κάθε χειμώνα η Αλκυόνη,
πλέον ως πουλί, θρηνούσε το νεκρό σύζυγο της. Στη συνέχεια, τοποθετούσε τα αβγά της στα
43
απότομα βράχια της ακροθαλασσιάς, όπου τα κατέστρεφαν όμως τα κύματα. Κάποτε, οι Θεοί τη
λυπήθηκαν, και από τότε ο Αίολος συγκρατούσε τους ανέμους, ενώ ο Δίας επέτρεψε στον ήλιο να
λάμπει δυνατά, μέχρι να επωαστούν και εκκολαφτούν τα νεαρά αλκυονόπουλα. Μάλιστα, διέταξε
να υπάρχουν περίπου 14μέρες καλοκαιρίας, για να μπορέσει η Αλκυόνη να κλωσά τα αβγά της
μέχρι να επωαστούν. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι μέρες αυτές ονομάζονται
''Αλκυονίδες ημέρες'' και συμπίπτουν με τις μέρες που μεσουρανεί το άστρο Αλκυόνη.
Το φαινόμενο της καλοκαιρίας μέσα στη βαρυχειμωνιά, απασχόλησε πολύ τους αρχαίους
Έλληνες που έδιναν διαφορετικές εξηγήσεις. Ο Αριστοτέλης λέγει ότι " Η δε Αλκυών κύει επί
τροπάς χειμερινάς, διό και καλούνται όταν ευδιειναί γένονται αι τροπαί, αλκυόνοιοι ημέραι". Ο
Λουκιανός έγραφε πως "Αίθρια μεν τα άνωθεν, ακύμαντος δε και γαλήνιον άπαν το πέλαγος,
όμοιν, ως ειπείν κατόπτρω’’. Ο Αιλιανός, μας πληροφορεί ότι "Κυούσης δε Αλκυόνος ίσταται τα
πελάγη, ειρήνην δε και φιλίαν άγουσεν άνεμον".
Η πηγή της πίστης στη δύναμη του πουλιού για να ηρεμήσει η θάλασσα ή αλλιώς με τη συζυγική
πίστη του πουλιού Αλκυόνη ασχολήθηκε ο Πλούταρχος που αφηγείται ότι, αν το ταίρι της, ο
σύζυγός της γεράσει και δεν μπορεί να πετάξει, τότε η θηλυκιά αλκυόνη τον παίρνει στους ώμους
της και το φέρνει πάντοτε μαζί της, τον ταΐζει και τον περιποιείται ως το θάνατό του. Ο μύθος
αυτός περιγράφεται και από το Λατίνο ποιητή Οβίδιο (43π.Χ.-17μ.Χ ). Ο μύθος της Αλκυόνης
ήρθε στο αγγλόφωνο κόσμο τον 14ο αιώνα, από τον άγγλο εφημέριο και συγγραφέα J.Trevisa
(1342-1402). Μέχρι το 16ο αιώνα η φράση ‘’οι Αλκυονίδες ημέρες’’ είχε χάσει τη σύνδεσή της
με το χρόνο φωλιάσματος των πουλιών και τη έννοια των ήρεμων ημερών, μέσα στη χειμερινή
περίοδο. Με τις αλκυονίδες ημέρες ασχολήθηκαν ακόμη ο διάσημος Άγγλος ποιητής και
συγγραφέας W. Shakespeare (1564-1616) στο έργο του ‘’Ερρίκος ο 6ος’’, ο Αμερικάνος
δημοσιογράφος και συγγραφέας Α. Bierce (1842-1913) στο έργο του ΄΄Σε ένα βουνό’’, ο επίσης
Αμερικάνος συγγραφέας και πολιτικός W. Whitman (1819-1892 ) στο έργο του ‘’ Φύλλα της
χλόης’’, αλλά και πολλοί άλλοι.
Κατά την ελληνική μυθολογία, το θαλάσσιο πτηνό Αλκυόνη, αποτελεί την αλληγορική σημασία
του ομώνυμου άστρου ‘’Αλκυόνη’’ των Πλειάδων- γνωστή ως Πούλια (Αλκυόνη, Μερόπη,
Ηλέκτρα, Ταϋγέτη, Κελαινώ, Μαία, Αστερόπη). Οι Πλειάδες ήταν απαρηγόρητες για το πάθημα
του πατέρα τους ,ο οποίος είχε καταδικαστεί να φέρει στους ώμους του τον ουράνιο θόλο, γιαυτό
ο Δίας τις λυπήθηκε και τις μεταμόρφωσε σε αστέρια. Το άστρο Αλκυόνη, κατά την εποχή του
Ιανουαρίου μεσουρανεί κατά τις εσπερινές ώρες και επομένως κατά τις ανέφελες νύκτες του
Ιανουαρίου είναι ορατός στο σύμπλεγμα των Πλειάδων. Ένα από τα άστρα που φαίνονται με
γυμνό μάτι στο αστρικό σμήνος των Πλειάδων μεσουρανεί ,κατά τα μέσα Ιανουαρίου ,λίγο μετά
την δύση του Ηλίου. Αποτελεί δηλαδή την κορωνίδα της Πούλιας, κατά τη δημώδη έκφραση, που
σημαίνεται ως προς το ζενίθ, στην ψηλότερη περιοχή του ουράνιου θόλου. Εξ αυτού του φυσικού
γεγονότος, όλες οι συνεχόμενες ημέρες που είναι ορατός ο αστέρας Αλκυών ήταν πολύ φυσικό να
ονομασθούν Αλκυονίδες και οι ημέρες αυτές.
Από μετεωρολογική άποψη οι αλκυονίδες ημέρες, ως ημέρες καλοκαιρίας εξηγούνται από το
γεγονός ότι στο γεωγραφικό πλάτος που βρίσκεται η Ελλάδα, μέχρι το γεωγραφικό πλάτος
κυρίως της βορειοανατολικής Ευρώπης, κατά την περίοδο του χειμώνα παρατηρείται η ίδια 44
βαρομετρική πίεση (εξίσωση πίεσης), με συνέπεια αφενός να μη δημιουργούνται άνεμοι και
αφετέρου ο καιρός να είναι μεν ψυχρός αλλά και ηλιόλουστος, λόγω αυτής της αντικυκλωνικής
κατάστασης της ατμόσφαιρας. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως κάθε χρόνο υπάρχουν Aλκυονίδες
ημέρες. Υπάρχουν και έτη που έλειψαν τελείως όπως το 1947, ενώ και οι ημερομηνίες έναρξης
και λήξης τους δεν είναι σταθερές. Συνήθως όμως καλύπτουν σχεδόν το δεύτερο μισό του
Δεκέμβρη ή του Γενάρη. Παρόλα αυτά, κάποιο επιμένουν να αποδίδουν τη διάρκειά τους σε
διάστημα 14 αίθριων ημερών, από τις 15 Δεκεμβρίου μέχρι και τις 15 Φεβρουαρίου στην
Ελλάδα.
Η Αλκυόνη ως υδροβατικό αποδημητικό πτηνό (Alcedo atthis), είναι το κοινώς λεγόμενο
ψαροπούλι ή θαλασσοπούλι ή και ακόμα μπιρμπίλι της θάλασσας. Φθάνει τα 18 εκατοστά σε
μήκος. Το σώμα της είναι ασυνήθιστα μικρό και φέρει κοντά και λεπτά πόδια. Το κεφάλι της
είναι δυσανάλογα μεγάλο, σε σχέση με το σώμα, με ισχυρό ράμφος που είναι οξύ στην άκρη.
Αντίθετα, προς το κακόσχημο μέγεθός της, το φτέρωμά της παρουσιάζει ποικιλία χρωμάτων που
σπάνια απαντάται σε άλλα πτηνά. Το υδρόβιο αυτό αποδημητικό πουλί είναι εντυπωσιακό, με το
μπλε ελεκτρίκ εκθαμβωτικό φτέρωμά του και με την πορτοκαλο-κόκκινη αντίθεση στο στήθος
του. Καθώς φτερουγίζει πάνω από το νερό, τα κύματα και τις βραχώδεις περιοχές, δεν
διακρίνεται εύκολα στο φυσικό του περιβάλλον, αλλά η παρουσία του γίνεται αισθητή με ένα
διαπεραστικό "ζεεεεε" στη φωνή του. Η Αλκυόνη κατοικεί σε πυκνόφυτες όχθες ποταμών,
λιμνών, ιχθυοτροφείων, αλλά και σε βραχώδεις ή θαμνώδεις ακτές των θαλασσών. Στην Ελλάδα
φθάνει περίπου περί το τέλος του Καλοκαιριού, αρχές Σεπτεμβρίου και αναχωρεί περί τα τέλη
Μαρτίου. Έχει σχετικά κοντά φτερά και πετά σε ευθεία, χαμηλά και σε μικρές αποστάσεις. Γεννά
5 - 9 λευκά σφαιρικά αυγά. Τρέφεται με ψάρια και για το λόγο αυτό το κρέας της δεν είναι
νόστιμο. Αντίθετα όμως το πτέρωμά της είναι περιζήτητο για στολισμούς γυναικείων ενδυμάτων
και καπέλων.
(πηγή: https://www.blogger.com/blog/post/edit/7022960999388581430/3993201580735173293)
__________
- Η Ιτιά ως Εντυπωσιακό Βιοκαύσιμο, αλλά και στη Λαϊκή Παράδοση, στην
Ιατρική, στη Φαρμακογνωσία..….
Τις Ιτιές (Salix spp.), τις βρίσκουμε στα αυτοφυή παραποτάμια δάση ή και καλλιεργούμενες σε
φυτείες. Τα κλαδιά τους χρησιμοποιούνται για την κατασκευή καλαθιών και ψάθινων επίπλων.
Από πολύ παλιά, η ιτιά θεωρούνταν φαρμακευτικό φυτό, καθώς ο χυμός των φύλλων και του
φλοιού της είχε αντιπυρετικές ιδιότητες. Επίσης, η ιτιά συνδέεται με λαϊκές παραδόσεις και
μύθους. Σήμερα, οι καλλιέργειες της ιτιάς θεωρούνται ελπιδοφόρες και σημαντικές για την
παραγωγή υγρών βιοκαυσίμων. Για παράδειγμα, η βιο-αιθανόλη που παράγεται από την ιτιά όταν
χρησιμοποιηθεί σε βενζινοκινητήρες, παράγει 80% λιγότερα αέρια του θερμοκηπίου σε σύγκριση
με την καύση της συμβατικής βενζίνης. Εξάλλου, πρόσφατες επιστημονικές δημοσιεύσεις
διατυπώνουν εντυπωσιακά αποτελέσματα για το βιοκαύσιμο της ιτιάς. Μεταξύ άλλων,
διαπιστώθηκε ότι ‘’……η ταλάντευση του δέντρου της ιτιάς στον άνεμο, ενεργοποιεί ένα
γενετικό χαρακτηριστικό της, το οποίο πυροδοτεί μια διαδικασία ενίσχυσης της παραγωγής
περισσότερο ζυμώσιμων σακχάρων, στο λεπτό κορμό και στα κλαδιά της, με αποτέλεσμα την
παραγωγή ενεργειακά ανώτερων σακχάρων, τα οποία με τη σειρά τους μπορούν ευκολότερα να
μετατρέπονται σε υγρά βιοκαύσιμα ανώτερης ποιότητας και περίπου πέντε φορές μεγαλύτερης
ποσότητας από το κανονικό’’.
Οι ιτιές, από βοτανική άποψη, περιλαμβάνουν περισσότερα από 300 είδη φυλλοβόλων θάμνων ή
δέντρων, από μερικά εκατοστά μέχρι21-24 μέτρα σε ύψος. Βρίσκονται ως αυτοφυή σε ολόκληρη
την Ευρώπη, την Ασία, τη Νότια Αφρική, και τη Βόρεια Αμερική, ενώ λιγοστά είδη έχουν βρεθεί
στο νότιο ημισφαίριο. Πιστεύεται ότι κατάγονται από την Κίνα και συχνά εμφανίζονται στην
πανάρχαια κινέζικη τέχνη. Η ομορφιά τους τα κάνει να είναι δημοφιλή διακοσμητικά φυτά σε
κήπους και σε πάρκα. Το βοτανικό όνομα της ιτιάς ‘’Salix’’ (αγγλ., Willow) προέρχεται από τις
κέλτικες λέξεις "sal", που σημαίνει κοντά, και "lis" που σημαίνει νερό, επειδή η ιτιά ευδοκιμεί σε
υγρά εδάφη, κοντά στις όχθες ποταμών, ρυακιών και λιμνών.
45
Η αρχαιοελληνική ιατρική τουλάχιστον από τα Μυκηναϊκά χρόνια χρησιμοποιούσε τις

αντιπυρετικές και αναλγητικές ιδιότητες του φλοιού και των φύλλων της ιτιάς. Οι νέες κοπέλες
που είχαν θεραπευθεί από πόνους δυσμηνόρροιας πίνοντας αφέψημα φύλλων και φλοιού ιτιάς
προσέφεραν άνθη στα "Ηράνθεια" του Αργούς στη θεά Ήρα μέσα σε καλάθια (ταλάρους) που τα
είχαν πλέξει οι ίδιες μόνο από ιτιόβεργες. Ο πατέρας της ιατρικής Ιπποκράτης (Κως, 460 π.Χ.-
Λάρισα 377 π.Χ.), είχε παρασκευάσει από το φλοιό της ιτιάς ένα χυμό, φάρμακο για τον πυρετό,
το σωματικό πόνο και την κούραση. Το δραστικό συστατικό αυτού του χυμού, είναι το γνωστό
σήμερα σαλικυλικό οξύ (salicylic acid), ο πρόδρομος της ασπιρίνης. Σήμερα γνωρίζουμε ότι από

φαρμακογνωστική άποψη, ο φλοιός και τα φύλλα της ιτιάς είναι πλούσια σε ιτεϊνη και σαλικίνη
από τα οποία παράχθηκε το σαλικυλικό οξύ (ασπιρίνη), αλλά και σε σαλικορτίνη και τανίνες.
Η ιστορία της ιτιάς είναι ιδιαίτερα πλούσια σε λαϊκές παραδόσεις και μύθους και είναι στενά
συνδεδεμένη με την ελληνική μυθολογία. Ο Παυσανίας ταξινομεί την ιτιά ως το αρχαιότερο ιερό
δένδρο των Ελλήνων. Σύμφωνα με τη μυθολογία, κάτω από το δέντρο αυτό γεννήθηκε και
διαπαιδαγωγήθηκε η θεά Ήρα στη Σάμο και γι΄ αυτό οι κάτοικοι του νησιού λάτρευαν αυτή τη
θεά. Οι αρχαίοι Έλληνες τη θεωρούσαν σύμβολο γονιμότητας. Επίσης, η ιτιά ήταν αφιερωμένη
στους ποιητές, γιατί ο ήχος του ανέμου καθώς περνούσε μέσα από τα κλαδιά και τα φύλλα της,
λέγεται ότι είχε ισχυρή επίδραση στο μυαλό με αποτέλεσμα την έμπνευση. Λέγεται, ότι ο Ορφέας
(ξακουστός μουσικός και ποιητής της ελληνικής μυθολογίας ), πήρε τα δώρα της ευγλωττίας και
της επικοινωνίας από την ιτιά κουβαλώντας μαζί του τα κλαδιά της κατά την διάρκεια του
ταξιδιού του στον κάτω κόσμο.
Η ιτιά στην ελληνική λαϊκή παράδοση είναι το δένδρο που δεν το πιάνει το αστροπελέκι
(κεραυνός)-αλεξικέραυνο δένδρο, αλλά θεωρείται και η προσωποποίηση της Εύας που μετάνιωσε
για το προπατορικό αμάρτημα. Υπάρχει η παροιμία που λένε οι μανάδες στα τσοπανόπουλά τους:
"Απ' τα έλατα να φεύγεις/ και από τις βαλανιδιές/ στην ιτιά και κρανιά από κάτω/ βρίσκεσαι σε
σιγουριά". Μια χριστιανική παράδοση λέει ότι μόλις βαπτιζόταν ο Χριστός στον Ιορδάνη ποταμό,
όλα τα δένδρα έγερναν την κορυφή τους και προσκυνούσαν, όμως η ιτιά δεν έγειρε μόνο την
κορυφή της, αλλά έκλεινε ευλαβικά όσο μπορούσε πιο χαμηλά όλα τα κλωνάρια της και
προσκύνησε το Χριστό. Η ιτιά δεν ξανασήκωσε τα κλαδιά της και όσο υπάρχει αυτός ο Κόσμος
θα προσκυνάει το γιό του Θεού. Οι παλιές μαμές έκαιγαν τα κλαδιά της ιτιάς μέχρι να γίνουν
κάρβουνο και μ' αυτό μουτζούρωναν τη θηλάζουσα λεχώνα και το βρέφος για να μην τους πιάσει
το κακό μάτι μέχρι να σαραντίσουν. Το κάρβουνο από ιτιά διώχνει το Χάρο. Επίσης, οι παλιοί
δάσκαλοι με καμένα κλαδιά ιτιάς έφτιαχναν τα μολύβια των μαθητών τους.
Οι περισσότερες ιτιές αναπτύσσονται πολύ γρήγορα, προτιμούν το υγρό έδαφος και τον ήλιο, και
έχουν μακριά διάρκεια ζωής. Τα νεαρά τους κλαδιά είναι ευλύγιστα και σκληρά, αλλά οι παλιοί
βραχίονες είναι μαλακοί και εύθραυστοι. Τα φύλλα στις περισσότερες ιτιές είναι μακριά, λεπτά
και λογχοειδή. Τα λουλούδια της ιτιάς (συνήθως σε διαφορετικά δένδρα τα αρσενικά από τα 46
θηλυκά) εμφανίζονται νωρίς την άνοιξη, πριν ή μετά τα φύλλα και σχηματίζουν ίουλους
(κρεμαστά χνουδωτά άνθη), τα οποία φυτρώνουν απ' ευθείας από τα κλαδιά.
Ως προς την παραγωγή βιοκαυσίμων, επιστήμονες από το πανεπιστήμιο Cambridge στο Ηνωμένο
Βασίλειο, διαπίστωσαν ότι μπορεί να παραχθεί βιοαιθανόλη από την ιτιά. Τα αποτελέσματά τους
έδειξαν ότι αυτή η βιοαιθανόλη, όταν χρησιμοποιηθεί σε βενζινοκινητήρες παράγει 80% λιγότερα
αέρια του θερμοκηπίου σε σύγκριση με την καύση βενζίνης που προέρχεται από ορυκτά καύσιμα.
Μάλιστα, αυτή η καύση βιοαιθανόλης από την ιτιά είναι αρκετά οικονομικότερη σε σύγκριση με
τα βιοκαύσιμα που προέρχονται από καλλιέργειες καλαμποκιού στις ΗΠΑ. Εξάλλου, αυτές οι
καλλιέργειες ιτιάς, μπορούν να αποδίδουν συνεχώς για παραγωγή βιο-αιθανόλης, μέχρι και τα 30
χρόνια τους, καθώς μετά από κάθε συγκομιδή των βλαστών τους για την παραγωγή αιθανόλης,
δίνουν πολύ σύντομα καινούργιους βλαστούς, ενώ η ανάπτυξή τους απαιτεί λιγότερο από το ένα
δέκατο του λιπάσματος που χρησιμοποιείται για τις περισσότερες καλλιέργειες δημητριακών που
παράγουν βιοκαύσιμα. Σημειώνεται ότι σε αυτό το χρονικό διάστημα ο παραγόμενος από το φυτό
άνθρακας παραμένει επιτόπου στο έδαφος, καθώς αυτό δεν έχει οργωθεί για μεγάλο χρονικό
διάστημα. Ωστόσο, αυτή η παραγωγή δεν φαίνεται να είναι ακόμη οικονομικά βιώσιμη, καθώς
είναι απαραίτητη υψηλή επένδυση κεφαλαίου για την αγορά και το φύτεμα των ιτιών, ενώ και τα
ένζυμα που απαιτούνται για να μετατρέψουν τα φυτικά σάκχαρα της ιτιάς σε αιθανόλη, είναι
ακριβά στην αγορά. Επίσης, η μελέτη δείχνει ότι η επιλεκτική αναπαραγωγή μπορεί να βοηθήσει
να αλλάξει αυτό. Δηλαδή, μπορεί να αξιοποιηθεί η σημαντική γενετική ποικιλότητα των ιτιών
μέσω της αναπαραγωγής για να γίνει ακόμα πιο κατάλληλη -υψηλότερη αναλογία κυτταρίνης
προς λιγνίνη– που θα αυξήσει την απόδοση της ιτιάς σε αιθανόλη και για τη χρήση της ως υγρό
βιοκαύσιμο. Ένα άλλο σημαντικό πλεονέκτημα της ιτιάς πάνω στα βιοκαύσιμα πρώτης γενιάς,
είναι ότι μπορεί να καλλιεργηθεί σε οριακά εδάφη, ενώ βελτιώνει ακόμα και την ποιότητα του
εδάφους. Εξάλλου, από περιβαλλοντική άποψη οι φυτείες ιτιάς είναι ελκυστικές για μια ποικιλία
της άγριας ζωής, δημιουργώντας και θετική επίπτωση στην τοπική βιοποικιλότητα.

Αρκετά πρόσφατα διαπιστώθηκαν εντυπωσιακά αποτελέσματα ως προς την ποιότητα και την
παραγόμενη ποσότητα βιοκαυσίμων από την ιτιά, ώστε να αποτελέσει αυτή μια πολλά
υποσχόμενη και ταχέως αναπτυσσόμενη πηγή βιοκαυσίμων. Ειδικότερα, πειράματα με ιτιές που
διεξάχθηκαν στο Imperial College του Λονδίνου, έδειξαν ότι όπου καλλιεργήθηκαν ιτιές σε γωνία
45 μοιρών από το έδαφος, τα αποτελέσματα ήταν πολύ ενθαρρυντικά, ως προς την ποσότητα και
τον τύπο των παραγόμενων σακχάρων των φυτών από τα οποία με ειδική ζύμωση παράγονται
πολύτιμα βιοκαύσιμα. Συγκεκριμένα, η ταλάντευση του δέντρου και η κίνηση του κορμού
ενεργοποιεί ένα γενετικό χαρακτηριστικό που ενισχύει τα μόρια σακχάρων στο λεπτό κορμό και
στα κλαδιά της ιτιάς, καθώς το φυτό επιχειρεί να επανέλθει σε ορθή γωνία με το έδαφος. Αυτό
έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή ενεργειακά ανώτερων σακχάρων, τα οποία ευκολότερα
μπορούν να μετατραπούν σε βιοκαύσιμα. Έτσι, για παράδειγμα φαίνεται σε ερευνητική κλίμακα,
ότι η απαλή ταλάντευση της ιτιάς στον άνεμο, πυροδοτεί μια διαδικασία παραγωγής περισσότερο
ζυμώσιμων σακχάρων, πολύτιμων για τη βιομηχανία βιοκαυσίμων. Εκτιμάται,πως η καλλιέργεια
της ιτιάς σε γωνίες ως προς το έδαφος, μπορεί να επιτείνει τη διαδικασία και να συμβάλλει στην
παραγωγή ποσότητας βιοκαυσίμων πέντε φορές μεγαλύτερης από το κανονικό, καθώς τα δέντρα
θα επιχειρούν να επανέλθουν σε όρθια-κάθετη θέση τους.
(πηγές: http://www.myscience.cc/wire/wind_in_the_willows_boosts_biofuel_production-2013-
imperial -Wind in the willows boosts biofuel production, 18 January 2013, Environmental
Sciences, Life Sciences, http://thesciencesays.southernfriedscience.com/ethanol-from-willow-
trees-%E2%80%93-is-it-worth-it, -AL Stephenson, P. Dupree, SA Scott and JS Dennis (2010)
The environmental and economic sustainability of potential bioethanol from willow in the UK.
Bioresource Technology 101, 9612-9623, http://www.botany.com/salix.html,
http://vivo.cornell.edu/display/AI-25894248449, http://www.salix.com/index.aspx ).
__________
- Τα Αυτοφυή Τσάγια του Βουνού στην Ελλάδα είναι Περίπου 17 σε Είδη και
Υποείδη 47
Το καλύτερο για την ανακούφιση από κρυολογήματα και για τις παθήσεις του αναπνευστικού,
είναι μεταξύ των άλλων το αφέψημα (εξαγωγή των διαλυτών συστατικών των φυτών σε ζεστό
νερό, ρόφημα. αφέψω=καθαρίζω με βρασμό) από το τσάϊ του βουνού. Το Τσάι του Βουνού ή
κοινώς Σιδηρίτης (γένος φυτών στα λατ., Sideritis, αγγλ., Ironwort, Mountain tea, Shepherd's tea)
είναι γνωστό από την αρχαιότητα, καθώς αναφέρεται από το Θεόφραστο (πατέρας της βοτανικής,
γεννημένος στη Λέσβο, 371-287 π.Χ.) και το Διοσκουρίδη (Έλληνας γιατρός, φαρμακολόγος και
βοτανολόγος, 40-90 μ.Χ.), ως φυτικό φάρμακο και ως
ρόφημα. Γενικά στην αρχαιότητα το όνομα σιδηρίτης αναφερόταν σε διάφορα φυτά (π.χ.
Sίderίtίs, Μαrrubίum, Ροterίum, Scrophularia) που θεωρούνταν ότι είχαν την ικανότητα να
επουλώνουν τις σοβαρές πληγές από σιδερένια αντικείμενα, όπως τα βέλη ή τα ξίφη κλπ. Ο
σιδηρίτης που ο Διοσκουρίδης το χρησιμοποιούσε ως θεραπευτικό των πληγών, φαίνεται ότι
πήρε το όνομά του από τα δόντια του κάλυκα του άνθους του, που μοιάζουν με αιχμή λόγχης.
Το τσάι του βουνού περιλαμβάνει παγκοσμίως περισσότερα από 140 είδη και υποείδη που
ευδοκιμούν κυρίως στο βόρειο ημισφαίριο. Φυτρώνει σε περιοχές της Μεσογείου, τα Βαλκάνια ,
την Ιβηρική Χερσόνησο και τη Μακαρονησία (Αζόρες, Κανάρια νησιά, νησιά Πράσινου
ακρωτηρίου, Μαδέρα). Βρίσκεται επίσης στην Κεντρική Ευρώπη και την εύκρατη Ασία (Μικρά
Ασία, Καύκασος), αλλά και στο Μεξικό, Περού, Ιαπωνία, βόρεια Αφρική (Αίγυπτος, Μαρόκο,
Αλγερία). Η Ελλάδα είναι ιδιαίτερα πλούσια σε ενδημικά είδη αυτού του φυτού. Μεταξύ αυτών,
ονομαστά είναι το τσάϊ το Βλάχικο ή του Άθω, του Ταϋγετου ή του Μαλεβού, του Ολύμπου, του
Βελουχιού ή του Παρνασσού, η Μαλοτίρα της Κρήτης (από τις λέξεις male=αρρώστια και
tirate=σύρω στην ενετοκρατούμενη Κρήτη) ή Καλοκοιμηθιά, το τσάϊ της Εύβοιας. Τα
διαφορετικά τσάγια του βουνού τα βρίσκουμε από τη Μακεδονία μέχρι την Κρήτη και σε
υψόμετρα που κυμαίνονται από 500 έως 2000 μέτρα. Τα αυτοφυή φυτά προτιμούν τα βραχώδη
και ασβεστολιθικά εδάφη. Αλλά το τσάϊ του βουνού υπάρχει και ως καλλιεργούμενο φυτό. Αυτό,
αντέχει πολύ στις χαμηλές θερμοκρασίες και χωρίς απαιτήσεις στις εδαφικές συνθήκες, αφού
ευδοκιμεί καλύτερα σε μέτριας σύστασης ορεινά ασβεστολιθικά εδάφη.
Σε ποικίλα είδη τσαγιών του βουνού (γένος Sideritis), έχουν γίνει πολλές μελέτες, λόγω της
περιεκτικότητάς τους σε σημαντικές χημικές ενώσεις, τόσο από άποψη χημικής δομής, όσο και
από πλευράς φαρμακολογικής δράσης. Το ενδιαφέρον που εκδηλώνεται για τα είδη αυτά
οφείλεται και στην ευρεία χρησιμοποίησή τους στη λαϊκή θεραπευτική, όπου χρησιμοποιούνται
ως πανάκεια για τα κρυολογήματα και τις παθήσεις του αναπνευτικού, καθώς προσφέρουν
αντιφλεγμονώδη και αντιοξειδωτική προστασία. Αλλά, και για την καταπολέμηση της δυσπεψίας
και των γαστρεντερικών διαταραχών, ως τονωτικό, εφιδρωτικό, αποχρεμπτικό, διουρητικό,
αποτοξινωτικό κλπ
Ως αφέψημα για την παρασκευή ροφημάτων, χρησιμοποιούνται οι ξηροί ανθοφόροι βλαστοί του
(κν., τσάγια), που παρασκευάζονται, μέσα σε νερό που βράζει, με την προσθήκη μικρής
ποσότητας από αυτά. Το ρόφημα των τσαγιών του βουνού, είναι πλούσιο σε σίδηρο, είναι
αρωματικό, υπόπικρο, με την προσθήκη κανέλλας και μελιού ανακουφίζει από το βήχα και
επιπλέον, δεν ερεθίζει το νευρικό σύστημα και γι' αυτό πλεονεκτεί του κοινού τσαγιού (π.χ. τσάι
Κευλάνης), καθώς δεν προκαλεί αϋπνία. Επίσης, το τσάι του βουνού, αποτελεί και συστατικό 48
πολλών τροφών και γλυκισμάτων. Εξάλλου, στην Ισπανία, χρησιμοποιούνται διάφορα αυτοφυή
είδη τσαγιών στη λαϊκή θεραπευτική, κυρίως για μακροχρόνια θεραπεία φλεγμονωδών
καταστάσεων. Εκεί, είναι πλατιά διαδεδομένο το τσάι lagasca (Sideritis angustifolia, κοινώς ουρά
του γάτου "rabo de gato"), που χρησιμοποιείται ως λαϊκό φάρμακο, καθώς και στην Κτηνιατρική
για τις πολύ σοβαρές πληγές των ζώων, κυρίως στην περιοχή της Βαλένθια και της Καταλονίας.
Από φαρμακολογική άποψη, εκτιμήθηκαν οι θεραπευτικές ιδιότητες, τόσο στα φυτικά του
εκχυλίσματα, όσο και σε χημικές ουσίες που απομονώθηκαν από τα τσάγια του βουνού (π.χ.
φλαβονοειδή, αιθέρια έλαια, διτερπένια). Για παράδειγμα, αναφέρεται η αντιφλεγμονώδης δράση
στα Sideritis raeseri s.sp. raeseri (λαϊκή θεραπευτική), S. pisidica, S. argyrea, S. libanotica s.sp.
lίnearis και S. perfolίata. Η αντιφλεγμονώδης, αντιοξειδωτική και αγχολυτική δράση έχει
αναφερθεί για το S. clandestina. Το S. syriaca (Μαλοτίρα) έχει ιδιαίτερα αντιμικροβιακή δράση
εξαιτίας της καρβακρόλης που περιέχει. Επίσης, το S. clandestina και το S.euboea μπορούν να
συνεισφέρουν στην πρόληψη της οστεοπόρωσης (έρευνα Πανεπιστημίου Πατρών). Αλλά έχουν
διαπιστωθεί και άλλες φαρμοκολογικές δράσεις όπως αντι-μικροβιακή έναντι Gram θετικών
βακτηρίων, κατά του καταρράκτη, αντιθρομβωτική αντι-υπερτασική δράση κ.ά (έρευνα
Πανεπιστημίου Αθηνών).
Από βοτανική άποψη, τα αυτοφυή είδη και υποείδη του που συνήθως απαντώνται στην Ελλάδα
είναι τα 1.Sideritis. athoa Pap. et Kok.- Ελλάδα, Τουρκία-, 2.S. raeseri Boiss. et Heldr. ssp. raeseri
-Ν. Βαλκανική-, 3.S. raeseri ssp. florida (Boiss. et Heldr.) Pap. et Kok. -ενδημικό του Ολύμπου-,
4.S. raeseri ssρ. attica (Heldr.) Pap. et Kok. -ενδημικό της Αττικής-, 5.S. scardica Griseb. ssp.
scardica –Βαλκανική-, 6.S. scardica ssp. longibracteata Pap. et Kok.-Ενδημικό της Μακεδονίας-,
7.S. clandestina Chaub. et Bory, Hayek ssp. clandestina -ενδημικό της Πελοποννήσου-, 8.S.
clandestina ssp. cyllenea Boiss., Pap et Kok. -,ενδημικό της Πελοποννήσου-, 9.S. euboea Heldz. -
ενδημικό της Ευβοίας-, 10.S. syriaca Ι. -ενδημικό της Κρήτης-, 11.S. sirylea Boiss. -Ελλάδα,
Τουρκία-, 12.S. romana s.sp., purpurea, 13. S.lanata.

Από τα παραπάνω είδη καλλιεργείται μόνο το S. raeseri Boiss & Heldr το οποίο αποτελεί βασική
πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους κυρίως των χωριών Βρύναινα και Κοκκωτοί, που
βρίσκονται στις ανατολικές πλαγιές του όρους Όρθρυς σε υψόμετρο περίπου 700m. Σημειώνεται
ότι η εκεί περιοχή είναι εξαιρετικά πλούσια σε αρωματικά φυτά και άλλη μεσογειακή χλωρίδα, η
οποία διαφοροποιείται αρκετά από αυτή των γειτονικών βουνών, καθώς έχει μικρότερη
βροχόπτωση και υγρασία σε σχέση με άλλες γειτονικές περιοχές (π.χ Πήλιο). Επίσης, λόγω της
ύπαρξης έντονου αναγλύφου στην περιοχή (πλαγιές, κοιλάδες, παραθαλάσσιες πεδιάδες) υπάρχει
σε μικρή σχετικά έκταση διαφοροποίηση κλιματικών συνθηκών. Από τα υπάρχοντα αρωματικά
φυτά της περιοχής μερικά εμφανίζονται σε ποικιλία υψομέτρων, ενώ άλλα σε συγκεκριμένο
εύρος υψομέτρων.
Το τσάι του βουνού αυτοφύεται συνήθως σε υψόμετρα πάνω από 1000 μ., σε υπαλπικές και
αλπικέ ς περιοχές. Είναι μονοετείς ή πολυετείς πόες αποξυλωμένες στη βάση του φυτού. Είναι
τριχωτά φυτά, συνήθως πολύ αρωματικά λόγω του περιεχομένου τους σε αιθέρια έλαια. Τα
φύλλα είναι ακέραια ή οδοντωτά και τα άνθη ερμαφρόδιτα, λευκά ή κίτρινα και συνήθως
σχηματίζουν στάχυ. Ο κάλυκας είναι κωνοειδής με 10 νευρώσεις και 5 οδόντες διαταγμένους σε
δύο χείλη. Η στεφάνη είναι δίχειλη, κίτρινη, κιτρινόλευκη, λευκή ή ροδόχροη. Οι στήμονες είναι
τέσσερις και οι μπροστινοί δύο είναι επιμηκέστεροι από τους άλλους δύο. Ο στύλος καταλήγει σε
δύο άνισα στίγματα. Η ωοθήκη με ψευδή διαφράγματα γίνεται τετράχωρη και οι καρποί είναι
τέσσερα κάρυα που περικλείουν από ένα σπέρμα.
Τα κυριότερα είδη στην Ελλάδα είναι τα:
-Τσάι το Βλάχικο ή τσάι του Άθω (Sideritis αthoα Papan. & Kokkini.). Είναι πολυετής πόα,
ύψους μέχρι 40 εκατ., που καλύπτεται ολόκληρη με μικρές αδενώδεις τρίχες. Ο Βλαστός του στη
βάση είναι ξυλώδης, αρκετά όρθιος, απλός ή με διακλαδώσεις. Τα φύλλα του έχουν χρώμα
ανοιχτό πράσινο ή κιτρινοπράσινο και είναι λογχοειδή. Ο κάλυκας είναι κωδωνοειδής,
σκεπάζεται με αδένες και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται στον Άθω,
στην Πίνδο και στα ορεινά του νησιού Σαμοθράκη.
-Τσάι του Μαλεβού ή τσάι του Ταΰγετου (Sideritis clαndestinα Chaub & Bory.). Είναι πολυετής
πόα, ύψους μέχρι 40 εκατοστά. Ο Βλαστός του στη βάση είναι ξυλώδης, απλός ή διακλαδισμένος 49
σε δευτερεύοντες. Τα φύλλα του είναι χνουδωτά, σταχτόχροα, επιμήκη - λογχοειδή, ακέραια ή
πριονωτά, τα κατώτερα με μίσχο και τα ανώτερα επιφυή ή με μίσχο. Ο κάλυκας είναι
κωδωνοειδής, σκεπάζεται από πυκνές τρίχες και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο.
Αυτοφύεται πάνω στους βράχους, στις υπαλπικές και αλπικές περιοχές του Μαλεβού, του
Ταΰγετου και της Κυλλήνης.
-Τσάι του Ολύμπου. (Sideritis scαrdicα Griseb.). Είναι πολυετής πόα. Ο βλαστός του είναι λίγο
ξυλώδης στη βάση, είναι απλός ή διακλαδισμένος, με δευτερεύοντες. Τα φύλλα του είναι πράσινα
λογχοειδή, ακέραια ή ελαφρώς πριονωτά, με λευκό χνούδι, τα κατώτερα έμμισχα και τα ανώτερα
άμισχα. Ο κάλυκας είναι μάλλον κωδωνοειδής και καταλήγει σε δόντια, καλύπτεται από πυκνές
τρίχες και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα ζωηρό κίτρινο. Αυτοφύτεαι σε βραχώδη εδάφη της
υπαλπικής ζώνης του Ολύμπου, Κίσαβου, Πηλίου και Σκάρδου.
-Τσάι του Παρνασσού ή τσάι του Βελουχιού (Sideritis rαeseri Boiss & Heldr.). Είναι πολυετής
πόα, ύψους μέχρι 40 εκατοστά. Ο βλαστός είναι λεπτός, χνουδωτός, συνήθως απλός, σπάνια
διακλαδισμένος λίγο ξυλώδης στη βάση. Τα κατώτερα φύλλα είναι έμμισχα και τα ανώτερα
άμισχα λογχοειδή, λίγο πριονωτά με άσπρο χνούδι, και άνθη έντονα κίτρινα στις ακραίες
ταξιανθίες. Αυτοφύεται και καλλιεργείται στον Νομό Μαγνησίας. Ευδοκιμεί σε ορεινές περιοχές
και σε χωράφια ασβεστούχα, πετρώδη, μέτριας γονιμότητας, ξερικά.. Τα φύλλα του είναι στενά,
λογχοειδή, τα κατώτερα με μίσχο και τα ανώτερα άμισχα. Έχουν χρώμα πράσινο ως
λευκοπράσινο και είναι ακέραια ή ελαφρώς πριονωτά. Ο κάλυκας έχει λευκοπράσινο χρώμα,
καταλήγει σε δόντια και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται στον
Παρνασσό, Τυμφρηστό (Βελούχι) και σε άλλα βουνά της Αιτωλίας, Δωρίδας και Φθιώτιδας.
-Τσάι της Κρήτης ή Μαλοτίρα ή Καλοκοιμηθιά (Sideritis syriαcα L.). Είναι πολυετής πόα, ύψους
μέχρι 50 εκατοστά. Έχει βλαστό ισχυρό, τετράγωνο, όρθιο, απλό, που σκεπάζεται με πυκνό και
λευκό χνούδι. Τα φύλλα του έχουν χρώμα λευκοπράσινο, καλύπτονται με πυκνό χνούδι, είναι
επιμήκη - λογχοειδή, ακέραια ή πριονωτά τα κατώτερα με μίσχο και τα ανώτερα άμισχα. Ο
κάλυκας είναι σωληνοειδής που καταλήγει σε δόντια και σκεπάζεται από μακρύ και πυκνό
τρίχωμα. Τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται στα ψηλά βουνά της Κρήτης
και κυρίως στα Λευκά Όρη και το Ψηλορείτη, σε ύψος 1300-2000 μέτρα.
-Τσάι της Εύβοιας ή του Δέλφι. (Sideritis euboea Heldr.). Είναι πολυετής πόα, ύψους 30-50
εκατοστά, με πυκνό και λευκό χνούδι σ' όλα τα μέρη του. Ο βλαστός του είναι ισχυρός,
αποξυλωμένος προς τη βάση, απλός ή μερικές φορές διακλαδισμένος. Τα φύλλα του έχουν πυκνό
χνούδι, είναι επιμήκη και τα κατώτερα έχουν μίσχο. Ο κάλυκας είναι σωληνοειδής που καταλήγει
σε δόντια και έχει χνούδι. Τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται άφθονο στο
βουνό Δίρφυ σε υψόμετρο 1Ο00-1500μ. (Διάσελο Δίρφυς, Σκοτεινή, Σέτα, Στρόπωνες, Μετόχι
κ.λ.π.). Επίσης υπάρχει στο Ξεροβούνι Εύβοιας, σε υψόμετρο 1400μ.
Τα τσάγια του βουνού στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας, αποτελούν βασικό συστατικό της
διατροφικής παράδοσης και της λαϊκής θεραπευτικής των κατοίκων και μάλιστα σε σημείο που η
συλλογή του να αποτελεί μια ολόκληρη τελετουργία και μέρος της τοπικής ιστορίας, της τοπικής
παράδοσης και οικονομίας. Eκτός των άλλων τα τσάγια του βουνού, είναι και μελισσοτροφικά
φυτά, ενώ το μέλι που προέρχεται από αυτά είναι περιζήτητο από τους καταναλωτές. Για κάθε
περιοχή, υπάρχει μια συγκεκριμένη περίοδο, όπου οι ντόπιοι έρχονταν μόνο και μόνο για να
μαζέψουν το τσάι της χρονιάς, αλλά και για να συμπληρώσουν το εισόδημά τους από τη
συγκομιδή τσαγιού. Το μέρος του βλαστού που συλλέγεται είναι η ταξιανθία σε πλήρη άνθιση
μαζί με 5-6- cm βλαστού. Συλλέγεται από τα μέσα Ιουλίου μέχρι και τα μέσα Αυγούστου
(ανάλογα με τον καιρό και την περιοχή). Όμως εδώ και μερικά χρόνια, στην προσπάθειά τους να
μαζέψουν όσο γίνεται περισσότερο και σε λιγότερο χρόνο το ξεριζώνουν ή το κόβουν πολύ
χαμηλά με ειδικά μηχανήματα, ενώ ακόμα δεν έχει ωριμάσει και σχεδόν δεν έχει ανθοφορήσει,
με αποτέλεσμα να μην ξαναφυτρώνει, μέχρι που να εξαφανιστεί τελείως. Ας μαζέψουμε λοιπόν
προσεκτικά μόνο όσο χρειαζόμαστε.
(πηγές: Γκόλιαρης Απ., ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Κέντρο Γεωργικής Έρευνας, Μακεδονίας – Θράκης, Τμήμα
Αρωματικών και Φαρμακευτικών Φυτών, 57001 Θέρμη, Θεσ/νίκη,
http://aromaticplantkilkis.blogspot.gr/2010/04/blog-post_13.html,
http://www.mylona.gr/tea_information_greece.htm, http://www.gcex.gr/wp-
content/uploads/2012/09/Dittany-Mountain-tea-Chamomile-Chicory-Spirulina.pdf (ΑΠΘ, 50
Σχιζοδήμου Αγ., Σιούλας Δ., 2012, Πολύτιμα Πράσινα εθνικά προϊόντα: Δίκταμο, Τσάι του
βουνού, Χαμομήλι , Ραδίκι, Σπιρουλίνα - www.greenchemistry.gr.).
__________
- Οι Θεμελιωτές της Εξελικτικής Θεωρίας: Δαρβίνος και Γουάλλας

Πριν από περίπου 150 χρόνια, έγινε μια από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις στην ιστορία της
επιστήμης της βιολογία. Διατυπώθηκε η εξελικτική θεωρία μέσα από τη φυσική επιλογής των
έμβιων όντων. Η εξελικτική θεωρία, για τους μη ειδήμονες, πιστώνεται στο Δαρβίνο (Charles
Darwin, 1809-1882). Ωστόσο, την ίδια περίοδο που ο Δαρβίνος διετύπωνε τη θεωρία
του, ο επίσης Βρετανός Γουάλλας (Alfred Russell Wallace, 1823-1913), διετύπωνε σε ένα άρθρο
του προς αυτόν (τίτλος άρθρου:On the tendency of varieties to depart indefinitely from the
original type= Για την τάση των ποικιλιών να απομακρύνονται απ’αόριστον από τον πρωταρχικό
τύπο), την ίδια άποψη της εξέλιξης των ειδών που βασιζόταν στη φυσική επιλογή. Σύμφωνα με
τους μελετητές για το έργο των δύο αυτών κορυφαίων στοχαστών της εξελικτικής θεωρίας του
19ουαιώνα, οι απόψεις του συντηρητικού Δαρβίνου παρέμεναν στο γραφείο του για περισσότερα
από 15 χρόνια, καθώς έβλεπε ότι η τότε επιστημονική κοινότητα και κατ’επέκταση η κοινή
γνώμη δεν ήσαν έτοιμοι να αποδεχθούν τη θεωρία του. Όμως, αυτός, παίρνοντας το γράμμα με το
άρθρο του Γουάλλας, ο οποίος διετύπωνε ταυτόσημα συμπεράσματα για την εξέλιξη των ειδών,
αποφάσισε ότι ήταν καιρός να κάνει το πρώτο βήμα και να δημοσιοποιήσει τις απόψεις του για
την εξελικτική θεωρία του, καταρχήν στους κοντινούς του φίλους γεωλόγο Charles Lyell, και το
βοτανικό και εξερευνητή Joseph D. Hooker και ακολούθως να δημοσιεύσει το 1859 το έργο του
‘’On the origin of species=Για την προέλευση των ειδών’’. Λέγεται μάλιστα ότι αυτοί οι δύο
φίλοι του, που ήταν ήδη μέλη της ‘’Linnaeum Society’’ του Λονδίνου (πρώτη παγκόσμια εταιρία
για τη μελέτη και ταξινόμηση φυτών και ζώων και της φυσικής ιστορίας που ιδρύθηκε το 1788
στο Λονδίνο ), ανέγνωσαν στην ίδια συνεδρίαση της εταιρίας, το 1858, το άρθρο του Γουάλλας
που είχε στείλει στο Δαρβίνο, καθώς και αποσπάσματα από το βιβλίο του Δαρβίνου που είχαν
στη κατοχή τους. Έτσι, πιστώνεται στο πλατύ κοινό η εξελικτική θεωρία στο Δαρβίνο, ενώ για
δεκαετίες στον τότε επιστημονικό κόσμο αναφερόταν ‘’εξελικτική θεωρία των Darwin-Wallace’’.
O τρόπος με τον οποίο άλλαξαν όλα για τη βιολογία το1859, με τη δημοσίευση από το Δαρβίνο
της ‘’Καταγωγής των Ειδών’’, αλλά και με τα δοκίμια του Γουάλλας, μερικές φορές μπορεί να
δώσουν την παραπλανητική εντύπωση ότι η θεωρία της εξέλιξης ξεπήδησε ξαφνικά χωρίς καμία
προηγούμενο στην ιστορία της επιστήμης.
Όμως, η πρώτη ύλη για τη θεωρία της εξέλιξης και της φυσικής επιλογής, ήταν γνωστή τότε, πριν
από μερικές δεκαετίες. Γεωλόγοι και παλαιοντολόγους είχαν κάνει μια συγκλονιστική υπόθεση,
ότι η ζωή στη Γη είχε αλλάξει με την πάροδο του χρόνου και ότι πολλά είδη είχαν εξαφανιστεί.
Ταυτόχρονα, εμβρυολόγοι και άλλα φυσιοδίφες στις αρχές της δεκαετίας του 1800, είχαν
ανακαλύψει, μερικές φορές ασυναίσθητα, ένα μεγάλο μέρος αποδείξεων της θεωρίας των Darwin
και Wallace.
Είναι πολύ σημαντικό να αναφερθεί, ότι και ο Δαρβίνος και ο Γουάλλας βρήκαν την έμπνευσή
τους για τη φυσική επιλογή και την εξέλιξη των ειδών, στην οικονομία και ειδικότερα στα
δοκίμια του αγγλικανού παπά Thomas Malthus (1766-1834). Ο Μάλθους μεγάλωσε σε μια εποχή 51
επαναστάσεων και νέες φιλοσοφίες για την ανθρώπινη φύση. Άρχισε να γράφει δοκίμια με την
έννοια ότι ο άνθρωπος και η κοινωνία θα μπορούσαν να βελτιωθούν χωρίς όρια. Ο Μάλθους, έχει
μια ιερή θέση στην ιστορία της βιολογίας, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος και οι σύγχρονοί του τον
θεωρούσαν όχι ως βιολόγος, αλλά ως πολιτικό οικονομολόγο. Το 1797, δημοσίευσε ένα βιβλίο το
‘’Δοκίμιο για την Αρχή του Πληθυσμού’’, στο οποίο προειδοποιούσε τους συμπατριώτες του, ότι
οι περισσότερες πολιτικές που έχουν σχεδιαστεί για να βοηθήσουν τους φτωχούς, ήταν
καταδικασμένες να αποτύχουν, λόγω της ασφυκτικής πίεσης της αύξησης του πληθυσμού. Ένα
έθνος μπορεί να διπλασιάσει εύκολα τον πληθυσμό του μέσα σε λίγες δεκαετίες, οδηγώντας όμως
στην πείνα και στη δυστυχία για όλους. Δηλαδή, η αύξηση του πληθυσμού πάντα θα ξεπερνά την
ικανότητά του να θρέψει τον εαυτό του. Φαίνεται ότι όταν ο Δαρβίνος και Γουάλλας μελέτησαν
τα κείμενα του Μάλθους, διαπίστωσαν ότι και τα ζώα και τα φυτά θα πρέπει να αντιμετωπίζουν
την ίδια πληθυσμιακή πίεση και δεν μπορούν να αναπαραχθούν στο μέγιστο των δυνατοτήτων
τους. Εξάλλου, πολλοί οργανισμοί πεθαίνουν πριν γίνουν ενήλικες, άλλοι είναι ευάλωτοι σε
ξηρασίες και ψυχρούς χειμώνες και άλλες περιβαλλοντικές πιέσεις. Αλλά και η προσφορά τροφής
σε αυτούς τους οργανισμούς, όπως συμβαίνει με τον πληθυσμό του ανθρώπου, δεν είναι
απεριόριστη.
Σε αυτόν τον αγώνα για την ύπαρξη, την επιβίωση και την αναπαραγωγή όλοι οι οργανισμοί δεν
καταρρέουν από καθαρή τύχη. Ο Δαρβίνος και Γουάλλας, ανεξάρτητα φαίνεται ο ένας από τον
άλλο, συνειδητοποίησαν ότι εάν ένα ζώο έχει κάποιο χαρακτηριστικό που το βοηθά να αντέχει
στο φυσικό περιβάλλον ή να αναπαράγεται με μεγαλύτερη επιτυχία, τότε μπορεί να αφήσει
περισσότερους απογόνους, πίσω από κάποια άλλα ζώα που υπολείπονται αυτού. Κατά μέσο όρο,
αυτό το χαρακτηριστικό, θα γίνει πιο κοινό στην επόμενη γενιά, και η παραγωγή μετά από αυτό
θα είναι ακόμη πιο επιτυχέστερη. Δηλαδή, η φύση ασυνείδητα ‘’επιλέγει’’ τα άτομα με τις
καλύτερες προσαρμογές στις τοπικές συνθήκες επιβίωσής τους. Καθώς περνούσε ο καιρός,
αμφότεροι, Δαρβίνος και Γουάλλας, υποστήριξαν, χωριστά, αλλά και χρονικά την ίδια περίοδο,

ότι η φυσική επιλογή θα μπορούσε να παράγει νέους τύπους στα διάφορα τμήματα του σώματος
ενός ζώου, όπως για παράδειγμα στα φτερά, στο ράμφος, στα πόδια, μέχρι και με στα μάτια τους.
Ο Γουάλλας, που αποκαλείται πατέρας της βιογεωγραφίας, (μελέτη της κατανομής των ειδών και
των οικοσυστημάτων σε γεωγραφικό χώρο και μέσω του γεωλογικού χρόνου) ήταν
αυτοδίδακτος. Εργάστηκε με το μεγαλύτερο αδελφό του στην εξερεύνηση των ακτών της
Ουαλίας, πουλώντας τα δείγματά τους σε μουσεία και συλλέκτες. Απέκτησε εμπειρικές γνώσεις
με τη συλλογή δειγμάτων ζώων και συμμετείχε σε ένα τετραετές ταξίδι συλλογής πληροφοριών
και υλικού στον Αμαζόνιο. Αργότερα με τη χρηματοδότηση της Βασιλικής Γεωγραφικής
Εταιρίας της Αγγλίας, ταξίδεψε στην Ινδονησία για τη συλλογή πληροφοριών και δειγμάτων
ζώων. Λέγεται ότι στις αποσκευές του κατά την επιστροφή του είχε μαζί του περίπου110000
δείγματα από έντομα, 7500 από κοχύλια, 8050 πουλιά και 410 από θηλαστικά και πολλά ερπετά.
Ο Γουάλλας μαζί με το Δαρβίνο, θεωρούνται από τους κορυφαίους θεμελιωτές και διερευνητές
της εξελικτικής θεωρίας. Ειδικότερα ο Γουάλλας, συνεισέφερε τα μέγιστα για την ανάπτυξη της
εξελικτικής θεωρίας εκτός του ότι συν-ανακάλυψε μαζί με το Δαρβίνο τη ‘’ Φυσική επιλογή των
ειδών’’. Το έργο του επίσης μεταξύ των άλλων περιλαμβάνει την έννοια του προσαρμοστικού
μηχανισμού της άμυνας των ζώων ‘’χρωματική προειδοποίηση’’ (aposematism=πρωταρχικός
μηχανισμός άμυνας των ζώων, που το προειδοποιητικό σήμα μπορεί να λάβει τη μορφή εμφανούς
χρώματος, ή ήχους, ή οσμές που είναι επωφελείς για την αποφυγή πιθανής βλάβης τόσο για το
θηρευτή, όσο και για το θήραμα) στα ζώα, καθώς και την ‘’επίδραση Wallace’’, (υπόθεση που
προϋποθέτει ότι η φυσική επιλογή μπορεί να συμβάλει στην αναπαραγωγική απομόνωση των
ειδών με την εξέλιξη των εμποδίων κατά του υβριδισμού ), μια υπόθεση σχετικά με το πώς η
φυσική επιλογή θα μπορούσε να συμβάλει στην ειδογένεση (speciation=εξελικτική διαδικασία με
την οποία προκύπτουν νέα είδη οργανισμών).
Ο Wallace με το βιβλίο του για το Δαρβινισμό το 1889,εξήγησε και υπερασπίστηκε τη θεωρία
της φυσικής επιλογής, που πρωτοπαρουσιάστηκε στο κοινό το 1859 από τον Darwinσχετικά με
την προέλευση των ειδών. Σε αυτό πρότεινε ότι η φυσική επιλογή θα μπορούσε να προκαλέσει
την αναπαραγωγική απομόνωση για παράδειγμα δύο ποικιλιών με την ενθάρρυνση της ανάπτυξης
των εμποδίων κατά του υβριδισμού, και να συμβάλει έτσι στην ανάπτυξη νέων ειδών. Η ισχύς 52
των σκέψεων του Wallaceέχει υποστηριχθεί από μαθηματικά μοντέλα και πρόσφατα από
εμπειρικά δεδομένα στη Φύση.
Ωστόσο,ο Γουάλλας έντονα ελκόταν από αντισυμβατικές ιδέες. Υπερασπίστηκε
τον‘’Πνευματισμό’’ και την πίστη του στο ‘’Δυϊσμό’’ (φιλοσοφία του μυαλού). Εκτός από τις
επιστημονικές του εργασίες, ήταν ένας κοινωνικός ακτιβιστής για το τότε κοινωνικό και
οικονομικό σύστημα του 19ου αιώνα στη Βρετανία. Το ενδιαφέρον του για τη φυσική ιστορία
επεκτείνεται και στις ανησυχίες του για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της ανθρώπινης
δραστηριότητας.
(πηγές:http://clearysviewpoint.blogspot.gr/2011/02/wallace-vs-darwin.html,
http://brainmeta.com/forum/index.php?showtopic=18080,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:vVv4QF2xlbUJ:evolution.berkeley.edu/e
volibrary/article/history_14+&cd=3&hl=el&ct=clnk&gl=gr) .
__________
- Όταν η Τεχνολογία Εμπνέεται και Αντλεί Ιδέες από τη Φύση: Ομίχλη και
Ομιχλοβροχή
Τα τεχνικά και τεχνολογικά επιτεύγματα του ανθρώπου έχουν τις ρίζες τους στη Φύση, στα
φαινόμενα και στις διεργασίες της, στην πανίδα και τη χλωρίδα της.
Στον αέρα γύρω μας, την κάθε στιγμή, υπάρχει νερό. Αν και αυτό το νερό, από πρώτη ματιά, δεν
φαίνεται να είναι πολύ σημαντικό-αν ζούμε σε μια περιοχή με αφθονία νερού-, είναι όμως ένας
υδατικός πόρος, που μπορεί να γίνει σημαντικότατος σε άνυδρες περιοχές, αλλά και κάτω από
δυσμενείς συνθήκες επιβίωσης. Από αυτό το νερό επωφελείται η εκεί πανίδα και χλωρίδα, αλλά
θα μπορούσαν να επωφεληθούν ή ήδη το αξιοποιούν βοσκοί, νομάδες, αθλητές μεγάλων
αποστάσεων και άλλοι.
Για πάνω από εκατό χρόνια, επιστήμονες και μηχανικοί έχουν μελετήσει τρόπους για
αποτελεσματικότερη συλλογή νερού από τον ατμοσφαιρικό αέρα και ιδιαίτερα την ομίχλη, που
έχει εξελιχθεί στις μέρες μας ως πηγή νερού σε άνυδρες περιοχές και σε νησιά. Σχετικά
πρόσφατα, ερευνητές –μεταξύ αυτών από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στο Ηνωμένο
Βασίλειο– διαπίστωσαν ότι στην έρημο Ναμίμπια της Αφρικής -η πλέον αφιλόξενη περιοχή της
Γης, καθώς η θερμοκρασία του αέρα την ημέρα μπορεί να φτάσει 60 βαθμούς Κελσίου και οι
ταχύτητες του ανέμου προσεγγίζουν τους θυελλώδεις– ζει ένα σκαθάρι, το ’’σκαθάρι της
ομίχλης’’ το Stenocara (Οnymacris unguicularis ), που αξιοποιεί για τις ανάγκες το νερό που
προέρχεται από τα υδροσταγονίδια της ομίχλης, που είναι σύνηθες φαινόμενο εκεί κατά τις
πρωινές ώρες. Έτσι, καθώς η ομίχλη σαρώνει την επιφάνεια της ερήμου, αυτό το σκαθάρι που
έχει και μακριά ψιλόλιγνα πόδια- ανεβαίνει και στέκεται στις παρυφές των εκεί αμμόλοφων. Με
το κεφάλι του να το τοποθετεί προς την προσήνεμη πλευρά, απλώνει τα εξωτερικά σκληρά φτερά
του προς τον υγρό αέρα. Συγχρόνως, το σώμα του βρίσκεται σε γωνία σαράντα πέντε μοιρών από
το έδαφος. Έτσι, στα υδρόφιλα εξογκώματα των φτερών του τα οποία περιβάλλονται από
κηρώδη, υδρόφοβες κοιλότητες, συλλαμβάνει λεπτά σταγονίδια νερού από την ομίχλη. Τα
σταγονίδια αυτά είναι τόσο μικρά -κατά μέσο όρο, μόλις 15-20 μικρόμετρα σε διάμετρο- που
συχνά δεν πέφτουν προς τα κάτω από την επιφάνεια της πανοπλίας του σκαθαριού. Αλλά,
συσσωρεύονται και συμπυκνώνονται σε μεγαλύτερα σταγονίδια-5 χιλιοστά σε διάμετρο- οπότε
υπερνικούν με το βάρος τους την ηλεκτροστατική έλξη του νερού, αλλά και κάθε αντίθετη
δύναμη του ανέμου. Τότε οι σταγόνες του νερού αρχίζουν να κυλούν από την πλάτη του
σκαθαριού προς το στόμα του. Βλέποντας αυτό, ο σχεδιαστής Pak Kitae (βραβείο σχεδιασμού
IDEA, 2010) ανέπτυξε μια έξυπνη και φτηνή συσκευή συλλογής νερού από τη νυχτερινή δρόσο,
το ονόμασε ‘’Τράπεζα Δρόσου’’ (Dew Bank) και μπορεί να προσφέρει ενυδάτωση σε
εκατομμύρια ανθρώπους που στερούνται την πρόσβαση στο πόσιμο νερό.
53
Η συσκευή αυτή αποτελείται από ένα θόλο με ανοξείδωτο ατσάλι που ψύχεται από το νυχτερινό
άνεμο και έτσι υγροποιούνται τα υδροσταγονίδια της ομίχλης ή της νυχτερινής δρόσου τα οποία
γλιστρούν επάνω στο θόλο και οδεύουν προς τη βάση της συσκευής, όπου και αποθηκεύεται το
συλλεγόμενο νερό.
Ορισμένες περιόδους και κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες (π.χ. υγρές, ομιχλώδεις)
παρατηρείται σε φυτά με οξύληκτα φύλλα και κυρίως στις βελόνες των κωνοφόρων,
συγκέντρωση νερού με τη μορφή σταγόνων που στάζουν προς το έδαφος. Αυτή η υγροποίηση της

ομίχλης στα φύλλα των δένδρων και στις κορυφές των δένδρων (κομοστέγες) σε ένα δάσος, αλλά
και το στάξιμο νερού στο έδαφος, έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον και την περιέργεια του ανθρώπου
από το παρελθόν, προσπαθώντας να συλλέξει αυτό το νερό για τις καθημερινές του ανάγκες.
Σήμερα όμως, μετά την κατανόηση των μηχανισμών υγροποίησης της ομίχλης στις κομοστέγες
των δένδρων, χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο και τεχνητά μέσα για την υγροποίηση αυτής
και τη “συγκομιδή” του νερού για οικιστικές, υγειονομικές, γεωργικές, κτηνοτροφικές χρήσεις
κ.λπ., σε περιοχές με ανεπάρκεια νερού και πολλές ημέρες ομίχλης. Τέτοια μέσα
χρησιμοποιούνται κυρίως σε αγροτοκτηνοτροφικές περιοχές της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής,
Αφρικής, Μέσης Ανατολής, ΝΑ Ασίας, σε πολλά συμπλέγματα νησιών και αλλού.
Πολλές περιοχές ή χώρες είναι άγονες ή εποχιακά ξηρές και θα μπορούσαν να επωφεληθούν από
πηγές του νερού που παρέχει η φύση από την ατμόσφαιρα. Για το σκοπό αυτό έχουν
δημιουργηθεί οργανώσεις (π.χ.FogQuest) που εργάζονται συμβουλεύοντας και καθοδηγώντας
τους ντόπιους σε αγροτικές περιοχές, για να αξιοποιηθεί η προσφορά νερού από την ατμόσφαιρα
και εκεί όπου τα συμβατικά αποθέματα νερού -όπως ποτάμια πηγάδια, αγωγοί- δεν είναι
διαθέσιμα. Για παράδειγμα σε αρκετές άνυδρες ή ημι-άνυδρες περιοχές της Γης,
χρησιμοποιούνται ειδικά δίχτυα στα βουνά για τη συλλογή των υδροσταγονιδίων της ομίχλης,
ώστε να παρέχουν νερό για τα σπίτια, τη γεωργία και τη δασοκομία. Τα τεχνητά αυτά μέσα
ονομάζονται ΄΄συλλεκτήρες ομίχλης΄΄, και αποτελούνται από ορθογώνια δίχτυα νάιλον
(πολυπροπυλενίου ή πολυαιθυλενίου), τα οποία προσδένονται από τα άκρα τους σε
κατακόρυφους στύλους πακτωμένους στο έδαφος. Τα υλικά των διχτυών είναι υδρόφιλα και
αξιοποιούν άριστα τη διαδικασία υγροποίηση της εκεί ομίχλης και τη στράγγισης των σταγόνων
νερού προς τη βάση τους. Τα δίχτυα τοποθετούνται σε ομάδες κάθετα στους επικρατούντες
ανέμους μιας περιοχής και η απόσταση μεταξύ τους είναι τέτοια ώστε να μην εμποδίζεται η
κανονική ροή του ανέμου. Μπορούν επίσης να είναι και περιστρεφόμενα με άξονα τον ένα
στύλο, αν οι κατευθύνσεις του ανέμου ποικίλλουν ή να τοποθετηθούν δύο δίχτυα σε τρεις
στύλους με κοινή τη μία κορυφή. Η συλλογή νερού ενός κανονικού διχτυού (40 m2 περίπου)
κυμαίνεται από 0 έως 1000 λίτρα το 24ωρο και κατά μέσο όρο ανέρχεται σε 200 λίτρα. Το νερό
από ομίχλη καλύπτει τις προδιαγραφές υγιεινής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για 54
ύδρευση, αφού στις απομακρυσμένες περιοχές όπου γίνεται η συγκομιδή του, οι ρυπαντές είναι
ελάχιστοι, ενώ συχνά καθαρίζονται τα δίχτυα από τη σκόνη ή άλλες ουσίες. Επίσης,
επισημαίνεται ότι το κόστος λειτουργίας αυτών των συλλεκτήρων ομίχλης ή ομιχλοβροχής είναι
πολύ μικρό, αφού οι απαιτούμενη ενέργεια προέρχεται από τον άνεμο (αιολική) που αυτός
μεταφέρει την ομίχλη στην επιφάνεια των διχτυών όπου υγροποιείται. Η τεχνική αυτή θυμίζει εν
πολλοίς την πατροπαράδοτη, αλλά μη επιστημονική, μέθοδο συλλογής νερού με το "άπλωμα"
υφασμάτων που εφαρμόζουν εδώ και αιώνες οι ιθαγενείς του Περού, της Χιλής και της Ναμίμπια.
Πρόσφατα αυτά τα σχέδια συλλογής ομίχλη εφαρμόζονται στην παράκτια έρημο της βόρειας
Χιλής, στα βουνά της Αϊτής, στο Νεπάλ και στη Δομινικανή Δημοκρατία.
Στο Dubai των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, στο πάρκο Zaabeel, έχει κατασκευαστεί (από την
εταιρία Deep Ocean Technology ), o ‘’Πύργος Blooming’’ (χρήση αναψυχής, παιδικές χαρές,
βιβλιοθήκη, χώρο συνεδριάσεων κ.ά.) που ανταποκρίνεται στις εκεί περιβαλλοντικές συνθήκες,
με πρόσοψη από ελαφριά πλαίσια αλουμινίου και από κινούμενα πτερύγια (πανιά σκάφους) με

υλικό το καραβόπανο, που μπορούν να ανοίγουν και να κλείνουν κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Όπως ένα φυτό που ανοίγει τα πέταλά του για τη συλλογή δροσιά, έτσι και αυτός ο 170 μέτρα
πύργος, είναι επίσης ικανός για τη συλλογή νερού από την ατμόσφαιρα και την παραγωγή
ενέργειας. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, τα πτερύγια-πανιά με το καραβόπανο θα είναι κλειστά
για την παροχή προστασίας από τον ήλιο. Ενώ όμως θα είναι κλειστά αυτά τα πτερύγιά, ένα
φαινόμενο καμινάδας θα δημιουργείται στον πύργο και ο θερμός αέρας θα ανεβαίνει επάνω και
θα διοχετεύεται στο εξωτερικό περιβάλλον, δημιουργώντας στο εσωτερικό του πύργου δροσερές
συνθήκες. Εξάλλου, κάθε πτερύγιο έχει επίσης τη δυνατότητα να κινείται και να δονείται με τον
άνεμο, και έτσι μια πιεζο-ηλεκτρική διάταξη παράγει ηλεκτρική ενέργεια για το κτίριο. Τη νύχτα,
τα πτερύγια του καραβόπανο θα ανοίγουν, σαν τα πέταλα ενός λουλουδιού, για τη συλλογή του
νερού της νυχτερινής δροσιάς που αποθηκεύεται σε μια υπόγεια δεξαμενή. Αυτό το σύστημα
συλλογής της δροσιά εκτιμάται ότι ‘’συλλαμβάνει’’ αρκετό νερό για να εξυπηρετεί τις ανάγκες
ολόκληρου του κτιρίου.
Η χώρα μας βέβαια, με τις σημερινές κλιματικές συνθήκες, δεν έχει σε καμία περιοχή τόσο
μεγάλες ανεπάρκειες νερού, ώστε να καταφεύγει σε τεχνητά μέσα “συγκομιδής” του από την
υγροποίηση της ομίχλης. Για παράδειγμα, αν παρατηρήσουμε προσεκτικά το περιβάλλον στα
Κύθηρα και στη Γαύδο είναι καταπράσινο, αν και οι διαθέσιμοι πόροι νερού είναι περιορισμένοι
έως πολύ περιορισμένοι. Η διατήρηση όμως αυτής της πλούσιας βλάστησής τους αποδίδεται
μεταξύ των άλλων και στις ξαφνικές ομίχλες που προκύπτουν εκεί και οι οποίες φέρνουν από τη
θάλασσα αρκετούς υδρατμούς. Δηλαδή ζωογόνα υδροσταγονίδια για την εκεί βλάστηση.
Ωστόσο, αξίζει τον κόπο να καταδειχθούν οι δυνατότητες της ομίχλης να καλύπτει και την
ανεπάρκεια νερού γεωργικοκτηνοτροφικών περιοχών (οικισμών, χωριών κ.λπ.) άνυδρων ή ημι-
άνυδρων περιοχών που έχουν ελάχιστες βροχοπτώσεις, αλλά αρκετές ημέρες με ομίχλη.
Επομένως, αυτά αποδεικνύουν πως η υγροποίηση της ομίχλης είναι σημαντική και χρησιμότατη
κατηγορία νερού όχι μόνο όταν γίνεται από τις κομοστέγες των δένδρων, αλλά και με τη βοήθεια
τεχνητών μέσων, σε περιοχές με ανεπάρκεια βροχών και πολλές ημέρες ομίχλης
(πηγές:http://inhabitat.com/beetle-inspired-bottle-harvests-drinking-water-from-thin-
air/#ixzz2D9mVQap0, http://www.stumbleupon.com/su/5oB1wL/inhabitat.com/researchers- 55
develop-a-self-filling-water-bottle-that-harvests-water-from-the-air/,
http://ad.doubleclick.net/jump/Inhabitat/architecture;article=articlename;kw=content1;sz=300x25
0;ord=123456789?, http://inhabitat.com/2008/06/26/harvest-water-from-the-air-with-fog-dew-
collectors/, http://www.nagref.gr/journals/ethg/images/43/ethg43p20-25.pdf ).
__________
- Τα Αιολικά στη Σαμοθράκη – Επιπτώσεις στο Υδρολογικό Ισοζύγιο

(Σταχυολόγηση από άρθρο Ν.Θ.Σκουλικίδη, http://www.ekke.estia.gr/cooper/Samothraki)
Το νησί της Σαμοθράκης χαρακτηρίζεται από πολλές μικρές υδρολογικές λεκάνες που εκκινούν
από τις κορυφογραμμές του όρους Σάος (1.611 m). Η επιφανειακή απορροή της Σαμοθράκης
είναι μεγάλη σε σχέση με την επιφάνεια του νησιού, ενώ οι περισσότερες υδρολογικές λεκάνες
παρουσιάζουν μόνιμη ροή σε όλη τη διάρκεια του έτους. Τα νερά των ποταμών προέρχονται από
πλήθος ορεινών μικροπηγών, οι οποίες σχηματίζονται στον αποσαθρωμένο μανδύα που καλύπτει
τα πλουτώνια πετρώματα (γρανίτες και οφιόλιθους) του νησιού (Skoulikidis et al., 2014). Αυτές οι
πηγές επαφής αποσαθρωμένου μανδύα - μητρικού πετρώματος αν και βρίσκονται σε μεγάλα
υψόμετρα και τροφοδοτούνται από περιορισμένους υδροφόρους ορίζοντες ρέουν ακόμα και το
καλοκαίρι. Η μεγάλη απορροή που παρουσιάζει η Σαμοθράκη αποδίδεται στις μεγαλύτερες
βροχοπτώσεις (632 mm/έτος) σε σχέση με άλλα νησιά του Αιγαίου, μέρος των οποίων είναι
ορογραφικές (τοπικές) βροχοπτώσεις: καθώς αέριες μάζες που κινούνται από τη θάλασσα προς το
έντονο ανάγλυφο της περιοχής εξαναγκάζονται σε ανοδικές κινήσεις και ψύχονται μέχρι το
επίπεδο συμπύκνωσης, οπότε και οι υδρατμοί που περιέχουν συμπυκνώνονται σε νεφοσταγονίδια
(ή παγοκρυστάλλους, ανάλογα με την επικρατούσα θερμοκρασία) εκδηλώνοντας τοπικές
βροχοπτώσεις. Πως όμως εξηγείται η συνεχής ροή των ορεινών πηγών ακόμα και στη διάρκεια
της ξηρής περιόδου; Ένας επιπλέον μηχανισμός εμπλουτισμού των υδροφόρων στρωμάτων του
νησιού αφορά στην υγροποίηση υδρατμών που βρίσκονται κοντά στην επιφάνεια του εδάφους
(λόγω π.χ. της ύπαρξης πάχνης ή χαμηλής νέφωσης) εξ' αιτίας της απότομης πτώσης της
θερμοκρασίας στη διάρκεια της νύχτας. Επιπλέον, τη νύχτα η εξατμισοδιαπνοή είναι μικρότερη
από την ημέρα. Ο μηχανισμός αυτός πιστοποιείται και από το γεγονός ότι η ροή των πηγών και
των ρεμάτων του νησιού είναι μεγαλύτερη στη διάρκεια της νύχτας (Skoulikidis & Lampou,
2018; Papadopoulos et al., 2018). Για τους κεχαγιάδες της Σαμοθράκης το φαινόμενο είναι
γνωστό, καθώς όπως λένε «τη νύχτα σταλάζουν οι πηγές».
Το όρος Σάος στη Σαμοθράκη (photo by reportal.gr)

Η Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας έχει εγκρίνει δύο άδειες αιολικών σταθμών στις θέσεις Λουλούδι
με 36 ανεμογεννήτριες των 3 MW εκάστη, συνολικής εγκατεστημένης ισχύος 108 MW και Αμόνι
με 3 ανεμογεννήτριες των 0,9 MW εκάστη, συνολικής εγκατεστημένης ισχύος 2,7 MW, σε
υψόμετρα 1.475 και 1.232 μέτρων, αντίστοιχα.
Τα αιολικά πάρκα επηρεάζουν το μικροκλίμα στην ευρύτερη περιοχή εγκατάστασής τους (Kirk- 56
Davidoff & Keith, 2008; Lu & Porte ́-Angel, 2011; Zhu et al., 2013). Σχετικές έρευνες έχουν
δείξει ότι στις περιοχές κατάντη των ανεμογεννητριών οι στροβιλισμοί που προκαλούνται από τις
έλικες δημιουργούν έντονη ανάμιξη των αέριων μαζών, μεταβάλλοντας τη θερμοκρασία και την
υγρασία κοντά στην επιφάνεια του εδάφους (Baidya Roy & Pacala, 2004). Ιδιαίτερα όταν οι
ατμοσφαιρικές συνθήκες είναι ευσταθείς, δηλαδή οι θερμότερες αέριες μάζες είναι υπερκείμενες
ψυχρότερων αέριων μαζών, τότε η ανάμιξη που αναπτύσσεται κατάντη του πάρκου εξαναγκάζει
στη διάρκεια της νύχτας το υπερκείμενο θερμότερο αέριο στρώμα να κατακάθεται και το
ψυχρότερο αέριο στρώμα, που είναι σε επαφή με το ψυχρότερο έδαφος, να ανέρχεται
προκαλώντας θέρμανση (και ξήρανση) της παρεδάφιας αέριας μάζας (Baidya Roy et al., 2010;
Zhu et al., 2013). Μάλιστα το φαινόμενο αυτό μπορεί να είναι εντονότερο το καλοκαίρι (Zhu et
al., 2013). Οι μικροκλιματικές αυτές μεταβολές μπορούν να επεκταθούν σε απόσταση 20
χιλιομέτρων κατάντη των ανεμογεννητριών, ανεξάρτητα από το μέγεθος των αιολικών πάρκων
και των τοπικών μετεωρολογικών συνθηκών (Baidya Roy, 2011). Συνεπώς, κατά τη διάρκεια της
νύχτας και ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες τα αιολικά πάρκα θερμαίνουν και ξηραίνουν την
ατμόσφαιρα κοντά στο έδαφος.
Όπως αναφέρθηκε, στη διάρκεια της ξηρής θερινής περιόδου, το νερό που τροφοδοτεί τις πηγές
και τα ποτάμια της Σαμοθράκης προέρχεται από τη συμπύκνωση υδρατμών που λαμβάνει χώρα
κυρίως τη νύχτα, όταν η θερμοκρασία κοντά στο έδαφος είναι σχετικά χαμηλή. Συνεπώς, η
λειτουργία ενός αιολικού πάρκου στις κορυφογραμμές του νησιού θα επιφέρει μεγάλης έκτασης
διαταραχή στο φυσικό ισοζύγιο θερμοκρασίας/υγρασίας. Η αύξηση της θερμοκρασίας και η
μείωση της υγρασίας στην επιφάνεια του εδάφους κατά τις νυχτερινές ώρες του καλοκαιριού αφ’
ενός θα προκαλέσει ανάσχεση του φαινομένου της συμπύκνωσης των υδρατμών σε μια έκταση
πολλών km2 κατάντη των αιολικών σταθμών και αφ’ ετέρου θα συνεισφέρει στην εξάτμιση του
νερού από τα υπόγεια υδροφόρα στρώματα, καθώς όταν η εδαφική ζώνη ξεραίνεται το υπόγειο
νερό ανεβαίνει τριχοειδώς στην επιφάνεια και εξατμίζεται (Στουρνάρας, 2014). Επιπρόσθετα, η
μόνωση του εδάφους από την εγκατάσταση τόνων τσιμέντου για τις βάσεις των ανεμογεννητριών
μπορεί να εμποδίσει την κατείσδυση του νερού (που προέρχεται από τη βροχή, τα χιόνια και τη
συμπύκνωση υδρατμών) προς το υπέδαφος. Οι παρεμβάσεις αυτές αναμένεται να έχουν ως
αποτέλεσμα τη μειωμένη τροφοδοσία πηγών και ποταμών, γεγονός που θα επιδεινώσει το
πρόβλημα νερού που ήδη αντιμετωπίζει ο Δήμος Σαμοθράκης στη διάρκεια της θερινής,
τουριστικής περιόδου.
Παράλληλα, η αλλαγή στο μικροκλίμα μεγάλης έκτασης του ορεινού τμήματος του νησιού
αναμένεται να επηρεάσει την τοπική χλωρίδα και τη συσχετιζόμενη πανίδα. Το νησί της
Σαμοθράκης παρουσιάζει μεγάλη βιοποικιλότητα χλωρίδας με 1534 είδη στα οποία
συμπεριλαμβάνονται και 18 ενδημικά είδη, ενώ αξιοσημείωτα είναι τα φυτικά είδη πηγών και
ρεμάτων συνεχούς ροής (Biel & Tan, 2014) που αναμένεται να επηρεαστούν.
Συμπερασματικά , υποστηρίζουμε την αναθεώρηση της θέσης εγκατάστασης του αιολικού
πάρκου και την μετακίνηση του σε άλλη περιοχή μακριά από τις κορυφογραμμές του όρους Σάος
που δε θα επηρεάσει τους μηχανισμούς δημιουργίας πηγών και τους υδροφορείς του νησιού.
(πρόσθετες πηγές:
Baidya Roy S. (2011). Simulating impacts of wind farms on local hydrometeorology. J. Wind
Eng. Ind. Aerodyn. 99: 491–498. Baidya Roy S., S.W. Pacala (2004). Can large wind farms affect
local meteorology? J. Geophys. Res., 109, 1-6, D19101, doi:10.1029/2004JD004763. Baidya Roy
S., J.J. Traiteur, S.H. Schneider (2010). Impacts of wind farms on surface air temperatures.
Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 107 (42):
17899-17904. Lu H., F. Porte ́-Agel (2011). Large-eddy simulation of a very large wind farm in a
stable atmospheric boundary layer. Physics of Fluids 23, 065101. Papadopoulos A., E. Dimitriou,
N. Skoulikidis et al. (2018). Impact of wind farms on the hydro-meteorological conditions of
Samothraki Island, Greece (in prep.). Skoulikidis Ν., Α. Lampou, Ι. Karaouzas, K. Gritzalis, M.
Lazaridou, S. Zogaris (2014). Stream ecological assessment on an Aegean island: insights from an
exploratory application on Samothraki (Greece). Fresenius Environmental Bulletin, 23(5), 1173-
1182. Skoulikidis N., A. Lampou (2018). Characteristics of aquatic ecosystems in a nearly pristine
Mediterranean Ιsland (Samothraki, Greece) with emphasis on hydrogeochemistry (in prep.).
__________ 57
- Υπεράκτια Αιολικά Πάρκα (1/2) - Κατασκευές, Έλεγχοι και Συντήρηση

(Kατασκευές για το London Array, U.K. στη Δανία)

58

59

__________
__________
60
- Υπεράκτια Αιολικά Πάρκα (2/2) - Κατασκευές, Έλεγχοι και Συντήρηση
(Kατασκευές για το London Array, U.K. στη Δανία)

61

62

__________
63
- Φυτά ως Εισβολείς, Μετανάστες, Δραπέτες: από τη Ξυνίθρα, τη
Βρωμοκαρυδιά μέχρι τις Κολλιτσίδες, τα Τριβόλια, το Αγριοκρίθαρο, τις
Ίριδες, τον Καπουτσίνο και τα ξενικά φυτά για Βιοκαύσιμα.
Από το 1950 και κάθε έτος, εγκαθίστανται στην Ευρώπη περισσότερα από ένα ξενικά είδη. Η
πλειονότητα αυτών των ειδών είναι γηγενή στην Ασία, τη Βόρεια Αμερική και την Αφρική.
Αξιοσημείωτο όμως είναι και ο αριθμός των ειδών που προέρχονται από ένα τμήμα της Ευρώπης
και μεταφέρονται σε ένα άλλο της, γίνεται με αυξανόμενους ρυθμούς. Η ενιαία αγορά και η
ελεύθερη διέλευση των συνόρων της ΕΕ συντηρούν και μεγεθύνουν αυτή τη ροή. Τα ξενικά είδη
θεωρούνται μια από τις σημαντικότερες απειλές για τα οικοσυστήματα, καθώς ανταγωνίζονται τα
ντόπια είδη, αλλάζουν τη δομή της βιοκοινότητας και επηρεάζουν την παραγωγικότητά τους.
Παρότι, όλα αυτά τα είδη δεν είναι χωροκατακτητικά, εκτιμάται ότι περίπου 10-15 % αυτών είναι
εν δυνάμει επικίνδυνα για την ευρωπαϊκή βιοποικιλότητα και χαρακτηρίζονται ως εισβολείς.
Αυτοί οι εισβολείς, 163 σε αριθμό, θεωρούνται τα χειρότερα χωροκατακτητικά ξενικά είδη που
απειλούν τα οικοσυστήματα στην Ευρώπη. Ο αριθμός των ξενικών φυτών που εισβάλλουν στην
Ευρώπη έχει τριπλασιαστεί τα τελευταία 25 χρόνια, διαπιστώνει μελέτη σε 48 ευρωπαϊκές χώρες
και περιοχές. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος έχει καταρτίσει ένα κατάλογο
(DAISIE=Delivering Alien Invasive Species Inventories for Europe) που περιλαμβάνει 10.822,
μη ιθαγενή είδη στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα, οι ερευνητές του Πανεπιστημίου Αθηνών που
συμμετείχαν στο πρόγραμμα DAISIE, εντόπισαν συνολικά 327 ξένα είδη χλωρίδας. Σε
ευρωπαϊκό επίπεδο, οι υψηλότεροι αριθμοί ξενικών φυτών καταγράφονται στο Βέλγιο,τη
Βρετανία και την Τσεχία. Μεταξύ των φυτών εισβολέων, που πλέον έχουν κυριεύσει την
ελληνική ύπαιθρο, τους δενδρώνες, τα καλλιεργούμενα και χέρσα και εγκαταλειμμένα χωράφια,
τις παρυφές των δρόμων και των πεζοδρομίων στις πόλεις, είναι τα ζιζάνια Οξαλίδα ή Ξυνίθρα,η
Αγριοντοματιά ή Γερμανός, η Αγριομελιτζάνα ή μεγάλη Κολλιτσίδα, η Βρωμοκαρυδιά, η
Αμβροσία η κοινή, η κοινή Κολλιτσίδα, το Αρκουδοβότανο ή Λάππα, τα Τριβόλια ή
Πενταξύλια,το Αγριοκρίθαρο ή Αγριοστάχυ, οι Φρέζες, οι Ίριδες, ο Καπουτσίνος και άλλα. Εδώ
σημειώνεται ότι η βιοποικιλότητα της χλωρίδας της ελληνικής φύσης είναι μοναδική και από τις
πλουσιότερες στον ευρωπαϊκό χώρο. Πέρα από τον πλούτο των ενδημικών φυτών της (περίπου
930 είδη και υποείδη), σημαντικό ρόλο παίζουν τα καλλιεργούμενα γεωργικά και καλλωπιστικά
φυτά και δέντρα (π.χ. πορτοκαλιά, ντοματιά, πατατιά, βουκαμβίλιες,καμέλιες, γαρδένιες), αλλά
και φυτά που στη ροή του χρόνου είτε εισέβαλαν στην Ελλάδα, με τον άνεμο, τα έντομα και τα
πουλιά, με τη διακίνηση των εμπορευμάτων και την κινητικότητα του ανθρώπου, είτε
δραπέτευσαν από άλση, κήπους και γλάστρες όπου καλλιεργούνταν ως καλλωπιστικά-εξωτικά
φυτά. .
Εξάλλου, είναι γνωστό ότι και ο ευκάλυπτος(από την Αυστραλία), η αγαύη (από το Μεξικό), η
φραγκοσυκιά (από τη Β. Αμερική) και άλλα φυτά, εισαγόμενα σκόπιμα, συμπτωματικά ή τυχαία,
εισέβαλαν,εγκλιματίστηκαν, διαδόθηκαν ταχύτατα και κυρίευσαν αρκετές περιοχές στην Ελλάδα.
Είναι γνωστό ότι τα είδη φυτών και ζώων που εισέρχονται σε ένα οικοσύστημα από κάποιο άλλο
και εγκαθίστανται ονομάζονται ξένα ή ξενικά ή αλλόχθονα. Oρισμένα από αυτά τα ξενικά είδη,
όπως η πατάτα και η ντομάτα, εισήχθησαν σκόπιμα και παραμένουν σημαντικά από οικονομικής
απόψεως μέχρι και σήμερα.Eντούτοις, κάποια άλλα, όπως τα λεγόμενα επεκτατικά αλλόχθονα
είδη, δημιουργούν σοβαρά προβλήματα ως επιβλαβείς οργανισμοί (παράσιτα και ζιζάνια) στην
κηπουρική, τη γεωργία και τη δασοκομία, ως φορείς ασθενειών ή προκαλώντας βλάβες σε 64
κατασκευές όπως κτίρια, αγωγούς υδροδότησης, κανάλια και φράγματα. Ωστόσο, εάν αυτά τα
είδη αρχίζουν να αναπαράγονται, είναι ανθεκτικά στο φυσικό περιβάλλον, είναι περιορισμένοι οι
ανταγωνιστές-εχθροί τους και εγκλιματίζονται ταχύτατα στο καινούργιο περιβάλλον, τότε
πιθανότατα να δημιουργήσουν προβλήματα, πιέζοντας μέχρις εξαφάνισης τα γηγενή αυτόχθονα
είδη. Έτσι, αυτά τα χωροκατακτητικά-χωροεπεκτατικά είδη είναι πολλές φορές υπεύθυνα για τη
συνεχή μείωση της βιοποικιλότητας, την αποδιοργάνωση και υποβάθμιση του οικοσυστήματος
στο οποίο έγινε η εισβολή. Αλλόχθονοι εισβολείς φυτά αποτελούν μία από τις μεγαλύτερες
απειλές για την βιοποικιλότητα παγκοσμίως, ενώ οι δαπανηρές προσπάθειες για την
καταπολέμηση ή την εξόντωσή τους παραμένουν άκαρπες. Θεωρούνται αυτά τα είδη, από
πολλούς οργανισμούς προστασίας της φύσης, ως η δεύτερη μεγαλύτερη απειλή για την
βιοποικιλότητα παγκοσμίως. Επίσης, μπορούν να επιφέρουν καταστροφικές συνέπειες στους
ανθρώπους, στα οικοσυστήματα και στα υπάρχοντα φυτικά και ζωικά είδη.
Πέρα από τις οικολογικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα, η εισβολή από χωροκατακτητικά
ξενικά είδη έχει κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις, για παράδειγμα στην υγεία του
ανθρώπου,την αλιεία, τη γεωργία και την παραγωγή τροφίμων. Ειδικότερα, εάν η εισβολή γίνει
σε περιοχές όπου οι παραγωγικοί πόροι βασίζονται στη γεωργία, την αλιεία,τα δάση, την
κτηνοτροφία και το φυσικό περιβάλλον, τότε η ζημιά μπορεί να είναι τεράστια και στο
οικολογικό, το οικονομικό και το κοινωνικό επίπεδο της περιοχής. Ωστόσο, οι ειδικοί
επισημαίνουν ότι η γηγενής και αυτόχθονη πανίδα και χλωρίδα μιας περιοχής θα συνεχίσει να
συρρικνώνεται, καθώς τη συνολική κατάσταση επιδεινώνουν οι κλιματικές αλλαγές, οι
ανθρωπογενείς επεμβάσεις και άλλα. Τα χωροκατακτητικά είδη έχουν τεράστιο έως
ανυπολόγιστο και οικονομικό κόστος. Το 2008, το κόστος για τον έλεγχο των χωροκατακτητικών
ειδών και την αποκατάσταση της βλάβης που προκαλούν σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση
εκτιμήθηκε σε 9,6-12,7 δισεκατομμύρια ευρώ. Όμως, πρόκειται σαφώς για υποτίμηση, δεδομένου
ότι πολλές χώρες μόλις τώρα αρχίζουν να υπολογίζουν το σχετικό κόστος. Σημειώνεται ότι
κονδύλια του προγράμματος LIFE/ΕΕ επενδύονται και σε σχέδια για την αντιμετώπιση των
χωροκατακτητικών ειδών. Ακολουθούν πιο κάτω περιγραφές των κυριότερων εισβολέων φυτών
στην Ελλάδα.
-Οξαλίδα ή Ξινοτρίφυλλο ή Ξυνίθρα (Οxalis pes-caprae-κίτρινα άνθη, Οxalis corymbosa-ρόζ
άνθη, Oxalis corniculata). Είναι φυτό-εισβολέας προερχόμενος από τη Νότια Αφρική ( περιοχή
του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας). Είναι ένα φυτό που μοιάζει με τα τριφύλλια, όμως δεν έχει
καμία σχέση ούτε με τριφύλλια, ούτε με μηδικές (Alpha-alpha), ούτε και με το γλυκό τριφύλλι ή
μελίλωτο (Melilotus officinalis),αφού ανήκει σε διαφορετική οικογένεια. Η εισαγωγή του στην
Ευρώπη διαπιστώθηκε από τη Μάλτα το 1806. Από τότε σταδιακά επεκτάθηκε και στην Ελλάδα.
Πολλοί διατείνονται ότι τα σπέρματα αυτού του φυτού μεταφέρονται με την κόκκινη βροχή-
λάσπη που προέρχεται από την Αφρική. Τη Ξυνίθρα, θα τη βρούμε ανθισμένη από το Δεκέμβρη
μέχρι το Μάη. Σήμερα το φυτό αυτό έχει κατακυριεύσει τους ελαιώνες και τους αμπελώνες της
Κρήτης, της Αττικής, της Βοιωτίας, της Πελοποννήσου, των Δωδεκανήσων και των Κυκλάδων,
αλλά και σε άγονες περιοχές με αρκετή υγρασία. Συνεχίζει την επέκτασή του προς βορρά
προτιμώντας βαθιά και δροσερά εδάφη. Η αντοχή του οφείλεται στα πολλά βολβίδια που έχει στο
ριζικό του σύστημα, οπότε είναι δύσκολο να ξεριζωθεί και εύκολο να επεκταθεί με νέους
βλαστούς από τα βολβίδια. Θεωρείται εντελώς άχρηστο φυτό, που δεν το καταδέχονται ούτε τα
κατσίκια. Η ανθοφορία του παρουσιάζει ενδιαφέρον καθώς συναντάται με απλά κίτρινα ή μωβ
λουλούδια. Το συναντάμε σε ανθρωπογενή περιβάλλοντα, κυρίως ως ζιζάνιο στην γεωργική γη
όπου ευδοκιμεί σε λιβάδια και στους αγρούς. Παρ' ότι είναι ζιζάνιο φυτό για τους γεωργούς, κατά
την διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής κάλυπτε επισιτιστικές ανάγκες της εποχής, καθώς οι
χωρικοί μάζευαν τους βολβούς του και τους έκαναν μια χυλώδη σούπα με γάλα ή τους
καβούρδιζαν στο τηγάνι και τους έτρωγαν. Σε πολλά μέρη του κόσμου, τα φύλλα και τα άνθη της
Ξυνίθρας χρησιμοποιούνται ως υποκατάστατο του αλατιού, αλλά και του ξιδιού στη μαγειρική.
Προσοχή, όμως,γιατί σε μεγάλες ποσότητες η Οξαλίδα ενδέχεται να είναι δηλητηριώδης.
-Βρωμοκαρυδιά ή Αΐλανθος ή Βρωμούσα (Ailanthus altissima ή Α. glandulosa). Είναι ένα
ασιατικό δέντρο που έφτασε στην Ευρώπη από την Κίνα, όπου είναι αυτοφυές, τον 18ο αιώνα.
Έχει εξαπλωθεί πολύ στην Αμερική και την Ευρώπη. Αρχικά το φυτό μεταφέρθηκε στη Μ.
Βρετανία (Shumak tree ή Tree-of-heaven-δένδρο του Παράδεισου), ως καλλωπιστικό και στη 65
συνέχεια από εκεί μεταφέρθηκε το 1784 στη Φιλαδέλφεια από κάποιο κηπουρό. Το 1840 το φυτό
ήταν ήδη αρκετά διαδεδομένο στις ΗΠΑ, ως καλλωπιστικό και ήταν διαθέσιμο από φυτώρια.
Σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες, στην Ελλάδα ο Αΐλανθος φυτεύτηκε για πρώτη φορά
στον Εθνικό κήπο από το Βασιλιά Όθωνα. Η Βρωμοκαρυδιά, απαντάται πλέον παντού στην
Ελλάδα,ακόμα και στις παρυφές πεζοδρομίων, τοίχων, και δρόμων. Είναι φυλλοβόλο δένδρο με
μεγάλα πράσινα σύνθετα φύλλα που γίνονται κίτρινα το φθινόπωρο και καφέ καρπούς. Μπορεί
να φτάσει και τα 25μέτρα σε ύψος. Είναι δίοικα φυτά και τα θηλυκά παράγουν δύσοσμα
άνθη.Αναπτύσσονται ακόμη και σε φτωχά και ξηρά εδάφη, σε ηλιόλουστες θέσεις.
Πολλαπλασιάζονται με σπόρους. Δεν προσβάλλονται από ασθένειες.

Έχει υπολογιστεί ότι ένα ενήλικο δένδρο μπορεί να παράγει μέχρι 325.000σπέρματα το χρόνο. Το
ξύλο της βρωμοκαρυδιάς είναι μαλακό και ημίλευκο προς ανοιχτό καστανό χρώμα το οποίο όμως
δεν έχει καμιά ιδιαίτερη χρησιμότητα παρά μόνο για την παραγωγή κάρβουνου και αυτό κακής
ποιότητας. Όλα τα μέρη του φυτού και ειδικότερα τα άνθη, αναδύουν δυνατή δυσοσμία, ενώ
δημιουργεί προβλήματα σε ότι βρίσκεται κάτω από το δένδρο (πεζοδρόμια, αυτοκίνητα,
μπαλκόνια κλπ.) λόγω μιας κολλώδους ουσίας που παράγουν. Σημειώνεται, ότι το φυτό αυτό,
σύμφωνα με μελέτες που έχουν γίνει, είναι πολύ ανθεκτικό στη ατμοσφαιρική, χημική και
σωματιδιακή ρύπανση.Από οικολογικής πλευράς αναφέρεται, ως πολύ επιθετικό είδος και όπου
φυτρώσει σύντομα γίνεται το επικρατές είδος σχηματίζοντας αδιαπέραστες συστάδες. Επίσης,
έχει αποδειχθεί επιστημονικά ότι η βρωμοκαρυδιά παράγει τοξικές ουσίες (κουασσινοειδή) που
παρεμποδίζουν την ανάπτυξη άλλων φυτών, ένα φαινόμενο γνωστό ως αλληλοπάθεια. Το ριζικό
σύστημα είναι πολύ επιθετικό και μπορεί να προκαλέσει καταστροφές σε θεμέλια και υπόγειες
σωληνώσεις, όπως αποχετεύσεις σωλήνες ύδρευσης ή καλώδια τηλεφώνου και παροχής
ηλεκτρικού ρεύματος. Ιδιαίτερα καταστροφική είναι η δράση του σε αρχαιολογικούς χώρους και
άλλα διατηρητέα κτίρια κυρίως λόγω της ικανότητας που έχει να αναπτύσσεται σε φτωχά εδάφη
αλλά όπου υπάρχει άπλετο φως.
-Αγριοντοματιά ή Γερμανός (Solanum
elaeagnifolium).Είναι ιθαγενές φυτό της
Νότιας και Κεντρικής Αμερική. Ανήκει
στην ίδια οικογένεια με τη ντομάτα και τη
μελιτζάνα, μόνο που είναι πολύ
επιθετικό,δηλητηριώδες και επιβλαβές
ζιζάνιο. Συγγενικό του ελληνικό είδος είναι
ο στύφνος (Solanum
nigrum).Πρωτοεμφανίστηκε το 1927 κοντά
στη Θεσσαλονίκη. Πιθανολογείται ότι
σπόροι του βρίσκονταν σε αμερικάνικα
λιπάσματα ή αργεντίνικα σιτηρά, που είχαν
εισαχθεί τότε στη συμπρωτεύουσα.
Οι Θεσσαλονικείς παρατήρησαν το φυτό σε μεγάλους αριθμούς στην περίοδο της γερμανικής
Κατοχής, το συνάρτησαν με τους Γερμανούς και το ονόμασαν ‘’γερμανό’’.Σε άλλες περιοχές
ονομάζεται ‘’αγριοντοματιά’’ή και ‘’αγριομελιτζανιά’’ από την μορφή των λουλουδιών του ή 66
των σφαιρικών καρπών του που μοιάζουν με ντοματάκια. Το ζιζάνιο αυτό έχει εισβάλει σε όλη
την Ελλάδα κι έχει κατακλύσει τις άκρες των χωραφιών, τα πρανή των δρόμων και τις
απεριποίητες πλατείες των πόλεων. Είναι ενδιαφέρον ότι στην Κύπρο οι‘’γερμανοί’’
εμφανίστηκαν μόλις το 1958.
-Κολλιτσίδα η κοινή (Galium spurium, Galium aparine,

Galium tricornutum). Είναι, ημιαναρριχόμενο φυτό,
πασίγνωστο ζιζάνιο των αγροτικών καλλιεργειών. Αυτό
το φυτό εισβολέας, έχει κάνει το γύρο του κόσμου
αρκετές φορές και απαντάται παντού σαν ενδημικό ή
σαν εγκλιματισμένο. Οι μικροί σφαιρικοί καρποί του, σε
μέγεθος φακής, κολλάνε πανεύκολα σε δέρμα, τρίχες
και υφάσματα. Αν μαζέψετε αρκετούς καρπούς και τους
καβουρδίσετε μπορείτε να έχετε ένα εξαίρετο ρόφημα,
αντάξιο του καφέ, καθώς η κολιτσίδα είναι συγγενές
φυτό με τον αραβικό καφέ, μόνο που οι καρποί της
περιέχουν λιγότερη καφεΐνη. Εξάλλου,και τα φύλλα της,
αν μαζευτούν φρέσκα μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν
σαλάτα.
-Λάππα η κολλιτσίδα ή Πλατανομαντηλίδα ή Αρκουδοβότανο (Arctium lappa). Είναι

εισβολέας φυτό και απαντάται σε ορεινές κυρίως περιοχές. Ο καρπός της λάππας είναι μια
μεγάλη κολλιτσίδα που περιβάλλεται από μακριά γαντζωτά αγκάθια. Οι ξερές κολλιτσίδες
προσκολλώνται εύκολα στo τρίχωμα των ζώων ή στα ρούχα, κάνοντας κατά συνέπεια αυτά τα
φυτά έναν από τους πιο πετυχημένους λαθρεπιβάτες ιδιαίτερα στα γαλακτοφόρα θηλαστικά.

Οι μικροί γάντζοι στις άκρες των αγκαθιών μπορούν
ακόμη και να διαπεράσουν το δέρμα των δαχτύλων μας.
Αυτό το τραχύ φυτό, αν συλλεχτεί όσο είναι φρέσκο (πριν
καρπίσει), μπορεί να μας δώσει, αν βραστεί, μια υπέροχη
σαλάτα, καθώς η γεύση του μοιάζει με εκείνη του
σπαραγγιού. Επίσης, μπορεί να φαγωθεί ωμό αν
σερβιριστεί με λάδι και ξύδι. Η λάππα είναι επίσης
γνωστό φαρμακευτικό φυτό. Η ρίζα της έχει ιδιότητες
διουρητικές, καθαρτικές και εφιδρωτικές και περιέχει
αρκετό σίδηρο. Πιστεύεται ότι η λάππα έχει ιδιότητες
κατά του διαβήτη.
-Αγριομελιτζάνα ή μεγάλη κολλιτσίδα ( Xanthium

strumarium). Είναι ετήσιο ζιζάνιο. Απαντάται συχνά
στους καλλιεργούμενους αγρούς, σε λαχανόκηπους,
αλλά και σε χέρσες περιοχές. Φυτρώνει την άνοιξη. Ο
βλαστός του και τα φύλλα του είναι χνουδωτά και
μοιάζουν πολύ με της μελιτζάνας. Ανθίζει το καλοκαίρι.
Ο καρπός της είναι μια μεγάλη κολλιτσίδα, έχει ωοειδές
σχήμα, είναι δερματώδης και φέρει αγκάθια στην
επιφάνειά του. Έχει την ιδιότητα να κολλά στα ρούχα ή
στο τρίχωμα των ζώων και να μεταφέρεται από περιοχή
σε περιοχή. Τα νεαρά φυτά αγριομελιτζάνας (μέχρι το
στάδιο των 3-4 φύλλων) είναι δηλητηριώδη.
-Τριβόλι (Tribulus terrestris). Αυτό το φυτό εισβολέας

αναπτύσσεται σαν χαλί στα μέρη που φυτρώνουν. Το τριβόλι είναι 67
ένα έρπον ζιζάνιο που κατάγεται από την Ευρώπη και εξαπλώθηκε
παγκόσμια χάρη στην ικανότητα των σπόρων του να ταξιδεύουν σαν
λαθρεπιβάτες όχι μόνο πάνω σε ζώα, αλλά και σε παπούτσια,
ελαστικά αυτοκινήτων, αεροπλάνων, κλπ.Οι αγκαθωτοί καρποί τους
αναπτύσσονται στις βάσεις των φύλλων και χωρίζονται σε
πεντάσπορα τμήματα (καρπόφυλλα).
Τα αγκάθια κάθε τμήματος είναι ταιριασμένα έτσι ώστε κάποιο από αυτά να κοιτάζει πάντα προς
τα πάνω, όπως το μεσαιωνικό όπλο αποκαλούμενο ‘’caltrop’’ (τρίβολος).Οι αγκαθωτές
κολλιτσίδες των τριβολιών διαπερνούν με ευκολία τα παπούτσια, τα ρούχα και το δέρμα, όπου
γαντζώνονται για να ταξιδέψουν σε άλλες περιοχές. Το τριβόλι είναι το βάσανο του κάθε
ποδηλάτη στην εξοχή.
Σαν πηγή έμπνευσης ο καρπός του τριβολιού έδωσε ένααρχαίο όπλο. Αυτό ήταν μια σιδερένια
κατασκευή με τέσσερις αιχμηρές καταλήξεις.Σχεδιασμένο, σαν πυραμίδα έτσι ώστε όταν
εκσφενδονιζόταν μπορούσε πάντα να προσγειωθεί με μια μύτη να κοιτάει προς τα επάνω. Οι
αρχαίοι Έλληνες το ονόμαζαν τετράεδρον ή τρίβολο. Χρησιμοποιούνταν για να ανασκολοπίσει
τις οπλές των αλόγων του εχθρικού ιππικού. Η πρώτη σαφής αναφορά της χρήσης του μας
παραπέμπει στο 331 π.Χ. στην μάχη στα Γαυγάμηλα, όπου ο στρατός του Δαρείου του3ου
έσπειρε με τριβόλους την περιοχή για να ανακόψει το ιππικό του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι
Ρωμαίοι -ως συνήθως- μετέτρεψαν την ελληνική ονομασία του τρίβολου σε ‘’Tribulus’’ και το
αποκαλούσαν επίσης ‘’Murex ferreus’’. Ο τρίβολος συνέχισε να αποτελεί χρήσιμο όπλο στο
πέρασμα των αιώνων και κατά την διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων χρησιμοποιήθηκε στις
ευρωπαϊκές εχθροπραξίες.Μια παρόμοια κατασκευή χρησιμοποιήθηκε επίσης στον 2ο παγκόσμιο
πόλεμο για να καταστρέψει τις ρόδες των φορτηγών στις εχθρικές φάλαγγες ανεφοδιασμού.

-Αγριοκρίθαρο ή Αγριοστάχυ ή Τριχοστάχυ (Hordeum murinum).
Είναι αγροστώδες ζιζάνιο και φυτρώνει συνήθως σε χέρσα εδάφη και
κατά μήκος των δρόμων. Τα άνθη του, βρίσκονται σε συστάδες
(στάχυα), είναι μικρά στάχυα με ωραίες αλύγιστες τρίχες(άγανα) και
μοιάζουν με το καλλιεργούμενο κριθάρι.Ιδιαίτερα ενοχλητικά έως και
επικίνδυνα είναι τα άγανά του. Δημιουργούν σοβαρό πρόβλημα και
στα σκυλιά και στις γάτες,επειδή τα μικρά μυτερά στάχυα μπορούν να
διαπεράσουν τα αυτιά και τις κόγχες των ματιών τους. Εάν μια
ολόκληρη ακίδα αγριοκρίθαρου χωθεί μέσα στη μύτη σας είναι
δύσκολο να την αφαιρέσετε.
Η ακίδα ωθείται βαθύτερα προς τα επάνω μέσα στη ρινική κοιλότητα και έπειτα σπάει σε
κομμάτια όταν προσπαθείτε να την τραβήξετε έξω. Το φυτό αυτό εισβολέας, είναι,από τους πιο
γνωστούς λαθρεπιβάτες. Αποτέλεσε για χρόνια παιχνίδι των παιδιών της υπαίθρου που παίζοντας,
πετούσαν τα άνθη του, το ένα στα ρούχα του άλλου,όπου συνήθως κολλούσαν.
-Αμβροσία ή κοινή (Ambrosia artemisifolia).Είναι μονοετές ζιζάνιο,

που αναπαράγεται με σπόρους και με ρίζωμα. Είναι εξαιρετικά
επικίνδυνο και επιθετικό ζιζάνιο. Προέρχεται από τη Βόρεια και
Κεντρική Αμερική. Διαδίδεται στα άκρα καλλιεργούμενων χωραφιών,
στις παρυφές των δρόμων, σε σκουπιδότοπους, σε μπάζα και αλλού,
όπου υπάρχει θερμό κλίμα. Στις αγροτικές περιοχές εντοπίζεται
κυρίως σε καλαμπόκι,ζαχαρότευτλο, ηλίανθο αλλά και στο σιτάρι,
όσπρια, οπωροφόρα και αμπέλια. Προτιμά θερμά και ξηρά εδάφη,
πλούσια σε θρεπτικά συστατικά. Παράγει ένα από τα ισχυρότερα
αλλεργιογόνα σε πολλούς ανθρώπους, δημιουργώντας το γνωστό
‘’πυρετό εκ χόρτου’’.
-Ηράκλειο το σφονδύλιο (Heracleum 68

mantegazzianum). Είναι γιγαντιαίο εξωτικό φυτό,
που εισάχθηκε στην Ευρώπη ως καλλωπιστικό φυτό
τον 19ο αιώνα. Σήμερα, καταβάλλονται σημαντικές
προσπάθειες ελέγχου του φυτού, καθώς το είδος έχει
εγκατασταθεί σε χορτολιβαδικές εκτάσεις, κατά
μήκος σιδηροδρομικών γραμμών, ερεισμάτων
δρόμων και παρόχθιων εκτάσεων. Με τον
σχηματισμό πυκνών συστάδων, αυτό το ζιζάνιο
φυτό, συναγωνίζεται τα αυτοφυή φυτικά είδη. Είναι,
επίσης, δηλητηριώδες και η άμεση δερματική επαφή
μπορεί να προκαλέσει έντονα συμπτώματα
δερματίτιδας, αλλεργίες, δερματικούς ερεθισμούς
και εγκαύματα.
- Ιαπωνικό Πολύγονο (Polygonum cuspidatum, or false

bamboo). Εισάχθηκε από την Ασία τον 19ο αιώνα ως
διακοσμητικό φυτό, και από τότε έχει εισβάλει στην
Ευρώπη. Αυτό το ταχείας εξάπλωσης φυτό προκαλεί ήδη
σοβαρή βλάβη σε είδη φυτών και εντόμων τόσο στο
Hνωμένο Bασίλειο, όσο και την Γαλλία.

-Υδρόβιος Υάκινθος (Eichhornia crassipes/ Είναι ένα
φυτό με εντυπωσιακά μοβ λουλούδια, που προέρχεται
από τη Νότιο Αφρική. Σήμερα, και στις πέντε ηπείρους
όπου μεταφέρθηκε, ως καλλωπιστικό φυτό σε λίμνες,
προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές φράζοντας
κανάλια και ρυάκια, στερώντας άλλα φυτά από το
ηλιακό φως και το οξυγόνο και εμποδίζοντας τη
διέλευση κάθε πλωτού μέσου.
-Εισβολείς φυτά προερχόμενα από κήπους, γλάστρες, άλση. Αυτά τα φυτά είναι στην
πλειοψηφία τους καλλωπιστικά. Επεκτάθηκαν στην φύση και αναπαράγονται είτε με την
διασπορά των σπόρων είτε με παραβλαστήματα των βολβών τους που προήλθαν από το χώμα
κάποιας γλάστρας που πετάχτηκε ή από τα μπάζα. Τέτοια φυτά που μπορούμε να συναντήσουμε
στη φύση είναι οι γνωστές μας Φρέζιες (Freesia refracta) που στις γλάστρες ή τους κήπους μας
προσφέρουν τον χειμώνα τα δημοφιλή αρωματικά κρινάκια τους. Προέρχονται από τις περιοχές
της Νότιας Αφρικής με μεσογειακό κλίμα. Στην Πελοπόννησο και ιδιαίτερα στη Μάνη οι φρέζιες
αναπαράγονται πλέον μόνες τους στην φύση σε μεγάλους αριθμούς. Φυτά-δραπέτες δίνουν και τα
πασίγνωστα Σκυλάκια (Antirrhinum majus). Αν και θεωρούνται είδος του παραμεσογειακού
χώρου, θεωρείται πλέον βέβαιο ότι όσα φυτά συναντούμε στη φύση είναι φυτά δραπέτες από
παλιές καλλωπιστικές καλλιέργειες. Η Ίριδα η γερμανική (Iris germanica)θεωρείται από τους
βοτανικούς είδος άγνωστης προέλευσης. Πιθανολογείται ότι είναι υβρίδιο ή ιθαγενές του
παραμεσογειακού χώρου και της νότιας Ευρώπης. Σήμερα αυτοφύεται σε μεγάλο μέρος της
Ελλάδας, συνήθως σε ελαιώνες και κοντά σε παλιά χωράφια, ως εγκλιματισμένο φυτό
69
δραπέτηςπροερχόμενο απόκαλλωπιστική καλλιέργεια. Για την Ίριδα την υπόλευκη (Iris
albicans) υπήρχε παλιότερα η άποψη ότι ήταν υβρίδιο της Iris germanica. Σήμερα θεωρείται
ιθαγενές είδος της Υεμένης και της Σαουδικής Αραβίας. Στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται ως φυτό
δραπέτης παλαιάς διακοσμητικής καλλιέργειας, και είναι καλά εγκλιματισμένο πριν από πολλά
χρόνια. Φυτά δραπέτες από κήπους και γλάστρες είναι και η Μαυρομάτα ή Μαυρομύτα
(Ornithogalum arabicum). Είναι, ένα πανέμορφο ανατολίτικο ορνιθόγαλο όπως δηλώνει και το
όνομά του. Αλλά και ο δημοφιλής για την πλούσια ανθοφορία του Καπουτσίνος (Tropaeolum
majus), που έχει πατρίδα την Αμερική. Αρχίζει πλέον να δραπετεύει από τις γλάστρες των
μπαλκονιών και να αναπαράγεται μόνος του στην φύση, με όπλο τα ανθεκτικά σπέρματά του που
μοιάζουν με ρεβίθι.
-Εισβολή ξενικών ειδών που χρησιμοποιούνται για βιοκαύσιμα. Είναι πιθανό να υπάρξει
εισβολή ξενικών ειδών και από την παραγωγή βιοκαυσίμων σύμφωνα με μία έκθεση της IUCN
(International Union for Conservation of Nature). Το ρίσκο να γίνουν τα φυτά που
χρησιμοποιούνται για την παραγωγή βιοκαυσίμων εισβολείς και να επικρατήσουν επί των
γηγενών ειδών αυξάνεται καθώς πιο προχωρημένες καλλιέργειες φυτών φυτεύονται. Η έκθεση
κάνει κάποιες συστάσεις στους ανθρώπους που λαμβάνουν τις αποφάσεις, αλλά και στους
παραγωγούς βιοκαυσίμων να μειώσουν το ρίσκο του από το να μετατραπούν οι σοδειές για
βιοκαύσιμα, σε φυτά εισβολείς των ντόπιων οικοσυστημάτων. Το πιο σημαντικό βήμα είναι η
πρόληψη. Οι σοδειές των βιοκαυσίμων δεν είναι εξ ορισμού είδη-εισβολείς, αλλά μπορεί να
γίνουν,ανάλογα με την περιοχή όπου καλλιεργούνται και του πόσο γρήγορα η σοδειά
αναπτύσσεται. Παρόλα αυτά, κάποια είδη ενέχουν μεγαλύτερο ρίσκο στο να γίνουν εισβολείς αν
δεν διαχειριστούν σωστά. Για παράδειγμα το αμφιλεγόμενο φυτό,Πορφυρός Προμηθέας Jatropha
curcas,είναι γνωστό ότι έχει τάσεις εισβολής στη δυτική Αυστραλία, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι
θα είναι εισβολέας και στα υπόλοιπα μέρη της γης.
(Πηγές:http://ec.europa.eu/environment/nature/invasivealien/index_en.htm ,
http://www.alarmproject.net,
http://ec.europa.eu/environment/nature/invasivealien/docs/2006_06_ias_scope_options.pdf,
http://www.issg.org/database/).
___________
- Γνωριμία με το Βάτραχο και το Φρύνο

‘’ Βάτραχοι δύο ἐν λίμνῃ ἐνέμοντο. Θέρους δὲ ξηρανθείσης τῆς λίμνης, ἐκείνην καταλιπόντες
ἐπεζήτουν ἑτέραν. Καὶ δὴ βαθεῖ περιέτυχον φρέατι, ὅπερ ἰδὼν ἅτερος θατέρῳ
φησί·"Συγκατέλθωμεν, ὦ οὗτος, εἰς τόδε τὸ φρέαρ." Ὁ δὲ ὑπολαβὼν εἶπεν· " Ἂν οὖν καὶ τὸ ἐνθάδε
ὕδωρ ξηρανθῇ, πῶς ἀναβησόμεθα;", Μύθοι Αισώπου-
Τα βατράχια, τα γνωστότερα αμφίβια, υπάρχουν πάνω από 250 εκατομμύρια χρόνια. Οι Βάτραχοι
και οι Φρύνοι είναι διαφορετικά, αλλά ανήκουν στα αμφίβια που δεν έχουν ουρά. Δια μέσου των
αιώνων, λόγω της κατάλληλης μορφολογικής προσαρμογής τους, έχουν καταφέρει να
εξαπλωθούν στα περισσότερα μέρη της Γης. Σήμερα, υπάρχουν πάνω από 2.000 διαφορετικά
είδη βατράχων στον πλανήτη. Στη Βίβλο περιγράφονται ως η δεύτερη πληγή της Αιγύπτου και ως
ακάθαρτα όντα στην Αποκάλυψη. Στην ινδική μυθολογία,οι βάτραχοι σε πολλές δοξασίες ήταν
συνδεδεμένοι με τη βροχή. Σύμφωνα με το Feng-Shui, ο βάτραχος συμβολίζει το φεγγάρι και
φέρνει ευημερία και καλή τύχη.
Τα βατράχια που διαβιούν στην Ελλάδα δεν είναι δηλητηριώδη, ενώ υπάρχουν κάποια βατράχια
που ζουν στην Κεντρική Αμερική, την Αφρική, την Αυστραλία και αλλού που αποκτούν το
δηλητήριό τους από τα αρθρόποδα που τρώνε, ενώ άλλα το παρασκευάζουν μόνα τους.
Οι βάτραχοι ζουν κοντά ή μέσα στα νερά των ποταμών και των λιμνών, αλλά υπάρχουν και είδη
που ζουν μόνο στη στεριά (π.χ. δένδρα, γρασίδια). Τα πίσω πόδια του βατράχου είναι μεγαλύτερα
και πιο αναπτυγμένα και ανάμεσα στα δάχτυλα έχουν μεμβράνη. Έτσι ο βάτραχος μπορεί να
κολυμπάει πολύ καλά, όταν βρίσκεται μέσα στο νερό, ενώ στην ξηρά μετακινείται με πηδήματα.
Στα εξογκωμένα μάτια τους έχουν αναπτυγμένο και φέρουν μόνο το κάτω βλέφαρο. Οι βάτραχοι
τρέφονται κυρίως με έντομα, μαλάκια και σκουλήκια, που τα πιάνουν με τη βοήθεια της γλώσσας
τους, η οποία είναι πλατιά και κολλώδης και εκτινάζεται ταχύτατα έξω από το στόμα τους για να 70
συλλάβει τη λεία. Το χρώμα του σώματος των βατράχων είναι από ανοιχτό μέχρι και σκούρο
καστανό και στην κοιλιά κιτρινωπό, αλλά και ποικίλες αποχρώσεις του πράσινου, λαδί, καφέ και
κίτρινου χρώματος. Ο βάτραχος όμως, όπως και ο χαμαιλέοντας, μπορεί να αλλάζει χρώμα και να
προσαρμόζεται καλύτερα στο περιβάλλον του, και έτσι να αποφεύγει τους εχθρούς του. Το δέρμα
του είναι λείο και καλυμμένο με βλέννα. Στα εξογκωμένα μάτια τους έχουν αναπτυγμένο και
φέρουν μόνο το κάτω βλέφαρο.
-
Οι βάτραχοι τρέφονται κυρίως με έντομα, μαλάκια και σκουλήκια, που τα πιάνουν με τη βοήθεια
της γλώσσας τους, η οποία είναι πλατιά και κολλώδης και εκτινάζεται ταχύτατα έξω από το
στόμα τους για να συλλάβει τη λεία. Το μέγεθος του βατράχου ποικίλει ανάλογα με το είδος του.
Στα αρσενικά άτομα υπάρχουν δυο εξωτερικοί φωνητικοί σάκοι, οι γναθοθύλακοι, γεμάτοι αέρα,
για την ενίσχυση της φωνής, με μια σχισμή λίγο πίσω από την άκρη των χειλιών τους. Οι
βάτραχοι κοάζουν, όταν είναι σε περίοδο αναπαραγωγής, αλλά και σ' όλες τις εποχές του χρόνου,
κυρίως το βράδυ, όταν η ατμόσφαιρα είναι υγρή. Η αναπαραγωγή των βατράχων γίνεται κατά
τους μήνες Μάρτιο και Απρίλιο. Ο γυρίνος που βγαίνει από το αβγό δεν έχει πόδια, αλλά μεγάλη
ουρά, ενώ φέρει βράγχια που του επιτρέπουν να αναπνέει. Ο γυρίνος δεν εγκαταλείπει ποτέ το
νερό. Αλλά μέσα στο διάστημα μερικών μηνών αρχίζει η σταδιακή μεταμόρφωσή του. Τα
βράγχια του εξαφανίζονται και αντικαθίστανται από πνεύμονες, στη συνέχεια θα σχηματιστούν
τα πίσω και μετά τα μπροστινά πόδια, η ουρά του απορροφάται, τα μάτια του γίνονται
μεγαλύτερα και τότε θα πεταχτούν έξω από το νερό για αναζήτηση τροφής. Τις ζεστές ώρας της
ημέρας παραμένει στο νερό και τρέφεται με έντομα, μαλάκια σκουλήκια. Όταν ο χειμώνας είναι
βαρύς, περνά μερικούς μήνες σε κατάσταση νάρκης κρυμμένος σε τρύπες στο χώμα ή στη λάσπη.
Το μικρότερο παγκοσμίως βατράχι είναι το κουβανικό είδος Sminthillus limbatus, του οποίου τα
ενήλικα άτομα δεν ξεπερνούν σε μήκος τα 12 χιλιοστά. Το μεγαλύτερο είδος είναι ο αφρικάνικος
βάτραχος Coprana goliath, με μήκος που φτάνει και τα 30εκατοστά περίπου.
71
Οι φρύνοι είναι συνήθως νυκτόβιοι και περνούν όλη τους τη μέρα κρυμμένοι σε τρύπες στους
τοίχους, σε σωλήνες ή παρόμοια μέρη. Εμφανίζονται τη νύχτα και τρέφονται με οποιοδήποτε
μικρό ζώο που θα συναντήσουν. Οι φρύνοι διαχειμάζουν, σε κατάσταση νάρκης, μέσα σε μαλακό
χώμα, μόνοι τους ή σε ομάδες. Βγαίνοντας από τη χειμέρια νάρκη, συνήθως το Μάρτιο,
μετακινούνται σε κάποιο κοντινό νερόλακκο ή λίμνη, όπου και θα πολλαπλασιαστούν. Οι
αρσενικοί ελκύουν τις θηλυκές, φωνάζοντας, ενώ στηρίζονται στα μπροστινά τους πόδια. Το
θηλυκό γεννά τα αυγά του υπό μορφή μακριού κορδονιού, ενώ το αρσενικό εκτοξεύει το σπέρμα
πάνω τους. Αυτό συνεχίζεται, κατά διαστήματα, για αρκετές ώρες. Το θηλυκό κολυμπά,
ταυτόχρονα, γύρω - γύρω, έτσι ώστε το "κορδόνι" των αυγών που φθάνει σε μήκος περίπου τα 2
έως 5 μέτρα, να τυλιχτεί γύρω από υδρόβια χόρτα. Αποθέτει συνολικά, 4.000ως 5.000 αυγά. Οι
γυρίνοι εκκολάπτονται μετά από 12 μέρες, αλλά ο χρόνος που χρειάζονται για να αναπτυχθούν
και να ενηλικιωθούν, ποικίλλει ανάλογα με τη θερμοκρασία. Μία, κατά μέσο όρο περίοδος,
διαρκεί περίπου τρεις μήνες, και σε θερμές περιοχές μπορεί να επαρκέσουν μόνο δύο. Σε μερικές
πάλι κρύες περιοχές, οι γυρίνοι πέφτουν σε χειμέρια νάρκη και μεταμορφώνονται τον επόμενο
χρόνο. Το μικρότερο παγκοσμίως είδος φρύνου, ανακάλυψαν Αμερικανοί ερευνητές στην
ανατολική Παπούα Νέα Γουινέα. Με μήκος 7,7 χιλιοστά, ο φρύνος Paedophryne amauensis
είναι πιθανότατα το μικρότερο σπονδυλωτό ζώο παγκοσμίως, μια ομάδα ζώων που περιλαμβάνει
θηλαστικά, ψάρια, πτηνά και αμφίβια. Στην ίδια περιοχή οι επιστήμονες ανακάλυψαν και ένα
συγγενικό είδος μικροσκοπικού φρύνου το Paedophryne swiftorum,με μήκος που φτάνει τα 8,9
χιλιοστά. Παρουσιάζοντας το εύρημά τους, οι επιστήμονες δήλωσαν ότι το μικροσκοπικό
μέγεθος του συγκεκριμένου φρύνου συνδέεται με τον οικότοπό του, στα τροπικά δάση βροχής.
Αυτά τα μικροσκοπικά αμφίβια κρύβονται πίσω από τα φύλλα που είναι πεσμένα στο χώμα και
κάνουν ήχους παρόμοιους με εκείνους των εντόμων.

Σπουδαιότεροι εχθροί των βατράχων είναι τα φίδια, οι πελαργοί, οι γερανοί και άλλα πουλιά.
Αλλά και ο άνθρωπος, καθώς σε αρκετές περιοχές τα πόδια του βατράχου θεωρούνται εκλεκτός
μεζές. Οι βάτραχοι εύκολα γίνονται πειραματόζωα των εργαστηρίων, γιατί και η διατροφή τους
είναι εύκολη, αλλά και το σώμα τους, αν και διαφέρει από το σώμα του ανθρώπου, παρουσιάζει
βασικά την ίδια κατασκευή και ίδιες φυσιολογικές λειτουργίες. Έτσι τα συμπεράσματα από τις
έρευνες στους βατράχους μπορούν να επεκταθούν και στο ανθρώπινο σώμα.
Τα πιο συνηθισμένα είδη αμφιβίων χωρίς ουρά (βάτραχοι και φρύνοι) στην Ελλάδα είναι τα πιο
κάτω:
-Ελληνοβάτραχος,Γραικοβάτραχος, Ρυακοβάτραχος (Rana graeca) (μήκος έως και 9cm).
Απαντάται στην ηπειρωτική Ελλάδα, Πελοπόννησο, Εύβοια, Θάσο. Προτιμά ορεινές, δασώδεις
και σχετικά ψυχρές περιοχές με μόνιμα τρεχούμενο κρύο νερό, όπου βουτά και κρύβεται όταν
νιώσει απειλή. Συναντάται σε υψόμετρα μεταξύ των 200 και 2000m. Δραστηριοποιείται τόσο την
ημέρα, όσο και τη νύχτα. Τα θηλυκά γεννούν συστάδες μερικών εκατοντάδων αβγών τα οποία
πιθανόν φυλάσσονται από τα αρσενικά έως ότου αναπτυχθούν σε γυρίνους.
-Ελληνικός βαλτοβάτραχος ή Λιμνοβάτραχος, Βάθρακας, Βαθρακός, Νεροβάτραχος ο
Βαλκανικός, Πρασινοβάτραχος, Μπακακάς, Μπάκακας, Βαλκανοβάτραχος (Pelophylax
kurtmuelleri) (μήκος έως και 10cm). Συναντάται στην ηπειρωτική Ελλάδα από τη δυτική Θράκη
μέχρι και τη Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησο, Εύβοια, Θάσος, Κεφαλονιά, Ζάκυνθο, νησιά
Κυκλάδων.Είναι ημερόβιος βάτραχος. Συναντάται σε έλη, λίμνες, ποτάμια, ρεματιές και στάσιμα
νερά. Ζευγαρώνει την άνοιξη και τα θηλυκά γεννούν πάνω από 10.000 αβγά συνολικά έως το
πέρας την αναπαραγωγικής περιόδου. Τα αβγά εναποτίθενται σε μάζες-συστάδες μερικών
εκατοντάδων μέσα στο νερό.
-Λιμνοβάτραχος,Βάθρακας, Βαθρακός, Νεροβάτραχος ο Βαλκανικός, Πρασινοβάτραχος,
Μπακακάς,Μπάκακας, Βαλκανοβάτραχος (Pelophylax ribibundus) (μήκος έως και 15cm).
Απαντάται στην Ανατολική Μακεδονία, Θράκη. Είναι ο μεγαλύτερος ιθαγενής βάτραχος στην
Ευρώπη με τεράστια εξάπλωση. Είναι ημερόβιος και συναντάται σε έλη, λίμνες, ποτάμια,
ρεματιές και στάσιμα νερά. Ζευγαρώνει την άνοιξη και τα θηλυκά γεννούν πάνω από 15.000
αβγά συνολικά έως το πέρας την αναπαραγωγικής περιόδου. Τα αβγά εναποτίθενται σε μάζες- 72
συστάδες μερικών εκατοντάδων μέσα στο νερό.
-Βουνοβάτραχος(Rana temporaria) (μήκος έως και 11cm). Απαντάται στα βουνά της Ροδόπης
και στο βόρειο τμήμα του Έβρου. Προτιμά ορεινές, δασώδεις και σχετικά ψυχρές περιοχές
συνήθως κοντά σε τρεχούμενα ή στάσιμα νερά, μέχρι και σε πολύ μεγάλα υψόμετρα.
Δραστηριοποιείται τόσο την ημέρα, όσο και τη νύχτα. Μετακινείται μαζικά πολύ νωρίς την
άνοιξη προς περιοχές με νερά, διανύοντας μεγάλες αποστάσεις, για να ζευγαρώσει. Τα θηλυκά
γεννούν αρκετές εκατοντάδες αβγών σε μία ή δύο συστάδες μέσα σε ρηχά νερά.
-Δαλματοβάτραχος,Σβελτοβάτραχος, Πηδοβάτραχος (Rana dalmatina) (μήκος έως και 9cm).
Απαντάται στην ηπειρωτική Ελλάδα, Πελοπόννησο, Κέρκυρα, Λευκάδα, και στην Εύβοια.
Προτιμά φυλλοβόλα δάση με υγρασία και συνήθως κοντά σε νερό σε υψόμετρα έως και 1700m.
Πολύ ευκίνητος βάτραχος με μακριά πίσω άκρα που τον βοηθούν να κάνει μεγάλα άλματα.
Μπαίνει στο νερό για να ζευγαρώσει τέλη του χειμώνα ή αρχές της άνοιξης και τα θηλυκά
γεννούν μέχρι το πέρας την αναπαραγωγικής περιόδου αρκετές χιλιάδες αβγά συνολικά που
εναποτίθενται σε μάζες-συστάδες μερικών εκατοντάδων μέσα στο νερό.
-Βάτραχος των ελών (Pelophylax bedriagae συν. Rana bedriagae) (μήκος έως και 15cm).
Aπαντάται στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ικαρία, Κω, ίσως στη Λήμνο
και σε ανατολικά τμήματα της Θράκης. Είναι ημερόβιος βάτραχος. Ζευγαρώνει την άνοιξη και τα
θηλυκά γεννούν πάνω από 10.000 αβγά συνολικά έως το πέρας την αναπαραγωγικής περιόδου
που εναποτίθενται σε μάζες-συστάδες μερικών εκατοντάδων μέσα στο νερό.
-Βάτραχος Καρπάθου (Pelophylax cerigensis) (μήκος έως και 7cm). Ενδημικό είδος της
Καρπάθου και Ρόδου. Είναι ημερόβιος βάτραχος. Ζευγαρώνει την άνοιξη και τα θηλυκά γεννούν
αβγά σε αρκετές συστάδες μερικών εκατοντάδων μέσα στο νερό. Απειλείται με εξαφάνιση και
κατατάσσεται στην κατηγορία "Κρισίμως Κινδυνεύοντα" στην κόκκινη λίστα της IUCN.
-Βάτραχος της Κρήτης, Λιμνοβάτραχος της Κρήτης (Pelophylax cretensis). Το μήκος του
φτάνει μέχρι και 8cm. Ημερόβιος και συναντάται σε έλη, λίμνες, ρεματιές και στάσιμα νερά.
Ζευγαρώνει την άνοιξη και τα θηλυκά γεννούν αβγά σε αρκετές συστάδες μερικών εκατοντάδων
μέσα στο νερό. Ο Κρητικός Βάτραχος έχει εξαφανιστεί από την λίμνη Αγίας, λόγω εισαγωγής
του Αμερικανικού Γιγάντιου Βατράχου από τον άνθρωπο.
-Καρλάκι,Κάρλακας (Pelophylax epeiroticus) (μήκος έως και 8.5cm). Απαντάται στην Ήπειρος,
δυτικό τμήμα Στερεάς Ελλάδας,δυτικό τμήμα Πελοποννήσου, Κέρκυρα, πιθανόν και στη
Ζάκυνθο. Είναι ημερόβιος βάτραχος.Συνηθίζει να βουτά έξω από το νερό εάν αισθανθεί κίνδυνο,
σε αντίθεση με τους άλλους πράσινους βατράχους. Συναντάται σε έλη, λίμνες, ρεματιές και
στάσιμα νερά. Ζευγαρώνει την άνοιξη και τα θηλυκά γεννούν αβγά σε αρκετές συστάδες μερικών
εκατοντάδων μέσα στο νερό.
-Δενδροβάτραχος, Αμπελοβατράχι (Hyla arborea) (μήκος έως και 5cm). Απαντάται στην
ηπειρωτική Ελλάδα, Πελοπόννησο, Εύβοια, Κρήτη, Κέρκυρα, Λευκάδα, Κεφαλονιά, Ζάκυνθο,
Θάσο,Λέσβο, Χίο, Σάμο, Κω, Ρόδο, Άνδρο και σε άλλα νησιά. Τα θηλυκά μεγαλύτερα από τα
αρσενικά. Προτιμά υγρές περιοχές με πυκνή βλάστηση. Συναντάται σε υψόμετρα έως και 2300m.
Είναι κυρίως νυκτόβιος βάτραχος που σπάνια δραστηριοποιείται και την ημέρα. Τα θηλυκά
γεννούν έως και 1400 αβγά σε αρκετές συστάδες που περιέχουν από μερικά έως και 60 αβγά η
κάθε μία.
-Αμερικάνικος γιγαντιαίος βάτραχος (Lithobates catesbeianus) (τα αρσενικά φτάνουν μέχρι και
τα 18cm, ενώ οι γυρίνοι μπορούν να φτάσουν τα 15cm). Το είδος έχει εισαχθεί στην Ελλάδα και
σε άλλες χώρες της Ευρώπης και έχει προκαλέσει ανισορροπία στα οικοσυστήματα που
εξαπλώθηκε, αφού λόγω μεγέθους υπερέχει των ντόπιων ειδών και δεν έχει φυσικούς εχθρούς.
Τρέφεται με ότι μπορεί να χωρέσει στο στόμα τους, όπως μικρά θηλαστικά, μικρά πτηνά, ερπετά,
αμφίβια, ψάρια κτλ. Στην Ελλάδα έχει εξαπλωθεί στην λίμνη Αγίας, Χανίων, όπου έχει αφανίσει
τον ενδημικό βάτραχο Pelophylax cretensis. Προέρχεται από το ανατολικό τμήμα της Βορείου
Αμερικής. Η εξάπλωσή τους στη χώρα μας πιθανολογείται πως έγινε με την απελευθέρωσή τους
από Pet-shops ή χομπίστες που τα είχαν ως κατοικίδια. Τα χαρακτηρίζει ο περίεργος κοασμός του
που θυμίζει περισσότερο φωνή γαϊδάρου.
-Κοινός Φρύνος, Χωματόφρυνος, Μπράσκα, Βούζα, Μπουσάκα, Ασκουβάζα (Bufo bufo)(ο
μεγαλύτερος φρύνος της χώρας μας με μήκος έως και 19cm). Απαντάται στην ηπειρωτική
Ελλάδα, Πελοπόννησο, Εύβοια, Κέρκυρα, Λευκάδα, Κεφαλονιά, Άνδρο, Σάμο και σε άλλα 73
νησιά. Στην Ελλάδα απαντά το υποείδος Bufo bufo spinosus. Τα θηλυκά μεγαλύτερα από τα
αρσενικά. Συναντάται σε ποικίλα ενδιαιτήματα, ακόμα και σε μεγάλα υψόμετρα ή ξηρές
περιοχές. Είναι εδαφόβιος και κυρίως νυκτόβιος φρύνος, αν και παρατηρείται και την ημέρα,
ιδίως κατά την περίοδο αναπαραγωγής. Τρέφεται κυρίως με ασπόνδυλα. Τα μεγάλα θηλυκά
μπορούν να γεννήσουν έως και8000 αβγά σε συμπλέγματα αλυσίδας μέχρι 5 μ., σε μήκος.
-Πηλοβάτης (Pelobatessyriacus)(μήκος έως και 9cm).Απαντάται στην Βόρεια Ελλάδα,
Πελοπόννησος, Εύβοια, Λήμνος, Λέσβος, ίσως και στη Κω. Στην Ελλάδα απαντάται το υποείδος
Pelobates syriacus balcanicus. Προτιμά ανοιχτά ενδιαιτήματα με υγρασία, όπως καλλιεργήσιμες
εκτάσεις, παράκτιες περιοχές με αμμοθίνες, εποχιακές λίμνες και χορταρόλιμνες, συνήθως στο
επίπεδο της θάλασσας έως και τα 500m υψόμετρο. Είναι νυκτόβιος φρύνος που σπάνια
δραστηριοποιείται την ημέρα. Τρυπώνει βαθιά σε μαλακό υγρό χώμα όπου παραμένει κατά την
διάρκεια της ημέρας. Τα αρσενικά γονιμοποιούν τα αβγά των θηλυκών τα οποία μπορούν να
φτάσουν έως και τα 4000 κατά την αναπαραγωγική περίοδο.
-Πρασινόφρυνος,Ζάμπα, Ζιάμπα (Bufo viridis) (μήκος έως και 10cm). Απαντάται στην
ηπειρωτική Ελλάδα, Πελοπόννησο, Εύβοια, Κρήτη, Κέρκυρα, Λευκάδα, Κεφαλονιά, Ζάκυνθο,
Θάσο, Σαμοθράκη, Λήμνο, Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ρόδο, Σύμη, Κω, Λέρο, Πάτμο, στα περισσότερα
νησιά των Κυκλάδων (εκτός από τη Μήλο), και ίσως και σε άλλα νησιά.Τα θηλυκά μεγαλύτερα
από τα αρσενικά. Συναντάται σε ποικίλα ενδιαιτήματα, ακόμα και σε μεγάλα υψόμετρα ή ξηρές
περιοχές. Είναι εδαφόβιος και κυρίως νυκτόβιος φρύνος, αν και παρατηρείται και την ημέρα,
ειδικά την άνοιξη.
-Φρύνος με κόκκινη κοιλιά, Κοκκινογάστορας Φρύνος (Bombina bombina) (μήκος συνήθως
μικρότερο από 5cm) Απαντάται στα ανατολικό τμήμα του Έβρου, από το Δέλτα έως και το
τριεθνές, κατά μήκος των συνόρων. Συναντάται σε ρηχά, στάσιμα νερά, σε υψόμετρα συνήθως
κάτω των 250m. Πολύ δειλός φρύνος που καταδύεται αμέσως στο νερό μόλις αντιληφθεί
κίνδυνο. Τρέφεται κυρίως με έντομα και προνύμφες αυτών. Ζευγαρώνει αργά την άνοιξη και τα
θηλυκά γεννούν αρκετές φορές ανά εποχή, έως και 300 αβγά συνολικά.
-Φρύνος με κίτρινη κοιλιά, Κιτρινογάστορας Φρύνος ( Bombina variegate) (μήκος μικρότερο
από 5cm). Απαντάται στην ηπειρωτική Ελλάδα, Εύβοια, πιθανόν και βόρεια της Πελοποννήσου.
Στην Ελλάδα απαντά το υποείδος Bombina variegata scabra. Συναντάται σε ρηχά νερά, όπως
λιμνούλες, ρεματιές, μικρά ποτάμια, ακόμα και σε περιστασιακά γεμάτες με νερό λακκούβες.
Προτιμά συνήθως μεγαλύτερα υψόμετρα από το Φρύνο με κόκκινη κοιλιά και μπορεί να
παρατηρηθεί ακόμα και σε υψόμετρα 2000m. Είναι κυρίως ημερόβιος φρύνος, παρ'όλο που
δραστηριοποιείται συχνά και τη νύχτα. Τρέφεται κυρίως με έντομα και προνύμφες αυτών. Τα
θηλυκά γεννούν αρκετές φορές ανά εποχή, 120-170 αβγά συνολικά.
Τα βατράχια και γενικότερα τα αμφίβια, είναι αυτά που καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες
προνυμφών κουνουπιών σε μικρές λίμνες και στάσιμα νερά, και έτσι ελέγχουν σημαντικά τον
πληθυσμό των κουνουπιών που συχνά είναι φορείς ασθενειών όπως η ελονοσία, η εγκεφαλίτιδα,
ο κίτρινος πυρετός, η λεμφική φιλαρίαση, κ.ά. Εξάλλου, τα αμφίβια προστατεύουν τις
καλλιέργειες και τις απαλλάσσουν από τους εχθρούς τους,ελέγχοντας τους πληθυσμούς εντόμων.
Όλα τα αμφίβια της χώρας μας τρέφονται με αρθρόποδα όπως έντομα και συνεισφέρουν
σημαντικά στη μείωση των πληθυσμών αρθρόποδων που πλήττουν τους αγρούς, όπως γρύλοι,
ακρίδες, κρεμμυδοφάγοι κ.ά. Επίσης, προστατεύουν την δημόσια υγεία από τη διάδοση
ασθενειών. Λόγω των διατροφικών συνηθειών τους τρώγουν μεταξύ άλλων και κατσαρίδες και
τσιμπούρια, όλα τους συχνά φορείς ασθενειών που μπορούν να προσβάλλουν και τον άνθρωπο.
Ωστόσο, τα βατράχια συμβάλλουν στην παραγωγή σημαντικών φαρμάκων. Σήμερα πολλά
φάρμακα παρασκευάζονται από ένζυμα σάλιου αμφιβίων για την καταπολέμηση σοβαρών
παθήσεων και επώδυνων ασθενειών, ενώ γονίδια αμφιβίων δίνουν ελπίδες σε ακρωτηριασμένα
άτομα. Τέλος, τα αμφίβια συμβάλλουν σημαντικά στην ισορροπία του φυσικού περιβάλλοντος.
Τα ίδια, ως μέρος της τροφικής αλυσίδας, αποτελούν τροφή για σπάνια θηλαστικά και αρπακτικά
πτηνά συμβάλλοντας στη στήριξη και στη βιοποικιλότητα της φύσης.
(πηγές:http://www.herpetofauna.gr/index.php?module=narticle&page=read&id=11,http://amphibi
aweb.org,http://allaboutfrogs.org/weird/general/cycle.html,http://www.bgci.org/ourwork/news/04
77/,http://www.theinformationarchives.com/frogs/, , 74
http://www.fao.org/fishery/culturedspecies/Rana_catesbeiana/en,http://www.arc-
trust.org/animals/common_toad.php,http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Frog ).
__________
__________
- Ο Υδρολογικος Κύκλος των Πλημμυρών
Άρθρο του Δρ Μπαλούτσου Γεωργίου, Δασολόγου-Υδρολόγου, που δημοσιεύθηκε στο τεύχος
65,1994 του περιοδικού «Η ΦΥΣΗ» της «Εταιρίας Προστασίας της Φύσης».
Η αντιμετώπιση των σοβαρών καταστροφών που προξενούνται από πλημμύρες στις αστικές και
γεωργικές περιοχές της χώρας μας και κυρίως στην Αττική, όπως π.χ. εκείνη στους Δήμους της
νότιας Αττικής τον περασμένο Νοεμβρίου 1993 και εκείνη στην Αθήνα τον Φεβρουάριο 1994,
επιβάλλουν την αδήριτη ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε και διασπάσουμε τον «υδροπαράλογο
κύκλο των πλημμυρών» που απεικονίζεται στο παρακάτω σχήμα. Έτσι, με τέτοιες ενέργειες θα
μπορούμε να ελπίζουμε πως θα είμαστε σε καλύτερη ετοιμότητα για την αντιμετώπιση παρόμοιων
προβλημάτων στο μέλλον.
Αναλυτικότερα, οι βροχοπτώσεις από τις οποίες εκδηλώνονται πλημμύρες έχουν στο σύνολο των
περιπτώσεων τέτοια ένταση, διάρκεια και διακοπές, που δύσκολα δικαιολογούν το μέγεθος των
καταστροφών που προξενούνται. Επομένως γίνεται φανερό πως οι ανθρώπινες παρεμβάσεις και
δραστηριότητες παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στη σφοδρή υδρολογική απόκριση των περιοχών
όπου αποφορτίζονται οι βροχές.
Βέβαια, οι πλημμύρες προϋπήρξαν της εμφάνισης του ανθρώπου και στο αδιατάρακτο φυσικό
περιβάλλον οφείλονται στη μεταβλητότητα του κλίματος, εξαιτίας της οποίας οι βροχοπτώσεις
κατά ορισμένες χρονιές είναι ιδιαίτερα μεγάλης έντασης και διάρκειας. Έτσι οι κοίτες των
ρεμάτων και ποταμών αδυνατούν να μεταφέρουν όλη την ποσότητα της απορροής που
δημιουργείται, με αποτέλεσμα την υπερχείλιση και κάλυψη με νερό εκτάσεων οι οποίες, υπό
κανονικές καιρικές συνθήκες, θα παρέμεναν ακάλυπτες. Επομένως οι πλημμύρες, όπως και οι

ξηρασίες, είναι φυσικά φαινόμενα που εμφανίζονται ανά ακαθόριστα χρονικά διαστήματα και θα
εξακολουθήσουν να εμφανίζονται προφανώς και στο μέλλον. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις
οι πλημμύρες (όπως π.χ. στην αρχαία Αίγυπτο), ήταν καλοδεχούμενα φυσικά φαινόμενα, αφού
επηρέαζαν θετικά τη γονιμότητα των χωραφιών.
Η εμφάνιση πλημμυρών δημιουργεί στα πεδινά των ποταμών ιδανικές προφανώς συνθήκες
παραμονής και ανάπτυξης του ανθρώπου. Έτσι οι περιοχές αυτές κατοικήθηκαν από τους
παλιότερους ακόμα χρόνους. Επιπλέον, το γεγονός εμφάνισης των πλημμυρών ανά ακαθόριστα
χρονικά διαστήματα, ενθάρρυνε περαιτέρω τον άνθρωπο να εγκατασταθεί πλησιέστερα προς τις
κοίτες των ποταμών και μοιραία να υποστεί τις δυσμενείς τους επιπτώσεις κατά τη διάρκεια
υπερχείλισης της κοίτης τους. Έτσι οι πλημμύρες από φυσικά φαινόμενα βαφτίστηκαν σε
«φυσικές καταστροφές», τις συνέπειες των οποίων δεχόμαστε μέχρι σήμερα και στη χώρα μας.
75
«Αποτελέσματα» ανθρώπινων παρεμβάσεων στις κοίτες των ρεμάτων στους πρόποδες του Υμηττού της νότιας
Αττικής από την πλημμύρα της 21ης Νοεμβρίου 1993.
Το χειρότερο όμως είναι πως σήμερα, παρά την τεχνολογική ανάπτυξη, φαίνεται πως και στην
Ελλάδα οι δυσμενείς επιπτώσεις από πλημμύρες είναι πολύ μεγαλύτερης έκτασης από εκείνες που
προξενούνταν από ίδιες βροχοπτώσεις στο παρελθόν. Σε αυτό συνετέλεσε και συντελεί πρώτα η
πλήρης μετατροπή του περιβάλλοντος γύρω από τις κοίτες των ρεμάτων και ποταμών από φυσικό
σε αστικό, χωρίς όμως τη λήψη όλων εκείνων των μέτρων που θα διευκόλυναν, σε περίπτωση
καταιγίδας, τα πλημμυρικά νερά να κατευθυνθούν προς τους φυσικούς τους αποδέκτες.
Άλλοι λόγοι του παραπάνω προβλήματος είναι η πληθυσμιακή αύξηση του ανθρώπου κοντά στις
κοίτες των υδατορεμάτων και επιπλέον η υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος των λεκανών
απορροής, στις οποίες πέφτουν τα νερά της βροχής και στη συνέχεια μεταφέρονται στις κοίτες
των ρεμάτων και ποταμών. Η υποβάθμιση αυτή απορρέει από την κακοποίηση ή πλήρη
καταστροφή της φυσικής βλάστησης, την αλόγιστη βόσκηση, την άναρχη επέκταση των
λατομείων και μεταλλείων, την απρογραμμάτιστη δόμηση, την ελάττωση της χωρητικότητας της
κοίτης των ρεμάτων κ.λπ. Κάτω από τέτοιες συνθήκες το σύνολο του νερού των καταιγίδων δεν
διηθείται στο έδαφος, αλλά ρέει επιφανειακά. Έτσι, τεράστιες ποσότητες νερού, μαζί με τεράστιες
επίσης ποσότητες διαβρωμένου φερτών υλών, καταλήγουν στις κοίτες των ρεμάτων, οι οποίες στα
πεδινά υπερχειλίζουν εξαιτίας της περιορισμένης ή ελάχιστης χωρητικότητας. Τα αποτελέσματα
βέβαια τέτοιων φαινομένων είναι γνωστά και επιπλέον επίκαιρα και από τις πλημμύρες του
προηγούμενου χειμώνα στην Αθήνα και στο Ηράκλειο Κρήτης. Έτσι σήμερα, στα πρόθυρα του
21ου αιώνα, είναι απογοητευτικό η Ελλάδα να υφίσταται σοβαρές καταστροφές από πλημμύρες,
που δεν οφείλονται σε βροχές εξαιρετικά μεγάλης έντασης και διάρκειας, αλλά στις ανθρώπινες
παρεμβάσεις στα ρέματα και σε άλλες θέσεις που αναφέρθηκαν.

76
Βέβαια το πλημμυρικό πρόβλημα της χώρας θα συνεχίσει να υπάρχει εφόσον η αντιμετώπισή του
επιχειρείται στο σύνολο των περιπτώσεων με τη λήψη περιστασιακών μέτρων, κατά την εμφάνιση
των επιπτώσεων, όπως συνέβη στις πρόσφατες πλημμύρες. Τα μέτρα αυτά είναι περιορισμένης
αποτελεσματικότητας και διάρκειας, υψηλού κόστους και προσφέρουν προσωρινή ανακούφιση
στους πληγέντες, χωρίς βέβαια να λύνουν το πρόβλημα. Στην πραγματικότητα με τέτοια μέτρα
επιχειρείται μόνο η αντιμετώπιση της κρίσης και όχι των αιτιών που τη δημιουργούν. Κατά
συνέπεια, μετά το πέρας της καταιγίδας και την αποπεράτωση των ζημιών, οι επιπτώσεις
λησμονούνται και επαναλαμβάνονται κοντά ή και μέσα στα ρέματα και ποτάμια, εκείνες οι
ενέργειες που με βεβαιότητα θα κάνουν τις επιπτώσεις της επόμενης πλημμύρας πιο δραματικές.
Επομένως, ακολουθείται ένας υδροπαράλογος κύκλος ενεργειών και εμφάνισης πλημμυρών όπως
αυτός που απεικονίζεται στο σχήμα και το πρόβλημα διαιωνίζεται.

Σε αντίθεση όμως με τα προηγούμενα, η λήψη μέτρων «αντιμετώπισης του κινδύνου εμφάνισης
πλημμυρών» σε μια περιοχή, θεωρείται σήμερα ως η πιο αποτελεσματική και οικονομικά
συμφέρουσα μέθοδος μετριασμού των επιπτώσεων από τα ακραία αυτά καιρικά φαινόμενα.
Απαιτείται δηλαδή εκ των προτέρων η λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων και η εκτέλεση όλων
των έργων που θα μετριάσουν τις επιπτώσεις από τις πλημμύρες. Τα έργα αυτά πρέπει να
εκτελούνται σε όλο το μήκος των υδατορεμάτων και όχι μόνο στις αστικές και γεωργικές πεδινές
περιοχές. Αυτή η άποψη πρέπει να θεωρηθεί ως ιδιαίτερα σημαντική αφού το πλημμυρικό
πρόβλημα της Ελλάδας συνδέεται, στο σύνολο των περιπτώσεων, με ορεινά ρέματα (χειμάρρους),
τα οποία εξαιτίας της υποβάθμισης των λεκανών απορροής μεταφέρουν, όπως αναφέρθηκε, κατά
τη διάρκεια καταιγίδων και πολύ σημαντικές ποσότητες διαβρωμένου εδάφους στις πεδινές
περιοχές.
Η αναγκαιότητα λήψης αυτών των μέτρων απορρέει ακόμα και από την αβεβαιότητα που
περικλείουν οι μέθοδοι πρόβλεψης και πρόγνωσης των πλημμυρών, ώστε να αποφευχθούν
τουλάχιστον ανθρώπινες απώλειες. Από την άλλη όμως άποψη, η αβεβαιότητα πρόβλεψης των
χρόνων εμφάνισης των πλημμυρών, μειώνει και το ενδιαφέρον των κυβερνήσεων για την
εκτέλεση μεσοπρόθεσμων έργων και μη άμεσης προβολής.
Το θέμα αυτό είναι οπωσδήποτε ευαίσθητο και λεπτό και χρειάζεται ιδιαίτερη μεταχείριση. Όμως
πρέπει να ξεπερασθεί και να πεισθούν τελικά οι πολιτικοί και οι υπεύθυνοι φορείς της πολιτείας
πως μόνο με τη συγκέντρωση όλων των δραστηριοτήτων στην αντιμετώπιση του «κινδύνου
εμφάνισης πλημμυρών» θα μπορέσουμε να ξεφύγουμε από τον υδροπαράλογο κύκλο τους που
σήμερα ακολουθούμε. Ίσως έτσι θα δείχνουμε ότι κατανοούμε και την προτροπή του Άγγλου
πολιτικού και ποιητή Alan Herbert από το ποίημα «Το νερό», όπου χαρακτηριστικά αναφέρεται:
“Nature is blamed for failings that are man’s and well-run rivers have to change their plans”,
«Για ανθρωπογενείς παρεμβάσεις η φύση κατηγορείται και ‘σεις καλοτρεχούμενα ποτάμια απ’ τις
κοίτες σας θα βγείτε».
_______
77
- Ακραίες Πλημμύρες και Ορεινές Υδρολογικές Λεκάνες στην Ελλάδα
( Άρθρο του Δρ. Μπαλούτσου Γεωργίου, Δασολόγου – Υδρολόγου, δημοσιεύτηκε στο τεύχος 28,
2019 του περιοδικού «ΔΗΜΗΤΡΑ» του ΕΛΓΟ/ΔΗΜΗΤΡΑ ,by dasarxeio on 26/02/2020 ).
“Nature is blamed for failings that are man’s/and well-run rivers have to change their plans”/
«Για ανθρωπογενείς παρεμβάσεις η φύση κατηγορείται/και ‘σεις καλοτρεχούμενα ποτάμια απ’
τις κοίτες σας θα βγείτε» (από το ποίημα «Νερό» του Άγγλου Sir Herbert, A.P., 1890-1971).
Τα ακραία καιρικά φαινόμενα τείνουν να γίνουν στην εποχή μας πρώτη είδηση στα ΜΜΕ σε
παγκόσμια κλίμακα. Το γεγονός αυτό οφείλεται κυρίως στην αγωνία και στο φόβο που έχει το
κοινό για την «καταστροφική μανία» αυτών των φαινομένων. Την πρώτη θέση μεταξύ αυτών
κατέχουν αναμφισβήτητα οι ακραίες βροχές με τις αντίστοιχες πλημμύρες τους και με περίοδο
επαναφοράς οι πρώτες, κάποιες εκατονταετίες. Η εκδήλωση αυτών των ακραίων καιρικών
φαινομένων γενικότερα, γίνεται όλο και πιο συχνή ώστε πολλοί εξέχοντες επιστήμονες να
υποστηρίζουν σήμερα πως αυτά τείνουν να είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση και πως θα
αποτελούν σύντομα τη νέα κανονικότητα του καιρού μας.
Η μεγάλη συχνότητα εκδήλωσης, σε σχέση με το παρελθόν, των ακραίων βροχών και των
πλημμυρών τους, αλλά και των υπόλοιπων ακραίων καιρικών φαινομένων, έχουν πείσει την
πλειονότητα του κοινού πως οφείλονται στην κλιματική αλλαγή. Αυτή είναι, ως γνωστόν,
ιδιαίτερα αισθητή στη Μεσογειακή λεκάνη και συνεπώς και στη χώρα μας. Επομένως
κατανοούμε πιο χειροπιαστά την κλιματική αλλαγή κυρίως από τη συχνή εκδήλωση των
παραπάνω ακραίων καιρικών φαινομένων και κυρίως των ακραίων βροχών και πλημμυρών τους.
Από αυτά τα φαινόμενα οι ακραίες βροχές είναι προφανώς ακατανίκητες και συνεπώς πρέπει να
μετριάσουμε τις πλημμύρες τους. Οι καταιγίδες όμως που σχηματίζουν πλημμύρες στα πεδινά της
χώρας μας εκδηλώνονται στις ορεινές πλήρως και μερικώς δασωμένες υδρολογικές λεκάνες, οι
οποίες αντιπροσωπεύουν το 20 και 25 % αντίστοιχα, της χερσαίας έκτασης της χώρας μας. Οι
καταιγίδες βέβαια που εκδηλώνονται σ’ αυτές αποφορτίζουν 3 – 4 φορές μεγαλύτερα ύψη βροχής
από εκείνα των πεδινών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να προξενούν σοβαρότατες καταστροφές και η

αιτία να αποδίδεται στα ορεινά δάση μας, επειδή αδυνατούν να αποτρέπουν πάντοτε τις
πλημμύρες στα πεδινά.
Δράσεις μετριασμού των επιπτώσεών τους με γνώμονα την κλιματική αλλαγή
Οι διαφορετικές αντιλήψεις όμως των επιστημόνων μεταξύ ορεινών δασών και πεδινών
πλημμυρών δεν είναι βέβαια καινούριες, αφού ανάγονται στις αρχές του 20ου αιώνα. Τότε ήταν
που ξέσπασε στις ΗΠΑ η σφοδρότατη αντιπαράθεση μεταξύ δασολόγων και μηχανικών για το αν
τα δάση απέτρεπαν ή όχι τις πλημμύρες και για το ποια έργα και που έπρεπε να κατασκευάζονταν,
για την προστασία των πεδινών περιοχών από πλημμύρες. Η αντιπαράθεση αυτή τερματίσθηκε με
συμβιβασμό γύρω στο 1960. Βέβαια και σήμερα υπάρχει τέτοια αντιπαράθεση από το 1970
μεταξύ επιστημόνων της ΝΑ Ασίας (Κίνας, Ινδίας, Νεπάλ, Μπαγκλαντές κ.λπ.) για το αν οι
υλοτομίες και η υποβάθμιση των ορεινών περιοχών των Ιμαλαΐων, έχουν επηρεάσει ή όχι το 78
μέγεθος και την καταστροφικότητα των πεδινών πλημμυρών τους στις μέρες μας.
Οι καταιγίδες όμως που σχηματίζουν πλημμύρες στα πεδινά αποφορτίζονται, όπως αναφέρθηκε,
κατά κανόνα στις ορεινές πλήρως και μερικώς δασωμένες υδρολογικές λεκάνες. Από το γεγονός
αυτό προκύπτει η ανάγκη εξέτασης και συζήτησης των σχέσεων μεταξύ των παραπάνω λεκανών
και πλημμυρών των πεδινών περιοχών τους. Με τα δεδομένα αυτά, στη συνέχεια το υπόλοιπο του
άρθρου επικεντρώνεται: α) Στις φυσικές επιδράσεις των ορεινών δασωμένων λεκανών μας στο
μέγεθος των πλημμυρών των πεδινών περιοχών τους, β) Στις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στις
ορεινές μερικώς δασωμένες λεκάνες και στις πλημμυρικές επιπτώσεις στις πεδινές περιοχές τους
και γ) Στις δράσεις μετριασμού των επιπτώσεων ακραίων πλημμυρών πεδινών περιοχών με
γνώμονα την κλιματική αλλαγή.
Φυσικές επιδράσεις ορεινών δασωμένων λεκανών στο μέγεθος των πλημμυρών των
αντίστοιχων πεδινών περιοχών τους
Για να γίνει εξέταση και συζήτηση του ανωτέρου θέματος είναι αναγκαίο να είναι διαθέσιμη η
μέγιστη ποσότητα νερού (βροχής) που μπορεί να συγκρατήσει μια ορεινή δασωμένη λεκάνη από
ένα πλημμυρικό επεισόδιο βροχής. Πριν την έναρξη του επεισοδίου όμως, πρέπει να έχει
μεσολαβήσει μια επαρκής περίοδος ανομβρίας από την προηγούμενη καταιγίδα, ώστε η
χωρητικότητα της λεκάνης να είναι επαρκής. Η γνώση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική αφού η
ποσότητα νερού που συγκρατείται, καθορίζει, εκτός των άλλων, και το μέγεθος των πλημμυρών
των πεδινών περιοχών τους. Τα φυσικά συστατικά μιας λεκάνης που συγκρατούν μια ποσότητα
νερού το καθένα, είναι: Η δασική της βλάστηση, η ξηρά και συμπιεσμένη στο έδαφος δασική
φυλλάδα, τα μικροκοιλώματα της επιφάνειας του εδάφους, ο χούμος της, το έδαφος, τα
πετρώματα και οι κοίτες των ρεμάτων της. Το νερό που συγκρατούν, εκτός των πετρωμάτων και
της κοίτης των ρεμάτων, όλα τα υπόλοιπα φυσικά συστατικά μιας λεκάνης, είναι μόνιμο
(retention storage). Αυτό σημαίνει πως εξατμίζεται όλο στην ατμόσφαιρα και δεν συμβάλλει
καθόλου στην απορροή της κοίτης των ρεμάτων της. Το σύνολο της μέγιστης ποσότητας νερού
που συγκρατεί καθένα από τα παραπάνω συστατικά, συγκροτεί «το υδρολογικό βάθος της
λεκάνης» ή «την μέγιστη ικανότητα συγκράτησης νερού» από αυτή.
Η εκτίμηση της ποσότητας νερού καθενός από τα παραπάνω συστατικά των λεκανών έγινε με τη
χρήση της ελληνικής και διεθνούς βιβλιογραφίας, καθώς και με προσωπικές επικοινωνίες με
πληθώρα ειδικών επιστημόνων. Οι εκτιμήσεις σε νερό όλων των συστατικών ήταν ικανοποιητικές
και κάποιες δυσκολίες παρουσιάστηκαν μόνο στην «διαθέσιμη ικανότητα συγκράτησης εδαφικού
νερού από μία λεκάνη μετά το σταμάτημα της καταιγίδας και τη μεσολάβηση μιας χρονικής
περιόδου ανομβρίας (soil – moisture storage opportunity). Οι δυσκολίες οφείλονταν στην έλλειψη
των τιμών πολλών δασικών εδαφικών παραμέτρων από τις οποίες εξαρτάται η συγκράτηση του
εδαφικού νερού στη χώρα μας. Στην περίπτωση αυτή, με την αποδοχή ορισμένων παραδοχών,
έγινε αναγκαστικά μια όσο το δυνατόν αποδεκτή εκτίμηση αυτής της ποσότητας.
Με τα δεδομένα αυτά το υδρολογικό βάθος μιας ορεινής λεκάνης καλυμμένης π.χ. με ελάτη,
κυμαίνεται κατά την χειμερινή περίοδο (Νοέμβριος – Απρίλιος) και την θερινή (Μάιος –
Οκτώβριος) από 95 – 110 και 125 – 140 mm, αντίστοιχα. Οι αντίστοιχες τιμές μιας άλλης λεκάνης
καλυμμένης με πεύκη, κυμαίνονται από 90 – 105 και 120 – 135 mm.
Τα ανωτέρω υδρολογικά βάθη των δασωμένων λεκανών δύνανται να αυξηθούν περαιτέρω αν
ληφθεί υπόψη πως και άλλες συνθήκες συμβάλλουν έμμεσα στον μετριασμό των πλημμυρών στα
πεδινά τους. Αυτό συμβαίνει π.χ. με το νερό μιας καταιγίδας που κινείται στους μακροπόρους του
εδάφους με τη δύναμη της βαρύτητας. Ειδικότερα αυτό κινείται πλάγια διαμέσου κυρίως των
διαχωριστικών ορίων των οριζόντων Α/Β και Β/Γ του εδάφους (πλάγια ή υπεδάφια απορροή) και
καταλήγει στην απορροή των ρεμάτων και στα υπόγεια νερά τους. Συνεπώς το νερό των
μακροπόρων δεν συγκρατείται μόνιμα στο έδαφος αλλά προσωρινά (detention storage) και με τη
μικρή σχετικά ταχύτητα που έχει, σε σχέση με εκείνη της επιφανειακής απορροής, συμβάλλει
στην επιβράδυνση αλλά και στον αποσυγχρονισμό εκδήλωσης μέγιστων παροχών στα πεδινά. Οι
διεργασίες αυτές είναι προφανώς ένα θετικότατο στοιχείο για το μετριασμό των παραπάνω
πλημμυρών.
Άλλη ειδική συνθήκη για τον ίδιο σκοπό είναι η δημιουργία κατάλληλων συνθηκών διήθησης της
βροχής στο δασικό έδαφος και έτσι προστασίας αυτού από τη διάβρωση, λόγω έλλειψης
σχηματισμού επιφανειακής απορροής στις πλαγιές των λεκανών. Οι διεργασίες αυτές έχουν ως
αποτέλεσμα και την αποτροπή σχηματισμού φερτών υλών στην απορροή των ορεινών ρεμάτων 79
και συνεπώς και σε εκείνη των πεδινών ρεμάτων και ποταμών. Κατά συνέπεια, δεν μειώνεται η
χωρητικότητα και η μεταφορική ικανότητα της πεδινής κοίτης τους και έτσι αποτρέπονται τα
έντονα πλημμυρικά φαινόμενα στις πεδινές περιοχές.
Οι ορεινές δασωμένες υδρολογικές λεκάνες μας, με δεδομένο το προηγούμενο υδρολογικό τους
βάθος και υπό την προϋπόθεση πως μεσολάβησε ένα επαρκές χρονικό διάστημα ανομβρίας από
την προηγούμενη καταιγίδα, δύνανται να αποκρίνονται στις ορεινές καταιγίδες ως εξής: Να
αποτρέπουν τις πλημμύρες στις πεδινές περιοχές τους, να τις μετριάζουν ως ένα ποσοστό, αλλά
και να αδυνατούν να τις αποτρέψουν. Αναλυτικότερα, μια λεκάνη με τα παραπάνω
χαρακτηριστικά της, σύμφωνα με στοιχεία από τις ορεινές δασωμένες πειραματικές υδρολογικές
λεκάνες μας της Ευρυτανίας και Όσσας (Κισσάβου), αποκρίνεται ως εξής:
Αποτρέπει τις πλημμύρες στα πεδινά από καταιγίδες ύψους βροχής περίπου 100 – 140 mm, τις
μετριάζει από 150 – 180 mm και αδυνατεί να τις αποτρέψει από μεγαλύτερα ύψη βροχής, όχι
μόνο στις πεδινές περιοχές αλλά και στις δασωμένες ορεινές μας. Στην τελευταία περίπτωση οι
βροχές χαρακτηρίζονται ως ακραίες, αλλά χωρίς να σχετίζονται με την έννοια της σπανιότητας.
Και αυτό επειδή στις μέρες μας, λόγω της κλιματικής αλλαγής, βροχές τέτοιου ύψους
αποφορτίζονται και στη χώρα μας πολύ συχνά.
Ένα δείγμα τέτοιων καταιγίδων ήταν εκείνη του δασωμένου όρους Πατέρα Αττικής στις 15
Νοεμβρίου 2017, η οποία αποφόρτισε στο κέντρο της 300 mm βροχής και είχε περίοδο
επαναφοράς μεγαλύτερης των 500 χρόνων.
Από τα προηγούμενα διαπιστώνεται πως η απάντηση στην ερώτηση αν οι ορεινές δασωμένες
λεκάνες μας αποτρέπουν ή όχι τις πλημμύρες στις πεδινές περιοχές τους, δεν μπορεί να δοθεί με
ένα «ναι ή όχι». Και αυτό επειδή η απόκρισή τους ποικίλλει ευρέως αφού μπορούν, όπως
αναφέρθηκε, να αποτρέπουν μια πλημμύρα, να την μετριάζουν, ή να μην δύνανται να την
αποτρέψουν. Η συμπεριφορά αυτή εξαρτάται από το υδρολογικό τους βάθος με την έναρξη της
καταιγίδας και επιπλέον από τη διάρκεια και το ύψος βροχής του επεισοδίου.

Ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στις ορεινές μερικώς δασωμένες λεκάνες και πλημμυρικές
επιπτώσεις στις πεδινές περιοχές τους
Οι παραπάνω υδρολογικές λεκάνες στη χώρα μας απαντώνται στην πλειονότητα σε χαμηλότερα
υψόμετρα από τις αντίστοιχες πλήρως δασωμένες που αναφέρθηκαν. Οι περισσότερες από αυτές
κατεβαίνουν ως τους ορεινούς οικισμούς μας (χωριά) και αυτός είναι ο κυριότερος λόγος που
σήμερα είναι μερικώς δασωμένες και υποβαθμισμένες από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. Τέτοιες
αρνητικές ενέργειες είναι η υπερβόσκηση, οι εκχερσώσεις με πυρκαγιές, οι αποψιλωτικές
υλοτομίες, οι υλοτομίες για καυσόξυλα κ.λπ.
Όλες οι παραπάνω παρεμβάσεις είναι υπεύθυνες για τη συγκράτηση μιας μικρής ποσότητας νερού
(βροχής) από τα φυσικά συστατικά των υποβαθμισμένων λεκανών. Συνεπώς και το υδρολογικό
τους βάθος είναι εύλογα πολύ μικρό σε σχέση με τις πλήρως δασωμένες λεκάνες.
Οι συγκεκριμένες λεκάνες χαρακτηρίζονται ακόμα από έντονα μορφολογικά και τοπογραφικά
χαρακτηριστικά, αφού το 65,4% της χώρα μας είναι κυρίως βουνά αλλά και λόφοι. Επομένως οι
μεγάλες λεκάνες, λόγω της έντονης μορφολογίας τους, διαχωρίζονται σε υπολεκάνες μικρής
σχετικά έκτασης. Αυτές χαρακτηρίζονται από απότομες πλαγιές και θέσεις γυμνές από βλάστηση,
αβαθή ή ανύπαρκτα εδάφη και βαθιές μισγάγκειες με χειμάρρους στη βάση τους. Ο αριθμός τους
ανέρχεται στη χώρα μας, σύμφωνα με τον αείμνηστο καθηγητή Κωτούλα της Σχολής Δασολογίας
και Φ.Π. του ΑΠΘ, περίπου στους χίλιους. Κύρια χαρακτηριστικά των χειμάρρων είναι, ως
γνωστόν, η αιφνίδια απόκρισή τους, ο μεγάλος όγκος της απορροής, παροχής και στερεοπαροχής
τους. Η τελευταία παράμετρος συχνά ανέρχεται στο 15 – 17 % της παροχής τους.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η πλειονότητα των πλημμυρών στη χώρα μας το φθινόπωρο, χειμώνα
και μέρος της άνοιξης, οφείλεται σε μικρές λεκάνες με χειμάρρους, οι οποίοι, όταν εκδηλώνονται
καταιγίδες, μεταφέρουν και αποθέτουν στα πεδινά μεγάλους όγκους νερού και φερτών υλών,
αντίστοιχα. Στη συνέχεια το καλοκαίρι οι χείμαρροι είναι τελείως άνυδροι και στεγνοί (ξηριάδες).
Σε αντίθεση όμως με τους χειμάρρους και τα μικρά ρέματα, οι πλημμύρες στη χώρα μας από
μεγάλα ποτάμια είναι σπάνιες. Και αυτό επειδή το συγκεκριμένο πρόβλημα έχει ρυθμισθεί και
επιλυθεί με τη λειτουργία των ταμιευτήρων που κατασκευάσθηκαν στο παρελθόν από τη ΔΕΗ.
Εδώ όμως είναι απαραίτητο και αναγκαίο να επισημανθεί ακόμα πως οι επιπτώσεις των 80
πλημμυρών από τους χειμάρρους θα ήταν πολύ λιγότερες αν δεν είχαν γίνει σοβαρότατες
ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στις πεδινές κοίτες τους και εντός των οικιστικών περιοχών. Τέτοιες
παρεμβάσεις έγιναν στη χώρα μας από την πρωτεύουσα ως και σε πολλούς μικρούς οικισμούς
στην επαρχία. Ειδικότερα έχουμε εισχωρήσει στις περιοχές δράσης κάθε κατηγορίας
υδατορεμάτων και έχουμε διαταράξει τη φυσική τους ισορροπία στις κοίτες τους και εκατέρωθεν
αυτών. Επιπλέον, έχουμε μειώσει και την αντοχή των κατοίκων σε περίπτωση εκδήλωσης
ακραίων καταιγίδων.
Το συγκεκριμένο πρόβλημα, ενώ είναι γνωστό σε όλους μας και έχει συχνά οδυνηρές κοινωνικές,
οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις, δεν διευθετήθηκε ακόμα, αν και άρχισε να
συζητείται έντονα από όλα τα ΜΜΕ και το κοινό, από τις αρχές της δεκαετίας του ’90. Η αλήθεια
βέβαια είναι πως τέτοιες παρεμβάσεις διορθώνονται δύσκολα και απαιτούν τη συνεργασία
πολλών φορέων και του κοινού. Αλήθεια όμως είναι επίσης πως το πρόβλημα θα επιδεινωθεί
δραματικά αφού φαίνεται πως επαληθεύονται τα σενάρια για την ερχόμενη κλιματική αλλαγή και
οι ακραίες καταιγίδες και πλημμύρες, πιθανόν να είναι η κανονικότητα του καιρού μας.
Δράσεις μετριασμού των επιπτώσεων ακραίων πλημμυρών πεδινών περιοχών μας με
γνώμονα την κλιματική αλλαγή
Πριν την αναφορά στις δράσεις μετριασμού των επιπτώσεων των παραπάνω ακραίων πλημμυρών,
η ερώτηση που προκύπτει είναι: Γιατί αυτές πρέπει να επιλεγούν με γνώμονα ή καθοδηγητικό
κριτήριο την κλιματική αλλαγή; Η απάντηση είναι πως η πλειονότητα των σχετικών με το θέμα
επιστημόνων υποστηρίζει πως οι ακραίες και συχνές καταιγίδες και οι αντίστοιχες πλημμύρες
τους, αλλά και τα υπόλοιπα σχετικά με τον καιρό ακραία φαινόμενα στις μέρες μας, φαίνεται πως
είναι συνυφασμένα με την κλιματική αλλαγή. Η άποψη αυτή έχει βέβαια ασπαστεί και από
μεγάλο μέρος του κοινού. Οι επιστήμονες όμως για τις απόψεις που υποστηρίζουν, προβάλλουν
βέβαια και τα επιχειρήματά τους.
Ειδικότερα υποστηρίζεται πως με την άνοδο της θερμοκρασίας του αέρα στην ατμόσφαιρα και
την εξάτμιση περισσότερου νερού, θα σχηματίζονται πιο συχνά στο εγγύς μέλλον απρόβλεπτα και
ισχυρότατα καιρικά συστήματα που δεν θα περικλείονται στην μέχρι τις μέρες μας φυσική
μεταβλητότητα του κλίματος. Αυτά θα αποφορτίζουν πρωτοφανή ύψη βροχής τα οποία θα
συγκροτούν τη νέα κανονικότητα του καιρού μας.
Στη συνέχεια οι ακραίες πλημμύρες που θα εκδηλώνονται, πιθανόν να μη μπορούν να
προσομοιωθούν με τα υπάρχοντα μοντέλα των επιστημόνων και των αρμόδιων φορέων. Έτσι θα
εκφεύγουν της δυνατότητας διαχείρισης και αντιμετώπισης αυτών των ακραίων φαινομένων με τα
σημερινά σχέδιά τους.
Μετά τα παραπάνω δεδομένα, είναι προφανείς οι λόγοι επιλογής των δράσεων μετριασμού των
επιπτώσεων πεδινών περιοχών από τις συγκεκριμένες ακραίες πλημμύρες, με γνώμονα την
κλιματική αλλαγή. Σημαντικό είναι ακόμα να αναφερθούν και οι συνθήκες που συνηγορούν να
δοθεί προτεραιότητα στις δράσεις του ορεινού τμήματος των υδρολογικών λεκανών μας. Και
αυτό επειδή τα μεγάλα ύψη βροχής των καταιγίδων που αποφορτίζονται στις ορεινές και
λοφώδεις περιοχές των λεκανών, λειτουργούν ως εστίες τροφοδοσίας των καταστροφικών
χειμάρρων με νερό και φερτά υλικά. Τα υδρολογικά αυτά προϊόντα είναι αδήριτη ανάγκη να
συγκρατούνται σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερες ποσότητες στο χώρο παραγωγής τους, ώστε να
μην επιβαρύνουν τις πεδινές περιοχές. Η άποψη αυτή κατανοήθηκε και έγινε δεκτή πρώτα από
τους Κινέζους εδώ και πολλά χρόνια και η εμπειρία τους επικεντρώνεται στη φράση πως «για να
δαμάσουμε τα ποτάμια στις πεδινές περιοχές, πρέπει πρώτα να δαμάσουμε τα βουνά μας», δηλαδή
τους χειμάρρους τους.
Σε συνέχεια των προηγούμενων, για να δαμάσουμε τους χειμάρρους στο ορεινό και μερικώς
δασωμένο τμήμα των λεκανών μας, η συνταγή είναι γνωστή και δοκιμασμένη από τους
δασολόγους και δασικούς γενικότερα και περικλείεται στη λέξη Διευθέτηση. Αυτή περιλαμβάνει
τη ρύθμιση της δίαιτας (της κατανομής της απορροής στο χρόνο) των χειμάρρων, την προστασία
του εδάφους από τη διάβρωση και την αναβάθμιση του φυσικού τους περιβάλλοντος. Ο
τελευταίος στόχος είναι εξίσου σημαντικός με τους δυο άλλους και συμβάλλει σε μια
ολοκληρωμένη διατήρηση των φυσικών χαρακτηριστικών των υδατορεμάτων, τα οποία
αποτελούν μέρος του φυσικού περιβάλλοντος της ενιαίας υδρολογικής λεκάνης. Οι παραπάνω
τρεις στόχοι επιτυγχάνονται με την κατασκευή τεχνικών, φυτοτεχνικών και αγροτεχνικών έργων 81
στην κοίτη των χειμάρρων και στις πλαγιές των λεκανών. Τα έργα αυτά έχουν ως κύριο σκοπό τη
συγκράτηση όσο το δυνατόν περισσότερου νερού (βροχής) και φερτών υλών από ακραίες
καταιγίδες στις ορεινές υποβαθμισμένες λεκάνες και συμπληρώνονται με αναδασώσεις και
αναθαμνώσεις.
Άλλη δράση για τις παραπάνω ορεινές λεκάνες είναι η αναπροσαρμογή προς τα επάνω των
περιόδων επαναφοράς των πλημμυρών 50 και 100 ετών που χρησιμοποιούνται στην ασφάλεια
σχεδιασμού των φραγμάτων της κοίτης των χειμάρρων. Και αυτό επειδή οι παραπάνω περίοδοι
επαναφοράς είναι υποτιμημένες εξαιτίας των πολύ συχνών ακραίων πλημμυρών που
εκδηλώνονται στα ορεινά στις μέρες μας, πιθανόν λόγω της κλιματικής αλλαγής.
Η εγκατάσταση συστημάτων προειδοποίησης, σε περίπτωση εκδήλωσης ακραίας καταιγίδας στο
ορεινό τμήμα των λεκανών, μπορεί να είναι μια ακόμη δράση. Μειονέκτημα όμως αυτής είναι,
όπως αναφέρθηκε, το μικρό μέγεθος των λεκανών απορροής των χειμάρρων και ο μικρός χρόνος
συγκέντρωσης της πλημμυρικής απορροής στην αντίστοιχη πεδινή οικιστική περιοχή. Τα δυο
αυτά μικρά μεγέθη μειώνουν μερικώς τη δυνατότητα στο κοινό να προβεί σε όλες τις απαραίτητες
ενέργειες ώστε να αποφύγει τις δυσμενείς επιπτώσεις των πλημμυρικών φαινομένων.
Δράσεις βέβαια για το μετριασμό του συγκεκριμένου προβλήματος στα πεδινά προτάθηκαν και
από μηχανικούς οι οποίοι είναι οι καθ’ ύλην αρμόδιοι για αυτόν το χώρο. Επιπλέον η Ειδική
Γραμματεία Υδάτων του ΥΠΕΝ στο πλαίσιο εφαρμογής της Οδηγίας 2007/60/ ΕΚ «Αξιολόγηση
και Διαχείριση Κινδύνου Πλημμύρας», δημοσιοποίησε τους Χάρτες Επικινδυνότητας Πλημμύρας
και Κινδύνου Πλημμύρας, για τις υδρολογικές λεκάνες όλων των Υδατικών Διαμερισμάτων της
χώρας. Τέλος σημαντικές δράσεις για τη διαχείριση των πλημμυρών στις πεδινές περιοχές μας
ανακοίνωσαν και οι καθηγητές υδρολόγοι – μηχανικοί του ΕΜΠ Ν. Μαμάσης και Δ.
Κουτσογιάννης σε Ημερίδα του ΤΕΕ με τίτλο «Φυσικές Καταστροφές» την 30η Οκτωβρίου 2018
στην Αθήνα.
Αντί επιλόγου: Οι προηγούμενες δράσεις που προτάθηκαν στο άρθρο για το μετριασμό των
επιπτώσεων των ακραίων πλημμυρών, ελπίζεται πως θα φθάσουν στους αρμόδιους πολιτικούς
μας και πιθανόν να χρησιμοποιηθούν στο σχεδιασμό αντιμετώπισης του συγκεκριμένου
προβλήματος. Ο σχεδιασμός αυτός πρέπει να είναι μακρόπνοος και να διαρκεί κάποιων
κυβερνητικών θητειών για την υλοποίηση των δράσεων. Η αλήθεια όμως είναι πως κανένας δεν
γνωρίζει πότε και που θα εκδηλωθούν στη χώρα μας ακραίες πλημμύρες για τις οποίες
προτείνονται οι δράσεις. Παρά την αβεβαιότητα όμως αυτή, καθήκον και υποχρέωση μιας
οργανωμένης και σώφρονος πολιτείας είναι να συμβάλλει προληπτικά στην προσαρμογή των
πολιτών της και σε αυτόν τον ακραίο κλιματικό κίνδυνο, πριν είναι πολύ αργά.
__________
Ο Ποταμός Ιλισσός
(Σταχυολόγηση από άρθρο:Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός
Ε.Μ.Π., Θησέας Κόκκινος, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π. -
https://www.blogger.com/blogger.g?blogID=7115505760759325116#editor/target=post;postID
=5437197413517125361;onPublishedMenu=allposts;onClosedMenu=allposts;postNum=1;src=l
ink).
Ο Ιλισσός ήταν, είναι και θα είναι το ιερό ποτάμι των Αθηνών. Συνδεδεμένο από παλιά με χώρους
αναψυχής, λατρείας και μυστηρίων είναι ένα ποτάμι φορτωμένο ιστορίες και κυρίως μύθους.
Είναι ίσως το μοναδικό ποτάμι παγκοσμίως που έχει γραφτεί με όλους τους δυνατούς γλωσσικούς
τρόπους και δεν μπορούμε να πούμε για κανέναν από αυτούς ότι είναι λάθος. Στις πηγές και στις
αρχαίες επιγραφές το συναντάμε με τις εξής παραλλαγές:
Ιλισό // Ιλισσό // Ειλισσό // Ηιλισό. Ο Ιλισσός λοιπόν, είναι ένας από τους τρεις ποταμούς των
Αθηνών, Κηφισός και Ηριδανός οι άλλοι δύο. Δυστυχώς και οι τρεις είχαν την ίδια τύχη. Να
καταλήξουν να γίνουν αγωγοί ομβρίων σε μια γκρίζα Αθήνα και σε ένα λεκανοπέδιο με ελάχιστες
εναπομείνασες φυσικές εκτάσεις. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε την πορεία της φυσικής
κοίτης του Ιλισσού πάνω στην σύγχρονη Αθήνα, με την ευχή πάντα να τον δούμε και πάλι στο
φως. Μια ευχή πραγματικά δύσκολη στην εφαρμογή της όχι για τεχνικούς ή οικονομικούς λόγους,
αλλά κυρίως λόγω του ότι αυτό που χρειάζεται κυρίως να αλλάξει είναι ο τρόπος σκέψης μας και
82
η συνείδηση μας σε σχέση με τον αστικό χώρο, που είναι άλλωστε και το πιο δύσκολο. Να
αλλάξεις τα μυαλά των ανθρώπων.
Ο Ιλισσός και η φυσική του πορεία. Ο Ιλισσός πηγάζει από τις βορειοδυτικές πλαγιές του
Υμηττού και διερχόμενος με νοτιοανατολική διεύθυνση το λεκανοπέδιο καταλήγει σήμερα στο
Φαληρικό όρμο. Στην πορεία του αυτή περνάει μέσα από 10 Δήμους - Δημοτικές Ενότητες τους
οποίους αυτοαποκαλούμε Ιλισσιακούς και ελπίζουμε μια μέρα στην φυσική και πολιτιστική
ενοποίηση τους, με άξονα αναφοράς τον Ιλισσό. Οι Ιλισσιακοί Δήμοι είναι:
Χολαργός, Παπάγου, Ζωγράφου,- Καισαριανή, Βύρωνας, Αθήναι, Καλλιθέα, Ταύρος, Μοσχάτο,
Αγ. Ιωάννης Ρέντη.

Οι Πηγές του Ιλισσού. Ο Ιλισσός είναι το ποτάμι που συγκεντρώνει όλα τα ύδατα των
Βορειοδυτικών υπωρειών του Υμηττού. Από το ύψος του Χολαργού ξεκινάει ο πρώτος κλάδος
και με σειρά συναντούμε τους κλάδους του Παπάγου, τους κλάδους του Ζωγράφου, τον κλάδο
της Καισαριανής και τέλος του Βύρωνα.
83

Η φυσική κοίτη και οι εκβολές του ποταμού. Ο Ιλισσός από την αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του
20ου αιώνα, είχε την ίδια κοίτη και την ίδια συμπεριφορά σε σχέση με την ένταση της ροής
του. Έντονη και συνεχή ροή τον χειμώνα, άνυδρος ή με ελάχιστη επιφανειακή ροή το
καλοκαίρι. Η υδρολογική λεκάνη τώρα του ποταμού, η Αττική γη, σαν περιοχή είναι γενικά μια
άνυδρη περιοχή. Οι περιοδικές βροχοπτώσεις, που συμβαίνουν κατά κύριο λόγο τον
χειμώνα, γεμίζουν με νερό τα ρέματα και τους χειμάρρους - ποτάμια της (Κηφισό, Ιλισσό,
Ηριδανό). Τόσο ο Κηφισός όσο και ο Ιλισσός, παλαιότερα, πριν την διευθέτηση τους, εκβάλανε
τα νερά τους στον αποκαλούμενο "Μέγα Ελαιών" χωρίς το νερό τους να φτάνει την θάλασσα. Σε
περιπτώσεις όπου η νεροποντή ήταν ισχυρότερη τόσο ο Κηφισός όσο και ο Ιλισσός
πλημμύριζαν, κυρίως τον Ελαιώνα, μεταβάλλοντας τον σε ένα τεράστιο τέλμα.
Ο Ιλισσός λοιπόν δεν είχε ξεχωριστή εκβολή στο Φαληρικό όρμο, όπως συμβαίνει τώρα, αλλά
συνέβαλε µε τον Κηφισό στην σημερινή περιοχή του Ρέντη. Τα νερά των εκβολών των δύο
ποταμών σκορπίζονταν στη χαμηλή περιοχή Ρέντη - Μοσχάτου - Νέου Φαλήρου και αυτά τα νερά
ενωμένα πλέον ξεχύνονταν στον Φαληρικό όρμο με αβαθείς κοίτες και με σειρά γεφυριών για την 84
διάβαση τους στις εκεί παραλιακές θίνες (χάρτης 1), δημιουργώντας το περίφημο δέλτα.
Χάρτης 1:
Χάρτης του λεκανοπεδίου του 1784 όπου φαίνονται
οι κοινές εκβολές του Κηφισού και του Ιλισσού στην περιοχή του Ελαιώνα και του Ρέντη

(Ο πιό πάνω χάρτης είναι του Jean Denis Barbie du Bocage. Ο Jean Denis Barbie du
Bocage (1760 - 1825) και ο γιος του Jean-Guillaume Barbie du Bocage (1795 - 1848) ήταν Γάλλοι
χαρτογράφοι και κοσμογράφοι που δραστηριοποιήθηκαν στο Παρίσι στα τέλη του 18ου και στις
αρχές του 19ου αιώνα. Αυτοί οι χάρτες, συντάχθηκαν από τον Barbie de Bocage για δημοσίευση
στον τόμο των ατλάντων που επισυνάπτεται στο βιβλίο του Jean Jacques Barthelemy: Τα Ταξίδια
του Ανάχαρση του Νεώτερου στην Ελλάδα και εκδόθηκε το 1788).
Ο Ιλισσός ποταμός και η σχέση του με την πόλη, στην μετά την επανάσταση του 1821 εποχή.
Αι Αθήναι και ο σχεδιασμός της πόλεως. Ως γνωστόν, η τουρκική φρουρά αποχώρησε οριστικά
από το φρούριο της Ακροπόλεως την 31η Μαρτίου 1833. Στο διάστημα που προηγήθηκε,
ιδιαίτερα κατά την τριετία 1830-1833, δεν διαδραματίστηκαν σοβαρά πολεμικά γεγονότα στην
περιοχή. Αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα Πρωτόκολλα της Ανεξαρτησίας προέβλεπαν
ασυζητητί την απελευθέρωση της Αθήνας, επέτρεψε τη βαθμιαία αναγέννηση της Πόλης.
Τον Νοέμβριο του 1831 οι αρχιτέκτονες Σταμάτης Κλεάνθης και Eduard Schaubert, μαθητές του
σημαντικότερου ίσως Γερμανού νεοκλασικού αρχιτέκτονα Karl Friedrich Schinkel, εγκαθίστανται
στην Αθήνα, όπου βάζουν μπρος το έργο της συστηματικής τοπογράφησης της πόλης και στη
συνέχεια συντάσσουν την πολεοδομική τους πρόταση, εν όψει της πιθανής εγκατάστασης εκεί της
πρωτεύουσας του νεοπαγούς κράτους. Πράγματι, τον Μάιο του 1832, η μετακαποδιστριακή
Προσωρινή Κυβέρνηση τους αναθέτει την εκπόνηση του Νέου Σχεδίου της Πόλεως των Αθηνών,
ανεξαρτήτως του εάν θα γίνει ή όχι πρωτεύουσα. Το σχέδιο συντάσσεται και υποβάλλεται τον
Δεκέμβριο του 1832 και στις 29 Ιουνίου 1833 εγκρίνεται από την Αντιβασιλεία, που είχε εν τω
μεταξύ αναλάβει τα ηνία του Κράτους, και επικυρώνεται με Βασιλικό Διάταγμα στις 6 Ιουλίου
του ιδίου έτους. (χάρτης 3).
85
Χάρτης 3: Η πολεοδομική πρόταση των Κλεάνθη-Scahubert

για την πόλη των Αθηνών του 1833
Ως το τέλος του χρόνου είχε αρχίσει η εφαρμογή του. Μόλις όμως χαράχθηκαν οι γραμμές του επί
του εδάφους, και έγιναν με υλικό τρόπο αντιληπτές οι εκτάσεις που θα απαλλοτριώνονταν για την
ανέγερση των δημοσίων κτιρίων, τη διαμόρφωση των πάρκων και του οδικού δικτύου, καθώς και
για τις αρχαιολογικές ανασκαφές, ξέσπασε κύμα διαμαρτυριών από μέρους των ιδιοκτητών, ενώ
εκτοξεύθηκαν και κατηγορίες για κερδοσκοπία. Τον Μάιο του 1834 ο εκ των Αντιβασιλέων
Maurer επισκέφθηκε την πόλη για να μελετήσει επί τόπου την κατάσταση. Η κατακραυγή της
οποίας έγινε μάρτυρας, οδήγησε την Αντιβασιλεία να διατάξει την αναστολή της εφαρμογής του
σχεδίου στις 11 Ιουνίου 1834.
Στη συνέχεια μετακλήθηκε ο διάσημος τότε Βαυαρός αρχιτέκτονας Leo von Klenze για να
εξετάσει το όλο ζήτημα. Η επίσκεψη του Klenze βάστηξε από τον Ιούλιο ώς τον Σεπτέμβριο του
1834 και κατέληξε στην εκπόνηση ενός Νέου Σχεδίου, ή μάλλον μιας αναθεώρησης του αρχικού.
Κύρια χαρακτηριστικά του ήσαν:
- η μείωση της συνολικής έκτασης της πόλης
- η μερική μείωση της έκτασης του χώρου των ανασκαφών, με όριο την οδό Αδριανού
- ο περιορισμός του πλάτους των δρόμων και της επιφάνειας των πλατειών, καθώς και
- η κατάργηση των εντός της πόλης λεωφόρων,
- η περιστολή του φαινομένου της κατάτμησης της Παλαιάς Πόλης (αντί της χάραξης πλήθους
νέων δρόμων, προτάθηκε η διευθέτηση των παλαιών δρομίσκων, με ελαφρές διαπλατύνσεις και
ευθυγραμμίσεις εδώ και εκεί) και, τέλος,
- η μεταφορά των Ανακτόρων και συνεπώς όλου του διοικητικού κέντρου βάρους της πόλης από
την πλατεία Ομονοίας στα υψώματα του Κεραμεικού.
Το Σχέδιο Klenze εγκρίθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου του 1834, ενώ ταυτόχρονα οριζόταν ότι την 1η
Δεκεμβρίου, δηλαδή σε λιγότερο από δυόμισι μήνες, θα μεταφερόταν στην Αθήνα από το
Ναύπλιο η έδρα του Κράτους. Το σχέδιο τέθηκε ευθύς αμέσως σε εφαρμογή. Οι τροποποιήσεις
του Klenze περιόρισαν τις δυσχέρειες, χωρίς όμως και να τις εξαλείψουν. Η έναρξη των
κατεδαφίσεων για τη διάνοιξη, καταρχήν, των νέων οδών Αιόλου, Ερμού και Αθηνάς,
προσέκρουσε στις αντιδράσεις των κατοίκων, προς τους οποίους η Κυβέρνηση δεν είχε
παραχωρήσει νέα οικόπεδα σε άλλη θέση, κατά τα συμφωνημένα. Οι εργασίες διακόπηκαν
πολλές φορές, για να συνεχιστούν με αστυνομική συνδρομή, και υπό τις διαμαρτυρίες της ίδιας
της Δημοτικής Αρχής.Προ της αδυναμίας της Κυβέρνησης να στηρίξει οικονομικά τις
προβλεπόμενες απαλλοτριώσεις αποφασίστηκε, στις 11 Νοεμβρίου 1836, νέα μείωση του
αρχαιολογικού χώρου, γνωστή ως τροποποίηση Hansen-Schauber. Άλλες τροποποιήσεις
μικρότερης κλίμακας ακολούθησαν σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. 86
Το ζήτημα των ανακτόρων. Παράλληλα, παρέμενε εκκρεμές το ζήτημα των Ανακτόρων.
Εξετάστηκε προς στιγμήν και το ενδεχόμενο ανέγερσής τους πάνω στην ίδια την Ακρόπολη,
βάσει σχεδίων του Schinkel, η ιδέα όμως κατακρίθηκε και από τον ίδιο τον Λουδοβίκο της
Βαυαρίας. Τελικώς μετακλήθηκε ο διαπρεπής βαυαρός Friedrich von Gaertner, με αποκλειστικό
αντικείμενο τα Ανάκτορα. Ο Gaertner κατέληξε στην επιλογή του αυχένος μεταξύ Λυκαβηττού
και Ακροπόλεως, έξω από τη Μεσογαία Πύλη του τείχους, και συνέταξε τα σχετικά σχέδια για
την ανέγερση των Ανακτόρων, εκεί όπου και τελικώς κτίστηκαν (σημερινή Βουλή), με ανάλογη
διευθέτηση και του περιβάλλοντος χώρου. Περιορισμένες ρυμοτομικές μεταρρυθμίσεις στην
περιοχή των Ανακτόρων επήλθαν και το 1837, με το λεγόμενο σχέδιο Hoch.
Συνέπειες. Πρακτική συνέπεια των αλλεπαλλήλων αυτών αλλαγών ήταν:
- αφενός η διατήρηση μεγάλου τμήματος της Παλαιάς Πόλης, και ως εκ τούτου η καθυστέρηση
της προβλεπόμενης επέκτασης της πρωτεύουσας προς τα νέα της όρια, και
- αφετέρου ο αναπροσανατολισμός της Πόλης προς το τελικό σημείο ανέγερσης των Ανακτόρων,
με αξιοδότηση συνεπώς του προς ανατολάς του άξονος της οδού Αθηνάς τμήματος.
Η αξιοδότηση αυτή εκφράζεται, λόγου χάριν, με την δυσανάλογη ανάπτυξη της Σταδίου (και στη
συνέχεια της Πανεπιστήμιου) εν σχέσει προς την Πειραιώς, της πλατείας Κλαυθμώνος εν σχέσει
προς την πλατεία Κουμουνδούρου, κ.ο.κ. Η Αθήνα άργησε να επεκταθεί στο σύνολο της
προβλεπόμενης από τα σχέδια έκτασης. Πράγματι, επί δεκαετίες τα όρια της παρέμεναν
ουσιαστικά εκείνα της παλιάς πόλης. Είναι ενδιαφέρον να συνειδητοποιήσουμε ότι περιοχές που
είναι σήμερα το κέντρο της πόλης, όπως η ίδια η Ομόνοια και όλη η βόρεια πλευρά της Πειραιώς,
παρέμειναν σχεδόν έρημες ώς τα 1870-1880. Το 1855, λόγου χάριν, όχι μόνον η Ομόνοια ήταν
ακόμη τελείως άκτιστη, αλλά και γενικότερα όλη η περιοχή βορείως της Σοφοκλέους.
Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν ο Ιλισσός, που από την αρχαιότητα μέχρι τότε ήταν ένα ποτάμι
εκτός πόλεως, να αρχίζει να εντάσσεται σιγά σιγά εντός των ορίων της αναπτυσσόμενης, προς
Ανατολάς κυρίως, πρωτεύουσας και πλέον οι περιοδικές του πλημμύρες να γίνονται εκτός από
αισθητές και καταστροφικές.
Χάρτης 4: Η τελική μορφή του πολεοδομικού σχεδίου των Αθηνών, μετά την επέμβαση του Gaertner και την
οριστική τοποθέτηση των Ανακτόρων στον αυχένα μεταξύ Λυκαβηττού και Ακροπόλεως, έξω από τη
Μεσογαία πύλη του τείχους.
87
Οι Γερμανοί του Όθωνα στην Αθήνα. Ο Ferdinand Aldenhoven, αξιωματικός του πεζικού,
τοπογράφος και μηχανικός από την Κολονία, πρέπει να έφθασε στην Ελλάδα μαζί με τον Όθωνα
και τη βαυαρική ακολουθία του και να παρέμεινε για δέκα περίπου χρόνια. Τύπωσε στο Μόναχο
μία τοπογραφική κάτοψη της Αθήνας σε χάραξη του A. Forster (1837). Στον χάρτη που συνέταξε
λίγο μετά την απελευθέρωση, ο Ιλισσός παραμένει εκτός πόλεως και έχουν χωροθετηθεί τα νέα
ανάκτορα (σημερινή Βουλή). Είναι η εποχή όπου η επέκταση της πόλεως προς την Ανατολή,
δηλαδή προς τον Ιλισσό (χάρτης 5) ξεκινάει.
Χάρτης 5: Σχέδιο των Αθηνών του Aldenhoven (1837)

Πενήντα χρόνια αργότερα ένας άλλος Γερμανός χαρτογράφησε ολόκληρη την Αττική, ο Γιόχαν
Άουγκουστ Κάουπερτ. Ο Johann August Kaupert γεννήθηκε στο Κάσελ της Γερμανίας στις 9
Μαΐου 1822 του κρατιδίου της Έσσης της τότε Γερμανικής Ομοσπονδιακής Αυτοκρατορίας.
Σπούδασε κι εργάστηκε ως τοπογράφος και από 1869 ως χαρτογράφος στο γενικό επιτελείο του
πρωσικού στρατού, όπου και συνέβαλε σημαντικά στην δημιουργία των χαρτών κλίμακας
1:25.000 και 1:100.000 του γενικού επιτελείου.
Από το 1875 έως το 1877 συνόδευσε τον Γερμανό αρχαιολόγο Ernst Curtious (Ερνστ Κούρτιους)
ως μέλος της αποστολής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Ελλάδα σε
συνεργασία με το Αυτοκρατορικό Πρωσικό Υπουργείο Εκκλησιαστικών, Εκπαιδευτικών και
Ιατρικών Υποθέσεων, για την τοπογράφηση και χαρτογράφηση της Αθήνας και της Αττικής.
Η συνεργασία του με τον Κούρτιους το 1878 οδήγησε στην έκδοση του έργου Atlas of Athens,
και αργότερα το μνημειώδες Karten von Attica - Χάρτες της Αττικής (1881-1903)
όπου συμμετείχε ο επίσης Γερμανός αρχαιολόγος Άρτουρ Μιλχόφερ (Arthur Milchhoefer), έργο
που ολοκληρώθηκε μετά το θάνατό του στις 11 Φεβρουαρίου 1899 και αποτελεί ανεκτίμητο
τεκμήριο τοπιογραφίας και αρχαιολογίας για την αττική γη. Το έργο Karten von Attica εκδόθηκε
από τον Reimer B., και η εκτύπωσή του έγινε από το γερμανικό λιθογραφείο Korbeweit στο
Βερολίνο. Ο Κάουπερτ βραβεύτηκε το 1889 από το πανεπιστήμιο του Στρασβούργου με τιμητικό
διδακτορικό τίτλο.
Στο χάρτη της Αττικής του Κάουπερτ (χάρτης 4) η πόλη έχει αρχίσει να πλησιάζει αισθητά τον
Ιλισσό. Μέσα στον κόκκινο κύκλο κάτω και αριστερά σημειώνουμε την περιοχή της μελέτης η
οποία παραμένει ακόμα καθαρά γεωργική.
88
Χάρτης 6: Σχέδιο των Αθηνών του Κάουπερτ (1881)

Βρισκόμαστε πλέον στα τέλη του 19ου αιώνα σε μια Ελλάδα και μια Αθήνα που ακόμα
προσπαθεί να βρει ταυτότητα μέσα από την επίλυση χρόνιων προβλημάτων τόσο πολιτικών όσο
και τεχνικών. Στα πολιτικά πράγματα της χώρας κυριαρχεί η πολιτική προσωπικότητα
του Χαρίλαου Τρικούπη.
Η εποχή του Χαρίλαου Τρικούπη. Με την κυβέρνηση που συγκρότησε το Μάρτιο του 1882
αναδιοργάνωσε την αστυνομία, την αγροφυλακή και τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Θέσπισε
νόμους για προσόντα, μονιμότητα και προαγωγή δημοσίων υπαλλήλων. Αποφάσισε
την αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας και τη δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου. Είναι
χαρακτηριστικό ότι, ενώ το 1882 υπήρχαν σε λειτουργία μόνο 9 περίπου χιλιόμετρα
σιδηροδρομικής γραμμής που συνέδεαν την Αθήνα (Θησείο) με το επίνειό της, τον Πειραιά, το
1893 λειτουργούσαν 914 χιλιόμετρα σιδηροδρομικών γραμμών και άλλα 490 ήταν υπό
κατασκευή. Για τη χρηματοδότηση των έργων πήρε δύο μεγάλα δάνεια και επέβαλε φορολογία
στον καπνό και το κρασί. Η διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου επετεύχθη χάρη στον Τρικούπη,
ο οποίος επιδίωξε έναν ιδιαίτερα αισιόδοξο εκσυγχρονισμό, ο οποίος παρουσίασε πάντως
προβλήματα, καθώς οι αλλαγές δε βρήκαν πρόσφορο έδαφος λόγω της προβληματικής ελληνικής
οικονομίας και του συντηρητικού πνεύματος της εποχής. Χαρακτηριστικός πολιτικάντης
αντίπαλος στην εποχή του ήταν ο Τσελεπίτσαρης που διοργάνωνε πορείες με συνθήματα εναντίον
του Τρικούπη. Χαρακτηριστικό της προοδευτικότητάς του είναι το παράτολμο, για την εποχή του,
όραμά του για τη ζεύξη του στενού Ρίου-Αντιρρίου, ιδέα που υλοποιήθηκε πάνω από έναν αιώνα
αργότερα, το 2004, με την κατασκευή της Γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου, στην οποία δόθηκε το όνομά
του στις 25 Μαΐου 2007. Γενικότερα, η δράση του Χαριλάου Τρικούπη στην Ελλάδα θεωρείται
από τις πιο καθοριστικές για τη μετάβαση της χώρας στον 20ό αιώνα. Το έργο του προκάλεσε
πολλές φορές διχογνωμίες και αντιδράσεις την εποχή εκείνη, όμως τα αποτελέσματά του σε
πολλές περιπτώσεις είναι ορατά ακόμα και στη μεταγενέστερη και σύγχρονη Ελλάδα.
Με χρονική αφετηρία λοιπόν τις Κυβερνήσεις του Χαρίλαου Τρικούπη, όπως διαπιστώνουμε,
ξεκινούν να εκπονούνται μελέτες για διάφορα τεχνικά έργα στην Ελλάδα μεταξύ αυτών και για
την διευθέτηση του Ιλισσού ποταμού.
Την ίδια εποχή, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, με αφορμή τις καταστροφικές
πλημμύρες του Κηφισού και του Ιλισσού, μεταξύ άλλων, ο καθηγητής και πρύτανης του Εθνικού
Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Άγγελος Γκίνης, μελέτησε τη δυνατότητα του διαχωρισμού των δύο
ποταμών, δηλαδή τη δημιουργία νέας και ιδιαίτερης κοίτης για τον Ιλισό ώστε να εκβάλει στο
Φαληρικό όρμο. Με τον τρόπο αυτό θα ανακουφιζόταν ο Κηφισός στις μεγάλες καταιγίδες και ο
κίνδυνος πλημμύρας του Ελαιώνα θα μειωνόταν αισθητά.
Ο Άγγελος Γκίνης (1859-1928) ήταν Έλληνας πολιτικός μηχανικός, καθηγητής της γεφυροποιίας,
των λιμενικών και των υδραυλικών έργων στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, και
Ακαδημαϊκός. Γεννήθηκε στις Σπέτσες. Σπούδασε στο Πολυτεχνείο της Δρέσδης και από το 1912
κατείχε διευθυντική θέση στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (διευθυντής της Σχολής Πολιτικών
Μηχανικών, το αντίστοιχο του σημερινού πρύτανη), από την οποία συνέβαλε στην πρόοδο και
στην ανάπτυξή του. Οι προσπάθειές του είχαν ως αποτέλεσµα τη δηµοσίευση του τόµου
388/1914, µε το πρώτο άρθρο του οποίου το Πολυτεχνείο ονοµάστηκε «Εθνικό Μετσόβιο 89
Πολυτεχνείο», µε ίδρυση νέων σχολών, αναδιοργάνωση των µαθηµάτων και την έκδοση
κανονισµού λειτουργίας. Ο Γκίνης συνέταξε πολλές μελέτες δημόσιων έργων και τις μελέτες
όλων σχεδόν των λιμένων της Ελλάδας. Συνέγραψε πανεπιστημιακά συγγράμματα, όπως
Οδοποιία, Γραφική στατική, Λιμενικά έργα και άλλα. Απεβίωσε στην Αθήνα σε ηλικία 69 ετών.
Ήταν ένας από τους 39 πρώτους στην ιστορία Έλληνες Ακαδημαϊκούς, τακτικά μέλη της
Ακαδημίας Αθηνών, που δεν εκλέχθηκαν αλλά διορίσθηκαν με τη συντακτική πράξη ιδρύσεως
της Ακαδημίας, το 1926. Το «Κτίριο Γκίνη» του κεντρικού συγκροτήματος του Εθνικού
Μετσόβιου Πολυτεχνείου, επί της οδού Στουρνάρη, που κατασκευάσθηκε μεταξύ των ετών 1930
και 1935, ονομάσθηκε έτσι στη μνήμη του.
Επιστρέφοντας τώρα στα τέλη του 19ου αιώνα, διάσημες έχουν μείνει δυο πλημμύρες της
εποχής που αξίζει να σταθούμε λίγο σε αυτές:
- η πλημμύρα του Αγίου Φιλίππου (1896) και
- η πλημμύρα του 1899.
Ως πλημμύρα του Αγίου Φιλίππου έμεινε στην ιστορία η θεομηνία που έπληξε την Αθήνα και τον
Πειραιά την Πέμπτη 14 Νοεμβρίου 1896, ανήμερα της εορτής του Αποστόλου Φιλίππου,
προκαλώντας τον θάνατο πολλών ανθρώπων και τεράστιες υλικές καταστροφές. Η πλημμύρα του
1899 έγινε στις 18 Νοεμβρίου.
Η απόφαση για την εκτροπή του Ιλισσού. Όπως καταλαβαίνουμε μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα, η
ανάγκη για επίλυση του θέματος των πλημμυρών των χειμάρρων της Αττικής ήταν επιτακτική και
η μελέτη του Γκίνη τελικώς εγκρίθηκε.
Ο Ιλισσός αποφασίστηκε να αποκτήσει νέα κοίτη με εκβολή στο Φαληρικό όρμο.
Ο διαχωρισμός άρχισε από την οδό Ευαγγελιστρίας (το ίδιο όνομα έχει η οδός και σήμερα) στην
Καλλιθέα, 260 περίπου μέτρα πριν από την γέφυρα της οδού Χαροκόπου και 200 περίπου μέτρα
πριν την τρίτοξη γέφυρα του Η.Σ.Α.Π. (Εικόνα 3). Η εφαρμογή της μελέτης αυτής έγινε γύρω
στο 1905. Το μήκος της νέας κοίτης του Ιλισσού ήταν περίπου 3.200 μέτρα. Ο Ιλισσός από τότε

και μέχρι σήμερα εκβάλει τα νερά του στον Φαληρικό όρμο και η νέα αυτή κοίτη αποτελεί και το
φυσικό σύνορο μεταξύ Καλλιθέας και Μοσχάτου.
Η απόφαση για την υπογειοποίηση του Ιλισσού. Στην συνέχεια δύο καθοριστικοί παράγοντες
οδήγησαν τα πράγματα στην τελική απόφαση έγκρισης και υλοποίησης της υπογειοποίησης του
Ιλισσού. Αφενός η τεράστια αύξηση του πληθυσμού την δεκαετία του '20 λόγω της έλευσης των
Μικρασιατών προσφύγων και η εγγύτητα πολλών νέων κτισμάτων στον Ιλισσό και αφετέρου οι
συνθήκες υγιεινής δίπλα στο ποτάμι εφόσον λειτουργούσε ως χώρος απόρριψης ακαθάρτων. Η
υποβάθμιση αυτή σε συνδυασμό με τις πλημμύρες του που πλέον ήταν αρκετά αισθητές στους
παραρρεμμάτιους κατοίκους ωρίμασαν την κοινή γνώμη να δεχτεί με θετική ανταπόκριση την
υπογειοποίηση του, χωρίς ωστόσο να λείπουν και οι αντιδράσεις από ελάχιστους αλλά
φωτισμένους ανθρώπους.
90
Ταυτόχρονα τα εκάστοτε πολεοδομικά σχέδια είχαν ήδη προβλέψει τη μετατροπή της κοίτης σε
οδικούς άξονες, για λόγους πολεοδομικής συνέχειας. Αφορμή για αυτή τη σκέψη αποτέλεσε η
επεκτατική δράση των κατοίκων, οι οποίοι είχαν χτίσει παραπήγματα έως και μέσα στην κοίτη,
καθώς και ένα μεγάλο αριθμό γεφυρών, που μαρτυρούσε για τον πολεοδόμο της εποχής μεγάλη
συχνότητα κίνησης και συνεπώς ανάγκη εξάλειψης του ορίου. Ένας ακόμη λόγος στον οποίο
αποδίδεται η δημιουργία κλειστού αγωγού εξαρχής για ένα μεγάλο μέρος του ρέματος είναι το
οικονομικό συμφέρον της λύσης αυτής, καθώς η σχετικά μικρή «μέγιστη παροχή» του υπόψιν
τμήματος δε δικαιολογούσε την κατασκευή μιας λίαν δαπανηρής ανοιχτής διατομής.
Η αστικοποίηση που ακολούθησε οδήγησε ωστόσο στην καθολική αλλοίωση της φύσης του
ποταμού, μέσω της διευθέτησης του σε τσιμεντένιο αγωγό και της σταδιακής κάλυψής του από
οδικούς άξονες. Το παραπάνω έργο συνδέεται άμεσα με την κατασκευή του αποχετευτικού
δικτύου της Αθήνας, που είχε γίνει αντικείμενο συζήτησης ήδη από το 1887. Η τελική μελέτη
δόθηκε το 1931 στον Ιταλό μηχανικό Fantoli και η κατασκευή των έργων ξεκίνησε από την
περιοχή της Σχολής Χωροφυλακής (οδός Μιχαλακοπούλου) το 1936. Κατά τη διάρκεια του Β ́
Παγκοσμίου Πολέμου πραγματοποιούνταν μόνο έργα συντήρησης και η διευθέτηση συνεχίστηκε
τη δεκαετία του 1950.
Οι αρχικές μελέτες για την διευθέτηση του ποταμού, προέβλεπαν:

- κάλυψη της κοίτης του από τον Κλάδο Ζωγράφου ως το Παναθηναϊκό Στάδιο και
- χωρίς κάλυψη το κομμάτι της κοίτης από το Στάδιο ως τη συμβολή του με τον Κηφισό.
Ωστόσο η ανάγκη της πόλης για μεταφορικά συστήματα οδήγησε σταδιακά στην κάλυψη και των
αρχικά ανοιχτών διατομών. Τελικά η κοίτη καλύφθηκε από οδικούς άξονες μέχρι και τη γέφυρα
της οδού Χαροκόπου στην Καλλιθέα, με μοναδική εξαίρεση ένα μικρό τμήμα κοντά στην
εκκλησία της Αγίας Φωτεινής, μεταξύ του Σταδίου και της γέφυρας της οδού Αναπαύσεως
(σημερινή διασταύρωση Αθ. Διάκου και Αρδηττού), το οποίο χαρακτηρίστηκε «ιερό» λόγω των
πολλών αρχαιολογικών ευρημάτων.
(πρόσθετα κείμενα: - Παπαδάκης Μ., Ιλισός το ιερό του άστεως ποτάμι που εξαφανίστηκε, ΤΕΕ,
Αθήνα 1997, -Εκεί που άλλοτε κυλούσε ο Ιλισός, Μουντανέα Κυριακή, 2015).
91
Ο Ιλισσός στην Αθήνα του σήμερα

Ο Ιλισσός σήμερα υπάρχει και κυλάει υπόγεια. Κλείνουμε το άρθρο μας με την ψηφιακή του
αποτύπωση στην επιφάνεια της σύγχρονης πόλης των Αθηνών και με την ευχή όπως είπαμε και
στην εισαγωγή να τον δούμε στο φως κάποτε.

92

93
(Κείμενο - Έρευνα - γεωαναφορές - φωτοερμηνεία: Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός

Ε.Μ.Π., Θησέας Κόκκινος, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.).
__________
- Κηφισός, Ιλισός, Ηριδανός: το Υδρογραφικό τους Δίκτυο, Χθες και Σήμερα

Με την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και ειδικότερα, με την επιλογή της Αθήνας
ως πρωτεύουσας, το πρόσωπο της Αττικής μεταβλήθηκε ταχύτατα, τόσο που σήμερα δεν
αναγνωρίζεται και οι διαδρομές των ρεμάτων δεν διακρίνονται, ούτε βέβαια μπορούν να τις
ακολουθήσουν οι ενδιαφερόμενοι. Το μεγαλύτερο μέρος χειμάρρων και ρεμάτων καταπατήθηκε
και αλλοιώθηκε, κατά τη διάρκεια ανοικοδόμησης της πόλης και έτσι,το υδρογραφικό δίκτυο της
Αττικής καταστράφηκε σε πολύ μεγάλο μέρος. Πολλά ρέματα χρησιμοποιήθηκαν ως ανοικτοί
υπόνομοι, καθώς οι γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης δεν επέτρεψαν την έγκαιρη κατασκευή
αποχετευτικού δικτύου, ενώ απουσίαζε κάθε μελλοντικός σχεδιασμός με όραμα και προοπτική.
Από αρχαιοτάτων χρόνων, η ευνοϊκή μορφολογία του εδάφους στο λεκανοπέδιο των Αθηνών και
οι φυσικές πηγές νερού συνέβαλαν στο σχηματισμό ενός μεγάλου αριθμού ρεμάτων, από τα οποία
σήμερα μπορούν να εντοπιστούν περίπου 70 από τα 700 που υπήρχαν στην αρχαία Αθήνα.
Τότε, το εύφορο έδαφος κοντά στα ρέματα και στους χειμάρρους, προσέλκυσε την
εγκατάσταση οικισμών και ανθρώπινων δραστηριοτήτων
Εξάλλου, από πολύ παλιά, τα ρέματα και τα ποτάμια θεωρούνταν ιεροί χώροι και πολλά ιερά
έχουν βρεθεί κατά μήκος των διαδρομών τους, αλλά ήταν και περιοχές για φιλοσοφικούς
περιπάτους και αναψυχή. Μάλιστα ο Πλάτωνας αναφέρεται στην ομορφιά του τοπίου του Ιλισού,
όπου ο Σωκράτης έκανε φιλοσοφικές συζητήσεις με τους μαθητές του.
94
Κηφισός, Ιλισός, Ηριδανός και άλλα ρέματα του λεκανοπεδίου,

( http://www.greekscapes.gr/index.php/2010-01-21-16-47-29/enot/232-marathonas.html)
Παρόλα αυτά, υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες, σύμφωνα με τις οποίες το λεκανοπέδιο των Αθηνών,
από αρχαιοτάτων χρόνων, λέγεται ότι στερούνταν άφθονου νερού. Κατά τον Ηρακλείδη τον
Κρητικό (Έλληνας περιηγητής και γεωγράφος του 3ου π.Χ., αιώνα) ‘’ Ξηρά πάσα η γη και ουκ
ένυδρος’’. Αλλά, και ο Πλούταρχος ο Χαιρωνείας (περ. 45-120 μ.Χ., Έλληνας ιστορικός και
βιογράφος) επισημαίνει την τότε ανεπάρκεια σε νερό για το λεκανοπέδιο λέγοντας ‘’Επείδε προς
ύδωρ, ούτε ποταμός εστίν αενάοις, ούτε λίμνας τισίν ούτ’ αφθόνοις πηγαίς’’. Ωστόσο, στις πλαγιές
των γύρω βουνών υπήρχαν πολλά κεφαλάρια και νερομάνες (πηγές άφθονου νερού), ενώ στον
πεδινό χώρο σπάνιζαν οι πηγές εκτός από τις πηγές στις πλαγιές των λόφων του Λυκαβηττού και
της Ακρόπολης (Κλεψύδρα, Άγλαυρος, Ασκληπιείου, Ερεχθηίσα Θάλασσα ). Σημειώνεται όμως ότι
τα νερά από τα γύρω βουνά που είχαν τη φορά και την κλίση προς το λεκανοπέδιο,
ακολουθούσαν ουσιαστικά τις κοίτες των δύο βασικών ποταμών, του Κηφισού και του Ιλισού,
αλλά και του μικρότερου Ηριδανού. Μέχρι περίπου το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα, οι όχθες
των ρεμάτων και των ποταμών της Αθήνας διατηρούσαν το φυσικό τους χαρακτήρα τους και ως
χώροι αναψυχής για τους κατοίκους της πόλης.
Τότε, ένα πυκνό δίκτυο ρεμάτων αποτελούσε σημαντικό χαρακτηριστικό του λεκανοπεδίου.
Αργότερα, με την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, η Αττική μεταβλήθηκε, ενώ τη
δεκαετία του 50 και 60, το υδρογραφικό δίκτυο της Αττικής καταστράφηκε κατά τη διάρκεια
ανοικοδόμησης της πόλης. Όπως ήταν επόμενο, πολλά ρέματα και χείμαρροι μετατράπηκαν σε
αγωγούς ακάθαρτων νερών, ενώ προκάλεσαν σοβαρά προβλήματα υγιεινής και δυσοσμίας, τα
οποία ''έσυραν'' τους τότε ιθύνοντες για την αναγκαιότητα της κάλυψης τους. Με τον τρόπο αυτό
δημιουργήθηκε ένα μεγάλο μέρος του υπογείου δικτύου αποχέτευσης της πόλης. Ταυτόχρονα, η
καλυμμένη επιφάνεια των χειμάρρων προσέφερε το χώρο για τη δημιουργία νέων οδικών αξόνων,
απαλλάσσοντας το κράτος από πολυέξοδες απαλλοτριώσεις, ενώ όπως διατείνονται πολλοί
χωροτάκτες απουσίαζε το όραμα για το μέλλον της Αθήνας. Η επιβολή των νέων αστικών
δικτύων, της αποχέτευσης και της κυκλοφορίας, σε βάρος του φυσικού τοπίου οδήγησαν στην
καταστροφή των ποταμών, ρεμάτων και χειμάρρων της Αττικής. Το γεγονός αυτό επισημάνθηκε
το 1954 από το διαπρεπή αρχιτέκτονα Δ. Πικιώνη (1887-1968) στη γνωστή ομιλία του με τίτλο
"Γαίας ατίμωσις". Καθ' όλη τη διάρκεια τον 20ου αιώνα, η Αθήνα αντιμετωπίζει τους χειμάρρους
είτε ως πρόβλημα, το οποίο επιλύεται με αντιπλημμυρικά έργα, είτε ως ευκαιρία για τη διάνοιξη
νέων αυτοκινητοδρόμων. Σε πολύ παλαιότερους χάρτες της Αττικής, μπορούμε να διακρίνουμε 95
την πορεία που ακολουθούσαν σημαντικοί χείμαρροι, όπως ο Ιλισός στην οδό Μιχαλοκοπούλου ή
ο Κυκλοβόρος στην οδό Μάρνη. Ακόμη και σήμερα, όμως, κάτω από την άσφαλτο των
αθηναϊκών δρόμων κυλάει νερό, το οποίο κατευθύνεται από τους λόφους προς τον Σαρωνικό. Και
δυστυχώς, ακόμη και σήμερα, η πόλη εξακολουθεί να καλύπτει τα ρέματα της για να ανοίξει
νέους δρόμους. Η κάλυψη του κεντρικού κλάδου του Κηφισού μέχρι το Φάληρο ολοκληρώθηκε
μόλις το 2004 προκειμένου να διαμορφωθεί ο Ολυμπιακός δακτύλιος.
Αναπαράσταση του Ιλισού κατά το 1896

Τρεις ήταν οι βασικοί ποταμοί που διέρρεαν το λεκανοπέδιο των Αθηνών κατά την αρχαιότητα,
και διαμόρφωναν τα βασικά χαρακτηριστικά του φυσικού τοπίου της Αττικής. Οι δύο από

αυτούς, ο Κηφισός και Ιλισός με τα παρακλάδια τους, απλώνονταν μακρύτερα από τα τότε όρια
της αρχαίας πόλης. Το δυτικό και μεγαλύτερο τμήμα της πεδιάδας διέτρεχε ο Κηφισός.
-Ο ποταμός Κηφισός στην αρχαιότητα θεωρούνταν ως τοπική θεότητα και σύμφωνα με τη
μυθολογία, η εγγονή του έγινε σύζυγος του Βασιλιά των Αθηνών Ερεχθεία. Ο Πλούταρχος ο
Χαιρωνείας και αργότερα ο Παυσανίας (Έλληνας περιηγητής και γεωγράφος του 2ου αιώνα μ.Χ.)
στα Γεωγραφικά του, αναφέρουν ότι εκεί στις όχθες του Κηφισού περίμεναν οι ''Φυταλίδες'' τον
ημίθεο Θησέα, που συνοίκησε τους Αρχαίους Αθηναίους και τον υπέβαλαν σε κάθαρση για τους
πολλούς φόνους που είχε κάνει. Αναφέρεται, από πολύ παλιά, ότι ο Κηφισός είχε τρεις κλάδους
με βασικότερο εκείνο που διέρχεται σήμερα η ‘’Ιερά Οδός’’ στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, όπου
υπήρχε γέφυρα για τη μετάβαση των Αθηναίων στην Ελευσίνα. Λέγεται ότι πάνω σε αυτή τη
γέφυρα συγκεντρώνονταν πολλοί Αθηναίοι και εκτόξευαν τους ‘’εξ’αμάξης’’ αστεϊσμούς και
‘’γεφυρισμούς’’ από τους οποίους προήλθε η κωμωδία.
Ο Κηφισός (επιφάνεια λεκάνης περίπου 381 km2, παροχετεύει περίπου το 70% των νερών του
λεκανοπεδίου, το μήκος του φτάνει τα 30 χλμ, από το Κρυονέρι, ενώ το συνολικό μήκος των
πολλών παραχειμάρρων του υπερβαίνει τα 150χλμ), πηγάζει από τις νοτιοανατολικές πλαγιές της
Πάρνηθας και τις βορειοδυτικές της Πεντέλης. Κατά την πορεία του συναντούσε πηγές και
άφθονα φυσικά επιφανειακά νερά που συνέκλιναν προς αυτόν.
96
Ο Ηριδανός, στον Κεραμικό
Επίσης σε αυτόν τελικά έρρεαν όσα νερά κατέβαιναν από το ανατολικό Αιγάλεω όρος και από τη
δυτική πλευρά της κεντρικής λοφώδους περιοχής του λεκανοπεδίου. Πολλά από τα νερά του
Κηφισού τα εκμεταλλεύονταν οι τότε κάτοικοι με υδατοφράγματα και με μυλαύλακες, που
κινούσαν τους 18 υδρόμυλους που βρίσκονταν στην πορεία του. Εξάλλου, στον επάνω ρου του
ποταμού οι αρχαίοι είχαν κατασκευάσει υδροφράκτη για τη συλλογή του νερού και εκεί οι
Ρωμαίοι κατασκεύασαν την αρχή του Αδριάνειου υδραγωγείου. Στην πορεία του ο Κηφισός είναι
αποδέκτης της παροχής ενός σημαντικού αριθμού συμβαλλόντων κλάδων. Tα κυριότερα αυτά
ρέματα είναι από τη δυτική πλευρά το ρέμα Νίκαιας (Καναπιτσερή), το ρέμα Χαϊδαρίου, το ρέμα
Μόσχα, τα ρέματα Μιχελή και Λιοσίων (γνωστό κατά τμήματα και ως ρέμα Φλέβας ή ρέμα
Εσχατιάς) με κοινό έργο συμβολής στον Κηφισό, το ρέμα Αχαρνών και το ρέμα Βαρυμπόμπης.
Από την ανατολική πλευρά του λεκανοπεδίου το ρέμα Προφήτη Δανιήλ, ο Ποδονίφτης και η
Πύρνα. Ορισμένα εξ αυτών, όπως το ρέμα Λιοσίων και ο Ποδονίφτης αποχέτευαν σημαντικές
υπολεκάνες και έχουν επίσης σημαντικούς συμβάλλοντες κλάδους, όπως το ρέμα Αμαρουσίου, το
ρέμα Χαλανδρίου, το ρέμα Φυλής, το ρέμα Ευπυρίδων και άλλα. Αξιόλογα ρέματα συμβάλλουν
ακόμη και σήμερα στα ανάντη της κοίτης του Κηφισού τμήματα των ρεμάτων Φασίδερι, Πύρνας,
Σουνά, Παλιάγιαννη, Αγ. Αθανασίου, Γκόλφη, Άνοιξης, Κοσμοσωτήρα, Βασιλικό, Κρυονερίου,
Βρυσάκι, Βαρυμπόμπης και Χελιδονούς. Στον Κηφισό συμβάλει μεγάλος αριθμός ρεμάτων, τα
οποία στις κατοικημένες περιοχές, κατά καιρούς, έχουν μπαζωθεί και οι βασικοί κλάδοι τους
έχουν διευθετηθεί με κλειστές ανεπαρκείς διατομές για τις σημερινές συνθήκες. Μέρος από τα
υπόψη ρέματα, κυρίως στην ανοικτή διαδρομή του ποταμού, ανάντη των Τριών Γεφυρών και
κατάντη της Αγ. Άννης μέχρι την εκβολή του (όπως τα ρέματα Εσχατιάς, Αχαρνών, Κυκλοβόρου.
Προφ. Δανιήλ. κλπ.) δεν έχουν ακόμη διευθετηθεί. Τέλος, μέρος των λεκανών Ποδονίφτη και
Νίκαιας έχουν μερικώς εκτραπεί προς τη λεκάνη του ρέματος Ραφήνας και στον όρμο Περάματος
αντίστοιχα. Εξάλλου, πρέπει να σημειωθεί ότι ανθρώπινες επεμβάσεις τείνουν να μεταβάλουν τα
όρια της φυσικής λεκάνης απορροής του Κηφισού, είτε με την εκτροπή υδάτων άλλων λεκανών
προς αυτήν (π.χ. μερική εκτροπή Ιλισού, συλλεκτήρας υψηλής περιοχής Μοσχάτου, Καλλιθέας, Ν.
Σμύρνης), είτε με την εκτροπή υδάτων της λεκάνης του προς άλλες (π.χ. Άνω Ρούς Ποδονίφτη).
Σήμερα, το τελευταίο αυτό ποτάμι του λεκανοπεδίου διατηρεί ακόμη μέρος από την ομορφιά του
στα ανάντη του εγκιβωτισμού του. Ο Κηφισός, από την Πάρνηθα μέχρι τη Μεταμόρφωση είναι
ακόμη ποτάμι. Η κοίτη του εδώ, είναι γεμάτη πλατάνια, θάμνοι με βατομουριές, καλαμιές και
σχίνα που σχηματίζουν πυκνή βλάστηση. Εδώ το καλοκαίρι τραγουδάνε ακόμη τ`αηδόνια και τα
κοτσύφια, και πολλά στρουθιόμορφα φτιάχνουν τις φωλιές τους μέσα στη χαμηλή βλάστηση.
Μέσα στα νερά του βρίσκουμε βατράχια, κοντά στη Χελιδονού ένα μικρά ενδημικό ψάρι τη
Ντάσκα, που το βρίσκουμε επίσης και στη Μακαρία Πηγή στο Σχοινιά του Μαραθώνα. Ωστόσο,
από τη Μεταμόρφωση και κατάντη είναι ένας οχετός λυμάτων και αποβλήτων της μεγαλούπολης.
Ιλισός ή Ιλισσός ή Σιλισσός ή Ειλισσός ή ρέμα της Καλλιρρόης (κατά τον Παυσανία, λέξη
πελασγικής προέλευσης με προελληνική ρίζα), ήταν ονομαστός ποταμός των αρχαίων. Οι Αθηναίοι
θεωρούσαν τον Ιλισό ιερό και στις όχθες του διατηρούσαν βωμούς πολλών θεών, όπου τελούνταν
τα ‘’Μικρά Μυστήρια’’, τα οποία σχετίζονταν τόσο με τα ‘’Ελευσίνια’’, όσο και με
‘’Διονυσιακές’’ τελετουργίες. Σύμφωνα με μαρτυρία του Στράβωνα, ο Ιλισσός ήταν
"χειμαρρώδης, το πλέον θέρος δε μειούται τελείως" (το μεγαλύτερο μέρος του καλοκαιριού), ενώ
ο Πλάτων τον αποκαλεί "υδάτιον" (ρεματάκι). Ο Ιλισός, διέσχιζε το ανατολικό τμήμα του
λεκανοπεδίου και ήταν πάντοτε έξω από τα τείχη της αρχαίας Αθήνας. Λατρευόταν ως ποτάμιος
θεός και στις όχθες του υπήρχε μεγάλος αριθμός μνημείων, όπως βωμοί (των Ιλισιάδων μουσών
και του άνεμου Βορέα ), Καλλιρρόη κρήνη, ιερό της Αρτέμιδας Αγροτέρας, Ιερό αφιερωμένο
στον Πάνα, Αχελώο και τις νύμφες (κοντά στο παναθηναϊκό Στάδιο). Ο Ιλισός, πήγαζε από τη
βορειοδυτική πλαγιά του Υμηττού, ένα σκέλος του από την περιοχή νεκροταφείου Παπάγου- 97
Χολαργού, κοντά στον σημερινό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, και ένα άλλο
κοντά στην Καισαριανή. Στα ανατολικά λειτουργούσε ως βασικός συλλεκτήριος ποταμός του
Βόρειου Υμηττού από του Παπάγου μέχρι το Παγκράτι. Κατόπιν, έρρεε δίπλα το λόφο του
Αρδηττού, χωριζόταν στα δύο σχηματίζοντας μιαν επίπεδη αμμονησίδα, και μέσα από την
κοιλάδα που σχηματιζόταν ανάμεσα στους λόφους των Μουσών (Φιλοπάππου) και της Σικελίας
(δεξιά της σημερινής λεωφόρου Συγγρού), δεχόταν στην κοίτη του τα νερά του Ηριδανού και στη
συνεχεία συναντούσε τον Κηφισό στα νοτιοανατολικά, περνώντας έξω από τα τείχη, στα νότια
της πόλης. Δηλαδή συγκέντρωνε τα νερά του μεγαλύτερου όγκου του Υμηττού, τμήματος της
Πεντέλης, του Ν.Α. Βρηλισού, του Λυκαβηττού και του λοφώδους τμήματος της Ακρόπολης
Κατά την αρχαιότητα ο Ιλισός ήταν παραπόταμος του Κηφισού και τον συναντούσε στην περιοχή
του Ταύρου. Αργότερα, μετά από μια σειρά εργασιών δημιουργήθηκε μια τεχνητή κοίτη στην
περιοχή Μοσχάτου και Τζιτζιφιές.
Ο Ιλισός έχει νερό, ακόμα και το καλοκαίρι, που σήμερα όμως κυλάει σχεδόν σε όλη τη διαδρομή
του υπόγεια. Παλαιότερα ως ανοιχτός ποταμός περνούσε από τη Βασιλίσσης Σοφίας, μπροστά
από το Παναθηναϊκό Στάδιο, συνέχιζε κάτω από την Καλλιρρόης και μόνο στην οδό Παν.
Τσαλδάρη στην Καλλιθέα υπάρχει ένα σημείο του ανοικτό, προτού καταλήξει στη
θάλασσα.. Στον Φαληρικό όρμο υπήρχε το Δέλτα του Κηφισού και του Ιλισού. Αναφορές γι`αυτό
υπάρχουν στον Αριστοτέλη και στον Πλίνιο. Βαλσαμωμένα πουλιά από το Φαληρικό Δέλτα,
όπως υδρόβια (Αγριόχηνες, Πάπιες, Κύκνοι, Πελεκάνοι) και παρυδάτια (Τουρλιά, Τρύγγες,
Σκαλίδρες) βρίσκονται στη συλλογή του Ζωολογικού Μουσείου της Αθήνας με υλικό από το
1858 -1920. Σήμερα στην εκβολή του Ιλισού, ανάμεσα στο Μοσχάτο και τις Τζιτζιφιές,
διατηρείται μικρό υπόλειμμα από τον μεγάλο υγρότοπο που κάλυπτε κάποτε την περιοχή. Η
εκβολή του Ιλισού είναι ένας σημαντικός σταθμός για τα πουλιά κατά τη διάρκεια της αποδημίας
τους. Στην περιοχή, κατά καιρούς, έχουν καταμετρηθεί από διάφορους ορνιθολόγους 120 είδη
πουλιών, μερικά από τα οποία μάλιστα είναι πολύ σπάνια σήμερα στην Αττική. Έχουν
παρατηρηθεί πολλά Χαραδριόμορφα, Ποταμοσφυρίκτες (Charadrius dubius), Κορμοράνοι,
Αλκυόνες (Alcedo atthis), Τσικνιάδες, Χήνες, Στρουθιόμορφα, και Αρπακτικά ακόμη.
Παλαιότερα, στις αρχές του αιώνα, στο Φαληρικό Δέλτα, φύτρωναν στις αμμοθίνες, σύμφωνα με
τον αυστριακό βοτανολόγο HaIacsy, πάνω από 250 είδη φυτών, μεταξύ των οποίων και ένα πολύ
σπάνιο λουλούδι, ο Θαλάσσιος Κρίνος ή Κρίνος του Φαλήρου (Pancratium maritimum). Η
περιοχή του δέλτα Φαλήρου λεγόταν ‘’Αλίπεδο" και κατά την περίοδο της επανάστασης
"βοϊδολίβαδο", γιατί εδώ έβοσκαν γελάδια, ανάμεσα στους καλαμιώνες, στα βαλτοτόπια και στα
υγρολίβαδα.
Η περιοχή του Ιλισσού ήταν ο αγαπημένος τόπος για μελέτη και περισυλλογή των αρχαίων
Αθηναίων. Για τη φύση του παρα-Ιλίσιου τοπίου υπάρχουν στοιχεία για τη φύση και το τοπίο του
στο "Φαίδρο" του Πλάτωνα. Στο τοπίο του "Φαίδρου" με την "αμφιλαφή και υψηλήν πλάτανον"
στις όχθες του ποταμού, υπήρχε και μικρή αλλά "χαριεστάτη πηγή μόλα ψυχρού ύδατος" και
μεγάλη και σύσκια λυγαριά, που με τα άνθη της ευωδίαζε τον αέρα. Ο Σωκράτης, αφού περνούσε
ξυπόλυτος μέσα από την κοίτη του ποταμού, που είχε λίγα αλλά "χαρίεντα και διαφανή" νερά,
γιατί ήταν καλοκαίρι, καθόταν στον ίσκιο ενός μεγάλου πλατανιού με συντροφιά το αδιάκοπο
τραγούδι των τζιτζικιών και το θρόισμα των φύλλων από τη δροσερή πνοή του ανέμου. Από την
αρχαιότητα μέχρι και τον 19ο αιώνα τα νερά του ποταμού, τουλάχιστον το χειμώνα, ήταν
άφθονα. Ο Στράβωνας αναφέρει ότι το χειμώνα πλημμύριζε παρασύροντας ακόμη και ρίζες
δέντρων, ενώ το καλοκαίρι τα νερά του μειώνονταν σημαντικά.
Ο Πλάτωνας αναφέρεται στον Ιλισό και τον Ηριδανό ως τα δύο ποτάμια της Αθήνας που
περιέβαλλαν την πόλη και την οριοθετούσαν, ο Ηριδανός από Βορρά και ο Ιλισός από τη Νότια
και Ανατολική πλευρά. Από την αρχαιότητα είχαν γίνει έργα ύδρευσης (πηγή Καλλιρόη).
Περίπου στα 510 π.Χ. γίνεται ένα γιγάντιο τεχνικό έργο, το «Πεισιστράτειο υδραγωγείο». Το
υδραγωγείο βγαίνει από την πόλη, για να αναζητήσει τα νερά του Ιλισού είτε στην επιφάνεια με
την εικαζόμενη Εννεάκρουνο κρήνη είτε στις βορειοανατολικές πηγές του Ιλισού. Κατά μία
άποψη το Πεισιστράτειο υδραγωγείο υδρομάστευε την πηγή που βρισκόταν στις ΒΑ χαμηλές
υπώρειες του Υμηττού, στου Γουδί, κάπου στην οδό Αγ Λαύρας στο ύψος του Αγ Θωμά, δίπλα
στην κοίτη του Ιλισού και των πολλών παραποτάμων του εκεί. Κατ'άλλους το Πεισιστράτειο
υδραγωγείο συνέχιζε, παρακολουθώντας την κοίτη του Ιλισού μέχρι ψηλά στο Χολαργό, κάπου 98
μεταξύ της Μονής του Αγ Ιωάννη του Θεολόγου, της συνέχειας της οδού Αναστάσεως προς τον
Υμηττό και μέχρις ένα χιλιόμετρο νοτιοανατολικώς της πλατείας Παπαφλέσσα, στον Άνω
Χολαργό.
Η κοίτη του άλλοτε ιερού ποταμού των αρχαίων Αθηνών, ξεκίνησε να καλύπτεται επί Μεταξά, το
1939, με τη χαρακτηριστική του φράση : «Θάπτομεν τον Ιλισόν». Μέχρι και το 1946, όταν ο
Ιλισός είχε τρεχούμενο νερό, ακόμα και το καλοκαίρι διατηρούσε γεμάτες δυο μεγάλες
νερολακούβες (στο ύψος της οδού Δαμασίππου στου Ζωγράφου), όπου τα παιδιά έκαναν μπάνιο,
σαν τα παιδιά της αρχαίας Αθήνας που κολυμπούσαν στο «Βούθουλα» του Ιλισού στην
Καλλιρρόη. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ολοκληρώθηκε η κάλυψη της κοίτης του ποταμού
και τη θέση του ποταμού πήραν οι οδοί Μιχαλακοπούλου, Βασιλέως Κωνσταντίνου και
Καλλιρόης. Μοναδικό ορατό σημείο της σκεπασμένης κοίτης του βρίσκεται νότια των Στύλων
του Ολυμπίου Διός, όπου η εκκλησία της Αγ Φωτεινής. Κατά τη διάρκεια των έργων κάλυψης το
ποτάμι εξετράπη και δημιουργήθηκε νέα κοίτη κάτω από την Λεωφόρο Παναγή Τσαλδάρη στα
όρια των Δήμων Μοσχάτου και Καλλιθέας, η οποία εκβάλλει στο Φαληρικό όρμο. Σήμερα ο
Ιλισός στο μεγαλύτερο τμήμα του είναι καλυμμένος και χρησιμοποιείται ως αποχετευτικός
αγωγός.
- Μικρότερος των δύο προηγούμενων ήταν ο Ηριδανός. Σύμφωνα με το Στράβωνα, οι πηγές του
Ηριδανού ποταμού βρίσκονταν κοντά στους νότιους πρόποδες του Λυκαβηττού, απέναντι από τις
πύλες του ‘’Διοχάρους’’, όπου βρίσκεται και η ‘’Πάνοπος’’ κρήνη. Ο Παυσανίας (περιηγητής και
γεωγράφος του 2ου αιώνα μ.Χ.) ) στα Αττικά του πιστοποιεί την παρουσία του Ηριδανού στην
Αθήνα και μάλιστα αναφέρει ότι τα νερά του κατέληγαν στον Ιλισσό ποταμό. Κατόπιν, κυλούσε
βόρεια της Ακρόπολης, περνούσε μέσα από την Αγορά και συνεχίζοντας τη ροή του
βορειοδυτικά, κατά μήκος της βόρειας περιοχής της Πνύκας, εξερχόταν του τείχους της πόλης, σε
σημείο κοντά στην ‘’Ιερά Πύλη’’. Κατόπιν, χανόταν υπογείως για μερικές εκατοντάδες μέτρα,
εμφανιζόταν πάλι στην επιφάνεια, στρεφόταν προς τα νότια, όπου και συναντούσε και ενώνονταν
με τον Ιλισό. Ήδη από τα χρόνια της επέκτασης της πόλης από το Θεμιστοκλή περιελήφθη εντός
των τειχών της, ενώ στους ρωμαϊκούς χρόνους φαίνεται ότι καλύφθηκε και κατασκευάσθηκε
μεγάλος οχετός εντός της κοίτης του. Σήμερα ο Ηριδανός, με εμφανή τα φυσικά χαρακτηριστικά
ενός ποταμού (κοίτη, φυσικά και τεχνητά αναχώματα), είναι ορατός μόνο στον αρχαιολογικό
χώρο των ανασκαφών του Κεραμικού. Η κοίτη του ποταμού, πλάτους 2 μ., διασχίζει τον
αρχαιολογικό χώρο από τα ανατολικά προς τα δυτικά σε μήκος περίπου 190 μ. Σε όλο το μήκος
αυτής της διαδρομής είναι εμφανείς όλες οι διαχρονικές ανθρώπινες επεμβάσεις.
Στο κέντρο της Αθήνας από αρχαιοτάτων χρόνων έχουν περιγραφεί και άλλα μικρότερα ρέματα
και χείμαρροι όπως το Σωτηράκι (δυτικά Αγ.Γεωργίου Ριζάρη), άλλος κλάδος του πάνω από το
νοσοκομείο Ευαγγελισμός και τη Μονή Πετράκη (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη), και άλλος κλάδος
του πάνω από το Μονή Πετράκη στην πλαγιά του Λυκαβηττού στις οδούς Αθηναίων Εφήβων,
και Αναπήρων Πολέμου, Ναυάρχου Μπένση, Χατζηγιάννη Μέξη και ενώνονταν με τον Ιλισό στα
νοτιοανατολικά του ξενοδοχείου Χίλτον. Εξάλλου, στην ευρύτερη περιοχή των Αθηνών, εκτός
των προαναφερθέντων, υπήρχαν και μικρότεροι ποταμοί ή μάλλον χείμαρροι και ρέματα που
μετέφεραν νερό μόνο κατά τις ημέρες των βροχών. Μεταξύ αυτών είναι ο Σκίρος, ο Κυκλοβόρος,
ο Ευπυρίδωνας, Σφακίων, Μιχελή, Λιοσίων, Προφ. Δανιήλ, Θεσσαλονίκης, Πύρνας, ο
Βουρλοπόταμος ή Ξηροτάγαρος, ο Βοϊδοπνίχτης, ο Ελάσσων ή Αλασσώνας, το Λυκόρεμα, , ο
Ποδονίφτης, το Ρέμα Χαλανδρίου, ο Βρηλισσός, το ρέμα της Πικροδάφνης, η ρεματιά της
Φιλοθέης, το ρέμα της Χελιδονούς και άλλα πολύ μικρότερα. Οι υπάρχουσες περιγραφές
αφορούν τα πιο κάτω. -Ο Σκίρος ήταν παραπόταμος του Ιλισού, έριχνε τα νερά του λίγο πριν
συναντηθεί με τον Κηφισό και βρισκόταν 600 μέτρα δυτικά του ‘’Δίπυλου’’. Ονομάστηκε έτσι
ίσως από την πλούσια βλάστηση που έδινε καλή σκιά ή σε ένα συνώνυμο εύφορο έδαφος που
έπαιρναν από αυτόν οι γύρω κάτοικοι ή γιατί εκεί κοντά φονεύθηκε και τάφηκε ο μάντης Σκίρος
από τη Δωδώνη της Ηπείρου.-Ο Βοϊδοπνίχτης ξεκινούσε από το Λυκαβηττό και χωριζόταν, με
ένα μέρος του να περνάει από την οδό Δημοκρίτου και την οδό Ακαδημίας προς το Αρσάκειο και
ένας άλλος κλάδος στις Στήλες του Ολυμπίου Διός συναντούσε τον Ιλισό. -Ο Κυκλόβορος, ένας
από τους μεγαλύτερους χείμαρρους της Αθήνας με θορυβώδη και ορμητικά νερά, ξεκινούσε από
τα Τουρκοβούνια, περιοχή Γκύζη, έφθανε στο Πεδίον του Άρεως και διαμέσου της οδού Μάρνη
κατέληγε στην πλατεία Βάθη ή κατ’άλλους κατέβαινε την οδό Κορδικτώνος καιο τα ίχνη του 99
χάνοντας κάπου εκεί στην οδό Παρασίου, κοντά στην πλατεία Αττικής. Ο Αριστοφάνης αναφέρει
το όνομα στους Ιππείς, ότι δηλαδή ‘’ο Κλέων ως φωνακλάς είχε τη φωνή του Κυκλοβόρου’’.
Σχεδόν παράλληλα με τον Κυκλοβόρο υπήρχε ο χείμαρρος του Αγ. Στυλιανού, Πεδίο Άρεως, που
διερχόταν από τις σημερινές οδούς Αμφείας, Νορντάου, Βαλτινών και Μπούσγου. Στη συνέχεια
από την οδό Στουρνάρη και έφθανε στην πλατεία Βάθης, όπου συναντούσε ένα μικρό ρέμα που
κατέβαινε από το λόφο του Στρέφη. -Ο Αλασσώνας και το ρέμα Πήδημα της Γριάς διέσχιζαν
αντίστοιχα το Παγκράτι και το Βύρωνα. Ο Αλασσώνας είχε την αρχή του σε ένα κοίλωμα κοντά
στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία στο Παγκράτι όπου κατέληγαν δύο χαραδρώσεις. Κατόπιν είχε
πορεία τις οδούς Φρύνης, Αρχέλαου, Σπ.Μερκούρη, Αμύντα και συνέβαλλε στον Ιλισό στη
λεωφόρο Βασ. Κωνσταντίνου. -Ο χείμαρρος Φαράγγι ή Φάραγγα της Καισαριανής ή
κατ’άλλους Ηριδανός της Καισαριανής, δίπλα από τη σημερινή Πανεπιστημιούπολη Ιλισίων,
είναι το σημαντικότερο παρακλάδι του Ιλισού. Σε αυτόν διοχετεύονταν τα νερά από τις πηγές της
Καισαριανής και της Καλοπούλας. Κατά τον γεωλόγο Α. Κορδέλλα (1875) ΄΄η φάραγγα της
Καισαριανής’’ είχε την κοίτη στο Γουδή, νότια του Αγ. Θωμά, πότιζε τους λαχανόκηπους στους
κάτω Αμπελοκήπους, τον ανακτορικό κήπο στο Γουδή και έδινε νερό σε δύο υδραγωγεία της
περιοχής. -Το Διαβολόρεμα ξεκινούσε από τη ΝΔ πλευρά του Βριλησσού, περνούσε βόρεια του
σημερινού Δημοτικού Γηροκομείου, συναντούσε τη σημερινή λεωφόρο Κηφισίας, κοντά στο
‘’Φόρο’’ Ψυχικού, εκεί ενώνονταν με την κοίτη ενός άλλου μικρού ρέματος, συνέχιζε την πορεία
του στη σημερινή οδό Σεβαστουπόλεως, περνούσε κοντά στον Ερυθρό Σταυρό και σύμβαλλε με
τον Ιλισό στην οδό Μιχαλακοπούλου. -Ο Βουρλοπόταμος (ή Ξηροτάγαρος) χυνόταν στο
Φαληρικό δέλτα ερχόμενος από την περιοχή της Αμφιθέας, Ν. Σμύρνης. -Το ρέμα της
Πικροδάφνης, είναι ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα ρέματα της Αττικής, το οποίο
εξακολουθεί να διατηρεί ορισμένα σημαντικά υδρομορφολογικά και βιολογικά χαρακτηριστικά
του. Πηγάζει από τις δυτικες πλαγιές του Υμηττού, στην περιοχή του Καρέα, διέρχεται μέσα από
τον αστικό ιστό της πόλης ( Βύρωνα, Ηλιούπολη, Αγίος Δημητρίος, Παλαιό Φάληρο) και
εκβάλλει στη θάλασσα στο Μπάτη, Π. Φαλήρου. Από το συνολικό μήκος του ρέματος (περίπου
9.3χλμ), τα 6χλμ περίπου διατηρούν ακόμα την φυσική του κοίτη, ενώ τα υπόλοιπα είναι
εγκιβωτισμένα. Το φυσικό περιβάλλον του ρέματος Πικροδάφνης είναι σε ένα βαθμό
υποβαθμισμένο, λόγω αστικών πιέσεων και πιο συγκεκριμένα λόγω της ανεξέλεγκτης δόμησης
στην παρόχθια ζώνη, την κατά τόπους παράνομη απόρριψη απορριμμάτων και της διευθέτησης
της φυσικής κοίτης. Το ρέμα παρουσιάζει ροή τους σχεδόν όλο το έτος, ενώ χαρακτηρίζεται, σε
τμήματα του, από την παρουσία μαιάνδρων, πλημμυρικών όχθων και μικρών ταμιευτήρων. -
Το ρέμα του Ποδονίφτη ονομάστηκε έτσι από το ποδόλουτρο των στρατιωτών, οι οποίοι έκαναν
τον τακτικό στρατιωτικό τους περίπατο στην περιοχή που ήταν τότε ακατοίκητη. Το ρέμα αυτό
είναι προς τα κατάντη παραπόταμος του Κηφισού και στα ανάντη δέχεται τα νερά του ρέματος
Χαλανδρίου και μικρών ρεμάτων από τη Φιλοθέη. Οι απαρχές του (ρέμα Χαλανδρίου,
Πολυδρόσου, Βριλισσίων, Μελισσίων κ.ά) βρίσκονται κοντά στην μονή Πεντέλης. Σήμερα οι
πηγές του έχουν στερέψει. Στη συνέχεια παίρνει κατεύθυνση προς το Χαλάνδρι, όπου δέχεται τα
νερά ενός μικρού παραπόταμου, που ξεκινάει από την περιοχή της Δούκισσας της Πλακεντίας. Σε
αυτή την περιοχή η κοίτη του είναι μικρή και μπαζωμένη. Πιο κάτω έχει σκεπαστεί από ένα
δρόμο και η πορεία του κοντά στο Νομισματοκοπείο και ως τη λεωφόρο Κηφισίας είναι υπόγεια.
Στη Φιλοθέη διατηρεί τη φυσική του ομορφιά. Στη Νέα Ιωνία το ποτάμι είναι τώρα δρόμος. Στη
Νέα Ιωνίας-Χαλκηδόνα ο Ποδονίφτης είναι ακόμη καταπράσινος και στις όχθες του υπάρχουν
λεύκες, πλατάνια, πεύκα, καλαμιές, ευκάλυπτοι και πικροδάφνες. Ένας άλλος κλάδος του
Ποδονίφτη, ξεκινά από τις βόρειες παρυφές του Υμηττού, συμβάλλει αρχικά με το ρέμα
Βριλησσίων και στη συνέχεια ενώνεται με το ρέμα Χαλανδρίου σχηματίζοντας την κύρια
μισγάγγεια του Ποδονίφτη. Ακολούθως, ο κύριος κλάδος αλλάζει διεύθυνση στρεφόμενος δυτικά
και κατά την διαδρομή του ενώνεται με τα επίσης σημαντικά ρέματα Αμαρουσίου και
Μαγκουφάνας (Μεταμόρφωση). Στη συνέχεια, ο Ποδονίφτης στρέφεται ξανά νοτιοδυτικά και
αφού δεχθεί τα νερά του ρέματος Γιαμπουρλά και του κλειστού αγωγού της Λαμπρινής
συμβάλλει με τον Κηφισσό στην περιοχή "Τρεις Γέφυρες".Η περιοχή εθεωρείτο εξοχή και τόπος
εκδρομής για τους παλιούς Αθηναίους μέχρι το 1940. Στις όχθες του υπήρχε πυκνή βλάστηση,
στην οποία έβρισκαν καταφύγιο χιλιάδες πουλιά. Ήταν καθαρός με πόσιμο νερό μέχρι το 1928.
Οι νοικοκυρές έπλεναν τα ρούχα τους μέχρι το 1944. Το «τριπόταμο», η συμβολή του ποταμού 100
με τους δύο κυριότερους παραποτάμους του, το ρέμα του Χαλανδρίου (ο αρχαίος Βριλησσός) και
το ρέμα του Αμαρουσίου, δεν υπάρχει πια. Ευτυχώς που το ρέμα του Χαλανδρίου και το ρέμα
του Αμαρουσίου διατηρούν ακόμη τα νερά τους και την κάποια ομορφιά τους. - Το ρέμα
Πολυδρόσου ή ρέμα Χαλανδρίου ή ρέμα Πεντέλης-Χαλανδρίου ή Ρεματιά για τους ντόπιους,
είναι μεγάλος σε μήκος χείμαρρος, με βαθιές κοίτες σε πολλές περιοχές που πότιζε τα παλαιότερα
χρόνια την εύφορη γη των Χαλανδραίων. Πηγάζει από τις παρυφές της Πεντέλης, διατρέχει τα
σημερινά Μελίσσια, Βριλήσσια και Χαλάνδρι, ενώνεται με άλλους χείμαρρους και ρέματα
ανάμεσα στην περιοχή Φιλοθέης, Αλσούπολης και τελικά ενώνεται με το ρέμα του Ποδονίφτη
στη Ν. Ιωνία. Η Ρεματιά υπήρξε και η αφορμή του εποικισμού του δήμου Φλύας από πολύ παλιά,
καθώς τα νερά που χύνονταν έδιναν ζωή στη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής. Πλούτισε τις
περιοχές που διαρρέει με πλούσια βλάστηση από πλατάνια, ιτιές και ευκάλυπτους. Στους
πρόποδες της Πεντέλης κύριος όγκος της βλάστησης αποτελείται από μεσογειακά δάση πεύκου,
πουρνάρια, μυρτιές και σχίνα. Από ιστορικά στοιχεία φαίνεται πως συνέβαλε στο δεύτερο
σύστημα υδροδότησης της Αττικής κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, μετά την ύδρευση από τον
Υμηττό, ενώ στάθηκε και η αφορμή για την ανάδειξη των περιοχών απ' όπου διέρχεται, ως
μερικές από τις πιο όμορφες οικιστικές ζώνες του λεκανοπεδίου. Στην αρχαιότητα και στα Αττικά
του Παυσανία μαθαίνουμε πως η περιοχή του Χαλανδρίου της Αγίας Παρασκευής και της
Παιανίας αποτελούσε τον μεγάλο δήμο της Φλύας. - Ο Βριλησσός ή Βριληττός. (προέρχεται από
τα "βρι=ισχυρός","βριάω=έχω ισχύ, σφύζω από δύναμη" + "λη" από το "λάας=πέτρα, λίθος" και
την κατάληξη "τος"), ρέει ανατολικότερα του ρέματος Χαλανδρίου. Είναι, μικρό ρέμα, έρχεται
από την Πεντέλη, έχει μπαζωθεί στην περιοχή Πάτημα Χαλανδρίου, περνάει τον Προσφυγικό
Συνοικισμό και ενώνεται πλέον σκεπαστός προς την Φιλοθέη στο ύψος του Θεραπευτήριου
Υγεία με το ρέμα Πολυδρόσου. - Ο Αττικός Κηφισός που παλιά διατηρούσε αυτό το όνομα
είναι ένα άλλο ρέμα που ερχόταν ανάμεσα στην Αγία Παρασκευή, Χαλάνδρι και Κάτω Χαλάνδρι
και ξεκινούσε από την ανατολική Πεντέλη, και κατευθυνόταν προς τη Φιλοθέη. Σήμερα το ρέμα
αυτό στην οδό Σαρανταπόρου είναι σκεπασμένο και μόνο εκεί που διασχίζει το πάρκο της στο
ύψος του θερινού κινηματογράφου Φιλοθέη παραμένει ακάλυπτο. Όλη η περιοχή προπολεμικά
ποτιζόταν από άφθονα τρεχούμενα πηγαία και υπόγεια νερά και είχε πολύ γόνιμα εδάφη,
περιβόλια, αμπελώνες, οπωροφόρα δέντρα παντού. Ένας καταπράσινος ελαιώνας επεκτεινόταν
στην περιοχή της Αγίας Άννας μέχρι το παρκάκι της οδού Παπανικολή. Η περιοχή, αποτελούσε
τότε το εξοχικό Χαλάνδρι τόπο θερινών διακοπών για πολλούς Αθηναίους. Από την περιοχή αυτή
περνάει και το Υδραγωγείο του Αδριανού, (κατασκευάσθηκε ως επί το πλείστον υπογείως, περίπου
το 125-140 μ.Χ από τα πλούσια νερά της Πεντέλης), σε μεγάλο βάθος από την κεντρική πλατεία
και ανάμεσα στις οδούς Εθνικής Αντιστάσεως και Αποστολοπούλου κατέβαινε στην Αθήνα
(δεξαμενή Κολωνακίου). - Το ρέμα Κοκκιναρά ή Αμαρουσίου. Η λεκάνη απορροής του ρέματος
Αμαρουσίου, αποτελεί υπολεκάνη του Ποδονίφτη, συμβάλει με τον Ποδονίφτη στην περιοχή της
Φιλοθέης, ο οποίος έχει τελικό αποδέκτη τον Κηφισό. Το ρέμα Αμαρουσίου, από τις εκβολές του
στον Ποδονίφτη μέχρι το πλέον ανάντη άκρο του έχει συνολικό μήκος πλέον των 9,5 χλμ. Ξεκινά
από τη Πεντέλη, διασχίζει την Πολιτεία Κηφισιάς, την ανατολική περιοχή από τη Νέα Λέσβο
μέχρι το Σωρό και περνώντας δυτικά διασχίζει τον Αγιο Θωμά Αμαρουσίου, Εργατικές
Κατοικίες, Σωρός, Καρπαθιώτικα, Στούντιο Άλφα, Ανάβρυτα, Νέα Λέσβος, του δήμου
Αμαρουσίου ενώ τα ανάντη τμήματα της λεκάνης διέρχονται από τις οικιστικές περιοχές Ανω
Κηφισιά και Μελίσσια, και το ρέμα αυτό βρίσκεται σε επαφή με το χώρο των Ολυμπιακών
Εγκαταστάσεων. - Το ρέμα της Χελιδονούς, στη περιοχή Αδάμες, είναι παραπόταμος του
Κηφισού. Εκεί κοντά στο ρέμα που χαρακτηριζόταν από τεράστια πλατάνια και άλλη βλάστηση,
υπήρχε το Νυμφαίο, σπήλαιο λατρείας των Νυμφών, όπου τελούνταν τελετές, τα περίφημα
Νυμφαία. Ισως λοιπόν το πυκνό φύλλωμα των φυτών και των δέντρων και τα άφθονα νερά που
έτρεχαν μέσα και γύρω από το σπήλαιο να δημιουργούσαν τον ιδανικό χώρο για τη λατρεία των
Νυμφών. Εξάλλου, οι λαϊκοί θρύλοι ήθελαν στο ρέμα της Χελιδονούς να υπάρχουν νεράιδες και
δράκοι. Τα νερά της Χελιδονούς τα χρησιμοποίησε παλιά η τότε εταιρία ύδρευσης της Αθήνας
(ΟΥΛΕΝ) για να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού που συγκεντρωνόταν στην πρωτεύουσα. -
Το ρέμα Καναπίτσα Κηφισού. Πιθανότατα πήρε το όνομά της από το είδος των φυτών που
φύτρωναν στις όχθες της, καθώς καναπίτσα είναι μια δεύτερη ονομασία για το φυτό Λυγαριά
(Vitex agnus castus). Η Καναπίτσα πηγάζει από την Πάρνηθα και εκβάλλει στον Κηφισό στο 101
ύψος της Νέας Φιλαδέλφειας, και μεταξύ των άλλων παραλαμβάνει τα όμβρια ύδατα της
περιοχής του Κεντρικού Μενιδίου. - Λίγο έξω από τα περίχωρα της Αθήνας, υπάρχουν επίσης
σημαντικοί χείμαρροι και ποτάμια όπως το ρέμα Βαλανάρης. Ο Βαλανάρης ή Λυκόρεμα ή
Βαθύρεμα ή μεγάλο ρέμα Ραφήνας έχει τις πηγές του στην Πεντέλη στη θέση του Αγίου
Νικολάου Καλλισίων, στη νότια πλευρά της Πεντέλης , έχει νερό όλο το χρόνο και
κατευθύνεται ανατολικά προς τη Ραφήνα με συνολικό μήκος περίπου 20 χλμ. Εκεί συναντώνται
αρκετά υδρόφιλα και άλλα είδη φυτών όπως πλατάνια, αγράμπελη, φλόμοι, θυμάρι , πικροδάφνες
, συκιές, λυγαριές, κουμαριές, μυρτιές, σκίνα, πουρνάρια, πεύκα, αγριελιές, βατομουριές ,
καλαμιές και αρκετά αγριολούλουδα. Ο επισκέπτης μπορεί με ευκολία να παρατηρήσει
περισσότερα από 150 είδη φυτών. Αξιόλογα είναι και τα είδη πουλιών και ερπετών Εκτός όμως
από τη φυσική ομορφιά του τοπίου υπάρχουν ερείπια νερόμυλων, καλοδιατηρημένες γέφυρες,
ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, παρεκκλήσια, όπως αυτό του Αγ. Βασιλείου και γεφυράκια. Στην
περιοχή του Πικερμίου έχει βρεθεί σημαντικός παλαιοντολογικός θησαυρός με τη γνωστή
‘’Πικερμική’’ πανίδα (πριν από περίπου 5.5 εκατ. χρόνια) με οστά από αιλουροειδή,
προβοσκιδωτά, αντιλόπες, ρινόκερους, ιππάρια, στρουθοκάμηλοι, ερπετά, χελώνες και άλλα ζώα.
-Τέλος, αξίζει να αναφερθούν τα ποτάμια . ρέματα και χείμαρροι που διατρέχουν την Αττική.
Από αυτά τα σημαντικότερα στην ανατολική Αττική είναι τα Παλλήνης, Γέρακα, Πηγάδια,
Καλίσια, Σκόρπιο Ποτάμι (περιοχή Μαραθώνα), Πυθαγόρα (Διόνυσος), Ραφήνας (και τα
συμβαλλόμενα μικρά ρέματα Πικερμίου), Νέας Μάκρης, Αναβύσσου, Παλαιάς Φώκαιας,
Σαρωνίδας και στη δυτική Αττική είναι τα Σαρανταπόταμος (στην Χαλυβουργική), Μαύρη Ώρα,
Αγίας Αικατερίνης, Αγίου Γεωργίου (Ασπρόπυργος), Νέας Περάμου, Μαυραντζάς (Μέγαρα),
Εσχατιάς (Μενίδι), Καναπίτσας, Καναπιτσερη, Χαϊδαρόρεμα, το ρέμα Μπουρναζίου (η πλημμύρα
του 1961 κατέστρεψε σπίτια και περιουσίες στο Μπουρνάζι, Περιστέρι, Ν.Λιόσια, Ανθούπολη,
Αιγάλεω, με 33 ανθρώπους πνιγμένους, 300 σπίτια κατεστραμμένα και 1500 με σοβαρές ζημιές) και
το ρέμα Περιστερίου.

(πηγές: http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/Rivers.aspx, http://estia.hua.gr:8080/dspac
e/bitstream/123456789/596/1/manou.pdf, http://www.greenapple.gr/articlesdesc.php?id=383, http
://thesecretrealtruth.blogspot.com/2011/10/blog-
post_1524.html#ixzz2NPx3qfmJ, http://www.athensmagazine.gr/portal/weird/25245, http://www.
michanikos.gr, http://estia.hua.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/299/1/Ptychiaki66.pdf, http://
estia.hua.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/1185/1/Faliagkas_Georgios.pdf ).
__________
-Μαργαρίτες, Ανθέμιδες, Μαργαρίτες

‘’……..Μ’ αγαπά: γέλαγε τρισευτυχισμένο./ Δε μ’ αγαπά! θρηνούσε σκυθρωπό./ Κι ασυλλόγιστα
μαδούσε ολοένα τα πέταλα της τα χιονάτα, ένα ένα./ Γιατί; ψιθύριζε τ’ άδολο ανθάκι λαβωμένο./
Μα τ’ αστέρι δεν την άκουγε, στον οίστρο του παραδομένο./ Μ’ αγαπά! – Δε μ’ αγαπά!/ Πονούσε η
μαργαρίτα. Πονούσε πολύ. Με κάθε πέταλο απαλό έφευγε και μια πνοή. / Ώσπου τράβηξε το στερνό
της πέταλο τ’ αστέρι./ Μ’ αγαπά! φώναξε χαρούμενο’’. (Ευγ. Τριβιζάς)
‘’Σαν ήτανε κοπελούλες, εμαθαίνανε στσοι αργαλειούς, να κοσκινίζουνε, να τυροκομούνε και πολλά
άλλα μπασοδούλια, μα δεν αφήνανε και μαντιλίδα να μη την εμαδήσουνε, για να ρωτούνε μ αγαπά,
δε μ αγαπά’’(παιχνίδι κρητικής ντοπολαλιάς).
Οι μαργαρίτες είναι από τα πολύ κοινά αγριολούλουδα της χώρας μας και σχεδόν σε όλη την
Ευρώπη. Το ελληνικό τους όνομα είναι ‘’ανθέμιδες’’, ενώ η λέξη ‘’μαργαρίτα’’ έχει λατινογενή
προέλευση. Μαργαρίτες ή ανθέμιδες, ονομάζονται συνήθως τα λουλούδια (ταξιανθίες) που είναι
σε μορφή δίσκου, με κίτρινη κεντρική περιοχή που περιβάλλεται από λευκή ή ανοικτή κίτρινη
στεφάνη.
102
Υπάρχει αρκετή σύγχυση στην κοινή ονοματολογία για τις μαργαρίτες και τις ανθέμιδες. Στην
Ελλάδα επικρατούν μεταξύ άλλων, η μεγάλη Κίτρινη Μαργαρίτα (Chrysanthemum
coronarium ή Glebionis coronarium και η δίχρωμη ποικιλία C. coronarium var. bicolor), η
Μαντιλίδα της Κρήτης (Glebionis segetum ή Chrysanthemum segetum), αλλά και η Άγρια
Μαργαρίτα (Anthemis chia ) η οποία μοιάζει με το χαμομήλι (Marticaria chamomillla),
η Μπέλλα η ετήσια (Bellis annua), το Άγριο ή Δύσοσμο Χαμομήλι (Anthemis cotula),
η Ανθέμιδα η βαφική (Anthemis tinctoria), η Ανθέμιδα η Θαλάσσια (Anthemis maritima),
η Μπέλλα η πολυετής ή Ασπρολούλουδο (Bellis perennis) και άλλα. Για διευκρίνιση, το
χαμομήλι στην Ελλάδα απαντάται με το είδος, ματρικάρια ή κοινό χαμομήλι (Marticaria
chamomillla), το ρωμαϊκό χαμομήλι (Chamomilla nobile) και το γερμανικό χαμομήλι
(Chamomilla recutita).
Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αφιερώσει την ανθέμιδα στη θεά Άρτεμη και τη θεωρούσαν
θεραπευτικό μέσο για γυναικεία μικροπροβλήματα. Χρησιμοποιείται στη φαρμακευτική κατά
των νευρικών διεγέρσεων και της βρογχικής καταρροής. Το αφέψημά της κάνει καλό στο
στομάχι και στα εντερικά προβλήματα, ενώ τα φύλλα της αν μασηθούν καταπραΰνουν τον
πονόδοντο. Επίσης, από φυτά αυτού του γένους παίρνονται και κάποιες ουσίες, οι πυρεθρίνες που
χρησιμοποιούνται ως φυτικής προέλευσης εντομο-απωθητικά, καθώς έχουν μικρή τοξική δράση
στα ζώα και στον άνθρωπο.
Οι μαργαρίτες, ως χορταρικά –τα βλαστάρια τους-, είναι δημοφιλείς στην κινεζική, ιαπωνική και
κορεατική παραδοσιακή κουζίνα σε σούπες και μαγειρευτά φαγητά. Στην Κρήτη, μια ποικιλία
του είδους που ονομάζεται ‘’μαντιλίδα’’, τρώγεται από τους ντόπιους ωμή ή τηγανίζεται μέχρι
να ροδίσει σε καυτό ελαιόλαδο ή στον ατμό.
Για τους γνώστες, ανήκουν στην οικογένεια των σύνθετων (compositae) ή αστεριδών (asteraceae)
φυτών. Χαρακτηριστικό αυτής της οικογένειας είναι η σύνθετη μορφολογία των ταξιανθιών της.
Τα “λουλούδια” τους δεν είναι πραγματικά άνθη, αλλά ‘’ψευδάνθια’’. Δηλαδή, τροποποιημένες
ταξιανθίες που ονομάζονται ‘’κεφάλια’’ ή ‘’καλαθίδια’’. Ο κεντρικός βλαστός της ταξιανθίας
είναι συμπυκνωμένος σε μια πλακοειδή δομή, πάνω στον οποίο βρίσκονται τα ανθίδια, το καθένα
από τα οποία είναι μικροσκοπικά άνθη. Υπάρχουν δύο ειδών ανθίδια. Τα δισκοειδή -με
πορτοκαλί-κίτρινο τμήμα του κεφαλιού της μαργαρίτας- και τα ακτινοειδή -τα λευκά πεταλοειδή
στοιχεία στην περιφέρεια. Κάθε λευκή ακτίνα, αν την παρατηρήσετε καλά, αποτελείται από τα
συνενωμένα πέταλα ενός άνθους. Αν την κόψετε τραβώντας την, αφαιρείτε όλο το ανθίδιο. Τέλος
κάποιες μαργαρίτες μπορεί να μην έχουν καθόλου ακτινωτά ανθίδια. Οι ανθέμιδες ή μαργαρίτες
φυτρώνουν σχεδόν παντού και ανθίζουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
Ας δούμε μερικά από τα πιο πάνω είδη με τα χαρακτηριστικά τους.
-Κίτρινη Μεγάλη Μαργαρίτα ή Χρυσάνθεμο το στεφανωτό (Chrysanthemum coronarium).
Είναι ένα πολύ κοινό φυτό της μεσογειακής χλωρίδας. Φυτρώνει στις άκρες των δρόμων, πάνω
σε μπάζα και ερείπια, αλλά και σε πλαγιές βουνών. Οι αρχαίοι το ονόμαζαν ‘’Αμάρακο’’ ή ‘’Διός
οφρύς’’. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή η μαργαρίτα είναι κατάλληλο φυτό για να προστατεύει
τους ανθρώπους από δαιμονικές επιρροές και βασκανίες. Εικάζεται ότι μπορεί να ήταν ο
‘’χαλκανθός’’ του Νίκανδρου, ένα από τα μαγικά φυτά της Μήδειας. Οι γιατροί της αρχαιότητας
δημιουργούσαν μια αλοιφή από την κίτρινη μαργαρίτα που τη χρησιμοποιούσαν για τη διάλυση 103
των λιπωμάτων. Στα αρχαία χρόνια με αυτές τις κίτρινες μαργαρίτες στεφάνωναν αγάλματα θεών
και στόλιζαν ναούς. Σήμερα τα περισσότερα στεφάνια της πρωτομαγιάς φτιάχνονται από αυτές
τις μαργαρίτες.
Η αναγνώριση αυτής της μαργαρίτας είναι εύκολη. Είναι φυτό μονοετές με βλαστούς 20-80 εκ.
σε μήκος. Φύλλα δύο φορές πτερόλοβα. Ανθίδια σωληνοειδή κίτρινα, γλωσσοειδή λευκά με
κίτρινο χρώμα στη βάση τους. Τα κεφάλια των λουλουδιών είναι μεγάλα (5-6 εκ.) και ανθίζουν
από Μάρτιο-Μάιο.
Λιγότερη κοινή είναι η δίχρωμη ποικιλία της (Chrysanthemum coronarium var. bicolor). Στην
Ευρώπη, η κίτρινη μαργαρίτα (αγγλ., Garlant), είναι γνωστή με το επιστημονικό όνομα Glebionis
coronaria στην Αμερική ως Leucanthemum coronarium, ενώ σε πρόσφατη ονοματολογία
αναφέρεται ως Xanthophthalmum coronarium.
Αυτό το φυτό είναι πλούσιο σε μέταλλα και βιταμίνες. Αναφέρεται ότι οι συγκεντρώσεις καλίου
φτάνουν τα 610 mg/100 g φυτού και η καροτίνη σε 3,4 g/100 g σε εδώδιμα μέρη. Επίσης, η
κίτρινη μαργαρίτα περιέχει διάφορα αντιοξειδωτικά με μακροπρόθεσμα οφέλη για την ανθρώπινη
υγεία, αλλά έχουν παρατηρηθεί και τοξικές ιδιότητες.
-Άγρια μαργαρίτα (Anthemis chia). Είναι φυτό μονοετές, διετές ή πολυετές που φτάνει τα 5-40
εκ. σε ύψος και είναι αραιά χνουδωτό. Πρόκειται για διακοσμητικά, φαρμακευτικά φυτά ή
ζιζάνια, με έντονη μυρωδιά. Τα φύλλα τους είναι κατ’ εναλλαγή, με βαθιές εγκοπές, πτεροσχιδή
ή δις πτεροσχιδή, ενώ τα άνθη τους σχηματίζουν ταξιανθίες (κεφάλια). Συνήθως, έχουν λευκά
περιφερειακά και κίτρινα δισκοειδή ανθίδια. Φέρουν πολλούς βλαστούς που είναι απλοί ή
διακλαδιζόμενοι, όρθιοι ή ανερχόμενοι. Κεφάλια μέχρι 45 χιλ. με γλωσσοειδή ανθίδια λευκά και
σωληνοειδή κίτρινα. Ανθίζει από Φεβρουάριο- Απρίλιο. Το γένος Anthemis περιλαμβάνει
περισσότερα από 100 είδη, ιθαγενή των εύκρατων περιοχών της Ευρώπης και της Ασίας, που
ευδοκιμούν σε ηλιόλουστες τοποθεσίες. Από αυτά, τα 22 συναντώνται στην ελληνική χλωρίδα,
με 4 είδη να έχουν τη μεγαλύτερη εξάπλωση. Το Anthemis chia είναι διαδεδομένο είδος σε
ολόκληρη την Ελλάδα και αποτελεί ενοχλητικό ζιζάνιο.
-Μαντιλίδα (Glebionis segetum ή Chrysanthemum segetum). Είναι φυτό της ανατολικής
Μεσογείου. Φυτρώνει άφθονα στην Κρήτη. Είναι μονοετές φυτό που μπορεί να ξεπεράσει το 1
μέτρο σε ύψος. Αποτελείται από πολυάριθμους ευθυτενείς βλαστούς. Τα κατώτερα φύλλα είναι
πτερόλοβα, και τα ανώτερα μόνο οδοντωτά. Τα ανθίδιά της είναι κίτρινου χρώματος, σωληνοειδή
και γλωσσοειδή. Τα κεφάλια των λουλουδιών είναι μεγάλα και έχουν διάμετρο 5-6 εκ. Ανθίζει
από Μάρτιο-Μάιο. Η μαντιλίδα ανήκει στην οικογένεια Asteraceae.
Η μαντιλίδα σε κάποιες χώρες χρησιμοποιείται στη μαγειρική, ως αφέψημα ή στην παραγωγή
εντομοαποθητικών. Τα άνθη σχηματίζουν ταξιανθία κεφάλιο με διάμετρο μεγαλύτερη από 6
εκατοστά. Χαρακτηριστικό είναι ότι κάθε κεφάλιο αποτελείται από πολυάριθμα ανθίδια που
σχηματίζουν το δισκοειδές κέντρο της ταξιανθίας, το οποίο περιβάλλεται από βράκτια φύλλα με
διάφορα χρώματα, κυρίως άσπρo ή κίτρινo. Επιπλέον τα άνθη είναι ερμαφρόδιτα, δηλαδή καθένα
από αυτά έχει τόσο αρσενικά όσο και θηλυκά αναπαραγωγικά όργανα. Τα φύλλα είναι απλά και
διττώς βαθυσχιδή σε οδοντωτούς λοβούς. Τα άνθη του φυτού περιέχουν κίτρινες χρωστικές που
του προσδίδουν αυτό το έντονο χρώμα. Καλλιεργείται με πολλές ποικιλίες ως καλλωπιστικό σε
κήπους και γλάστρες. Οι κυριότερες ποικιλίες είναι δύο και διακρίνονται μεταξύ τους από τα
κεφάλια. Η πρώτη από αυτές φέρει κεφάλια που αποτελούνται από κίτρινα βράκτεια φύλλα, ενώ
στη δεύτερη τα βράκτεια φύλλα είναι κίτρινα στη βάση και λευκά από τη μέση μέχρι την κορυφή.
-Μπέλλα η ετήσια (Bellis annua). Φυτό μονοετές, νανώδες, ύψους,3-12 εκ. με βλαστό λεπτοφυή,
χνουδωτό, απλό ή διακλαδισμένο. Φύλλα απλά, μαλακά, χνουδωτά, οδοντωτά στο πάνω μισό,
μορφής σπάτουλας στενούμενα προς το μίσχο. Κεφάλια πολύ μικρά (διαμέτρου 15 χιλ.), μονήρη,
επάκρια.Ανθίζει Δεκέμβριο-Απρίλιο. Αυτή η ετήσια μαργαρίτα πλημμυρίζει τις πλαγιές του
όρους Πάϊκου και Δύσσωρου, αλλά και τις χλοώδης περιοχές σε όλη την περιοχή της κεντρικής
Μακεδονίας. Το φυτό είναι γνωστό για τις αντισηπτικές και τις επουλωτικές του ιδιότητες τις
οποίες γνώριζαν τα στρατιωτικά επιτελεία, από την εποχή ακόμη του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η
αιμορραγία των τραυμάτων σταματούσε με την χρήση επιθεμάτων από φύλλα του φυτού.
-Άγριο ή Δύσοσμο Χαμομήλι (Anthemis cotula). Μονοετές φυτό, δύσοσμο, χνουδωτό ή σχεδόν
λείο, με διακλαδιζόμενους βλαστούς ύψους 20-70 εκ. Έχει φύλλα -με παρόμοια εμφάνιση με
αυτά του μάραθου- σε σχήμα δις ή τρις πτεροσχιδή, που μεγαλώνουν αμέσως από τους μίσχους. 104
Τα κεφάλια είναι σχετικά μικρά (12-30 χιλ.) με γλωσσοειδή ανθίδια λευκά και σωληνοειδή
κίτρινα. Κάθε στέλεχος ολοκληρώνεται από ένα λουλούδι που το κεφάλι είναι συνήθως περίπου
2,3 εκατοστά σε διάμετρο. Το κεφάλι περικλείεται από 10-18 λευκά ακτινωτά πέταλα με
οδοντωτό σχήμα. Ανθίζει από Απρίλιο- Μάϊο.
-Ανθέμιδα η βαφική (Anthemis tinctoria). Είναι γνωστή από την αρχαιότητα για τις χρωστικές
της ιδιότητες. Πιθανό να πρόκειται για το ‘’άνθιμο’’ του Θεόφραστου. Έχει, λευκά και κίτρινα
άνθη. Φυτρώνει σε άγονα και χέρσα εδάφη της ηπειρωτικής Ελλάδας, της Πελοποννήσου και των
νησιών του Ιονίου, Ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούνται τα άνθη και τα μπουμπούκια ως κίτρινη
χρωστική για μάλλινα κυρίως υφάσματα . Η απόχρωση δε του κίτρινου μπορεί να αλλάξει με την
χρήση χυμού λεμονιού ή κιμωλίας. Μια άλλη χρήση του φυτού είναι και η χρήση του ως
απωθητικό των ψύλλων. Κομμένα φύλλα και άνθη στο πάτωμα του σπιτιού διώχνουν τους
ψύλλους από τους στάβλους. Θα συναντήσουμε το φυτό αυτό στην κεντρική Μακεδονία από την
αρχή της άνοιξης μέχρι και το τέλος του καλοκαιριού. Επίσης, αυτό το φυτό θεωρείται ορεκτικό
σε σαλάτες, αλλά και επουλωτικό τραυμάτων.
-Ανθέμιδα η θαλάσσια (Anthemis maritima). Αυτό το είδος μαργαρίτας απαντάται συχνά στην
Ελλάδα. Όπως δηλώνει και το όνομά της είναι παραθαλάσσιο μεσογειακό φυτό και φυτρώνει σε
βραχώδη υποστρώματα και στους αμμόλοφους. Τα φυτά είναι μονοετή και ποώδη, ύψους 20-60
εκ., με διαιρεμένα λεπτά φύλλα και ανθοφόρα κεφάλια στις κορυφές των βλαστών. Ανθίζει στο
τέλος της άνοιξης και στις αρχές του καλοκαιριού.
-Μπέλλα η πολυετής ή ασπρολούλουδο ή βελλίς ή λευκανθές ή μαργαρίτα του γκαζόν (Bellis
perennis). Είναι ένα είδος μαργαρίτας. Κοινό ευρωπαϊκό πολυετές φυτό, από τα λίγα που
ανθίζουν νωρίς μέσα στο χειμώνα με διάρκεια στην άνθισή του. Μπορεί να συναντηθεί σχεδόν σε
κάθε περιοχή, ιδίως σε μικρά ξέφωτα και στην άκρη μονοπατιών. Έχει φύλλα 10-16 χιλ. μήκους,
αραιά, πριονωτά στην περιφέρεια, χνουδωτά, με ένα νεύρο συγκεντρωμένα σε ρόδακες. Τα
ανθικά του κεφάλια είναι μικρά (15-30 χιλ.) με γλωσσοειδή ανθίδια λευκά, συχνά με πορφυρή
απόχρωση στο κάτω μέρος. Οι ανθικοί ποδίσκοι είναι χωρίς φύλλα. Ανθίζει από το Φεβρουάριο
μέχρι τον Ιούνιο. Έχει στυπτικές ιδιότητες και έχει χρησιμοποιηθεί στην παραδοσιακή ιατρική.
Στην αρχαία Ρώμη, οι χειρουργοί που συνόδευαν τις ρωμαϊκές λεγεώνες στη μάχη, μετέφεραν με
τη βοήθεια σκλάβων, και σακιά γεμάτα μαργαρίτες, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στους
τραυματισμούς. Λέγεται ότι επίδεσμοι εμποτισμένοι με χυμό από αυτές τις μαργαρίτες
ανακούφιζαν τους τραυματίες. Επίσης από αυτή τη μαργαρίτα παράγεται ομοιοπαθητικό
φάρμακο που χρησιμοποιείται σε τραυματισμούς μαλακών μορίων (αφορά περισσότερο
βαθύτερους ιστούς, ανοιχτές πληγές, κοιλιακά τραύματα). Επίσης χρησιμοποιείται για
αποστήματα, δυσμηνόρροια, ρευματισμούς.
-Άλλες Ελληνικές Ανθέμιδες. Μεταξύ άλλων, άλλα ελληνικά είδη είναι το Anthemis altissima,
ενοχλητικό ζιζάνιο που φυτρώνει σε καλλιεργημένα χωράφια, καθώς και κατά μήκος των δρόμων
και το Anthemis cretica, που φυτρώνει σε αμμώδεις παραθαλάσσιες περιοχές της ανατολικής
Στερεάς Ελλάδας, της Εύβοιας, των Κυκλάδων και της Κρήτης.
__________
- Εποχή για τις Κάμπιες και τη Γύρη των Πεύκων

Έχουν ήδη αρχίσει την ''Παρέλασή'' τους οι κάμπιες των πεύκων. Η περίοδος όμως αυτή
συμπίπτει χρονικά και με την έναρξη της ανθοφορίας των πεύκων. Όλα τριγύρω στους
πευκώνες και όπου υπάρχει πεύκο, γίνονται ''κίτρινα΄΄ από τη γύρη των πεύκων. Πρόκειται για
την προσπάθεια της επικονίασης των πεύκων, μέσω του ανέμου (ανεμογαμία).
105
Αυτή όμως την περίοδο δίδεται το κατάλληλο ‘’μήνυμα’’ και στις κάμπιες των πεύκων να
αρχίσουν την......παρέλασή τους για τη συνέχιση του κύκλου της ζωής τους. Πρόκειται για τις
γνωστές μικρές σε μέγεθος, πορτοκαλό-σκουρόχρωμες κάμπιες, την κάμπια των πεύκων ή
πιτυοκάμπη ή την κάμπια τη λιτανεύουσα (λατ., Thaumetopoea pityocampa), που οι
συντεταγμένες στρατιές της (η μία πίσω από την άλλη σε ατέλειωτες σειρές-κορδόνια) στους
δρόμους της γειτονιάς μας, στα αλσύλια και στα περιαστικά δάση, μπορεί να σημαίνουν το τέλος
του χειμώνα, αλλά αποτελούν έναν από τους πιο ζημιογόνους οργανισμούς για τα πευκοδάση.
Από την άλλη, το φαινόμενο διασποράς της γύρης των πεύκων από τα ρεύματα του αέρα,
είναι χαρακτηριστικό ορισμένων φυτών, στα οποία η δομή του άνθους είναι προσαρμοσμένη σε
αυτή τη διαδικασία. Για παράδειγμα από τα ποώδη φυτά, ανεμόφιλα είναι τα
αγροστώδη (π.χ. αραβόσιτος, βρώμη κ.ά), από τα ξυλωδη φυτά τα λεγόμενα ιουλοφόρα, επειδή
ακριβώς είναι εφοδιασμένα με ίουλους, όπως το μεγαλύτερο μέρος των κωνοφόρων (πεύκο,
έλατο, κ.ά) και τα κυπελλοφόρα (φουντουκιά, βελανιδιά κ.ά). Αυτή όμως την περίοδο δίδεται
το κατάλληλο ‘’μήνυμα’’ και στις κάμπιες των πεύκων να αρχίσουν νωρίς την......παρέλασή τους
για τη συνέχιση του κύκλου της ζωής τους.

Ήδη από τα μέσα του Φεβρουαρίου αρχίζει η ανθοφορία των κυπαρισσοειδών και ακολουθεί η
ανθοφορία των πεύκων. Κατά την ανθοφορία των πεύκων, καθώς είναι φυτά που η γονιμοποίησή
τους εξαρτάται από τον άνεμο (ανεμογαμία για τη διαιώνιση του είδους), παράγουν τεράστιες
ποσότητες γύρης. Η γύρη, που είναι ο αρσενικός σπόρος (αναπαραγωγικό κύτταρο), των φυτών,
υπάρχει σε φθονία κυρίως από τα μέσα προς τα τέλη Φεβρουαρίου για τα πεύκα και προξενεί
έντονες αλλεργικές αντιδράσεις ακόμα και από απόσταση. Ειδικότερα, στη Ελλάδα τα
δέντρα πεύκο, κυπαρίσι, ελιά, καρυδιά., πλάτανος, φουντουκιά, λεύκα, ιτιά, φτελιά, βελανιδιά,
δημιουργούν τις πιο συνηθισμένες αλλεργικές αντιδράσεις την εποχή της μεγάλης ανθοφορίας
τους. Aλλεργία επίσης προκαλούν όλα τα σιτηρά και τα αγριοσιτηρά, αλλά και τα αγριόχορτα
(αγρωστώδη), όπως η αγριάδα, το περδικάκι (παριετάρια), η τσουκνίδα, η αψιθιά κ.ά. Oι καιρικές
συνθήκες παίζουν σημαντικό ρόλο στην επιδείνωση μιας αλλεργικής κατάστασης, αφού ο καιρός
επηρεάζει τη συγκέντρωση της γύρης στην ατμόσφαιρα. Έτσι, ο ξηρός και ζεστός αέρας ευνοεί
τη διασπορά της γύρης, ενώ, αντίθετα, η βροχή περιορίζει τη δράση της, γιατί την κατευθύνει
προς τη γη. Tα τελευταία χρόνια εκτιμάται ότι οι ρύποι της ατμόσφαιρας προκαλούν
μορφολογικές αλλοιώσεις στους κόκκους της γύρης, αυξάνοντας τις αναπνευστικές αλλεργίες.
Eπίσης, την κατάσταση επιδεινώνουν τα καυσαέρια των αυτοκινήτων και το όζον, που
ακινητοποιούν τα μικροσκοπικά τριχίδια των κυττάρων της μύτης, με αποτέλεσμα αυτά να μη
συγκρατούν τη γύρη, που απορροφάται έτσι ευκολότερα από τον οργανισμό. Οι αλλεργιογόνες
γύρεις μεταφέρονται με τον άνεμο σε αποστάσεις μέχρι και τα 300 χιλιόμετρα. Το 40% των
πασχόντων από εαρινές αλλεργίες είναι αλλεργικοί στη γύρη της ελιάς, το 8% στη γύρη των
κυπαρισσοειδών και το 5% σε αυτήν του πεύκου.
Ως προς την άλλη ''μάστιγα΄΄ της εποχής, αυτή είναι η κάμπια των πεύκων.Η γνωστή, μικρή,
πορτοκαλόμαυρη κάμπια, που οι συντεταγμένες στρατιές της στους δρόμους σημαίνουν την αρχή
της άνοιξης, αποτελεί έναν από τους πιο ζημιογόνους και βλαβερους οργανισμούς για τα
πευκοδάση. Η κάμπια των πεύκων είναι ένα από τα πλέον κοινά, αλλά και καταστροφικα ειδη της
χωρας μας. Πρόκειται για την κάμπια που στο τέλος του βιολογικού της κύκλου μεταμορφώνεται
στη νυχτοπεταλούδα.Προσβάλλει μαζικά τις βελόνες όλων των ειδών πεύκης, ιδιαίτερα αυτές
των νεαρών, αλλά και των ενήλικων δένδρων που βρίσκονται σε φτωχά και υποβαθμισμένα 106
εδάφη. Οι κάμπιες του πεύκου διαθέτουν έναν εξαιρετικό αμυντικό μηχανισμό. Όταν νιώσουν ότι
απειλούνται (αν κάποιος για παράδειγμα τις αγγίξει), εκτοξεύουν στον αέρα μικροσκοπικά
τριχίδια, τα οποία περιέχουν μια τοξίνη που προκαλεί στον άνθρωπο αλλεργικές αντιδράσεις
(ερεθισμούς στο δέρμα και τα μάτια αλλά και αναπνευστικές διαταραχές).
Η ηθολογία και βιολογία της πευκοκάμπιας, χαρακτηρίζεται από το σχηματισμό μιας ιδιόμορφης
‘’λιτανείας’’, από ψηλά στη φωλιά τους στο δένδρο προς το έδαφος, κατά το τέλος της χειμερινής
περιόδου. Ο τόπος για τα στάδια της μεταμόρφωσής της (νύμφωσης), πρέπει να είναι ένα
προσήλιο διάκενο ή ανάχωμα-πρανές δρόμου, χαλαρό και γυμνό, ώστε να διευκολύνεται η
διείσδυση των προνυμφών σε αυτό, που αναζητείται από την ‘’οδηγό’’ κάμπια, που πάντοτε είναι
γένους θηλυκού. Εκεί μέσα στο έδαφος, η παραπέρα εξέλιξη-μεταμόρφωση της προνύμφης
επιβραδύνεται από μία διάπαυση (προσωρινής αναστολής της ανάπτυξης και της αναπαραγωγής
και μείωσης του μεταβολισμού, στην οποία καταφεύγουν ορισμένοι οργανισμοί για να
αποφύγουν τις δυσάρεστες οικολογικές συνθήκες, ενώ με την έναρξη ευνοϊκών για αυτούς
κλιματικών συνθηκών, οι οργανισμοί αυτοί αρχίζουν να αναπτύσσονται με ταχύτατους ρυθμούς
και σε διάστημα λίγων ημερών, καταφέρνουν να ολοκληρώσουν τον κύκλο ζωής τους), η οποία
διαρκεί τόσο περισσότερο, όσο λιγότερο διήρκεσε το προνυμφικό στάδιο, ώστε να εξασφαλιστεί
η μονοετής διάρκεια του βιολογικού κύκλου. Υπάρχει όμως περίπτωση, η διάπαυση αυτή να
διαρκέσει 2, 3 ή και 4 ακόμα χρόνια. Αυτό συμβαίνει, όταν στο τέλος της κανονικής διάπαυσης
επικρατήσουν πολύ χαμηλές ή πολύ υψηλές θερμοκρασίες. Στη διάπαυση, μέσα στο έδαφος, κάθε
άτομο δημιουργεί το δικό του κουκούλι-βομβύκιο (υπόλευκο βαμβακοειδές), μέσα στο οποίο
μεταμορφώνεται σε χρυσαλλίδα με χρώμα καστανό προς το πορτοκαλί. Οι χρυσαλλίδες αυτές,
μεταξύ Ιουλίου και Αυγούστου, ως νυχτοπεταλούδες πλέον βγαίνουν από το κουκούλι τους, μέσα
από το έδαφος. Πρώτα ‘’αναδύονται’’ από το έδαφος τα αρσενικά άτομα και κατόπιν
ακολουθούν τα θηλυκά άτομα. Η ζωή τους ως νυχτοπεταλούδες διαρκεί μόλις 2 ημέρες. Μέσα
σε αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα τα έντομα πετάνε μέχρι και 2 χιλιόμετρα για να βρουν
ταίρι. Οι θηλυκές πεταλούδες προσελκύουν τα αρσενικά με τη βοήθεια μιας φερομόνης (είναι
χημική ουσία που απελευθερώνεται από ένα ζώο προκειμένου να προκαλέσει μια συγκεκριμένη
αντίδραση, ή να μεταδώσει κάποιο μήνυμα σε ένα άλλο άτομο, πάντα όμως του ίδιου είδους.
Υπάρχουν φερομόνες κινδύνου, εντοπισμού τροφής, σεξουαλικές και πολλές άλλες που
επηρεάζουν τη συμπεριφορά και τη φυσιολογία των ατόμων συγκεκριμένων ειδών) και έτσι
γίνεται το ζευγάρωμα και η παραγωγή των αβγών, που είναι πολύ μικρά και έχουν ανοιχτό καφέ
χρώμα. Η θηλυκιά νυχτοπεταλούδα εναποθέτει τα αβγά της σε ειδικής μορφής κυλίνδρους-
φωλιές, περικλείοντας τα αβγά και τις πευκοβελόνες στο σημείο αυτό με ένα προστατευτικό
λεπιδοειδές περίβλημα που εκκρίνει από την κοιλιά της. Μία νυχτοπεταλούδα μπορεί να γεννήσει
από 70 έως 100 αυγά και να φτιάξει μέχρι και 5 φωλιές σε ένα δέντρο. Αμέσως, μετά την
εναπόθεση των αβγών οι πεταλούδες πεθαίνουν. Σε διάστημα 30-45 ημερών, γεννιούνται οι
μικρές κάμπιες που έχουν χρώμα πράσινο ανοιχτό και ημιδιάφανο με μαύρες κηλίδες. Οι μικροί
απόγονοι διακρίνονται από μεγάλη βουλιμία και με τη βοήθεια των δυνατών ποδίσκων τους
σκαρφαλώνουν σε κάθε νεαρό βλαστό του πεύκου και κατατρώγουν τις πευκοβελόνες. Στο τέλος,
ο βλαστός ξεραίνεται. Μόλις οι μικρές κάμπιες μεγαλώσουν, φτιάχνουν πάνω στα κλαδιά του
πεύκου μια "μεταξοειδή" φωλιά. Το χαρακτηριστικό αυτό σπίτι τους προστατεύει τις κάμπιες από
τις δυσμενείς συνθήκες του χειμώνα. Συνήθως, οι φωλιές κοιτάνε προς το νότο. Οι κάμπιες
μένουν μέσα στις φωλιές την ημέρα και βγαίνουν να τραφούν με πευκοβελόνες τη νύχτα, ενώ τα
υπολείμματα της τροφής τους συσσωρεύονται στο κάτω μέρος της φωλιάς. Στο τέλος του
χειμώνα με αρχές άνοιξης, οι κάμπιες αρχίζουν να εγκαταλείπουν ομαδικά τις φωλιές τους. Η μία
προχωράει πίσω από την άλλη δημιουργώντας ένα ‘’κορδόνι’’ με εκατοντάδες άτομα, το ένα
πίσω από το άλλο. Στο μπροστινό μέρος, στην κορυφή αυτής της πολυάριθμης αλυσίδας
βρίσκεται πάντα ένα θηλυκό άτομο. Μόλις η στρατιά ανακαλύψει μια περιοχή με μαλακό και
ηλιόλουστο χώμα μπαίνει μέσα στο έδαφος και σε βάθος 10 με 20 εκατοστά, αρχίζοντας έτσι ένα
νέο βιολογικό κύκλο, μια νέα γενιά, για τη συνέχιση και τη διαιώνιση της ζωής.
Η πευκοκάμπια αυτή των κωνοφόρων, εμφανίζεται σε τεράστιους αριθμούς στις παραμεσόγειες
περιοχές της νότιας Ευρώπης, της Βόρειας Αφρικής και της Δυτικής Ασίας. Προσβάλλει μαζικά
τις βελόνες όλων των ειδών πεύκης, ιδιαίτερα αυτές των νεαρών δένδρων, αλλά και των ενήλικων
δένδρων που βρίσκονται σε φτωχά και υποβαθμισμένα εδάφη (συνήθως στα τεχνητά πευκοδάση 107
ή αστικά άλση), ενώ εκεί απουσιάζουν και οι φυσικοί εχθροί της κάμπιας. Ένα πτηνό εχθρός της
πευκοκάμπιας, είναι ο Κούκος καθώς διαθέτει ειδικά διαμορφωμένο πεπτικό σύστημα, έτσι ώστε
να εξουδετερώνει τις τοξίνες που αυτές οι κάμπιες δημιουργούν.
Έχει διαπιστωθεί ότι κατά μέσο όρο η τροφική δραστηριότητα από τις κάμπιες μπορεί να
προκαλέσει απώλεια της τάξης του 20-45%, προσβάλλοντας και πολλές φορές νεκρώνοντας
δεκάδες δέντρα. Εκτός όμως από την σοβαρή αυτή απώλεια, η οποία μπορεί να οδηγήσει και στη
νέκρωση ακόμη νεαρών δενδρυλλίων, υπάρχει και το πρόβλημα υγείας στον άνθρωπο, το οποίο
προέρχεται από τα τριχίδια των προνυμφών. Οι κάμπιες διαθέτουν έναν εξαιρετικό αμυντικό
μηχανισμό. Όταν νιώσουν ότι απειλούνται (αν κάποιος για παράδειγμα τις αγγίξει), εκτοξεύουν
στον αέρα μικροσκοπικά τριχίδια, τα οποία περιέχουν μια τοξίνη που προκαλεί στον άνθρωπο
αλλεργικές αντιδράσεις (ερεθισμούς στο δέρμα και τα μάτια αλλά και αναπνευστικές
διαταραχές).
Η αντιμετώπιση των εντόμων αυτών γίνεται με διάφορους τρόπους. Παλαιότερα γίνονταν
ψεκασμοί με επιβλαβή χημικά, ενώ σήμερα έχει επικρατήσει η βιολογική καταπολέμηση (π.χ., με
το βάκιλο Bacillus thuringiensis -για την καταπολέμηση νεοεκκολαπτόμενων προνυμφών- ή και
με εντομοπαθογόνους νηματώδεις Steinernema feltiae -για την καταπολέμηση όλων των κινητών
σταδίων), ή και με τη βοήθεια κάποιων ουσιών προσέλκυσης (φερομόνες), είναι δυνατό,
χρησιμοποιώντας ειδικές παγίδες, να προσελκυσθούν και να παγιδευτούν τα αρσενικά μιας
περιοχής. Ωστόσο, ο πιο φιλικός προς το περιβάλλον τρόπος, είναι ο μηχανικός τρόπος
καταπολέμησης, με το κόψιμο και κάψιμο της φωλιάς τους.
(πηγές:σταχυολόγηση από
http://wwww.minagric.gr/greek/agro_pol/DASIKA/Pityocampa/Pityocampa1.htm,
http://www.bio-insecta.gr/pdf/Thaumcontrol.pdf,
http://www.gewponoi.com/biotech/index.php?topic=1331.0 ).
__________

- Φθινόπωρο με Χρώματα,....αλλά χωρίς Αρώματα
Κάθε χρόνο, οι περιπατητές του φθινοπώρου απολαμβάνουν τη χρωματική ποικιλότητα των
φυλλοβόλων δένδρων. Τότε, παρουσιάζεται μια απίστευτη ποικιλία από χρώματα και
αποχρώσεις. Κόκκινα, κίτρινα, κόκκινο-καφέ, πορτοκαλί και ροζ, χρυσοκίτρινα, μωβ και
κεχριμπαρένια φύλλα αρχίζουν να πέφτουν από τα φυλλοβόλα δέντρα. Γιατί όμως τα φύλλα
υποβάλλονται σε αυτή τη χρωματική μεταβολή; Είναι γνωστό ότι κατά τη διάρκεια της περιόδου
ανάπτυξης των φυτών, τα φύλλα οφείλουν το πράσινο χρώμα τους σε μια χρωστική ουσία, τη
γνωστή χλωροφύλλη (Η χλωροφύλλη είναι ουσία απαραίτητη για τη φωτοσύνθεση, τη διαδικασία
δηλαδή κατά την οποία το ηλιακό φώς μετατρέπεται σε χημική ενέργεια. Κατά τη διάρκεια αυτής
της διαδικασίας η χλωροφύλλη εγκλωβίζει το φως από τον ήλιο, το οποίο χρησιμοποιείται ως
παροχέας ενέργειας για τη μετατροπή του διοξειδίου του άνθρακα και του νερού σε οξυγόνο και
υδατάνθρακες (οι υδατάνθρακες χρησιμοποιούνται ως τροφή για το φυτό).
108
Τα μόρια της χλωροφύλλης απορροφούν το κόκκινο και μπλε μήκος κύματος του φωτός από τον
ήλιο, αλλά σχεδόν καθόλου πράσινο, πράγμα που σημαίνει πως τα πράσινα μήκη κύματος
αντανακλούνται πίσω στα μάτια μας και ως εκ τούτου βλέπουμε τα φύλλα πράσινα. Επειδή όμως
η χλωροφύλλη είναι σχετικά ασταθής ουσία, συνεχώς κατανέμεται μεταξύ των κυττάρων και έτσι
προκειμένου να διατηρηθεί σε επαρκή ποσότητα μέσα στα φύλλα, συνεχώς συντίθεται, μέσα από
μια διαδικασία που απαιτεί ηλιακό φώς και σχετικά ήπιες έως και υψηλές θερμοκρασίες. Στα
φύλλα όμως των φυτών υπάρχουν και άλλες χρωστικές ουσίες (οι οποίες καλύπτονται από την
πράσινη χροιά της χλωροφύλλης) καθόλη τη διάρκεια του έτους. Όμως, στη διάρκεια του
φθινοπώρου τα φυλλοβόλα φυτά, σε αντίθεση με τα αειθαλή, χάνουν τα φύλλα τους κάθε χρόνο.
Το ετήσιο ξέσπασμα των φθινοπωρινών χρωμάτων είναι απλώς μια αντανάκλαση των φυσικών
και χημικών μεταβολών που συμβαίνουν στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας. Τα χρώματα που
βλέπουν οι παρατηρητές δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια πολυσύνθετη διαδικασία διεργασιών.
Έτσι, καθώς οι ημέρες μικραίνουν, αρχίζει να σχηματίζεται μεταξύ του μίσχου του φύλλου και
του κλαδιού από το οποίο προέρχεται, ένα στρώμα από ειδικά ''φελλώδη'' κύτταρα. Αυτό το
φελλώδες στρώμα σιγά-σιγά αποκόπτει την προμήθεια νερού από το έδαφος και σταματά επίσης
τη ροή των σακχάρων από τα φύλλα προς το δένδρο. Όταν τελικά συμπληρωθεί το σφράγισμα με
αυτά τα φελλώδη κύτταρα, το βάρος του φύλλου και το στριφογύρισμά του από τον άνεμο είναι
αρκετά για να το κάμουν να πέσει στο έδαφος.
Δηλαδή, τα φυλλοβόλα φυτά το φθινόπωρο χάνουν σταδιακά την άφθονη προμήθεια τους σε
νερό, αλλά και εξαιτίας του μειωμένου ηλιακού φωτός το ‘’χημικό εργαστήριο της
φωτοσύνθεσης’’ μένει χωρίς πρώτες ύλες. Έτσι, η ασταθής χλωροφύλλη των φύλλων αρχίζει να
διασπάται και να εξαφανίζεται αποκαλύπτοντας τις χρωστικές ουσίες που υπάρχουν ήδη εκεί,
καθώς είναι πολύ πιο σταθερές από τη χλωροφύλλη και γι’ αυτό παραμένουν στα φύλλα πολλών
δένδρων για να εμπλουτίσουν το τοπίο με κιτρινοχρυσαφένιες αποχρώσεις. Αυτές οι χρωστικές
ουσίες είναι κυρίως τα καροτινοειδή.
Τα φύλλα στην πραγματικότητα περιέχουν πολλές χρωστικές ουσίες (π.χ. χλωροφύλλη,
ανθοκυανίνες, καροτινοειδή), αλλά μόνο η χλωροφύλλη βρίσκεται σε αφθονία κατά τη διάρκεια
της καλλιεργητικής περιόδου γι’ αυτό και παραμένουν πράσινα την άνοιξη και το καλοκαίρι. Στα
τέλη του καλοκαιριού ή στις αρχές του φθινοπώρου οι μέρες μικραίνουν και οι νύχτες διαρκούν
περισσότερες ώρες. Τα φυτά είναι ευαίσθητα κατά τη διάρκεια του σκότους και όταν οι νύχτες
φτάσουν σε ένα συγκεκριμένο σημείο δίνεται το έναυσμα τέλους για την παραγωγή μιας ορμόνης
‘’της αυξίνης’’ (την περίοδο ανάπτυξης των φυτών, αυτή η ορμόνη, η αυξίνη, εμποδίζει την
αύξηση ενός ειδικού φελλώδους στρώματος κυττάρων που ονομάζεται ''στοιβάδα αποκοπής'' του
φύλλου). Η ελάττωση της συγκεκριμένης αυτής ορμόνης, επιτρέπει στο φελλώδες στρώμα
κυττάρων -στοιβάδα αποκοπής, να σχηματιστεί στο στέλεχος της βάσης κάθε φύλλου και έτσι με
αυτόν τον τρόπο διακόπτεται η παροχή νερού και θρεπτικών ουσιών προς τα φύλλα. Επιπλέον
εμποδίζει τη μεταφορά των υδατανθράκων από τα φύλλα στο υπόλοιπο φυτό.
Όσο το φθινόπωρο προχωρά τα κύτταρα στη στοιβάδα αποκοπής στεγνώνουν ακόμα
περισσότερο. Τελικά οι συνδέσεις μεταξύ των κυττάρων αποδυναμώνονται και τα φύλλα
πέφτουν. Ενώ πολλά δέντρα ρίχνουν όλα τους τα φύλλα σχετικά γρήγορα μερικά άλλα
καταφέρνουν να κρατήσουν αρκετά από τα φύλλα τους ακόμα και το χειμώνα, αλλά τα φωτεινά
χρώματα σταδιακά ξεθωριάζουν. Αυτό συμβαίνει επειδή το ηλιακό φώς και οι χαμηλές –ψυχρές
θερμοκρασίες προκαλούν στις υπάρχουσες χρωστικές ουσίες των φύλλων να καταρρεύσουν,
αφήνοντας μόνο τις τανίνες οι οποίες είναι καφέ σε απόχρωση. Όταν συμβεί αυτό τα φύλλα
σταματούν να ανασυνθέτουν χλωροφύλλη και καθώς αυτή μειώνεται τελικά εξαφανίζεται από τα
φύλλα σχετικά γρήγορα. Αυτό γίνεται όταν αρχίσουμε να βλέπουμε τις χρωματικές μεταβολές
στα φύλλα. Η χλωροφύλλη συνήθως καλύπτει τις άλλες χρωστικές που υπάρχουν στα φύλλα τα
οποία και αντανακλούν τα χαρακτηριστικά φθινοπωρινά χρώματα που βλέπουμε. Δηλαδή, αυτές
οι χρωστικές είναι συνήθως τα καροτινοειδή τα οποία αντανακλούν το κίτρινο-πορτοκαλί μήκος
κύματος, ενώ όταν υπάρχει η χρωστική ξανθοφύλλη αντανακλά το κίτρινο μήκος κύματος. Τα
μωβ και κόκκινα φύλλα προέρχονται από μια άλλη κατηγορία χρωστικών ουσιών που
ονομάζονται ανθοκυανίνες. Οι ανθοκυανίνες είναι υπεύθυνες για το χρώμα ορισμένων φρούτων
όπως για παράδειγμα τα μπλούμπερι και τα ράσμπερι. Σε αντίθεση με τα καροτινοειδή και την 109
ξανθοφύλλη οι χρωστικές αυτές δεν είναι πάντοτε παρούσες στα φύλλα αλλά παράγονται το
φθινόπωρο (Σχηματίζονται από την αντίδραση μεταξύ των σακχάρων που παγιδεύονται από τη
στοιβάδα αποκοπής (φελλώδες στρώμα κυττάρων) και από ορισμένα υγρά που υπάρχουν στα
φύλλα. Το χρώμα που παράγεται από τις ανθοκυανίνες εξαρτάται από το pH που έχουν τα
κύτταρα του υγρού. Αν ο χυμός είναι αρκετά όξινος οι χρωστικές παράγουν ένα έντονο κόκκινο
χρώμα, αν όμως ο χυμός είναι λιγότερο όξινος παράγονται αποχρώσεις του μωβ).
Όπως προείπαμε πιο πάνω, οι άλλες αποχρώσεις, για το ζωηρό κόκκινο, το μωβ, ακόμη και το
μπλε που κάνουν τη φθινοπωρινή πανδαισία ακόμη θεαματικότερη, προέρχονται από τις
ανθοκυανίνες. Είναι χρωστικές ουσίες που δίνουν και στα μήλα το κόκκινο χρώμα, σε μερικά
είδη λάχανου το μωβ χρώμα, στις βιολέτες το μπλε και άλλα. Όμως, στα περισσότερα φυτά αυτή
η χρωστική ουσία σχηματίζεται μόνο το φθινόπωρο. Ειδικά οι ανθοκυανίνες είναι πολύ πιο
ευαίσθητες χρωστικές στις εξωτερικές επιρροές από τις άλλες χρωστικές ουσίες των φύλλων. Αν
οι χυμοί του φύλλου είναι όξινοι, τα φύλλα φαίνονται κόκκινα, αν οι χυμοί είναι ουδέτεροι,
φαίνονται μωβ και εάν είναι αλκαλικοί, φαίνονται μπλε. Έτσι, οποιαδήποτε μεταβολή στη χημική
σύνθεση των ανθοκυανινών ή στην οξύτητα του χυμού του φύλλου, μπορεί να συντελέσει σε μια
μεγάλη σειρά αποχρώσεων. Εξάλλου, επειδή αυτές οι χρωστικές ουσίες σχηματίζονται από τα
σάκχαρα και οι φωτεινές, ηλιόλουστες μέρες συντελούν στην καλή παραγωγή σακχάρων, οι
διακυμάνσεις του καιρού το φθινόπωρο μπορούν επίσης να επηρεάσουν τη λαμπρότητα της
επίδειξης των φύλλων. Αν μετά τις φωτεινές μέρες, ακολουθήσουν κρύες, παγερές νύχτες, η
παγωνιά επιβραδύνει την κίνηση των σακχάρων από τα φύλλα προς το δένδρο στη διάρκεια της
νύχτας. Τα αποθέματα των σακχάρων μεγαλώνουν και συντελούν στη μεγαλύτερη παραγωγή
χρωμάτων. Αλλά αν στη διάρκεια του φθινοπώρου ο καιρός είναι συννεφώδης ή οι νύχτες ήπιες,
τα χρώματα είναι πολύ πιο απαλά. Επίσης, η παραγωγή των ανθοκυανινών σε μερικά φυτά είναι
τόσο ευαίσθητη στο φως, ώστε αν ένα φύλλο σκιάζει ένα άλλο, θα εμφανισθεί το αποτύπωμα του
ανωτέρου φύλλου με πράσινο ή κίτρινο πάνω στο κατώτερο φύλλο, με κόκκινο περίγραμμα εκεί
που το βλέπει ο ήλιος. Αυτό επίσης εξηγεί γιατί μέρη ενός δένδρου που εκτίθενται περισσότερο
στον ήλιο μπορεί να έχουν φωτεινά χρώματα, ενώ άλλα μέρη του ίδιου δένδρου έχουν ελάχιστο
κόκκινο χρώμα.
Ωστόσο, υπάρχουν και οι καφέ αποχρώσεις που συχνά συνδυάζονται με τα κίτρινα για να κάνουν
τα όμορφα χρυσοκίτρινα και χρυσοκαφέ που ομορφαίνουν ακόμη περισσότερο τη φθινοπωρινή
χρωματική πανδαισία. Το καφέ εμφανίζεται γενικώς στα γερασμένα κύτταρα. Στην περίπτωση
της οξιάς και μερικών ειδών βαλανιδιάς, το καφέ είναι πολύ ζωηρό, επειδή τα κύτταρα των
φύλλων είναι ακόμη πολύ ζωντανά, μολονότι γερασμένα, όταν σχηματίζεται το καφέ χρώμα.
Επίσης, μερικά φύλλα γίνονται καφέ μόνον όταν είναι σχεδόν νεκρά ή έχουν ήδη πέσει στο
έδαφος. Αυτό το καφέ χρώμα και μερικά κίτρινα, είναι τα μόνα φθινοπωρινά χρώματα που είναι
ορατά στα περισσότερα μέρη του κόσμου όπου υπάρχουν μερικά φυλλοβόλα δένδρα.
(Σημείωση: οι Χλωροφύλλες απορροφούν στην κίτρινη και μπλε περιοχή του ορατού φάσματος
του φωτός και ανακλούν στην πράσινη και έτσι προσδίδουν στα φυτά το πράσινο χρώμα τους.
Βασικός τους ρόλος είναι η απορρόφηση ενέργειας για τη φωτοσύνθεση.
Τα Καροτινοειδή, κόκκινες, κίτρινες ή πορτοκαλί χρωστικές, απορροφούν μήκη φωτός που δεν
απορροφά η χλωροφύλλη και δρουν συμπληρωματικά με αυτή, ενώ έχουν και φωτοπροστατευτικό
ρόλο. Διακρίνονται στις Ξανθοφύλλες που δίνουν χρώμα κίτρινο και στις Καροτίνες που δίνουν
χρώμα πορτοκαλί και κόκκινο. Συνήθως,εμφανίζονται σε ρίζες, κονδύλους, σπόρους, καρπούς και
άνθη και σε αυτές οφείλουν το χρώμα τους, π.χ., τα καρότα ή οι ντομάτες).
Τα Φλαβονοειδή (Ανθοκυανίνες και Ανθοξανθίνες), εμφανίζονται σχεδόν σε όλους τους ιστούς των
ανώτερων φυτών -αν και κυρίως τις βλέπουμε στα άνθη και στους καρπούς-, προσδίδουν όλα τα
χρώματα από κόκκινα έως μωβ και μπλε, εκτός από το πράσινο. Οι Ανθοκυανίνες δίνουν συνήθως
χρώμα καφέ, κόκκινο, πορτοκαλί, μωβ, μπλε, ενώ οι Ανθοξανθίνες συνήθως προσδίδουν χρώμα
λευκό, εκρού, κίτρινο με απορρόφηση και στις υπεριώδεις. Εξάλλου, ο συνδυασμός τους δίνει
έντονο κίτρινο, κόκκινο-καφέ, πορτοκαλί και ροζ).
Οι Μπεταλαϊνες ( δεν εμφανίζονται ποτέ μαζί με τις ανθοκυανίνες. Είναι κόκκινες, μωβ ή κίτρινες
χρωστικές. (εμφανίζονται μόνο στην τάξη Caryophyllales εκτός από τις οικογένειες
Caryophyllaceae και Molluginaceae που εμφανίζουν ανθοκυανίνες) και διακρίνονται στις κόκκινες
– μωβ Μπετακυανίνες και τις κίτρινες Μπεταξανθίνες. Αυτές είναι που δίνουν το χρώμα στα 110
πατζάρια, αλλά και στις βουκαμβίλιες, και σε πολλά κακτοειδή).
Είναι γνωστό ότι, ενώ το φως του ήλιου είναι γενικά πιο λαμπρό τους θερινούς μήνες, τα φυτά
είναι πιο ευαίσθητα στις βλάβες κατά το φθινόπωρο και στο τότε φως, επειδή τα συστήματα των
φύλλων αρχίζουν να καταρρέουν. Η προστασία από τον ήλιο επομένως βοηθά στο να
διατηρούνται τα φύλλα πάνω στα δέντρα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, έτσι ώστε να
μπορούν να συλλεχθούν περισσότερα θρεπτικά συστατικά από το φυτό. Υπάρχουν αρκετές
αποδείξεις που υποδεικνύουν ότι οι ανθοκυανίνες που αρχίζουν να παράγονται τότε, δρουν ως
αντηλιακό για την προστασία της χλωροφύλλης από το έντονο φως του φθινοπωριάτικου ήλιου.
Μερικοί όμως πιστεύουν πως τα δέντρα επενδύουν πιο πολύ στην παραγωγή ανθοκυανινών, διότι
αυτές μπορεί να λειτουργήσουν και ως εντομοαπωθητικά, για τη μη προσβολή των φυτών από
έντομα. Για παράδειγμα, κάποια έντομα μπορούν να συσχετίζουν το κόκκινο των φύλλων με την
τοξικότητα ή με την κακή γεύση, πράγμα που σημαίνει πως είναι λιγότερο πιθανό να αφήσουν
εκεί τα αβγά τους σε αυτά τα φύλλα.
Το φάσμα των χρωμάτων που βιώνουμε τη φθινοπωρινή περίοδο επηρεάζεται σε ένα μεγάλο
βαθμό από τον καιρό και την υγρασία του εδάφους. Οι χαμηλές θερμοκρασίες και το άφθονο
ηλιακό φως ενισχύουν την παραγωγή των ανθοκυανινών τη στιγμή που θερμοκρασίες κάτω από
το μηδέν διαλύουν τους μηχανισμούς που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή αυτών των
χρωστικών ουσιών, πράγμα που σημαίνει πως ένας πρόωρος παγετός θα δώσει το έναυσμα για το
πρόωρο τέλος του πολύχρωμου αυτού φυλλώματος. Εξάλλου, ο ξηρός καιρός αυξάνει τη
συγκέντρωση ζάχαρης και ως εκ τούτου ενισχύεται η παραγωγή των ανθοκυανινών.
Ένα χρώμα που έρχεται έντονα στο προσκήνιο το φθινόπωρο είναι το καφέ. Αφού τα κύτταρα
των νεκρωμένων φύλλων σπάσουν, ξεκινάει η φυσική διαδικασία της φυσικής αποσύνθεσης με
την παραγωγή χημικών ενώσεων, γνωστών ως τανίνες. Τα φύλλα της βελανιδιάς είναι πλούσια σε
τανίνη, όπως είναι και τα φύλλα των αμπελιών. Το κρύο, η υγρασία, και η συννεφιά επιταχύνουν
τη διαδικασία της αποσύνθεσης των φύλλων των δέντρων προκαλώντας το καφέ της απόχρωσής
τους. Το ρόλο τότε αναλαμβάνουν μικροοργανισμοί και ασπόνδυλα ζώα που με τη βοήθειά τους
θα εμπλουτιστεί το έδαφος με θρεπτικά συστατικά, για την ανακύκλωση των θρεπτικών
συστατικών της Φύσης και τη συνέχιση της Ζωής.
Και από τη μυθολογία των Ινδιάνων της βόρειας Αμερικής διαβάζουμε ότι αυτοί προσπάθησαν
να εξηγήσουν τη μυστηριώδη ομορφιά των φθινοπωρινών φύλλων. Μέσα σε άλλα, ισχυρίζονται
ότι κάθε φθινόπωρο οι κυνηγοί στον ουρανό σκότωναν τα αστέρια της Μεγάλης Άρκτου. Έλεγαν
μάλιστα ότι, καθώς χυνόταν το αίμα τους στη Γη, πιτσιλούσε πολλά φύλλα και τα έβαφε κόκκινα,
ενώ το λίπος τους που ξεπηδούσε από τη χύτρα του κυνηγού, χρωμάτιζε κίτρινα άλλα φύλλα.
__________
- Θάλασσες, Θάλασσες, Θάλασσες

Η Ελλάδα βρίσκεται στην 3η θέση ανάμεσα σε 50 χώρες με τις καθαρότερες θάλασσες και
παραλίες στον κόσμο (το 2015 η Ελλάδα έχει 395 βραβευμένες ακτές και 9 μαρίνες που κέρδισαν
τη “Γαλάζια Σημαία).
Oι περισσότερες Γαλάζιες Σημαίες για το 2015 εντοπίζονται στις παραλίες Λασιθίου (44),
Χαλκιδικής (39), Δωδεκανήσων (29), Χανίων (29) και Κυκλάδων (22). Αυτά τα στοιχεία
προέρχονται από την Ελληνική Εταιρία Προστασίας της
Φύσης (http://eepf.gr/el/blueflag#sthash.v808T2bE.dpuf) που χειρίζεται το διεθνές πρόγραμμα
για τη αποτύπωση της κατάστασης των θαλασσών και ακτών της Ελλάδας. Ωστόσο, το καλοκαίρι
είναι μπροστά μας για να απολαύσουμε τις καθαρές θάλασσες και τις ακτές μας.
Μια πρώτη ένδειξη για την καθαρότητα ή μη της θάλασσας που κολυμπάμε, είναι οι παραλίες
εκείνες που έχουν χαρακτηριστεί με «Γαλάζιες Σημαίες» (Η Γαλάζια Σημαία, είναι σύμβολο
ποιότητας σε διεθνή κλίμακα και απονέμεται με αυστηρά κριτήρια σε οργανωμένες ακτές με
μεγάλο αριθμό λουομένων, που διαχειρίζονται παράκτιοι Δήμοι, ξενοδόχοι και άλλοι
φορείς, αλλά και σε μαρίνες). Αλλά εξίσου καθαρές ή και καθαρότερες είναι και αμέτρητες άλλες
παραλίες και θάλασσες.
Όμως, για την καθαρότητα ή μη μιας θαλάσσιας περιοχής δεν είναι πάντοτε εύκολη ή σαφής η
111
απάντηση. Απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων, καθώς
εκτός των άλλων, η απουσία ή παρουσία ορισμένων οργανισμών σε μια περιοχή δεν είναι
απαραίτητα δείκτης ρύπανσης, αλλά μπορεί να οφείλεται σε πολυάριθμους άλλους παράγοντες.
Οι επιστήμονες, πέρα από τις βιοχημικές και μικροβιολογικές αναλύσεις του θαλασσινού νερού,
χρησιμοποιούν διάφορους οργανισμούς ως βιοδείκτες και ελέγχοντας, μεταξύ άλλων, την
παρουσία ή παρουσία και την αφθονία τους, διαπιστώνουν με πρώτη ματιά την κατάσταση των
θαλάσσιων οικοσυστημάτων, αλλά και την καταλληλότητα του θαλάσσιου περιβάλλοντος για
κολύμβηση.
Ωστόσο, δεν χρειάζεται να είναι κάποιος επιστήμονας για να μπορέσει να παρατηρήσει κάποιες
ιδιάζουσες καταστάσεις. Για παράδειγμα, αν ιριδίζει η επιφάνεια της θάλασσας, πιθανότατα
περιέχει πετρέλαιο, λάδι κινητήρα, αποχέτευσης κλπ. Αν πρασινίζει η επιφάνεια, τότε το χρώμα
μπορεί να προέρχεται από τη μαζική αύξηση του πλαγκτού της περιοχής, εξαιτίας εισροών στο
θαλάσσιο περιβάλλον από θρεπτικά συστατικά, απορροές λιπασμάτων κλπ. Αποφεύγουμε το
κολύμπι σε μαρίνες, λιμάνια, εκβολές ποταμών και οχετών.
Ο διαρκής σχηματισμός αφρού στη επιφάνεια της θάλασσας και το θολό νερό θα πρέπει να μας
προβληματίσει, καθώς μπορεί να προέρχεται από τη ρίψη λυμάτων από διερχόμενο σκάφος, ή
από γειτονικές εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων, όταν δεν λειτουργούν σωστά. Θολή
θάλασσα, σκουπίδια που επιπλέουν, δεν είναι μόνο ένδειξη για ρύπανση και ακαταλληλότητα για
κολύμβηση, αλλά πιθανότατα να κρύβει ρύπους που είναι επικίνδυνοι για την υγεία μας.
Αν και με μια πρώτη ματιά οι περισσότερες θάλασσες στην Ελλάδα είναι καθαρές για κολύμβηση
και χωρίς πρόβλημα μόλυνσης ή ρύπανσης, μια πιο προσεκτική ματιά και εξειδικευμένες
μετρήσεις μπορεί να μας αποκαλύψει περισσότερα στοιχεία για την πραγματική κατάσταση
ορισμένων περιοχών. Μπορεί το νερό να φαίνεται διαυγέστατο, αλλά μπορεί να υποκρύπτει
απορροές λ.χ., από φυτοφάρμακα ή βαριά μέταλλα από τα γειτονικά θερμοκήπια.
Αυτό που οφείλουμε να υπενθυμίζουμε είναι ότι, όλα τα είδη της πανίδας και της χλωρίδας μιας
θάλασσας, έχουν ξεχωριστή σημασία, συνθέτουν έναν πολυποίκιλο κόσμο και μπορούν να

αλλάξουν, μέσα από άμεσες ή έμμεσες παρεμβάσεις του ανθρώπου στα θαλάσσια
οικοσυστήματα.
Ασφαλώς και υπάρχουν μερικές κατευθυντήριες συμβουλές που μπορεί να μας βοηθήσουν να
αποφύγουμε άγνωστα και ακατάλληλα για κολύμβηση νερά. Να, μερικές συμβουλές για ασφαλή
κολύμβηση από άποψη υγιεινής του περιβάλλοντος. Φύκη, φυκιάδες, αχινοί, αστερίες και άλλα
είδη μαρτυρούν πόσο υγιές ή όχι είναι ένα θαλάσσιο οικοσύστημα. Ειδικότερα, τα φύκη, καθώς
είναι προσκολλημένα σε βράχια και στο θαλάσσιο πυθμένα επηρεάζονται άμεσα από αλλαγές
στην ποιότητα του νερού και συνεπώς αποτελούν εξαιρετικούς βιοδείκτες.
Κάποια είδη φυκών αναπτύσσονται αποκλειστικά σε καθαρά νερά και εξαφανίζονται όταν
ξεκινήσει να υπάρχει κάποια πηγή μόλυνσης ή ρύπανσης, ενώ άλλα είδη αναπτύσσονται όπου
υπάρχει μόλυνση. Οι επιστήμονες επισημαίνουν ότι, όταν αυτό το θαλάσσιο περιβάλλον αρχίζει
να επιβαρύνεται από ρυπογόνους παράγοντες, τότε μειώνεται ο αριθμός των ειδών και
επιβιώνουν τα πιο ανθεκτικά, που συνήθως είναι τα σκουλήκια ή κάποια μαλάκια (π.χ. κοχύλια)
με μονόπλευρη αφθονία τους έναντι άλλων ειδών που μπορεί και να εξαφανιστούν από την
περιοχή.
Οι γνωστές μας φυκιάδες, είτε βρίσκονται ριζωμένες ως λιβάδια της Ποσειδώνιας ( Posidonia
oceanica) στην άμμο του θαλάσσιου πυθμένα και σε βάθος λίγων μέτρων, είτε εκβράζονται στην
παραλία νεκρές, σε καφετί σκουρόχρωμες αποχρώσεις. Αυτά τα φυτά, στην πραγματικότητα δεν
είναι φύκη, αλλά εξελικτικά ανώτερα θαλάσσια φυτά. Τα ζωντανά καταπράσινα φύλλα της, με τη
μορφή κορδέλας, μπορεί να φτάσουν σε μήκος περίπου το 1 μέτρο. Καθώς το φυτό βγάζει
καινούργια φύλλα, τα παλιά φύλλα γερνάνε, γίνονται σκούρα καφέ, πέφτουν από το φυτό, και
παρασυρόμενα από τα κύματα, συνήθως εκβράζονται στη γειτονική αμμουδιά.
Αν και η παρουσία της Ποσειδώνιας προκαλεί σε πολλούς αποστροφή, είναι σημαντικό να
τονίσουμε ότι η Ποσειδώνια είναι ένα θαλάσσιο φυτό που αναπτύσσεται αποκλειστικά σε
καθαρά νερά. Όπου υπάρχει Ποσειδώνια σίγουρα η θάλασσα θα είναι καθαρή. Συνεπώς, όταν
βλέπουμε φύλλα Ποσειδώνιας εκβρασμένα στην αμμουδιά ή και στα ρηχά, τότε κολυμπάμε
άφοβα. Τα θαλάσσια λιβάδια Ποσειδώνιας, είναι από τα πλέον παραγωγικά οικοσυστήματα,
στηρίζουν εξαιρετική βιοποικιλότητα (π.χ. ψάρια, αχινοί, χταπόδια, σπόγγοι, ανεμώνες, 112
θαλάσσιες χελώνες, κλπ), καθώς σε αυτά τα λιβάδια έχουν καταγραφεί περισσότερα από 1.000
είδη πανίδας και 300 είδη χλωρίδας. Το ενδημικό στη Μεσόγειο είδος Posidonia oceanica που
σχηματίζει τα θαλάσσια λιβάδια είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο σε ανθρωπογενείς επιδράσεις, καθώς
επίσης και στη θαλάσσια ρύπανση. Γι' αυτό το λόγο η παρουσία υγιών λιβαδιών Ποσειδωνίας σε
μια περιοχή είναι δείκτης της καλής κατάστασης του θαλάσσιου περιβάλλοντος.
Τα μακροφύκη (άλγες) αποτελούν πολύ καλούς δείκτες καθαρότητας των νερών και
χρησιμοποιούνται από τους επιστήμονες ως βιοδείκτες για τον έλεγχο της ποιότητας της
θάλασσας. Η χρήση αυτή των φυκών βασίζεται στο γεγονός ότι υπάρχουν κάποια είδη τα οποία
συναντώνται μόνο σε καθαρά νερά, ενώ σε ρυπασμένες θάλασσες εξαφανίζονται. Αντίθετα,
υπάρχουν κάποια άλλα είδη φυκών που προτιμούν τα ρυπασμένα νερά. Τα φύκη (στην Ελλάδα
υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 600 είδη φυκών), διαθέτουν μία τεράστια ποικιλία χρωμάτων
– καφετί, πράσινα, κόκκινα, κίτρινα, άσπρα κλπ. Οι μορφές τους επίσης ποικίλουν πολύ αφού
υπάρχουν είδη που μοιάζουν με ταινίες ή μικρά φύλλα, με βεντάλιες ή ομπρέλες, ενώ άλλα
θυμίζουν ζελέ. Βράχια της θάλασσας καλυμμένα με καφετί φύκη αποτελούν ένδειξη ότι η
θάλασσα είναι πεντακάθαρη.
Σε γενικές γραμμές, τα καφετί και σχετικά μεγάλα φύκη αναπτύσσονται σε καθαρές θάλασσες,
όπως τα είδη Cystoseira που μοιάζουν με μικρούς θάμνους ή δεντράκια και έχουν σκληρή υφή.
Στην Ελλάδα τα είδη αυτά είναι πολύ κοινά σε μικρά βάθη (0-1 μέτρο) σε καθαρές θάλασσες, και
αν τα δείτε πάνω στα βράχια της ακτής θα ξέρετε με σιγουριά ότι κολυμπάτε σε καθαρά
νερά. Εξάλλου, τα ανοιχτά τεφρόχρωμα φύκη, το μορφής βεντάλιας-χωνιού (Padina
pavonica) και το φύκος μορφής ομπρέλας (Acetabularia acetabulum) είναι από τα πιο κοινά
φύκη της Ελλάδας. Αν και γενικά προτιμούν καθαρά νερά μπορεί να βρεθούν και σε
ελαφρώς ρυπασμένες περιοχές.
Από την άλλη πλευρά, τα φύκη που προτιμούν ρυπασμένα νερά είναι συνήθως πράσινα και
μοιάζουν με πλατιά φύλλα ή ταινίες, και έχουν μία μαλακή και γλοιώδη υφή που κάποιες φορές
θυμίζει ζελέ. Στην ομάδα αυτή πολύ γνωστό είναι το «Μαρούλι της θάλασσας» (γένος Ulva), και
εξαιτίας της ομοιότητας του με το γνωστό μας μαρούλι, αλλά και οι πλατιές πράσινες μαλακιές
ταινίες, που σε πολλά μέρη αποκαλούνται «πράσινες παλίρροιες» (Enteromorpha prolifera).
Τα φύκη αυτά αναπτύσσονται σε μεγάλες ποσότητες σε ρυπασμένα λιμάνια, μόλους, μαρίνες,
κοντά σε αγωγούς εκβολής λυμάτων, ή και εκεί όπου γλυκά νερά εισρέουν στο θαλάσσιο
περιβάλλον. Συνήθως, καλύπτουν μαζικά χαλίκια και την επιφάνεια των βράχων σε πολύ μικρά
βάθη, στο σημείο της ακτής όπου σκάνε τα κύματα. Οι οικολογικές επιπτώσεις του φαινομένου
είναι τεράστιες, καθώς οι μεγάλες ποσότητες αυτών των φυκών εξαντλούν το οξυγόνο του νερού
και παράλληλα στερούν το ηλιακό φως από τα υπόλοιπα θαλάσσια είδη στις περιοχές που το
πρόβλημα γίνεται εντονότερο.
Συνήθως, δύο είδη αχινών που συναντάμε στα παράκτια νερά (ο μαύρος αχινός Arbacia lixula και
ο λίγο μεγαλύτερος Paracentrotus lividus, που συνήθως έχει χρώμα καφέ ή μοβ) είναι είδη
ευαίσθητα στη ρύπανση και η παρουσία αχινών καταδεικνύει καθαρά νερά. Επίσης, πρέπει να
σημειωθεί πως οι τσούχτρες και οι μέδουσες δεν είναι δείκτες ρύπανσης, αλλά αύξησης της
θερμοκρασίας ή και ελάττωσης των θηρευτών τους. Και το γεγονός ότι έχουν εξαπλωθεί προς
τα βόρεια γεωγραφικά πλάτη δείχνει ότι αυξάνεται η θερμοκρασία των θαλασσών γενικότερα.
Σημειώνεται, ότι τόσο η Ποσειδωνία, όσο και τα φύκη είναι αναγκαία για τη διατήρηση της ζωής
στη θάλασσα (και όχι μόνο, γιατί το οξυγόνο που ελευθερώνουν χρησιμοποιείται από όλους τους
οργανισμούς), και ο ρόλος τους είναι αντίστοιχος με εκείνον των δασών της ξηράς για τα χερσαία
άγρια ζώα. Μάλιστα, η Ποσειδωνία θεωρείται σήμερα από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και από
την Ελληνική νομοθεσία ως προστατευόμενο είδος.
Ωστόσο, τα θαλάσσια φυτά έχουν επίσης ένα πλούσιο εφαρμοσμένο και εμπορικό ενδιαφέρον.
Για παράδειγμα, τα εκβρασμένα φύλλα της Ποσειδώνιας χρησιμοποιούνται για την παρασκευή
κομπόστας για λίπασμα. Τα φύκη έχουν ακόμη περισσότερες εφαρμογές, μάλιστα κάποια είδη
είναι εδώδιμα. Έτσι, στην Κρήτη ένα φύκος καταναλώνεται ως σαλάτα (σαλάτα του γιαλού).
Επίσης, ευρέως είναι γνωστή η εφαρμογή των φυκών στη βιομηχανία τροφίμων, ζαχαροπλαστική,
φαρμακοβιομηχανία, κοσμετολογία κ.ά. Από φύκη απομονώνονται συστατικά με τα οποία
φτιάχνονται σούπες, κρέμες, ζελέ, παγωτά, και άλλα κοινά προϊόντα. Σημαντική είναι και η
συνεισφορά των φυκών στην ιατρική, φαρμακοβιομηχανία, μοριακή βιολογία, στη βιομηχανία 113
χρωμάτων, στους βιολογικούς καθαρισμούς, κ.ά.
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι στην κατηγορία των φυκών ανήκουν και οργανισμοί που δεν είναι
ορατοί με το γυμνό μάτι, τα λεγόμενα μικροφύκη. Τα μικροφύκη μπορεί να αποτελούν μέρος του
γνωστού μας πλαγκτού. Σε κάποιες περιπτώσεις αυτοί οι μικροσκοπικοί οργανισμοί δημιουργούν
πληθυσμιακές εκρήξεις αφθονίας (άνθηση φυτοπλαγκτού), με αποτέλεσμα να δημιουργούν
εμφανή συσσωματώματα στην επιφάνεια του νερού (π.χ. ερυθρά παλίρροια). Τα θαλάσσια φυτά
λοιπόν, είναι πολύ σημαντικά, ειδικά για την Ελλάδα με τα 16.000 χιλιόμετρα ακτογραμμών. Και
την επόμενη φορά που θα είστε στην παραλία, δείτε τα φύκη και τα θαλάσσια φυτά με άλλο μάτι,
καθώς η παρουσία ή απουσία τους θα σας βοηθήσουν να καταλάβετε την οικολογική κατάσταση
της θάλασσας στην οποία βρίσκεστε.
Δυστυχώς, δεν μπορούμε να αναγνωρίζουμε πάντοτε, αν η θάλασσα που κολυμπάμε είναι
καθαρή. Μια σίγουρη επιλογή για καλή ποιότητα νερών κολύμβησης είναι οι ακτές που έχουν τη
Γαλάζια Σημαία. Οι ακτές αυτές διαθέτουν υποδομές (π.χ. χώρους υγιεινής, ναυαγοσώστη κ.ά)
και παρακολουθούνται με πολύ τακτικές δειγματοληψίες και αναλύσεις της ποιότητας του
θαλάσσιου νερού. Και είναι ενδιαφέρουσα μια επίσκεψη στη διαδικτυακή βάση δεδομένων για
την ποιότητα των ακτών στην Ευρώπη σύμφωνα με την Οδηγία της ΕΕ για την ποιότητα των
νερών κολύμβησης http://www.eea.europa.eu/themes/water/mapviewers/bathing.
(πηγή:σταχυολόγηση κυρίως από άρθρο Ελληνικής Φυκολογικής Εταιρίας, Κ. Τσιάμη, Σ. Ορφανίδη
Κ.Αλιγιζάκη, http://phycology.gr/downloads/ELFE%20article%20Geo%20final%20with%20figur
es.pdf, φωτογρ. Κ. Τσιάμης, Γ. Ίσσαρης και από το Ινστιτούτο Θαλάσσιας και Περιβαλλοντικής
Έρευνας Αιγαίου Αρχιπέλαγος, http://archipelago.gr/ti-kanoume/thalassia-
prostasia/, http://www.eepf.gr/blueflag, http://www.helmepajunior.gr/game003.html, http://friends
hipiseverything.blogspot.gr/2012/06/blog-
post_8897.html, http://www.hcg.gr/node/2600, http://hcmr.gr, http://www.thalassa.gr, http://www.
infogreece.org/government/%CE%B3%CE%B9%CE%B1-
%CE%BA%CE%B1%CE%B8%CE%B1%CF%81%CE%AD%CF%82-
%CE%B8%CE%AC%CE%BB%CE%B1%CF%83%CF%83%CE%B5%CF%82-
%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%BA%CF%84%CE%AD%CF%82/).
__________
- Άλλο η Γνήσια Κανέλα και άλλο οι άλλες Κανέλες (οι άλλες κανέλες
περικλείουν κινδύνους τοξικότητας και άλλες ανεπιθύμητες δράσεις)
Την κανέλα τη γνωρίζουμε ως μπαχαρικό με τη ψιλοτριμμένη μορφή της ή σε ξυλάκια με τη
μορφή μασουριού. Στο εμπόριο, υπάρχει η γνήσια Κανέλα της Κεϋλάνης (ακριβό μπαχαρικό),
αλλά και άλλες με γνωστότερη την Κανέλα της Κίνας και της Ινδονησίας, που ονομάζονται και
Κάσσια (φτηνό μπαχαρικό).
Η κανέλα προέρχεται από το φλοιό πολλών φαρμακευτικών φυτών (περισσότερα από 300 είδη)
των τροπικών περιοχών (Σρι-Λάνκα, Ινδία, Κίνα, Ινδονησία, Μπαγκλαντές, Μυανμάρ της
Βιρμανίας, Αραβία, Αιθιοπία, Σεϋχέλλες, Μαδαγασκάρη). Πολλά από αυτά τα φυτά
καλλιεργούνται (δένδρα που φτάνουν τα 6-10 μέτρα σε ύψος), ενώ υπάρχει και η άγρια μορφή
του που μπορεί να φτάσει και τα 17 μέτρα σε ύψος. Τα φυτά της κανέλας καλλιεργούνται για το
φλοιό τους, και έτσι τα δένδρα κλαδεύονται κάθε δεύτερο χρόνο, λίγο πιο πάνω από το έδαφος.
Από τους κλαδεμένους βλαστούς συλλέγεται ο φλοιός και τα νεαρά κλαδιά τους, ξηραίνονται και
χρησιμοποιούνται ως μπαχαρικό, ενώ στην Ινδία ως μπαχαρικό χρησιμοποιούνται και τα άνθη
της. Εξάλλου, από την κανέλα παίρνουμε με εκχύλιση και πολλά αιθέρια έλαια (π.χ.,
κινναμαλδεϋδη, ευγενόλη, λιναλόλη), κουμαρίνες, φαινόλες, φλαβονοειδή, πολυσακχαρίτες,
άμυλο και άλλα. Χρησιμοποιείται από την παραδοσιακή ιατρική ως αναλγητικό, αναισθητικό,
αποχρεμπτικό, αποσυμφορητικό κ. ά. Αλλά και στη μαγειρική, ζαχαροπλαστική, ποτοποιία και
αρωματοποιία. Αλλά, οι ειδικοί εφιστούν την προσοχή, καθώς η κατάχρηση και υπερδοσολογία
κανέλας που προέρχεται από τα περισσότερα είδη φυτών της (π.χ., Κάσσια), περικλείει κινδύνους
τοξικότητας, αλλεργικές αντιδράσεις, δερματίτιδες και άλλες ανεπιθύμητες δράσεις.
114
Τη γνήσια κανέλα -την Κανέλα της Κεϋλάνης, την αναγνωρίζουμε από τη μορφή και την υφή του
ξύλου-φλοιού. Αυτή η κανέλα έχει μακριά και ευλύγιστα ξυλάκια με λεπτές στρώσεις που όταν
τυλίγεται έχει συμπαγές σχήμα, σχεδόν σαν πούρο, αλλά και τρίβεται εύκολα. Το χρώμα των
μασουριών της είναι ανοικτό καφέ ή μπεζ, όταν τυλίγεται είναι σε δομή με πολλές στρώσεις και
συμπαγής, ενώ σπάζει εύκολα. Τα άρωμα της είναι λεπτό, γλυκό που θυμίζει ελαφριά τα
μπαχαρικά γαρύφαλλο και βανίλια. Οι άλλες κανέλες και η Κάσσια –πολύ κοινό και φτηνό
μπαχαρικό, που την εμπορεύονται και ως κανέλα, έχουν συνήθως σκληρό φλοιό με οπή στη μέση
όταν τυλίγονται, ενώ δεν τρίβονται εύκολα. Το χρώμα της κάσσιας είναι σκούρο καστανοκόκκινο,
έχει έντονο οξύ και πικάντικο άρωμα, ενώ είναι σκληρή, δεν σπάει εύκολα και τρίβεται δύσκολα.
Ειδικότερα, η κανέλα της Ινδονησίας συχνά πωλείται σε τακτοποιημένα μασούρια που
αποτελείται από ένα παχύ στρώμα που είναι αρκετά σκληρό. Η κανέλα της
Σαϊγκόν (Cinnamomum loureiroi) και η κινέζικη κανέλα (Cinnamomum cassia) πάντα πωλούνται
σε σπασμένα κομμάτια του παχύ φλοιού, καθώς ο φλοιός δεν είναι αρκετά εύπλαστος ώστε να
τυλιχθεί σε μασούρια. Και για να ξεχωρίσουμε τη γνήσια κανέλα από την κάσσια, αρκεί να
κάνουμε ένα απλό τεστ. Είναι ο έλεγχος με βάμμα ιωδίου (Lugol, ένα τεστ για την ύπαρξη
άμυλου). Έτσι μερικές σταγόνες βάμμα ιωδίου στην κάσσια, παράγει μια βαθύ μπλε απόχρωση,
ενώ στη γνήσια κανέλα Κεϋλάνης έχει μικρά ορατά χρωματικά αποτελέσματα.
Η κανέλα στην αρχαιότητα ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη μεταξύ των αρχαίων λαών που εθεωρείτο ως
δώρο κατάλληλο για μονάρχες, ακόμη και για τους Θεούς. Τη χρησιμοποιούσαν οι Αιγύπτιοι για
ταριχευτικούς σκοπούς, και τη είχαν φέρει από την Κίνα γύρω στο 2000π.χ. Η πρώτη ελληνική
αναφορά για την κάσσια βρίσκεται κατά τον έβδομο αιώνα π.Χ., σε ένα ποίημα της Σαπφούς
(~ 630-570 π.χ., λυρική ποιήτρια από τη Λέσβο). Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (485-421/415
π.χ., αρχαίος Έλληνας περιηγητής, γεωγράφος και ιστορικός), τόσο η κανέλα όσο και η κάσσια
φύτρωναν στην Αραβία, μαζί με λιβάνι, το μύρο, και το λάβδανον, που'' φυλάσσονταν από
φτερωτά φίδια''. Ο μυθολογικός φοίνικας είχε τη φήμη ότι έχτιζε τη φωλιά του από κανέλα και
κάσσια. Ο Ηρόδοτος αναφέρει και άλλους συγγραφείς που πίστευαν ότι η πηγή της κάσσιας ήταν
η πατρίδα του Διονύσου, που βρισκόταν κάπου ανατολικώς ή νοτίως της Ελλάδος. Οι Έλληνες
χρησιμοποίησαν την κάσσια ή το μαλάμπαθρο (φύλλα σκούρου δένδρου του malabathrum) για
να δώσουν γεύση στο κρασί, μαζί με την αψιθιά (Artemisia absinthium). Ενώ ο
Θεόφραστος (372π.χ.-287 ή 285, Λέσβιος φιλόσοφος, πατέρας της βοτανικής), δίνει μια πολύ
καλή περιγραφή των φυτών, περιγράφει μια περίεργη μέθοδο για τη συγκομιδή της, καθώς πρέπει
‘’σκουλήκια να ροκανίζουν το ξύλο του δένδρου και να αφήνουν το φλοιό’’. Τα δώρα των
Ελληνιστικών ηγεμόνων στους ναούς μερικές φορές περιελάμβαναν κάσσια και κανέλα καθώς
και λιβάνι, μύρο, και Ινδικό θυμίαμα, έτσι θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι οι Έλληνες τη
χρησιμοποιούσαν για παρόμοιους σκοπούς. Επίσης, και η Εβραϊκή Βίβλος κάνει ειδική μνεία του
μπαχαρικού πολλές φορές. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (Ρωμαίος φυσικός, φιλόσοφος,
στρατιωτικός και ιστοριογράφος, ονομαστός κυρίως από το έργο του «Φυσική
Ιστορία»), αναφέρει επίσης την κανέλα και την κάσσια, ως αρωματικές ουσίες για το κρασί.
Μέσα από το Μεσαίωνα, η πηγή της κανέλας ήταν ένα μυστήριο για τον Δυτικό κόσμο. Από την
ανάγνωση των Λατίνων συγγραφέων που ανέφεραν τον Ηρόδοτο, οι Ευρωπαίοι είχαν μάθει ότι η
κανέλα ήρθε από την Ερυθρά Θάλασσα στα εμπορικά λιμάνια της Αιγύπτου, αλλά από πού 115
προερχόταν, ήταν λιγότερο από σαφές. Αν και η πηγή της στον κόσμο της Μεσογείου, κρατήθηκε
μυστική για αιώνες, από τους μεσάζοντες που χειρίζονταν το εμπόριο μπαχαρικών για να
προστατέψουν το μονοπώλιό τους οι προμηθευτές, η κανέλα είναι εγχώρια στο Μπαγκλαντές, στη
Σρι-Λάνκα, στη γειτονική ακτή Μάλαμπαρ της Ινδίας και στη Μυανμαρ της Βιρμανίας. Οι Ενετοί
έμποροι από την Ιταλία κατείχαν το μονοπώλιο του εμπορίου μπαχαρικών στην Ευρώπη,
διανέμοντας την κανέλα από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Η διατάραξη αυτού του εμπορίου,
με την άνοδο των Μεσογειακών δυνάμεων, ήταν ένας από τους πολλούς παράγοντες που οδήγησε
τους Ευρωπαίους να αναζητήσουν ευρύτερα για άλλες διαδρομές προς την Ασία. Όταν οι
Πορτογάλοι έμποροι αποβιβάστηκαν στην Κεϋλάνη (σημερινή Σρι-Λάνκα), αναδιάρθρωσαν την
παραδοσιακή παραγωγή και τη διαχείριση της κανέλας από τους ντόπιους. Το 1518 εγκατέστησαν
στο νησί, ένα φρούριο και προστάτευαν για πάνω από εκατό χρόνια, την Κεϋλάνη ως το
μονοπώλιο της κανέλα τους. Αργότερα, οι ντόπιοι Σινχαλέζοι κατείχαν το μονοπώλιο κανέλας
στην Κεϋλάνη. Οι Ολλανδοί έμποροι τελικά εκτόπισαν τους Πορτογάλους συμμαχώντας με το
Βασίλειο του Κάντυ, στην ενδοχώρα. Το 1638, εγκατέστησαν μια θέση εμπορικών συναλλαγών,
από 1640, πήραν τον έλεγχο των βιοτεχνιών και από το 1658, απελάθηκαν οι υπόλοιποι
Πορτογάλοι. "Οι ακτές του νησιού είναι γεμάτες από αυτό" ανέφερε ένας Ολλανδός καπετάνιος,
"και αυτό είναι το καλύτερο σε όλη την Ανατολή. Όταν κάποιος βρίσκεται στο υπήνεμο του
νησιού, μπορεί να μυρίζει την κανέλα, ακόμα οκτώ λεύγες έξω στη θάλασσα". Η ''Ολλανδική
Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών'' συνέχισε να εξετάζει λεπτομερώς τις μεθόδους της συγκομιδής
στην άγρια φύση και τελικά άρχισαν να καλλιεργούν τα δικά τους δέντρα. Το 1767, ο Λόρδος
Μπράουν (Lord Brown) αυτής της εταιρείας, ίδρυσε την ‘’Anjarakkandy Cinnamon Estate’’ και
αυτό το κτήμα έγινε το μεγαλύτερο κτήμα κανέλας στην Ασία. Το 1796, οι Βρετανοί πήραν από
τους Ολλανδούς, τον έλεγχο της Κεϋλάνης. Ωστόσο, η σημασία του μονοπωλίου της Κεϋλάνης
είχε ήδη φθίνουσα πορεία, καθώς εξαπλώθηκε σε άλλες περιοχές, η καλλιέργεια της δέντρου
κανέλας, ο κοινός φλοιός της κάσσιας έγινε πιο αποδεκτός από τους καταναλωτές και ο καφέ, το

τάι, η ζάχαρη και η σοκολάτα άρχισαν να ξεπερνούν τη δημοτικότητα των παραδοσιακών
μπαχαρικών.
Ο φλοιός της κανέλας χρησιμοποιείται κυρίως στη μαγειρική ως καρύκευμα και αρωματικό
υλικό. ιδιαίτερα στο Μεξικό, ο οποίος είναι ο κύριος εισαγωγέας της κανέλας, χρησιμοποιείται
στην παρασκευή της σοκολάτας. Εξάλλου, χρησιμοποιείται σε πολλές συνταγές
ζαχαροπλαστικής, όπως μηλόπιτες, λουκουμάδες και κουλούρια κανέλας, καθώς και πικάντικες
καραμέλες, καφέ, τσάι, ζεστή σοκολάτα και λικέρ. Στη Μέση Ανατολή, η κανέλα χρησιμοποιείται
συχνά σε αλμυρά πιάτα με κοτόπουλο και αρνί. Στις ΗΠΑ, η κανέλα και η ζάχαρη,
χρησιμοποιούνται συχνά για να αρωματίσουν δημητριακά, πιάτα που βασίζονται στο ψωμί, όπως
φρυγανιές και φρούτα, ειδικότερα μήλα, ακόμη, πωλείται ξεχωριστά ένα μείγμα κανέλας-
ζάχαρης, για τέτοιους σκοπούς. Στην Τουρκική κουζίνα χρησιμοποιείται τόσο στη μαγειρική όσο
και στη ζαχαροπλαστική. Η κανέλα μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί σε τουρσί. Κανέλα σε
μορφή σκόνης ήταν εδώ και καιρό ένα σημαντικό μπαχαρικό στην Περσική κουζίνα, που
χρησιμοποιούνται σε μια ποικιλία από παχιές σούπες, ποτά, και γλυκά.
Το 2008 η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (European Food Safety
Authority) θεώρησε την τοξικότητα της κουμαρίνης, η οποία είναι ένα γνωστό σημαντικό
συστατικό της κανέλας, ότι σε υψηλές συγκεντρώσεις, προκαλεί καρκίνο του ήπατος και βλάβη
των νεφρών και είναι ένα σημαντικό συστατικό της κανέλας και της μεταβολικής επίδρασης
στους ανθρώπους με το CYP2A6 πολυμορφισμό και επιβεβαίωσε τη μέγιστη συνιστώμενη
‘’Ανεκτή Ημερήσια Πρόσληψη’’ (TDI) του 0,1 mg κουμαρίνης ανά kg σωματικού βάρους. Η
Ευρωπαϊκή Ένωση έθεσε μια κατευθυντήρια γραμμή για τη μέγιστη περιεκτικότητα κουμαρίνης
στα τρόφιμα των 50 mg ανά κιλό ζύμης στα εποχιακά τρόφιμα και 15 mg ανά κιλό στα
καθημερινά ψημένα τρόφιμα.
Ωστόσο, αν και η κανέλα έχει μια μακρά ιστορία χρήσης στην παραδοσιακή ιατρική, δεν υπάρχει
όμως καμία απόδειξη ότι είναι χρήσιμη για τη θεραπεία οποιασδήποτε ιατρικής πάθησης.
Εξάλλου, αν και αρκετές από τις φαρμακευτικές ιδιότητες της κανέλας έχουν επιβεβαιωθεί
επιστημονικά και οφείλονται στα χημικά συστατικά που περιέχει ο φλοιός του φυτού, χρειάζεται
όμως ιδιαίτερη προσοχή στην υπερκατανάλωσή τους. 116
__________
- Ο Μυστηριώδης Ίταμος για το Θάνατο και την Αιωνιότητα
Ο Ίταμος, ή Ήμερο Έλατο, ή Ταξόλη, ή Καρκαριά, ή Δέντρο του Θανάτου, ή Τάξος ο Ραγώδης
(λατ., Taxus baccata ), είναι ένα ιδιότυπο και εκπληκτικό δέντρο. Αν και είναι κωνοφόρο, δεν
φτιάχνει τους γνωστούς κώνους, δεν παράγει ρετσίνι, ενώ όλα τα μέρη του φυτού είναι εξαιρετικά
δηλητηριώδη, εκτός από το σαρκώδες τμήμα των καρπών του. Ωστόσο, ο παράξενος τρόπος με
τον οποίο αναπτύσσεται και η ικανότητά του να αναβλαστάνει και να αναδημιουργεί παντοτινά
τον εαυτό του, το φέρνει κοντά στην αθανασία. Είναι ικανό να παράγει ζωντανά κλαδιά από πολύ
παλαιότερα και γέρικα κλαδιά και κορμούς. Ο ίταμος μπορεί να προκαλεί το θάνατο, αλλά αυτό
δεν πεθαίνει ποτέ. Υπάρχουν φυσιοδίφες και ομάδες ατόμων που ενθουσιάζονταν από τα δέντρα
του ιτάμου, με ηλικία χιλιάδων χρόνων. Και τούτο γιατί ο άνθρωπος είχε πάντοτε και ανέκαθεν
μια αμφιλεγόμενη σχέση με αυτό το δέντρο, μια σχέση λατρευτική, αλλά συνάμα
και καταστροφική.
Στην Ελλάδα ο ίταμος υπάρχει στη Μακεδονία, Θράκη, Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησο
και τη Σαμοθράκη. Το γνωρίζουμε και μέσα από τις αναφορές του Θεόφραστου και του
Διοσκουρίδη. Σύμφωνα με το Διοσκουρίδη το φυτό αναδίδει δηλητηριώδης ατμούς, κι όποιος
κοιμηθεί η καθίσει να φάει κάτω από αυτό μπορεί και να πεθάνει. Φύεται, κατά προτίμηση σε
ασβεστολιθικά εδάφη στις ορεινές περιοχές της ηπειρωτικής κυρίως Ελλάδος. Συνήθως,
εμφανίζεται κοντά σε ρυάκια με σποραδικά άτομα εντός των δασών άλλων δένδρων, κυρίως της
ελάτης.
Κατά την αρχαιότητα το ξύλο του ήταν περιζήτητο, καθώς το σκληρό και ανθεκτικό ξύλο του
χρησιμοποιούνταν σε περίτεχνες ξυλουργικές εργασίες κατασκευάζοντας ξύλινα αγάλματα,
μουσικά όργανα, όπλα, αλλά και τροχούς και γρανάζια.
Στο Μεσαίωνα θεωρήθηκε το ‘’πράσινο όπλο’’ γιατί από το ξύλο του κατασκευάζονταν τα πιο
δεινά και αριστοτεχνικά τόξα, δόρατα, τσεκούρια, ακόντια και άλλα πολεμικά όπλα της τότε
εποχής. Σε πολλά αρχαιολογικά μουσεία υπάρχουν τέτοια πανάρχαια όπλα, ενώ έχει βρεθεί
στο Clacton, Essex της Μ. Βρετανίας ένα δόρυ από ΄Ιταμο ηλικίας 450000 ετών. Πρόσφατα
χαρακτηρίστηκε και ως ‘’θαυματουργό’’ φαρμακευτικό δένδρο όταν ανακαλύφτηκε μια
αποτελεσματική αντικαρκινική τοξίνη που περιέχεται σε ολόκληρο το δένδρο, την Ταξόλη.
Στην ελληνική μυθολογία ο ΄Ιταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες, τις θεότητες της εκδίκησης
που τιμωρούσαν τις ασέβειες των ανθρώπων με το δηλητήριό του. Ο ελληνολάτρης γερμανός
φυσιοδίφης Χέλμουτ Μπάουμαν στο έργο του «Η Ελληνική χλωρίδα στο μύθο, την τέχνη και τη
λογοτεχνία» αναφέρει για τον Ίταμο: ‘’... Ο ίταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες, τις χθόνιες
θεότητες της εκδίκησης, που τιμωρούσαν τις ανθρώπινες ασέβειες με το δηλητήριο αυτού του
δέντρου. Η τοξικότητα αυτή ήταν γνωστή από πολύ παλιά. Πραγματικά, πεντακόσια γραμμάρια από
τα φύλλα του μπορούν να σκοτώσουν ένα άλογο. Η Άρτεμις χρησιμοποιούσε βέλη δηλητηριασμένα
με ίταμο. Με εντολή της μητέρας της και με τέτοια βέλη σκότωσε τα παιδιά της Νιόβης, που
καυχιόταν για την πολυτεκνία της, σε σύγκριση με τη Λητώ (΄Ομηρος Ιλ. 11.24.607). Η Άρτεμις
λατρευόταν, ανάμεσα σε άλλους και σ΄ ένα ναό, που βρισκόταν μέσα σ΄ ένα μεγάλο δάσος από 117
ίταμους στο αρκαδικό βουνό Αρτεμίσιο. Σήμερα το βουνό είναι ξερό και δεν υπάρχουν παρά
ελάχιστα τέτοια δέντρα. Το σκληρό και ανθεκτικό ξύλο του ίταμου ήταν από την αρχαιότητα
πολυζήτητο για ξυλουργικές εργασίες. Η ομορφιά του ξύλου και η βραδύτητα ανάπτυξης του
δέντρου, που μπορεί να ζήσει 2000 χρόνια, ήταν η αιτία της καταστροφής του. Σήμερα δεν υπάρχουν
απ΄ αυτό το περήφανο δέντρο παρά μόνο λίγα φτωχά απομεινάρια ....’’.
Είναι κωνοφόρο (φύλλα βελονοειδή, μαλακές βελόνες επίπεδες οξείες, με διάταξη αντίθετη,
μήκους 1-4.5 εκ και πλάτους 2-3 χιλιοστά), αλλά αποτελεί ειδική περίπτωση αφού δεν παράγει
ρητίνη και οι καρποί του δεν είναι κώνοι (έχουν ζωηρό κόκκινο χρώμα, είναι ζελατινώδες με
πολύ γλυκιά γεύση, δεν είναι δηλητηριώδεις και καταναλώνονται από τα πουλιά χωρίς να τους
προξενούν οποιαδήποτε βλάβη), έχουν σκληρό σπέρμα που περιβάλλεται από σαρκώδη μανδύα.
Ως φυτό ο Ίταμος, είναι σπάνιο, δίοικο και αειθαλές είδος που απειλείται με εξαφάνιση στην
Ελλάδα και σε άλλες χώρες (π.χ., Σκανδιναυία μέχρι Μεσόγειο, βόρεια Αφρική, Τουρκία,
Καύκασος). Στην Ελλάδα ο ΄Ιταμος ανήκει στην ομάδα των σπάνιων και υπό-εξαφάνιση ειδών
(τα δάση ΄Ιταμου αποτελούν τύπο οικότοπου με κωδικό 9580 που προστατεύεται από το
παράρτημα Ι της οδηγίας 92/43ΕΕ), καθώς οι βοσκοί και οι κτηνοτρόφοι το αφανίζουν, καθώς
είναι δηλητηριώδες για τα ζώα τους. Για τη διαιώνισή του ακολουθεί μια ιδιαίτερη οικο-
στρατηγική επιβίωσης, με αντοχή στις ανθρωπογενείς και άλλες πιέσεις, με πολύ αργή αύξηση,
που για να φτάσει στην ωριμότητά του απαιτούνται γύρω στα 70 χρόνια, ενώ η μακροβιότητά του
είναι παροιμιώδης. Είναι δέντρο που μεγαλώνει αργά και ζει πάρα πολλά χρόνια. Πιο
συγκεκριμένα, η μεγαλύτερη διάμετρος του κορμού (σχεδόν τα 4m), εκτιμάται πως απαιτεί 2000
έτη ανάπτυξης. Ενδεχομένως πρόκειται για το πλέον μακρόβιο δένδρο της Ευρώπης. Η
μακροβιότητά του εξασφαλίζεται μερικώς από τη μοναδική ιδιότητα του ίταμου να ραγίζει, λόγω
του υπερβολικού βάρους της ανάπτυξης του κορμού του, δίχως όμως να προσβάλλεται από
ασθένειες στις ρωγμές όπως όλα σχεδόν τα υπόλοιπα δένδρα (ενδεχομένως λόγω τοξικότητας του
κορμού του).

Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι η ηλικία των δένδρων αυτών φτάνει τα 2000-3000 χρόνια, το ύψος
τους ξεπερνά τα 20-28 μέτρα και έχουν εντυπωσιακή διάμετρο στη βάση του, με 2 έως και τα 7
μέτρα, με σύνθετους κορμούς. Είναι είδος σκιόφυτο με μεγάλη αντοχή στη σκιά και δεν υπάρχει
άλλο φυτό που να μπορεί να επιβιώσει τόσο καλά στις απόμερες και ανήλιαγες γωνιές των
βουνών μας.
Τα δάση Ιταμου, κατά τη διάρκεια των τελευταίων 5000 χρόνων, εξαφανίστηκαν τοπικά ή και
απομονώθηκαν σε πολύ μικρούς πληθυσμούς. Οι λόγοι που προκάλεσαν τη συρρίκνωση των
παλαιών μεγάλων δασών του ΄Ιταμου στην Ευρώπη, αποδίδονται μεταξύ άλλων στη αλλαγή του
κλίματος, στη βόσκηση των καρπών και των νεαρών φυτών ειδικά από τα ελάφια, στις δυσμενείς
εδαφικές συνθήκες, στην έλλειψη εδαφικού νερού, στις αλλαγές στο μικροκλίμα, σε ασθένειες
μυκήτων, αλλά και στον ανταγωνισμό για καλύτερες συνθήκες φωτισμού με είδη με τα οποία
συνήθως συνυπάρχει, όπως είναι για παράδειγμα η οξιά και ο γαύρος (αυτά τα είδη έχουν
αυξημένη την ικανότητα να προσλαμβάνουν το φως σε σύγκριση με άλλα είδη με τα οποία
αυξάνουν μαζί).
Το γένος Taxus περιλαμβάνει 7 συνολικά είδη, που ζουν όλα στο βόρειο ημισφαίριο. Τα 7 είδη
συνδέονται στενά μεταξύ τους και φαίνεται ότι μάλλον είναι γεωγραφικές παραλλαγές ενός
μοναδικού είδους.. Ο Τάξος ο ραγώδης (Taxus baccata) είναι ο μοναδικός εκπρόσωπος στην
Ελλάδα και στην Ευρώπη. Κατατάσσεται στα κωνοφόρα είδη, αποτελεί όμως μια ειδική
περίπτωση αφού δεν παράγει ρητίνη αλλά και οι καρποί που σχηματίζει δεν είναι κώνοι. Είναι
είδος σκιόφυτο και καταλαμβάνει την πρώτη θέση από άποψη αντοχής στη σκιά από όλα τα
ελληνικά είδη των δασικών δέντρων. Επιζεί σε όλες τις καταστάσεις και παραμένει, με τον πυκνό
όγκο των βαθυπράσινων βελονών του, τραχύς σκοτεινός και εύρωστος. Ο κορμός του είναι
πολλαπλός και εκτείνεται σε κυκλική ή πυραμοειδή κόμη. Τα κλαδιά του είναι οριζόντια ή
αποκλίνουν, μερικές φορές ως το έδαφος. Ο φλοιός του είναι λεπτός, στην αρχή
κοκκινοκάστανος και αργότερα σταχτοκάστανος, ενώ απολεπίζεται σε μικρά λέπια. Οι κλαδίσκοι
του είναι ετήσιοι και πράσινοι και φυτρώνουν σε όλο το μήκος του κορμού.
Είναι ένα σπάνιο είδος που απειλείται με εξαφάνιση στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες περιοχές
της Ευρώπης. Πληθυσμοί του στην Ελλάδα σε μεμονωμένα άτομα, ομάδες ή λόχμες , βρέθηκαν 118
σε 117 δάση και σε 173 διαφορετικές θέσεις, όπου ο συνολικός πληθυσμός φυομένων δένδρων
που αναφέρθηκαν, ανέρχεται σε 10.000 άτομα περίπου.
Στους ευρωπαϊκούς λαούς και ιδιαίτερα στους Κέλτες, ο ίταμος θεωρούταν ότι είναι σύμβολο της
παλιάς μαγείας και ότι αποτελεί το πιο ισχυρό δέντρο για προστασία ενάντια στο κακό. Λόγω της
μακροζωίας του φυτευόταν σε νεκροταφεία και εκκλησίες ως μέσο σύνδεσης με τους προγόνους.
Οι αρχαιολόγοι έχουν βρει καλοδιατηρημένα ξυλόγλυπτα από το ξύλο του ίταμου, σε
αρχαιολογικούς χώρους. Το σκληρό και ανθεκτικό ξύλο του χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν και
για να κατασκευάζουν τροχούς και γρανάζια, κουτάλια, χειρολαβές, κύπελλα, ιερά γλυπτά αλλά
και τόξα, δόρατα, ακόντια, τσεκούρια. Η κατασκευή τόξων ήταν η πιο γνωστή χρήση του ξύλου
του ιτάμου. Παρόλο που τα τόξα κατασκευάζονταν και από άλλα είδη (Φράξο, Λαβούρνο), τα
καλύτερα τόξα ήταν φτιαγμένα από ίταμο. Τα τόξα αυτά ήταν κατασκευασμένα έτσι, ώστε το
εγκάρδιο να βρίσκεται στο εσωτερικό του τόξου, ενώ το σομφό προς τα έξω. Με αυτόν τον τρόπο
εκμεταλλεύονταν καλύτερα τις φυσικές ιδιότητες του ξύλου, δηλαδή τη μεγάλη αντοχή του
εγκάρδιου στη συμπίεση και του σομφού στον εφελκυσμό. Η ανάγκη για ξύλο ιτάμου,
κατάλληλου για κατασκευή τόξων ήταν τόσο μεγάλη, που διάφοροι μονάρχες στην Ευρώπη
διακήρυτταν την προστασία ή τη φύτευση του ιτάμου.
Είναι ιδιαίτερα τοξικό φυτό που είχε χρησιμοποιηθεί φαρμακευτικά μόνο περιστασιακά. Η
σύγχρονη βιοχημική έρευνα έχει δείξει ότι το ξύλο, ο φλοιός, οι τρυφεροί βλαστοί, οι βελόνες και
τα σπέρματα περιέχουν μια δηλητηριώδη αλκαλοειδή ουσία, την ταξάλη ή ταξόλη, που έχει
παραλυτική επίδραση και προκαλεί το θάνατο στα ζώα που καταναλώνουν αυτά τα μέρη του
φυτού. Τα άλογα παρουσιάζουν τη μικρότερη ανεκτικότητα στην τοξίνη, ενώ τα βοοειδή και οι
χοίροι είναι ελαφρώς πιο ανεκτικά στην τοξική ουσία. Τα συμπτώματα της προσβολής είναι
κρυάδες, δύσπνοια, μυϊκοί σπασμοί, παροξυσμοί, καταρρεύσεις και τελικά καρδιακή ανεπάρκεια.
Η θανατηφόρα δηλητηρίαση στον άνθρωπο είναι σπάνια και συμβαίνει μόνο σε περιπτώσεις
κατάποσης μεγάλης ποσότητας τοξικών μερών του φυτού. Οι παλιότερες και ξηραμένες βελόνες
είναι πιο δηλητηριώδεις από τις νεότερες βελόνες. Η πρώτη χρήση του φυτού εντοπίζεται το 1021
ως καρδιακό φάρμακο. Στα κεντρικά Ιμαλάια, το φυτό χρησιμοποιείται για τη θεραπεία των
καρκίνων του μαστού και των ωοθηκών. κυρίως στην θεραπεία των θωρακικών παθήσεων. Στη
σύγχρονη εποχή, εκχύλισμα των φύλλων του φυτού χρησιμοποιείται στα αντικαρκινικά φάρμακα.
Η ταξόλη έχει παρουσιάσει καλά αποτελέσματα ως αντικαρκινικό φάρμακο, ιδιαίτερα στη
θεραπεία του καρκίνου των ωοθηκών. Δυστυχώς, οι συγκεντρώσεις της ταξόλης σε αυτό το είδος
είναι πάρα πολύ χαμηλές για να είναι σημαντικές εμπορικά, αν και χρησιμοποιείται για
ερευνητικούς λόγους. Το πρόβλημα ξεπεράστηκε με την συνθετική δημιουργία αυτής της
αντικαρκινικής ουσίας. Σήμερα, η ταξόλη κυκλοφορεί με την εμπορική ονομασία Paclitaxel
(πακλιταξέλη) και χρησιμοποιείται σε μεταστατικούς καρκίνους του μαστού και της ωοθήκης. Ο
Κύπριος επιστήμονας Κυριάκος Νικολάου αναφέρει σχετικά: «Η ιστορία της ταξόλης πάει πίσω
στον Ιούλιο Καίσαρα, ο οποίος έγραψε σε ένα βιβλίο του ότι ένας από τους αρχηγούς των
βαρβάρων, όταν νικήθηκε από τους Ρωμαίους, αυτοκτόνησε πίνοντας τσάι από τα φύλλα ενός
δέντρου. Ύστερα από 2.000 χρόνια οι επιστήμονες σκέφτηκαν ότι κάτι θα σημαίνει αυτό,
απομόνωσαν την ουσία από το δέντρο αυτό και βρήκαν την ταξόλη, την οποία προωθούσαν στην
κλινική. Υπήρχε όμως πρόβλημα ποσότητας. Έπρεπε να καταστρέψουν ολόκληρα δάση για να
πάρουν μια μικρή ποσότητα, η οποία δεν ήταν αρκετή. Προσπαθήσαμε, λοιπόν, διάφορες
επιστημονικές ομάδες να τη συνθέσουμε στο εργαστήριο. Εκείνη την εποχή, το 1994, υπήρχαν γύρω
στις 15 ομάδες που προσπαθούσαν να συνθέσουν την ταξόλη στο εργαστήριο. Η δική μας ομάδα
ήταν η τελευταία που ξεκίνησε την προσπάθεια και μας πήρε δυόμισι-τρία χρόνια για να τη
συνθέσουμε και να τη δημοσιεύσουμε πρώτοι».
Ο ίταμος απαντάται συχνά στους αυλόγυρους εκκλησιών της Μεγ. Βρετανίας και της Γαλλίας
(ειδικά στην περιοχή της Νορμανδίας). Στην Ισπανία, και ειδικότερα στην περιοχή Αστούρια έχει
έντονο θρησκευτικό συμβολισμό και απαντάται συχνά σε νεκροταφεία, εκκλησίες και τις
κεντρικές πλατείες των χωριών. Η χρήση του ξύλου του ίταμου στη Μεγ. Βρετανία ήταν
ιδιαίτερα διαδεδομένη στην κατασκευή των χαρακτηριστικών μεγάλων μεσαιωνικών τόξων των
στρατευμάτων της περιοχής, αλλά και της υπόλοιπης μεσαιωνικής Ευρώπης. Πολλά είδη του
γένους Taxus χρησιμοποιούνται ευρέως στην αρχιτεκτονική τοπίου λόγω του αειθαλούς και
όμορφου φυλλωματός τους. Η αργή ανάπτυξη των δένδρων τα καθιστά ιδανικά καλλωπιστικά 119
είδη, καθώς χρειάζονται λίγες μορφολογικές παρεμβάσεις και κλάδεμα το πολύ μία φορά
ετησίως.
(Πηγές: Ι. Κατσαβού, 2011- Οικολογία και κατάσταση, διατήρησης του Taxus baccata στο
Χολομώντα. Μεταπτ.,. Διατρ., ΑΠΘ, σελ., 98. , Κ. Κασιούμης, Φ. Γαλανός, Δ. Τρακόλης, Θ.
Γκλεζάκος, 2005. Απογραφή και τεκμηρίωση των πληθυσμών του είδους Taxus baccata στην
Ελλάδα, Δασοπ., Χρον.).
__________
- Άνοιξη με Κουτσουπιά και Πασχαλιά και...... με Φρέσκιες Ιδέες!

‘’ Όταν μιαν άνοιξη χαμογελάσει θα ντυθείς μία καινούργια φορεσιά και θα ῾ρθεις να σφίξεις τα
χέρια μου παλιέ μου φίλε’’! -Μανώλης Αναγνωστάκης (1925-2005). *Αισιοδοξία σημαίνει
άνοιξη, αλλά δεν είναι αρκετή!

‘’Την άνοιξη αν δεν την βρεις τη φτιάχνεις’’ -Ελύτης Οδυσσέας (1911-1996). *Την άνοιξη
έρχονται και τα διλλήματα, η απόφαση είναι δικιά σου και θα σε δεσμεύσει για το μέλλον!
‘’Η άνοιξη δέρνει τη λαχτάρα της ψυχής’’ -Γεράσιμος Μαρκοράς (1826-1911). *Κοίταξε
διεισδυτικά γύρω σου, για να καταλάβεις τι συμβαίνει και να βρεις αυτό που θέλεις!
‘’Μπορείς να κόψεις όλα τα λουλούδια, αλλά δεν μπορείς να εμποδίσεις την Άνοιξη να ‘ρθει’’, -
Pablo Neruda (1904-1973). *Η ζωή είναι μπροστά σου, κανένας δεν μπορεί να σου τη στερήσει!
Η κάθε αναγέννηση συμβαδίζει και με την προσμονή για τη ζωντάνια, το άπλετο φως, τα
χρώματα, και κατ’ επέκταση την άνθιση, τις φρέσκιες ιδέες, αλλά και τις
πραγματοποιήσιμες! Και γιατί Κουτσουπιά και Πασχαλία; Μα, σηματοδοτούν την άνοιξη,
και......με ότι αυτό συνεπάγεται. Άραγε, ποιός γνωρίζει ότι τα φύλλα της κουτσουπιάς,
παλαιότερα, χρησιμοποιούνταν ως ένα είδος αλουμινόχαρτου, στα ορεινά χωριά της Στερεάς
Ελλάδας και της Ηπείρου. Με τα μεγάλα, πλατιά κουτσουπόφυλλα, οι γυναίκες τύλιγαν τις
μπομποτίσιες κουλούρες τους για να τις παράχωσουν στη χόβολη. Άραγε, ποιός έχει δοκιμάσει τα
άνθη της κουτσουπιάς; Τα άνθη της είναι εδώδιμα, έχουν γλυκόξινη γεύση και αποτελούν
120
ευχάριστο συμπλήρωμα σε σαλάτες, ενώ με τα κλειστά άνθη ττης κάνουν τουρσί. Και .......οι
μέλισσες, αναζητούν τα άνθη και της κουτσουπιάς και της πασχαλιάς, όχι για να φτιάξουν μέλι,
αλλά για να τραφούν οι ίδιες, ......για την ανάπτυξή τους.
Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, η Πασχαλιά ήταν μια πανέμορφη νύμφη, η Σειρήνα. Ο
Πάνας, ο θεός των δασών, γοητεύεται από την ομορφιά της και την κυνηγά μέσα στο δάσος.
Τρομαγμένη τότε η Σειρήνα του ξέφυγε και μετέτρεψε τον εαυτό της σε ένα αρωματικό θάμνο.
Τα άνθη της πασχαλιάς, προσφέρονται για την επέτειο γάμου. Τα μοβ άνθη της, συμβολίζουν στη
γλώσσα των λουλουδιών τα πρώτα συναισθήματα της αγάπης, ενώ τα λευκά άνθη της
αντιπροσωπεύουν τη νεανική αθωότητα. Επίσης, οι ποικιλίες διαφέρουν ως προς το άρωμα, αλλά
και ως προς την περίοδο άνθισης που διαρκεί από την αρχή μέχρι το τέλος της άνοιξης.
Μεταξύ των κοινών φυτών της Ελλάδας είναι και το δένδρο η Κουτσουπιά (Cercis siliquastrum),
και ο θάμνος η Πασχαλιά (Syringa vulgaris). Η Πασχαλιά, είναι καλλωπιστικό και
φαρμακευτικό φυτό, ενώ συνδέεται με την περίοδο του Πάσχα, την άνοιξη, καθώς τότε ανθίζει το
φυτό σε ταξιανθίες,. Φυτρώνει μόνη της στην κεντρική και δυτική Ασία και την ανατολική
Ευρώπη. Στην Ελλάδα συναντάται σε πετρώδεις τοποθεσίες της βόρειας ηπειρωτικής Ελλάδας
μέχρι τη Θεσσαλία. Τα φύλλα της είναι μεγάλα και έχουν σχήμα καρδιάς. Τα άνθη της είναι
μικρά, έχουν σωληνοειδές σχήμα, άσπρο ή ιώδες χρώμα και εκφύονται σε ταξιανθίες βότρεις. Ο
καρπός είναι δερματώδης κάψα, έχει δύο χώρους, που ο καθένας περιέχει δύο σπέρματα με
πτερύγιο. Πολλαπλασιάζεται με σπόρο, με καταβολάδες, με μοσχεύματα και με εμβολιασμό.
Υπάρχουν πολλές ονομαστές ποικιλίες και είδη πασχαλιάς. Πολλές ποικιλίες πασχαλιάς είναι
συλλεκτικά γνωστές ως γαλλικά υβρίδια, γιατί αναπτύχθηκαν από λάτρεις των λουλουδιών στους
κήπους των Γαλλικών πόλεων Rouen και Nancy στα τέλη του 19ου με τις αρχές του 20ου αιώνα.
Οι επώνυμες ποικιλίες και τα διάφορα είδη, εξαρτώνται από το χρώμα το σχήμα και το μέγεθος.
Τα χρώματα αρχίζουν από το καθαρό λευκό και το απαλό κίτρινο μέχρι το βαθύ μοβ. Μερικές
ποικιλίες παρουσιάζουν και διχρωμία. Ωστόσο, συνηθίζεται να αποκαλούν στην Ελλάδα, κάποιο
άγριο δένδρο ως Αγριοπασχαλιά (Melia azedarach) ή Λουλουδιά ή Μέλια ή Μοσκοκαρφιά ή
Σολομός, ή Ψευδομέλια ή Πασχαλιά των Ινδιών, το οποίο όμως δεν έχει σχέση με την κοινή
Πασχαλιά, εκτός μόνο για τα ωραία ευωδιαστά άνθη του. Η λατινική ονομασία του φυτού
πασχαλιά -γένος Syringa, σημαίνει αυλός, ή και ειδικός σωλήνας. Οι ανθοφόροι αυτοί
φυλλοβόλοι θάμνοι ευδοκιμούν σε θέσεις με αρκετό ήλιο, χρειάζονται καλό αερισμό τα κλαδιά
τους –άρα κλάδεμα, ενώ το χώμα του φυτού πρέπει να στραγγίζει καλά και να είναι κατά
προτίμηση αλκαλικό. Αλλά για να ανθίσει η πασχαλιά υπερβολικά και να ευωδιάζουν τα άνθη
της,πρέπει ο χειμώνας που πέρασε, να είχε χαρακτηριστικές θερμοκρασίες ψύχους. Στην
ανθοκομική για να δώσετε στην Πασχαλιά σχήμα, κόψτε τις νεαρές κορυφές των βλαστών και
αφαιρέστε τακτικότατα τα παλιά άνθη της. Έτσι, την επόμενη χρονιά τα μπουμπούκια θα
εμφανιστούν σε ζευγάρια στην θέση των φύλλων, στα κλαδιά. Βαθύ κλάδεμα σημαίνει λιγότερα
λουλούδια τη χρονιά της ανθοφορίας, ενώ το ελαφρύ κλάδεμα καλό είναι να γίνεται αμέσως μετά
την περίοδο ανθοφορίας, για να έχουμε όσο το δυνατό περισσότερα άνθη την επόμενη χρονιά.
Όπως και με τους περισσότερους ανθοφόρους θάμνους, αν θέλουμε να αναζωογονήσουμε μια
γερασμένη πασχαλιά κάνουμε βαθύ κλάδεμα κατά τη διάρκεια του χειμώνα, καθώς το φυτό
βρίσκεται σε χειμερινό λήθαργο (διάπαυση).
Η κουτσουπιά ή μαμουκαλιά ή δένδρο του Ιούδα ή δένδρο της Ιουδαίας (από τη γαλλική Arbre
de Judée=δέντρο της Ιουδαίας), διακρίνεται για τα ροζ-μοβ, σαν των μπιζελιών, άνθη της
που ''αναδύονται'' από τα κλωνάρια, αλλά και από τον κορμό του δέντρου, πριν βγούνε τα φύλλα.
Η ανθοφορία της προσελκύει τις μέλισσες, αλλά δίνει και μελίτωμα. Οι μελισσοκόμοι λένε ότι οι
κουτσουπιές βουίζουν σαν ηχεία, από τα μελίσσια που προσελκύουν τα άνθη τους. Οι μέλισσες
επισκέπτονται θα άνθη της, χώνονται μέσα στο άνοιγμα που έχουν αυτά, και ρουφάνε το νέκταρ
αρκετή ώρα ακίνητες. Η Κουτσουπιά δίνει κυρίως νέκταρ αλλά και γύρη και είναι πολύτιμο
δέντρο για την ανάπτυξη περισσότερο των μελισσιών, παρά για συγκομιδή μελιού. Η
κουτσουπιά παράγει τόσο πολλά άνθη που όταν πέφτουν στο έδαφος, δημιουργούν "χαλί" , που
συμβάλλει στη λίπανση του εδάφους.Η κουτσουπιά είναι ένα δέντρο που φυτρώνει είτε άγριο,
είτε καλλιεργείται σε κήπους και πάρκα για αισθητικούς λόγους.
H Κουτσουπιά, είναι φυλλοβόλο δέντρο της Μεσογείου και αυτοφυές της ελληνικής χλωρίδας με
μια χαρακτηριστική ροδόχρωμη κόμη, όταν βρίσκεται σε ανθοφορία από τα τέλη Φεβρουαρίου
μέχρι και τα τέλη Απριλίου. Τα άνθη της βγαίνουν σε ομάδες κατευθείαν από τα κλαδιά ή και το 121
βλαστό. Οι καρποί της μοιάζει με φασόλια (χέδρωπας) είναι αρχικά πράσινοι και αργότερα
γίνονται κόκκινο-καφέ. Ως φυτό αναπτύσσεται τόσο στην παραθαλάσσια, όσο και στην ορεινή
ζώνη. Έχει φύλλα εναλλασσόμενα, κυκλικά-καρδιοειδή-νεφροειδή, με μακρύ μίσχο. Μπορεί να
φτάσει σε ύψος τα 5 μέτρα. Εξαπλώνεται σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα και στα νησιά του
Β. Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους. Σύμφωνα με τον θρησκευτικό μύθο, η κουτσουπιά είναι το
δέντρο που κρεμάστηκε ο Ιούδας μετά την προδοσία. Όμως, το ευλύγιστο κλωνάρι της λύγισε και
έτσι ο Ιούδας δεν πέθανε αμέσως, αλλά έμεινε εκεί, τρεις μέρες. Γι' αυτό και η ψυχή του δεν
βρέθηκε στον Κάτω Κόσμο. Το όνομα του γένους Cercis προήλθε από την λέξη «κερκίς» ,ένα
εξάρτημα του αργαλειού, που στην αρχαιότητα φτιαχνόταν από το ξύλο της κουτσουπιάς. Το
ξύλο της κουτσουπιάς δεν έχει ιδιαίτερη αξία. Παλαιότερα κάποιοι μερακλήδες έφτιαχναν
μικροέπιπλα ή στόλιζαν με ξύλο κουτσουπιάς το σαμάρι του ζώου τους.
Ως καλλιεργούμενο δένδρο είναι ιδιαίτερα ανθεκτικό, χωρίς πολλές καλλιεργητικές φροντίδες.
Προτιμάται να φυτεύεται σε ηλιόλουστα σημεία του κήπου. Μπορεί να φυτευτεί ακόμα και σε
φτωχά εδάφη ή ασβεστώδη. Είναι απόλυτα προσαρμοσμένο στις κλιματολογικές συνθήκες του
τόπου μας, αφού είναι φυτό ελληνικής φύσης. Αντέχει στην ξηρασία και είναι ανθεκτική σε
υψηλές και χαμηλές θερμοκρασίες. Φυτεύεται σε παραθαλάσσιες περιοχές και σε περιοχές με
υψηλή ατμοσφαιρική ρύπανση. Δεν αναπτύσσεται με γρήγορο ρυθμό. Φτάνει σε ύψος τα 8-12 m
. Όμως μπορεί να διαμορφωθεί και σαν θάμνος με ύψος 3-4 m και πλάτος 2m. Με σχετικά αραιή
βλάστηση, η κόμη του έχει σχήμα στρογγυλό. Ο κορμός και τα κλαδιά έχουν σκούρο καφέ χρώμα
ενώ τα φύλλα του είναι στρογγυλά και μεγάλα. Τα κλαδιά της κουτσουπιάς είναι πολύ ευλύγιστα
και δεν σπάνε εύκολα με τον αέρα.
Η κουτσουπιά εμφανίζεται παγκοσμίως με 7 είδη φυλλοβόλων δέντρων. Το είδος που
καλλιεργείται περισσότερο διαδομένο σε όλες τις μεσογειακές περιοχές είναι η Κερκίς ή
κερατονιοειδής (Cercis siliquastrum). Αυτή κατάγεται από τη Μέση Ανατολή, έχει κορμό συχνά
κυρτό, ελικοειδή και χωρίζεται αρκετά κοντά στο έδαφος σε χοντρά κλαδιά ακανόνιστου
σχήματος. Η φλούδα του είναι μαύρη και παρουσιάζει ρωγμές. Τα πιο νεαρά κλαδιά είναι σκούρα
κόκκινα. Η κόμη με διάμετρο 3-4.5μ, είναι πλατιά. Τα φύλλα είναι πράσινα-μπλέ έχουν σχήμα
καρδιάς ή νεφρού και μακρύ μίσχο. Άλλα είδη και ποικιλίες της είναι η Κερκίς η καναδική
(Cercis canadensis) που προέρχεται από τη βόρεια Αμερική, όπου φυτρώνει μόνο-του φτάνοντας
το ύψος των 6-8μ. Έχει ζωηρά πράσινα φύλλα και ανοιχτά ροζ λουλούδια. Αντέχει αρκετά καλά
στο κρύο. Η ποικιλία «Λευκή» (Alba) έχει άσπρα λουλούδια. Η Κερκίς η
βορτυοειδής (Cercis racemosa), κατάγεται από την Κίνα και φτάνει σε ύψος τα 8-10μ. Γενικά
είναι αρκετά ανθεκτικό δένδρο, αλλά ευαίσθητο στο κρύο. Τα φύλλα είναι βαθυπράσινα με την
κάτω επιφάνεια σκεπασμένη από λεπτό χνούδι. Τα λουλούδια είναι ενωμένα σε μεγάλους βότρεις
κρεμάμενους προς τα κάτω σε έντονο ροζ χρώμα. Η Κέρκις η σινική (Cercis sineusis),
κατάγεται από την Κίνα και την Ιαπωνία και μπορεί να φτάσει το ύψος των 15μ, αλλά δεν είναι
πολύ εύρωστη. Συχνά παίρνει τη μορφή πολύ απλωτού δενδρυλλίου. Τα φύλλα μάλλον
δερματώδη είναι γυαλιστερά πράσινα και το φθινόπωρο γίνονται κίτρινα. Τα λουλούδια είναι
ροζ-μοβ με λίγες ή πολλές άσπρες ραβδώσεις. Είναι πολύ ευαίσθητη στο κρύο και μπορεί να
καλλιεργηθεί στο ύπαιθρο μόνο στις ζεστές περιοχές.
__________
- Μεγαλίθινα Μνημεία τα Δρακόσπιτα στην Εύβοια

(σταχυολογημένο κείμενο από: http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=5521,
Σκούρας Θ., Τα Δρακόσπιτα της Εύβοιας, http://www.dirfys.gr/drakospita.html, http://www.nea-
acropoli-athens.gr/index.php?option=com_content&view=article&catid=46:2008-03-11-08-24-
31&id=153:2008-06-13-16-55-
29&Itemid=77, http://web.archive.org/web/20101003101745/www.allaroundevia.gr/axiotheata/dr
akospita.html).
122
Μόλις, λίγα μέτρα κάτω από την ψηλότερη κορυφή του όρους Όχη (1398 μ.) στη νότια Εύβοια,
βρίσκεται το πλέον εντυπωσιακό και καλοδιατηρημένο Δρακόσπιτο. Δυσπρόσιτο και απόμακρο,
σε πλήρη αρμονία με την εκεί φύση, στους βράχους και στις πέτρες. Το μεγαλίθινο αρχαίο αυτό
ορθογώνιο κτίσμα (χρονολογείται στα τέλη του 4ου και στις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα), είναι
κατασκευασμένο από τεράστιους ογκόλιθους χωρίς συνδετικό κονίαμα. Η είσοδος είναι στη
μεγάλη πλευρά, σε αντίθεση με τους αρχαίους ναούς, όπου η είσοδος είναι στη μικρή πλευρά. Οι
τοίχοι είναι τόσο χοντροί που οδηγούν το νου σε φαντασιώσεις υπερανθρώπων να τοποθετούν με
αξιοζήλευτη μαστοριά, σε διαδοχικές στρώσεις, τις τεράστιες πελεκημένες πέτρες. Εξάλλου,
χαρακτηριστικός είναι και ο τρόπος κατασκευής της στέγης, όπου οι πέτρες εισχωρούν εσωτερικά
η μία στην άλλη και σχηματίζουν ένα κατασκεύασμα που θυμίζει συνολικά αναποδογυρισμένη
σκάφη. Τα Δρακόσπιτα, οι ‘’κυκλώπειες’’ αυτές κατασκευές, είναι χτισμένες σε κορυφές και
απότομες πλαγιές στη νοτιοδυτική και κεντρική Εύβοια. Κοινά χαρακτηριστικά τους αποτελούν η
απόκρημνη και εποπτική θέση στην οποία έχουν κατασκευασθεί, οι κατασκευαστικές
λεπτομέρειες της μεγαλιθικής τοιχοποιίας και της εισόδου τους και κυρίως ο τρόπος στέγασης
τους, με μεγάλες βαριές πλάκες. Η κάθε στρώση πλακών εξέχει λίγο περισσότερο από την
αμέσως κατώτερη της, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η δημιουργία μίας πυραμιδωτής στέγης. Αυτός
ο τρόπος κατασκευής της στέγης (λέγεται εκφορικός και οι πέτρες της οροφής εισχωρούν
εσωτερικά η μία στην άλλη και σχηματίζουν ένα κατασκεύασμα που είναι σαν κλιμακωτή
κόλουρη πυραμίδα), συναντάται πολύ σπάνια, στη Δήλο, στις σήραγγες της αρχαίας Τίρυνθας, η
κεκλιμένη κατάβαση προς την Περσία κρήνη των Μυκηνών, η Μυκηναϊκή γέφυρα στο δρόμο
που οδηγεί από το Ναύπλιο στην Επίδαυρο, αλλά και σε αρχαίες επίσης κατασκευές στην
Ιρλανδία και στην Ιταλία.
Τα Δρακόσπιτα στην Εύβοια, αποτελούν μία ομάδα περισσοτέρων από 25 λίθινων μνημειακών
υπερκατασκευών, τετράγωνης ή κυρίως ορθογώνιας κάτοψης. Καλύτερα σωζόμενα είναι το
Δρακόσπιτο στην κορυφή του όρους Όχη (διαστάσεις: 12,40 x 7,63 μ.) στα βόρεια της Καρύστου
και το συγκρότημα Πάλλη-Λάκκα στα Στύρα (Δρακόσπιτο Α - βόρειο: 12,40 x 6,20 μ.,
Δρακόσπιτο Β - νότιο: 12,40 x 6,20 μ., Δρακόσπιτο Γ - ανατολικό: 6,15 x 6,15 μ.). Άλλα
Δρακόσπιτα έχουν εντοπισθεί στις ορεινές περιοχές γύρω από τα Στύρα, όπως στις θέσεις Λιμικό
(διαστάσεις: 7,65 x 6,25 μ.), Ίλκιζες (Δρακόσπιτο Α: 11,40 x 5,70 μ., Δρακόσπιτο Β: 6,20 x 5,80
μ.), Κούρθεα (Δρακόσπιτο Α: 5,95 x 5,85 μ., Δρακόσπιτο Β: 4,60 x 4,60 μ.), Αμινού, αλλά και
χαμηλότερα στο Νημποριό (Πύργος Νημποριού: 7,40 x 6,50 μ.), και στη θέση Βίγκλια στη
Λεύκα Νέων Στύρων και αλλού. Το κτίριο στο Νημποριό αποτελεί έναν τυπικό πύργο
ελληνιστικών χρόνων και συσχετίζεται με τα παρακείμενα αρχαία λατομεία. Επίσης, άλλα δύο
Δρακόσπιτα έχουν εντοπισθεί στην κεντρική Εύβοια, στο όρος Δίρφη και κοντά στο Βατώντα.
«Η τοιχοποιία αποτελεί έναν άθλο......... και η ισορροπία επιτυγχάνεται και διατηρείται μόνον από τα
υποκείμενο και υπερκείμενα βάρη. Η ανυπαρξία θεμελίωσης, όπως πιθανολογούμε, σε συνδυασμό με
την μέχρι σήμερα διατήρηση τους δεν δείχνει παρά τις απίθανες κατασκευαστικές ικανότητες
των τεχνικών αυτού του λαού που τα οικοδόμησε. Μόνον τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν στην
Όχη, στα 1400 μέτρα περίπου υψόμετρο, αν σκεφθούμε, με το πολύ χιόνι και το δυνατό άνεμο, στα
οποία αντιστέκεται ένα οικοδόμημα με ξερολιθιά, με τεράστιες και πολύ βαριές πέτρες, αποδεικνύουν 123
τις θαυμαστές τεχνικές της εποχής εκείνης», αναφέρει πολύ παραστατικά ο καθηγητής Ν.
Μουτσόπουλος (1927, αρχιτεκτονική, ΑΠΘ) που έκανε σχετική ανασκαφή με την ομάδα του
1959 στο δρακόσπιτο του όρους Όχη. Όμως, ο πρώτος που ανακάλυψε το δράκοσπιτο της Όχης,
ήταν ο άγγλος γεωγράφος M. P. Hawkins, το 1797. Ένας μεταγενέστερος ερευνητής ο Em.
Ultichs, το 1842, θεώρησε το δρακόσπιτο της Όχης ως ναό του Δία και της Ήρας, ενώ πολλοί
άλλοι έχουν μελετήσει αυτές τις μεγαλίθινες κατασκευές στην Εύβοια.
Τα Δρακόσπιτα, κατά την λαϊκή παράδοση της Εύβοιας, τα ‘’Σέντια των Δράκων’’, είναι
κατοικίες των υπερφυσικών αυτών όντων, των Δράκων. Ο Δράκος, ως υπερφυσικό πλάσμα,
συναντάται στην παγκόσμια μυθολογία και παίρνει διαφορετικές υπερφυσικές μορφές. Οι
Δράκοι, ως ανθρωπόμορφοι γίγαντες ή και φτερωτά μεγάλα φίδια, κατέχουν μεγάλες δυνάμεις,
τόσο φυσικές, όσο και πιο λεπτές και πνευματικές. Είναι φύλακες πολλές φορές μεγάλων
θησαυρών και των μυστικών της ζωής, του θανάτου, αλλά και της αθανασίας. Έτσι, και στην
λαϊκή παράδοση της Εύβοιας έχουν διασωθεί μέχρι και σήμερα πολλές τέτοιες ιστορίες, για
δράκους που ζούσαν σε πέτρινα πανάρχαια σπίτια ή σπηλιές-σέντια.
Ωστόσο, τα δρακόσπιτα, προκαλούν, εντυπωσιάζουν και προβληματίζουν. Έχουν διατυπωθεί οι
πιο αντιφατικές απόψεις σχετικά με τη λειτουργία τους. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι ειδικά το
Δρακόσπιτο της Όχης έχει θεωρηθεί αρχαίο ιερό αφιερωμένο στη λατρεία του Δία και της Ήρας,
φρυκτωρία, φυλάκιο, καταφύγιο λατόμων και κατοικία ρωμαϊκού στρατιωτικού αποσπάσματος
που φρουρούσε τα λατομεία και έχει χρονολογηθεί από τον 6ο έως τον 2ο - 1ο αιώνα π.Χ.
Ακόμη, το Δρακόσπιτο της Όχης, όπως και το συγκρότημα Πάλλη-Λάκκα στα Στύρα έχουν
θεωρηθεί αποθήκες και ιερά που κατασκευάστηκαν από Κάρες σκλάβους (οι Κάρες ήταν
αρχαιότατος λαός στη Μικρά Ασία που κατοικούσαν νοτιοδυτικά της Ιωνίας στην Καρία στην
απόκρυμνη Μυκάλη τη Μίλητο και την κοιλάδα του Μαίανδρου ποταμού), που εργάζονταν στα
λατομεία του καρύστιου λίθου κατά την ύστερη ελληνιστική και πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο.
Άλλοι, τα θεωρούν ταφικά κτίσματα, ή καταφύγια λατόμων, ή και λιθόκτιστες καλύβες των τότε
βοσκών. Κάποιοι άλλοι, θεωρούν ότι τα δρακόσπιτα είναι μεγαλιθικά κτίσματα που
κατασκευάστηκαν στην Εποχή του Χαλκού (περίοδος ανάπτυξης ενός πολιτισμού όπου είχαν
αναπτυχθεί μεταλλουργικές τεχνικές εξόρυξης και κατεργασίας του χαλκού, αλλά και μέθοδος
χρονολόγησης των προϊστορικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη νεολιθική περίοδο. Στο Αιγαίο
η εποχή του χαλκού αρχίζει περίπου το 3000π.Χ.). Εξίσου αινιγματική παραμένει η ταυτότητα
των κατασκευαστών-οικοδόμων των δρακόσπιτων. Ήταν οι Δρύοπες, μυθικοί κάτοικοι της
Καρυστίας, που με τόση επιδεξιότητα κατασκεύασαν αυτά τα μεγαλιθικά οικοδομήματα; ή
μήπως ήταν οι Κάρες, ορεινός λαός της ανατολής, γνωστός για τα αρχιτεκτονήματά του στην
Αλικαρνασσό, που έχουν αρκετές ομοιότητες με τα αντίστοιχα δρακόσπιτα της Εύβοιας;
Κοινό χαρακτηριστό των δρακόσπιτων είναι ότι όλα φτιάχτηκαν από ντόπια πέτρα, χωρίς να έχει
χρησιμοποιηθεί συνδετικό υλικό, είναι δηλαδή οικοδομημένα ξερολιθιά. Σε καμιά από τις πέτρες δεν
υπάρχουν συνδετικοί γόμφοι, αλλά υπάρχουν μόνο μικρές πέτρες που χρησιμοποιούνται ως σφήνες,
που συναντούμε στους τοίχους όλων γενικά των δρακόσπιτων ΟΙ πέτρες που έχουν χρησιμοποιηθεί
είναι όλες μεγάλες και αρκετές φορές τεράστιες. Συνήθως είναι πλατιές, άσχετα αν το πάχος τους
ποικίλει από 0.20 – 0.80 εκατοστόμετρα, αφού το μήκος τους φτάνει και τα 4 μέτρα, ενώ το πλάτος
τους υπερβαίνει σε πολλές τα 2 μέτρα. Επίσης, οι διαστάσεις των δρακόσπιτων κυμαίνονται
περίπου από 5 μέχρι και 13 μέτρα. Πουθενά, στη γύρω περιοχή δεν υπάρχουν ίχνη μεταφοράς των
λίθων (π.χ., διάδρομος, γλίστρες κ.ά). Τουναντίον η ομοιότητα του υλικού τοιχοδομίας των
δρακόσπιτων με το πλησιέστερο πέτρωμα και τα ίχνη λατόμευαης που υπάρχουν πλάι σε αρκετά
δρακόσπιτα, οι αφαιρετικές εργασίες από πλαϊνούς βράχους, καθώς και σε άλλους πολύ κοντινούς,
δείχνουν ότι η εξόρυξη και επεξεργασία γινόταν επί τόπου. Όλοι οι μεγάλοι λίθοι που
χρησιμοποιήθηκαν είναι λαξευμένοι σε άλλα πολύ και σε άλλα λιγότερο ή καθόλου. Χαρακτηριστικό
είναι ότι οι εσωτερικές πέτρες είναι περισσότερο και καλύτερα λαξευμένες από τις εξωτερικές σε
όλα τα δρακόσπιτα. Στο δρακόσπιτο της Όχης, συμφωνούν όλοι οι ερευνητές, ότι συναντάμε τις
πιο καλά λαξευμένες πέτρες. Όμως τις τέλεια λαξευμένες πέτρες, όταν δεν είναι σχιστόλιθος, τις
βρίσκουμε στον Πύργο του Νημποριού και στο πρώτο από τα δυο δρακόσπιτα στη θέση Κούρθεα. Το
ίδιο και στα δρακόσπιτα της Δίρφυς και της Γιαμήνας.. Οι τοίχοι των δρακόσπιτων είναι διπλής δομής.
Δηλαδή αποτελούνται από δυο ισόδομες κατασκευές και μόνον κατά διαστήματα υπάρχουν συνδετικές
πέτρες, αυτές που οι τεχνικοί ονομάζουν διάτονους λίθους ή μπατικές πέτρες και που ο' αυτά τα 124
οποία είναι γκρεμισμένα φαίνονται πολύ καλά. Αυτό το χαρακτηριστικό, τη διπλή δομή, εύκολα το
καταλαβαίνουμε γιατί όταν παρατηρούμε έναν τοίχο, οποιονδήποτε, εξωτερικά και εσωτερικά, όπου
αυτό είναι δυνατόν, αντιλαμβανόμαστε ότι οι δόμοι δεν είναι αντίστοιχοι. Οι εξωτερικές πέτρες δεν
είναι ίδιες με τις εσωτερικές, ούτε στις διαστάσεις, ούτε στη θέση.
Η Εύβοια έχει συνδεθεί με όλες σχεδόν τις στιγμές της Ελληνικής μυθολογίας. Ένα πλήθος από
μύθους προσπαθεί να εξηγήσει και να εξυμνήσει τη Φύση της περιοχής. Δεν είναι καθόλου
τυχαίο ότι η περιοχές της Όχη, του Καβο-Ντόρο και της Καρύστου, είναι αντίστοιχα
συνδεδεμένες με τρείς θεότητες, την Ήρα, τον Ποσειδώνα και τον Απόλλωνα. Από τον
Δευκαλίωνα και την Πύρρα που κατέφυγαν στην Αιδηψό, μέχρι τον ίδιο τον Ηρακλή, τον
Κένταυρο Νέσσο και όλους τους Θεούς του Ολύμπου. Η Εύβοια είναι η αγαπημένη περιοχή του
θεού Απόλλωνα. Στην περιοχή των Στύρων λατρεύονταν η Θεά Αφροδίτη, ενώ στην κορυφή του
όρους ΄Οχη, στην Καρυστία λατρεύονταν ο Δίας και η Ήρα, όπου βρίσκεται και το πιο
ενδιαφέρον Δρακόσπιτο, σε υψόμετρο 1380 μέτρα. Εξάλλου, προς τιμή του Βορείου ανέμου
γινόταν μια γιορτή-τελετή, όπου ψαλλόταν ένας ύμνος πάνω από βωμό για να κοπάσει ο άνεμος.
Επίσης, στη μυθολογία είναι γνωστός ο εκατόγχειρας Βριάρεως ή Αιγαίων με τα εκατό χέρια (οι
άλλοι δύο εκατόγχειρες ήταν ο Κόττος και ο Γύγης), που αντιπροσώπευε τις θύελλες και τις
τρικυμίες, εξουσίαζε τα κύματα, και είχε σχέση με την περιοχή της Καρύστου, που ονομαζόταν
Αιγαία.
Αλλά, οι νότια Εύβοια στην αρχαιότητα ήταν διάσημη για το μάρμαρό της. Τα αρχαία λατομεία
της Όχης βρίσκονται στις νότιες πλαγιές της, μεταξύ των χωριών Μεκουνίδα και Αετού. Ο
Στράβωνας γράφει για τους περίφημους, “καρυστινούς κίονες” οι οποίοι ήταν μονόλιθοι. Ήταν
τόσο εντατική η λατομική δραστηριότητα ώστε στο χωριό Μαρμάρι, τον κύριο κόμβο εξαγωγής
καρυστινού μαρμάρου, υπήρχε ναός για τη λατρεία του Μαρμαρίνου Απόλλωνα. Λέγεται ότι η
εντατική εξόρυξη του μαρμάρου πρέπει να έγινε, κυρίως τη Ρωμαϊκή εποχή. Στην εποχή του
Ιουλίου Καίσαρα και του Αυγούστου, το καρυστινό μάρμαρο ήταν περιζήτητο στη Ρώμη, κυρίως
για την κατασκευή μονολιθικών κιόνων. Χρησιμοποιούνταν επίσης σε επενδύσεις τοίχων και
δαπέδων. Ακόμα και σήμερα στο Μοναστηράκι της Αθήνας, μπορεί κανείς να θαυμάσει
μονολιθικούς κίονες καρυστινού μαρμάρου στη βιβλιοθήκη του Αδριανού. Το αξιολογότερο
μνημείο της αρχαίας λατομίας βρίσκεται στη θέση ‘’Κύλινδροι Μύλων’’, ψηλότερα από το χωριό
των Μύλων στην Κάρυστο. Εδώ διατηρούνται, στη θέση όπου λαξεύτηκαν από το μητρικό
πέτρωμα, γιγάντιοι μονολιθικοί κίονες μήκους 12 μέτρων, οι κύλινδροι, όπως τους αποκαλούν οι
ντόπιοι. Στα αρχαία λατομεία μπορεί κανείς να διακρίνει ίχνη της αρχαίας λατομικής
δραστηριότητας π.χ. ορθογώνια λαξευμένα σε βράχο για έμπηξη πασσάλων, αποσπασμένους και
μη ορθογώνιους ογκόλιθους και θραύσματα κιόνων. Το πιο ενδιαφέρον από όλα, είναι η
πιθανότητα σύνδεσης των αρχαίων λατομείων με τα δρακόσπιτα της νότιας Εύβοιας. Υπάρχει η
θεωρία ότι τα δρακόσπιτα ήταν ναοί αφιερωμένοι στον προστάτη των λατόμων Ηρακλή, που
βλέποντάς τους από μακριά τους έδινε κουράγιο και δύναμη για να συνεχίσουν το πολύμοχθο
έργο τους.
Μεγαλιθικές κατασκευές είναι γνωστές σε ολόκληρο τον κόσμο. Ειδικότερα στη Μεσόγειο και
την κεντρική Ευρώπη μεγαλιθικά μνημεία κατασκευάζονταν σε όλη τη διάρκεια της νεώτερης
προϊστορίας. Πολλά από αυτά χρησίμευαν σαν τόποι λατρείας, αστρονομικά παρατηρητήρια ή
νεκροταφεία, ενώ για άλλα μόνο αβέβαιες υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για τον προορισμό
τους. Η μοναδικότητα των δρακόσπιτων αποτελεί πειστικό επιχείρημα ότι δημιουργήθηκαν από
φορείς ενός ντόπιου πολιτισμού με αξιοθαύμαστες ικανότητες στην κατεργασία της πέτρας και
βαθιές γνώσεις αρχιτεκτονικής και στατικής επάρκειας αυτών των κτισμάτων. Οι στιβαροί όγκοι
τους, η χρησιμοποίηση βαριών ορθογωνισμένων μονόλιθων και ο δεξιοτεχνικός τρόπος σύνδεσής
τους δίνουν την εντύπωση μιας πραγματικής αρχιτεκτονικής πρόκλησης.
____
__________
- Υλικά από το Νήμα του Ιστού της Αράχνης: ούτε Σπάνια, αλλά ούτε και
Τοξικά
Η αράχνη δεν είναι έντομο, καθώς έχει 4 ζευγάρια πόδια, κεφαλοθώρακα και δεν διαθέτει φτερά. 125
Αναπνέει με ένα είδος αρχέγονων πνευμόνων.Tο σώμα της διακρίνεται σε κεφάλι με 4 μάτια, σε
θώρακα απ’ όπου ξεφυτρώνουν 4 ζευγάρια πόδια και σε κοιλιά, όπου υπάρχει το πεπτικό της
σύστημα. Επίσης, στο κάτω μέρος της κοιλιάς της υπάρχουν ειδικοί πόροι, που λέγονται
αραχνογόνοι αδένες απ’ όπου βγαίνει ένα ιξώδες υγρό, το οποίο μόλις έρθει σε επαφή με τον
αέρα πήζει και δημιουργεί ένα πολύ λεπτό νήμα. Μ' αυτό το νήμα η αράχνη πλέκει τον ιστό της.
Η κατοικία της είναι ο ιστός της (δίχτυ). Τον υφαίνει η ίδια. Ζει κρεμασμένη στα κλαδιά των
δέντρων και των θάμνων, στις γωνιές που σχηματίζουν οι τοίχοι και τα ταβάνια των σπιτιών και
των χαλασμάτων. Ο ιστός της, εκτός από κατοικία, χρησιμοποιείται από την αράχνη και για το
πιάσιμο της λείας της. Σ' αυτόν αιχμαλωτίζονται διάφορα έντομα και άλλα ζώα. Κάθε φθινόπωρο
η θηλυκή αράχνη γεννά μερικές εκατοντάδες αυγά που έχουν κιτρινωπό χρώμα, τα τυλίγει με ένα
κουκούλι και τα κρύβει σε διάφορα μέρη. Από τα αυγά βγαίνουν τέλειες μικρές αράχνες που
αρχίζουν μόνες τους τη δική τους ζωή, χωρίς να έρθουν καθόλου σε επαφή με τους γονείς τους.
Η αράχνη κινεί τα πόδια της, όχι με μυς αλλά με ‘’υδραυλική’’ ώθηση. Για τη δημιουργία του
νήματος του ιστού της, διαθέτει έξι διαφορετικούς αδένες για την παραγωγή της ουσίας σε υγρή
μορφή και άλλο ένα σετ οργάνων για τη διαμόρφωσή της σε κλωστή. Αυτός ο δεύτερος
‘’οργανικός μηχανισμός’’ λειτουργεί περίπου όπως το ‘’κομπρεσέρ’’ μιας μηχανής καφέ
εσπρέσο. Εκτοξεύει ριπές της ουσίας, με συγκεκριμένο ρυθμό. Το μυστικό αυτού του
μηχανισμού αποκαλύφθηκε το 2012 (δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Βiophysical
Journal, από ομάδα ερευνητών του γερμανικού Ινστιτούτου θεωρητικών σπουδών της
Χαϊδελβέργης). Κατά τη δημοσίευση, η κλωστή του ιστού της αράχνης απαρτίζεται από δύο
δομικά στοιχεία, ένα μαλακό και άμορφο και ένα ισχυρό και κρυσταλλικό. Το άμορφο μέρος
είναι αυτό που προσδίδει ελαστικότητα στο μετάξι και ανακατανέμει τις καταπονήσεις. Αυτό το
άμορφο υλικό, βασίζεται σε δεσμούς υδρογόνου, που είναι από 100 ως και 1.000 φορές πιο
ασθενείς από τους μεταλλικούς δεσμούς του ατσαλιού ή εκείνους του υφάσματος Κevlar (πολύ
ανθεκτικός τύπος υφάσματος με εξαιρετική αντοχή στην κρούση και έτσι χρησιμοποιείται και ως
αντιβαλλιστικό ύφασμα).
Υφαίνει αδιάκοπα τον ιστό της εδώ και 300 εκατομμύρια χρόνια, από τότε που
πρωτοεμφανίστηκε στη Γη. Έχει περίπου 40.000 ταυτοποιημένα είδη πάνω στη Γη, και από αυτά,
μόνο ένα είδος είναι φυτοφάγο, τα υπόλοιπα στήνουν τις δικτυωτές παγίδες τους, τους ιστούς
τους, πιάνοντας κάθε ιπτάμενο έντομο και όχι μόνο. Το δίχτυ, ο ιστός της αράχνης ήταν ανέκαθεν
ένα σημαντικό ερευνητικό πεδίο για τους μηχανικούς, τους βιοχημικούς, την ιατρική, τη φυσική,
τα μαθηματικά, τη διαστημική. Ο ιστός της αράχνης βέβαια έχει το 1/10 του πάχους μιας
ανθρώπινης τρίχας, και στον δικό μας κόσμο με τα δικά μας μέτρα και σταθμά δεν φαντάζει τόσο
ισχυρός. Οι επιστήμονες εδώ και πολύ καιρό προσπαθούν να αντιγράψουν αυτό το θαύμα της
φύσης, ώστε να το εκμεταλλευτούν. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να οδηγήσει στην κατασκευή
υλικών με πολύ μεγαλύτερη ανθεκτικότητα, σε ένα πολύ ευρύ πεδίο εφαρμογών. Και οι ειδικοί
διερωτώνται πως ένα τόσο μικρό πλάσμα να βγάζει από το σώμα του τόσα πολλά μέτρα
κολλώδους ουσίας, να την πλέκει σε δίχτυ και να το μπαλώνει, χωρίς ποτέ να μπερδεύονται οι
ίνες μεταξύ τους; Και πώς μπορεί αυτό το πανάλαφρο υλικό να αντιστέκεται στην πρόσκρουση
μεγάλων εντόμων και να τα εγκλωβίζει; Η ουσία που εκκρίνει η αράχνη δεν είναι άλλη, από μια
παραλλαγή του γνωστού μας μεταξιού.
126
Η κατασκευή του ιστού από μια αράχνη είναι μια ενεργειακή δαπανηρή διαδικασία, λόγω στη
μεγάλη ποσότητα της πρωτεΐνης που απαιτείται, με τη μορφή ειδικού νήματος. Ωστόσο, δεν είναι
ασυνήθιστο για τις αράχνες να τρώνε τον ιστό τους, μετά από μια χρονική περίοδο,
αποζημιωμένες για την ενέργεια που χρησιμοποίησαν στην κατασκευή του. Έτσι, το σύμπλοκο
πρωτεϊνικό μόριο του νήματος των ιστών τους, ανακυκλώνεται. Η αράχνη αποτελεί ένα
ολόκληρο επιστημονικό εργαστήριο. Οι τρόποι που πιάνει το θήραμά της είναι διαφορετικοί από
οικογένεια σε οικογένεια. Πιάνουν έντομα, μικρά πουλιά, μικρά θηλαστικά, ερπετά, ψάρια, ή
κάποια άλλη μικρή μορφή ζωής. Μόλις μια αράχνη έλθει σε επαφή με το θήραμά της, θα
προσπαθήσει να το δαγκώσει. Έτσι, με το δάγκωμα πρώτον προκαλούν στο θήραμα τη μηχανική
ζημιά και τον πόνο, ενώ σε επόμενο στάδιο επιλέγουν να εκχύσουν δηλητήριο, συνήθως
νευροτοξίνες, που παρεμποδίζουν ζωτικής σημασίας λειτουργίες των θυμάτων τους, μέχρι να
επέλθει ο θάνατος τους. Η πέψη των θηραμάτων τους πραγματοποιείται εσωτερικά και
εξωτερικά. Οι αράχνες εκκρίνουν τα χωνευτικά ρευστά τους προς το θήραμα από μια σειρά
αγωγών που διατρυπούν τα σαγόνια τους. Αυτά τα χωνευτικά ρευστά διαλύουν τους εσωτερικούς
ιστούς του θηράματός τους. Και οι αράχνες καταναλώνουν μόνο τα υγρά τρόφιμα. Πολλές
αράχνες θα αποθηκεύσουν το θήραμά τους προσωρινά, ενώ αυτή η διαδικασία της εξωτερικής
πέψης συνεχίζεται. Έτσι γύρω από θήραμά τους υφαίνουν ιστούς, ώστε να καταναλώσουν
αργότερα τα θύματά τους.
Οι σύγχρονοι μελετητές του μεταξιού έχουν πλέον επιμετρήσει τις αρετές αυτού του μοναδικού
υλικού και μάλιστα έχουν διαπιστώσει ότι το μετάξι της αράχνης είναι ποιοτικά πολύ ανώτερο
από εκείνο του μεταξοσκώληκα. Η σκληρότητά του είναι περίπου πέντε φορές μεγαλύτερη από
εκείνη του κοινού ατσαλιού, είναι δύο φορές πιο ελαστικό από το νάιλον, είναι ανθεκτικότερο
από το Κevlar, έχει πυκνότητα μικρότερη από εκείνη του βαμβακιού και είναι αδιάβροχο. Όσο
για το βάρος του, το νήμα του μεταξιού της αράχνης που θα χρειαζόταν για να τυλίξει όλον τον
πλανήτη θα ζύγιζε μόλις μισό κιλό. Και όλα αυτά με πρώτη ύλη λίγη πρωτεΐνη και νερό. Τίποτε
το σπάνιο και τίποτε το τοξικό. Ο ιστός της με μετάξινη σύσταση, έχει αντοχή ατσαλιού, αλλά
έχει και θαυμαστή ελαστικότητα. Οι ίνες του φέρουν ηλεκτρικά φορτισμένη κόλλα, χάρη στην
οποία ο ιστός εκτινάσσεται προς οτιδήποτε βρεθεί στον δρόμο του και το παγιδεύει. Οι
επιστήμονες ανακάλυψαν ότι οι ηλεκτρικές ιδιότητες της συγκεκριμένης κόλλας κάνουν τον ιστό
να αρπάζει από τον αέρα με αποτελεσματικότητα ακόμη και μικροσκοπικά αιωρούμενα
σωματίδια, έντομα και τη γύρη των φυτών. Μάλιστα υποστηρίζουν ότι ο ιστός της αράχνης
μπορεί να χρησιμοποιηθεί για περιβαλλοντικούς ελέγχους, καθώς φιλτράρει με μεγάλη ακρίβεια
τα μικροσκοπικά ρυπογόνα σωματίδια του αέρα (π.χ. σπρέι, φυτοφάρμακα, μικροβιοκτόνα), όπως
ακριβώς και οι ευαίσθητοι αισθητήρες καταγραφής των επιπέδων της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.
Εδώ και μερικά χρόνια έχει αποδειχθεί, ότι οι αράχνες υφαίνουν διαφορετικής ποιότητας ιστό
ανάλογα με το τι ουσίες έχουν καταναλώσει. Για παράδειγμα, σε πειράματα διαπιστώθηκε ότι εάν
οι αράχνες έχουν πάρει LSD, υφαίνουν καταπληκτικούς και πανέμορφους ιστούς. Αντίθετα, αν
έχουν πάρει καφεΐνη, υφαίνουν αδύναμους και ασταθείς ιστούς. Αν μπορούσαμε να έχουμε αυτό
το υλικό σε αφθονία, θα μπορούσαμε να κατασκευάζουμε από χειρουργικά νήματα και συνθετικά
οστά ως αλεξίσφαιρους θώρακες και αλεξίπτωτα με πάχος χιλιοστού, ή άθραυστες οπτικές ίνες,
όλα πανάλαφρα και ανθεκτικά. Το κυριότερο, είναι φιλικά στους έμβιους ιστούς και
βιοδιασπώμενα. Και μερικοί ονειρεύτηκαν για να εκμεταλλευτούν τις αρετές του δημιουργώντας
κάποιο τεχνητό νήμα. Το δοκίμασαν αλλά απέτυχαν να πάρουν τις ίδιες ιδιότητες με συνθετικό
τρόπο. Προσπάθησαν τότε να ‘’καλλιεργήσουν’’ αράχνες, όπως έκαναν οι Κινέζοι με τους
μεταξοσκώληκες. Απέτυχαν, διότι οι υφάντρες αυτές έχουν την τάση να τρώει η μία την άλλη
όταν βρίσκονται στον ίδιο χώρο. Στη συνέχεια μίσθωσαν ιθαγενείς στην Ασία που για μερικά
χρόνια έπιαναν αράχνες και τις ‘’άρμεγαν’’ , αλλά κατάφεραν να μαζέψουν, μετά από πολύ χρόνο
και προσπάθειες μόλις 1,2 κιλά αραχνομεταξιού (τα οποία έκαναν ύφασμα που εκτίθεται τώρα
στο Αmerican Νatural Ηistory Μuseum). Έπειτα, το 1996, σκέφθηκαν τη λύση των
μεταλλαγμένων: Πήραν γονίδια αράχνης και μπόλιασαν με αυτά βακτήρια με την ελπίδα από τα
μεταλλαγμένα βακτήρια να αναπαράγονταν και να έφτιαχναν αποικίες ‘’παραγωγής
αραχνομεταξιού’’. Δυστυχώς, μικρή η επιτυχία. Η ουσία που έβγαζαν τα βακτήρια δεν είχε τις
ιδιότητες της αυθεντικής ίνας της αράχνης. Οπότε, κάτι τους διέφευγε, κάτι έκανε η αράχνη που 127
δεν το είχαν εντοπίσει. Όπως τώρα γνωρίζουμε, το μετάξι του ιστού της αράχνης διαφέρει από
εκείνο του κουκουλιού του μεταξοσκώληκα στο ότι το πρώτο αποτελείται από στιβάδες
κρυσταλλικής αλανίνης (αμινοξύ α-amino, με τον χημικό τύπο CΗ3CΗ(ΝΗ2)CΟΟΗ), ενώ το
δεύτερο, του κουκουλιού του μεταξοσκώληκα, από εναλλασσόμενα στρώματα αλινίνης-γλυκίνης
και γλυκίνης-αλανίνης (όπου η γλυκίνη είναι πρωτεϊνο-γενετικό αμινοξύ με τον χημικό τύπο
ΝΗ2CΗ2CΟΟΗ). Άρα, το μυστικό δεν κρύβεται σε κάποια πιο εξωτική ουσία, αλλά στο πώς
ακριβώς δομούνται οι στιβάδες της αλανίνης. Και το ερώτημα παραμένει. Πώς τα καταφέρνει η
αράχνη να δημιουργεί το νήμα του ιστού της που έχει ‘’θαυμαστές’’ ιδιότητες, με τόσο ταπεινά
υλικά;
Πριν από μερικά χρόνια βρέθηκε στη νότια ακτή της Αγγλίας ένας σβώλος απολιθωμένης ρητίνης
που περικλείει τον αρχαιότερο ιστό αράχνης. Τα μικροσκοπικά κομμάτια ενός ιστού αράχνης που
διατηρήθηκαν 140 εκατομμύρια χρόνια μέσα σε κεχριμπάρι αποκαλύπτουν ότι οι αράχνες
χρησιμοποιούν τις ίδιες τεχνοτροπίες ύφανσης από την εποχή των δεινόσαυρων. Επιστήμονες
από το Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ) υποστηρίζουν, ότι ο περίτεχνος
σχεδιασμός του ιστού της αράχνης, είναι εκείνος που του χαρίζει τη μεγάλη αντοχή του. Όπως
διαπιστώθηκε, το γεγονός ότι ο ιστός μπορεί να αντέχει, παρά την άσκηση μεγάλων δυνάμεων,
οφείλεται στο πανίσχυρο νήμα του ιστού της αράχνης, αλλά και στον ιδιαίτερο σχεδιασμό της
ύφανσής του. Με σχετική τους δημοσίευση στο επιστημονικό περιοδικό Nature, οι ειδικοί
αναφέρουν, ότι χάρη στην περιπλοκότητα της μοναδικής του πλέξης, όταν ένα νήμα κοπεί, όχι
μόνο δεν αποδυναμώνεται ο ιστός αλλά αντίθετα ενισχύεται. «Η πραγματική δύναμη του ιστού της
αράχνης δεν οφείλεται στο νήμα της της, αλλά στη δυνατότητα μεταβολής των μηχανικών του
ιδιοτήτων, μέσω των δυνάμεων που ασκούνται επάνω του. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να έχει
εφαρμογή σε πολλούς τομείς που θα ωφελούνταν από τον περιορισμό της έκτασης βλαβών» εξηγεί
ο Dr. M.J.Buehler, ένας από τους ερευνητές της μελέτης. Η δημιουργία ενός ιστού απαιτεί
τεράστια αποθέματα ενέργειας από πλευράς της αράχνης , έτσι ώστε να φέρει ιδιότητες οι οποίες
«φρενάρουν» την πρόκληση εκτεταμένων ζημιών που θα απαιτούσαν την ανακατασκευή του.
Επίσης, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι – σε αντίθεση με οποιαδήποτε άλλη ίνα - το νήμα της
αράχνης έχει την ιδιότητα να μαλακώνει ή να σκληραίνει, ανάλογα με το φορτίο που δέχεται
κάθε φορά. Στο πλαίσιο της μελέτης, οι ειδικοί έφτιαξαν ιστούς από τρία διαφορετικά υλικά.
Είδαν λοιπόν ότι το νήμα του ιστού της αράχνης εμφάνιζε εξαπλάσια αντοχή, όταν μπλέκονταν
σε αυτό αντικείμενα ή όταν ήταν εκτεθειμένο σε δυνατούς ανέμους, σε σχέση με τα υπόλοιπα
υλικά. Όταν μια δύναμη ασκούνταν στον ιστό της αράχνης, έσπαγε μόνο ένα νήμα με
αποτέλεσμα η αράχνη να χρειάζεται να κάνει μικρές επιδιορθώσεις και όχι να αναγκάζεται να τον
ξαναφτιάχνει από την αρχή. Όταν πάλι αφαιρούσαν το 10% των νημάτων από διάφορα σημεία
του ιστού, το σύνολο του ιστού γινόταν κατά 10% ισχυρότερο. Ακόμα, οι
επιστήμονες διαπίστωσαν ότι ο αριστουργηματικός ιστός της αράχνης είναι φτιαγμένος από δύο
είδη νημάτων. Το ένα είναι άκαμπτο και ξηρό και χρησιμοποιείται περισσότερο σε σημεία με
φορά από το κέντρο προς τα έξω. Το άλλο είδος νήματος είναι λεπτότερο και πιο κολλώδες από
το πρώτο, δημιουργεί τη σπειροειδή δομή του ιστού και συνήθως επάνω σε αυτό παγιδεύονται τα
άτυχα θηράματα της πανούργας αράχνης. Ο περίτεχνος σχεδιασμός του ιστού της αράχνης, είναι
εκείνος που του χαρίζει τη μεγάλη αντοχή του, υποστηρίζουν οι επιστήμονες από το ΜΙΤ.
Οι επιστήμονες που ασχολούνται με τα της αράχνης, χρησιμοποιώντας υπερυπολογιστές για να
κάνουν προσομοίωση της κατασκευής του ιστού της αράχνης, προσπαθούν να καταλάβουν τι
ακριβώς είναι αυτό, σε ατομικό επίπεδο, που κάνει τον ιστό τόσο ανθεκτικό. Δηλαδή
προσπαθούν να εφαρμόσουν τη λεγόμενη αντίστροφη μηχανική (reverse engineering), ώστε να
μπορούν να αντιγράψουν τη δομή του και να την εφαρμόσουν δημιουργώντας νέα υλικά.
Ειδικότερα, βρήκαν ότι οι δεσμοί υδρογόνου στον ιστό της αράχνης, είναι του τύπου ‘’cluster 3-
4’’. Συνδυασμός που είναι ισχυρότερος από τα περισσότερα μέταλλα. Το εντυπωσιακό ήταν για
τους ερευνητές, ότι όταν προσπάθησαν να αναπαράγουν ένα μοντέλο με πάνω από 4 δεσμούς
υδρογόνου (5 ή 6), η ανθεκτικότητα, αντί να ενισχυθεί μειωνόταν. Το ίδιο συνέβαινε και η
ανθεκτικότητα του ιστού γινόταν πολύ μικρότερη, όταν χρησιμοποιούσαν 1 ή 2 δεσμούς
υδρογόνου.
Μετά από αυτά, άλλοι ερευνητές κατόρθωσαν για πρώτη φορά, τροποποιώντας γενετικά
μεταξοσκώληκες, να τους κάνουν να παράγουν μετάξι που διαθέτει τα ανώτερα χαρακτηριστικά 128
του ιστού μιας αράχνης. Η ανακάλυψη, υπό τον καθηγητή βιολογικών
επιστημών Malcolm Fraser του πανεπιστημίου της Notre Dame και ερευνητές της εταιρίας
βιοτεχνολογίας Kraig Biocraft Labs, επιτρέπει στους μεταλλαγμένους μεταξοσκώληκες να
παράγουν «τεχνητό» μετάξι που έχει χαρακτηριστικά παρόμοια με αυτά του φυσικού ιστού της
αράχνης. Ο ιστός αυτός έχει ασυνήθιστες φυσικές ιδιότητες, όπως πολύ μεγαλύτερη αντοχή και
ταυτόχρονα ελαστικότητα, σε σχέση με τις ίνες του φυσικού μεταξιού που παράγουν οι
μεταξοσκώληκες. Το σημαντικό επίτευγμα ανοίγει το δρόμο για την ανάπτυξη καλύτερης
ποιότητας ινών μεταξιού που θα χρησιμοποιούνται σε ιατρικές και άλλες εφαρμογές, ιδίως στην
κλωστοϋφαντουργία. Επίσης, η νέα μέθοδος, μεταξύ άλλων, μπορεί να αξιοποιηθεί για την
μεγάλης κλίμακας βιομηχανική παραγωγή τεχνητών ινών μεταξιού τύπου ιστού αράχνης, οι
οποίες μέχρι τώρα ήταν εφικτό να δημιουργηθούν μόνο σε πολύ μικρές ποσότητες σε ένα
επιστημονικό εργαστήριο. Επίσης, σύμφωνα με τους ερευνητές, το νέο υλικό θα μπορούσε να
χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή αλεξίσφαιρων γιλέκων, ελαφρών και ταυτόχρονα ισχυρών
υφασμάτων, νέων αθλητικών ενδυμάτων, καλύτερων αερόσακων στα αυτοκίνητα κ.α.
Και μια απορία. Πώς καταφέρνουν οι αράχνες να γλιτώσουν από τις παγίδες που υφαίνουν για τη
λεία τους; Η λύση στο μυστήριο αυτό έρχεται από ερευνητές που παρακολούθησαν τις αράχνες
με κάμερες υψηλής ανάλυσης και εξέτασαν τα πόδια τους στο εργαστήριο. Στο βίντεο που
συνοδεύει τη μελέτη, μια αράχνη διακρίνεται να τραβά μια ίνα μεταξιού από τον ειδικό αδένα
στην κοιλιά της και να τον τεντώνει με το τέταρτο πόδι της πριν τον στερεώσει στον ιστό. Οι
αράχνες, αναφέρει η ερευνητική ομάδα στη γερμανική επιθεώρηση Naturwissenschaften, φέρουν
στις άκρες των ποδιών τους μικροσκοπικά, διακλαδισμένα τριχίδια, με τα οποία μπορούν να
αγγίζουν και να τραβάνε τον ιστό χωρίς να κολλάνε. Επιπλέον, τα πόδια τους φαίνεται ότι είναι
καλυμμένα με μια αντικολλητική επίστρωση. Όταν οι ερευνητές διέλυσαν αυτή την επίστρωση
πλένοντας τα πόδια της αράχνης με εξάνιο και νερό, η αντι-κολλητική ιδιότητα χάθηκε.
Τηρουμένων των αναλογιών βέβαια, είναι γνωστό ότι ο ιστός που δημιουργεί μια αράχνη, είναι
ισχυρότερος από το ατσάλι. Αυτό σημαίνει ότι αν πάρουμε μια ίνα από ιστό αράχνης και μια ίνα
από ατσάλι του ίδιου πάχους, ο ιστός της αράχνης αντέχει μεγαλύτερο βάρος. Ο λόγος είναι σε
μεγάλο βαθμό η ελαστικότητα του ιστού της αράχνης χάρη στην σύστασή του. Πριν από μια
δεκαετία περίπου, επιστήμονες της γενετικής μηχανικής κατάφεραν να αναπαράγουν την
πρωτεΐνη (σύμπλοκο πρωτεϊνικό μόριο) του ιστού της αράχνης μέσα στο γάλα κατσίκας.
Ειδικότερα, γενετιστές από τον Καναδά, αφού βρήκαν το γονίδιο που ευθύνεται για την
παραγωγή του νήματος του ιστού της αράχνης, τοποθέτησαν αυτό στο γενετικό υλικό σε μια
κατσίκα και στο γάλα της παρατηρήθηκε η παραγωγή πρωτεϊνών του ιστού της αράχνης. Βέβαια
οι κατσίκες δεν παράγουν πραγματικά ιστό, αλλά τις πρωτεΐνες του. Έτσι, οι επιστήμονες
ευελπιστούν ότι στο μέλλον θα μπορέσουν να παράγουν το λεγόμενο Βιο-ατσάλι, το οποίο θα
είναι ακόμα πιο ισχυρό και από τις ίνες άνθρακα, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για
αεροσκάφη, ή ακόμα και αλεξίσφαιρα γιλέκα (θα είναι πιο ισχυρό ακόμα και από το Kevlar -
είναι ένα γνωστό υλικό από τη δεκαετία του ‘70 το οποίο έχει μεγάλη αντοχή, μεγαλύτερη ακόμα
και από το ατσάλι (5 φορές) και έχει ένα ευρύ πεδίο εφαρμογών από λάστιχα αυτοκινήτων,
κράνη, μέχρι ειδικές στολές για διάφορα σώματα ασφαλείας, που παρέχουν προστασία από φωτιά
ή αλεξίσφαιρα γιλέκα). Και οι ερευνητές προτείνουν στους μηχανικούς να εμπνευστούν από την
ανθεκτικότητα των ιστών της αράχνης για να περιορίσουν τις ζημιές σε κτίρια σε περιπτώσεις
ακραίων συνθηκών, καθώς η Φύση έχει βρει τον καλύτερο συνδυασμό, ώστε να δημιουργήσει
τον καλύτερο ιστό. Σημειώνεται ότι αυτές οι ανακαλύψεις μελλοντικά θα βοηθήσουν στην
κατασκευή υλικών με πολύ μεγαλύτερες αντοχές από ότι τώρα και ελπίζεται ότι θα βρουν πάρα
πολλές εφαρμογές.
Και από την ελληνική μυθολογία: Η Αράχνη, κόρη του βαφέα Ίσμονα από την Κολοφώνα
(αρχαία πόλη της Ιωνίας, χτισμένη κοντά στις ακτές της Μικράς Ασίας, ανάμεσα στην Λέβεδο
και στην Έφεσο), ήταν ξακουστή υφάντρα που η φήμη της έφτασε μέχρι τη θεά Αθηνά, τη
δασκάλα της υφαντικής τέχνης. Κάποτε διαγωνίστηκαν μαζί. Η θεά στο υφαντό της ως κεντρικό
θέμα είχε τον γνωστό αγώνα της με τον Ποσειδώνα για την προστασία της Αθήνας, ενώ σε κάθε
γωνιά του υφαντού απεικονίζονταν τέσσερις θνητοί να τιμωρούνται, γιατί είχαν τολμήσει να
αναμετρηθούν με θεούς. Η Αράχνη στο δικό της υφαντό είχε παραστήσει τους έρωτες του Δία
και άλλων θεών με θνητές, καθώς και τις μορφές που είχαν πάρει για να πετύχουν το σκοπό τους. 129
Η Αθηνά θυμωμένη με τις παραστάσεις του υφαντού της Αράχνης, το ξέσχισε. Η Αράχνη για την
προσβολή που τις έγινε επεχείρησε να κρεμαστεί. Η θεά όμως δεν την άφησε να πεθάνει, αλλά τη
μεταμόρφωσε στη γνωστή αράχνη και την καταράστηκε να είναι για πάντα κρεμασμένη και να
υφαίνει ατέλειωτα.
__________
-Το Χέλι από την Πραγματικότητα, στο Μυστήριο, στη Δοξασία και πάλι στη
Ζωή (δεν προδίδουν ποτέ το ένστικτο που τα ορίζει να πηγαίνουν πάντα προς τα εμπρός)
Στις 17 Οκτωβρίου, του 2013 τα μέσα ενημέρωσης μετάδωσαν την ακόλουθη είδηση. ‘’ η
ωκεανολόγος, Dr. J. Santana, το απόγευμα της Κυριακής σε παραλία της νήσου Santa
Catalina, στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ, εντόπισε ένα νεκρό χέλι μήκους 5,5 μέτρων. Χρειάστηκε τη
συνδρομή ακόμη 14 ανθρώπων, προκειμένου να μπορέσει να το μεταφέρει στην ξηρά. Το
συγκεκριμένο θαλάσσιο είδος μπορεί να ζει σε βάθος ακόμα και 950 μέτρων, γι αυτό και οι επαφές
του με τον άνθρωπο είναι εξαιρετικά σπάνιες. Ελάχιστα είναι γνωστά για τη συμπεριφορά του,
καθώς οι επιστημονικές μελέτες είναι πολύ λίγες. Σύμφωνα πάντως με τις εκτιμήσεις
ωκεανολόγων ένα ενήλικο χέλι μπορεί να φθάσει ακόμα και τα 17 μέτρα’’.
Στην αρχαιότητα είχαν σε ιδιαίτερη εκτίμηση τα χέλια, ιδιαίτερα της τότε λίμνης Κωπαϊδας
(αποξηράνθηκε από το 1886 μέχρι το 1931), αλλά και του ποταμού Στρυμόνα. Οι Βοιωτοί
λάτρευαν τα χέλια και τα προσέφεραν θυσία στους θεούς. Στους αρχαίους Έλληνες ήταν τροφή
αποκλειστικά για τους πλούσιους. Ο Αριστοφάνης, θεωρούσε τα χέλια σύμβολο ευδαιμονίας. Ο
Φιλέταιρος (ηγεμόνας της Περγάμου στη Μικρά Ασία, 343 -263π.Χ.), υποτιμά τους
τσιγκούνηδες πλούσιους που δεν ξοδεύουν χρήματα για να αγοράσουν χέλια λέγοντας τους
‘’όταν πεθάνεις, χέλια δε θα φας’’. Στο βυζαντινό γιατρό Ορειβάσιο Περγαμηνό (325 – 403 μ.Χ)
βρίσκουμε την αναφορά ότι ‘’τα χέλια είναι παχύχυμα -24% λίπος με σύγχρονη ανάλυση- και
πέπτονται δύσκολα’’. Ο Ιπποκράτης μας προσφέρει μοναδική μαρτυρία για την αλιεία τους.
‘’άνω και κάτω τον βόρβορον κυκώσι’’. Δηλαδή, τα χέλια στη διάρκεια της ημέρας θάβονται
μέσα στη λάσπη και βγαίνουν μόνο τη νύχτα. Οι αρχαίοι αλιείς τα έπιαναν στα χέρια τους με ένα
φύλο συκιάς για να μη τους γλιστράνε ‘’τω θρίω την έγχελυν’’. Άλλωστε χρησιμοποιούσαν, και
τότε, τη φράση ‘’ γλιστρά σαν χέλι’’ , όπως και ‘’κολυμπάει σαν χέλι’’.
Το Μεγάλο Ταξίδι (infographics)
Η λέξη χέλια παράγεται από την αρχαιοελληνική λέξη ‘’εγχέλειον, έγχελυς < έχις’’= ερπετό, φίδι,
έχιδνα, επειδή το χέλι έχει φιδόμορφο σώμα. Από τη λέξη ‘’έχις’’ ετυμολογείται και η λατινική
ονομασία του anguilla, Η λαϊκή ονομασία είναι και γλαβίτσι, καβάτσα, καθαρόχελο.
Το χέλι (λατ., Anguilla anguilla) είναι ευρύαλο ψάρι, ζώντας σε αλμυρά, υφάλμυρα, και γλυκά
νερά.. Δεν έχει κοιλιακά πτερύγια και η κάτω σιαγόνα του είναι μεγαλύτερη από την πάνω
(προγναθισμός). Είναι ένα από τα πιο μυστηριώδη ζώα της φύσης. Η ζωή τους αρχίζει στη
μυστηριώδη θάλασσα των Σαργασών (πήρε το όνομα από το φύκος Sargassus sp., που αφθονεί 130
στην περιοχή του Ατλαντικού Ωκεανού, κοντά στις Βερμούδες). Ορισμένα θα φύγουν προs την
Αμερική (Anguilla rostata), ενώ άλλα προς την Ευρώπη (Anguilla anguilla). Τα Ιαπωνικά χέλια
(Anguilla japonica), απαντώνται μόνο στον Ειρηνικό και Ινδικό Ωκεανό. Τα Ευρωπαϊκά χέλια, με
το που θα γεννηθούν στη θάλασσα των Σαργασών, αρχίζουν το ταξίδι προς τα μέρη μας. Στην
αρχή είναι διάφανα και ονομάζονται λεπτοκέφαλοι. Θα ταξιδέξουν, περίπου, τρία χρόνια για να
φτάσουν στις εκβολές των ποταμών μας. Αν και είναι, ακόμα, πολύ μικρά (7 εκ.) έχουν, όμως,
σχηματίσει το φιδόμορφο σώμα τους. Σ΄αυτή τη φάση τα ονομάζουμε ανοδικά χελάκια (elevers).
Δισεκατομμύρια τέτοια χελάκια (από το Νοέμβριο έως το Μάιο) κολυμπούν αντίθετα προς το
ρεύμα των ποταμών και προσπαθούν να φτάσουν όσο πιο ψηλά μπορούν στην ενδοχώρα.
Ταξιδεύουν μόνο τη νύχτα και σε βροχερές και θυελλώδεις μέρες. Τρέφονται με σκουλήκια,
ψάρια και μαλάκια, ενώ κατά τη διάρκεια της ημέρας θάβονται μέσα στη λάσπη. Πολλές φορές
τα βλέπουμε να εκτινάσσονται από το ποτάμι για να περάσουν κάποιο εμπόδιο, κάποιο δρόμο. Αν
δεν το περάσουν, μένουν εκεί και πεθαίνουν, αλλά ποτέ δε γυρνούν προς τα πίσω, για να βρουν
άλλο δρόμο (δεν προδίδουν ποτέ το ένστικτο που τα ορίζει να πηγαίνουν πάντα προς τα εμπρός).
Όσα, τελικά, φτάσουν, επιλέγουν το μέρος (λίμνη ή ποταμό ή πηγάδι ή δεξαμενή ή στέρνα ή
κάποια μικρή ή μεγάλη υδατοσυλλογή) και παραμένουν μέχρι να φτάσουν σε ηλικία
αναπαραγωγής (8 έως 10 χρόνια). Όταν πλησιάζει η εποχή της αναπαραγωγής τα μάτια τους
διογκώνονται και η κοιλιά τους παίρνει ένα ασημένιο χρώμα (ασημένια χέλια). Σε αυτή την
περίοδο, το κρέας τους είναι εξαιρετικά γευστικό. Τότε, αρχίζει και το μεγάλο ταξίδι του
γυρισμού. Ταξιδεύουν νύχτα, με συννεφιασμένο ουρανό και ιδιαίτερα στη διάρκεια καταιγίδων.
Λέγεται ότι, όσα δεν καταφέρουν να φτάσουν στη θάλασσα θα γίνουν στείρα και μπορούν να
ζήσουν μέχρι και πενήντα χρόνια, χωρίς ποτέ να ξαναδούν τον Ωκεανό. Tα υπόλοιπα, εκτιμούν
πολλοί επιστήμονες, ότι θα διανύσουν περίπου 6.000km σε 6 μήνες και θα καταλήξουν στον τόπο
που γεννήθηκαν, δηλαδή στη θάλασσα των Σαργασσών. Εκει, θα ζευγαρώσουν για πρώτη και
τελευταία φορά στη ζωή τους. Το κάθε θηλυκό θα αφήσει 1.000.000 περίπου αυγά, τα οποία θα
γονιμοποιήσουν τα αρσενικά. Στη συνέχεια, αρσενικά και θηλυκά θα χαθούν στην άβυσσο του
Ωκεανού, τερματίζοντας τη μυστηριώδη ζωή τους. Μετά την εκκόλαψη των αβγών, οι μικροί
λεπτοκέφαλοι θα αρχίσουν το γνωστό τους ταξίδι…προς τα εμπρός και……. Ξανά προς τη
θάλασσα των Σαργασών……
Μια σχετικά πρόσφατη διδακτορική διατριβή από το Πανεπιστήμιο Πατρών (Δρ. Σπ. Ζόμπολα,
2008) μας πληροφορεί έγκυρα σχετικά με το χέλι. Το χέλι χαρακτηρίζεται από πολλούς ως ένα
«συναρπαστικό» και «μυστηριώδες» είδος, ίσως επειδή έχει ασυνήθιστο και πολύπλοκο κύκλο
ζωής, ενώ πολλές πτυχές της βιολογίας και της οικολογίας του, είναι σε μεγάλο βαθμό ακόμη
άγνωστες. Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που ο λαός πιστεύει ότι είναι αινιγματικά πλάσματα της
θάλασσας, που ο χρόνος έχει ντύσει με θρύλους και μυστήριο. Το χέλι που ανήκει στο
γένος Anguilla περιλαμβάνει 15 είδη, σύμφωνα με τις πρόσφατες μελέτες. Εμφανίζει ευρεία
εξάπλωση, με τα περισσότερα είδη να απαντώνται σε τροπικά νερά. Από αυτά, τέσσερα είδη
είναι τα πιο εμπορικά, το ευρωπαϊκό χέλι (Anguilla anguilla), το αμερικάνικο χέλι (A.rostrata),
το ιαπωνικό χέλι (A. japonica ) και το A. marmorata . Το ευρωπαϊκό χέλι εξαπλώνεται κατά
μήκος των ατλαντικών ακτών, από τη Σκανδιναβία έως τη βόρεια Αφρική και από τις Αζόρες έως
την ανατολική Μεσόγειο. Το αμερικάνικο, εξαπλώνεται κατά μήκος των ατλαντικών ακτών του
Καναδά και των ΗΠΑ έως τον Παναμά, ενώ το ιαπωνικό απαντάται στις ακτές του Ειρηνικού
Ωκεανού, στο Βιετνάμ, στις Φιλιππίνες, στην Ταϊβάν, στην Κίνα και στην Κορέα. Το A.
marmorata παρουσιάζει τη μεγαλύτερη γεωγραφική εξάπλωση στον κόσμο και απαντάται από τις
ανατολικές ακτές της Αφρικής, την Ινδονησία και τις Φιλιππίνες, τον Β. και Ν. Ειρηνικό έως την
Πολυνησία. Η γεωγραφική εξάπλωση των χελιών φαίνεται να σχετίζεται με την υποτροπική
κυκλοφορία των ωκεανών, με μεγαλύτερες αφθονίες να απαντούν στη δυτική πλευρά του
Ατλαντικού, Ειρηνικού και Ινδικού Ωκεανού. Τα ζεστά ρεύματα του ισημερινού ρέουν δυτικά
και κινούνται κατά μήκος των ανατολικών ακτών της κάθε ηπείρου, ενώ κατά μήκος των δυτικών
ακτών κινούνται κρύα ρεύματα τα οποία δημιουργούνται σε υψηλά γεωγραφικά πλάτη. Αυτή η
συσχέτιση με τις υδρολογικές συνθήκες, ίσως εξηγεί γιατί τα χέλια απαντώνται στις ανατολικές
ακτές της Ευρασίας, Αυστραλίας, Αφρικής και Β. Αμερικής, αλλά δεν απαντώνται στις δυτικές
ακτές της Β. και Ν. Αμερικής, της Αυστραλίας και της Αφρικής. Αν και το ευρωπαϊκό χέλι
απαντάται στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο, εξαιτίας του ζεστού Ρεύματος του Κόλπου (Gulf 131
Stream) και του Ρεύματος του Β. Ατλαντικού (North Atlantic Drift), δεν είναι γνωστό γιατί δεν
υπάρχουν χέλια κατά μήκος των ακτών της Ν. Αμερικής, παρά την ύπαρξη του θερμού Ρεύματος
της Βραζιλίας (Brazil Current).
Το σώμα του ευρωπαϊκού χελιού είναι επίμηκες και κυλινδρικό. Αποτελείται από 115 (μέση τιμή)
σπονδύλους, καλύπτεται από μικρά κυκλοειδή λέπια και έχει πολύ βλέννα. Τα κοιλιακά πτερύγια
απουσιάζουν, ενώ το εδρικό και το ραχιαίο πτερύγιο ενώνονται σχηματίζοντας το ουραίο. Η
πλευρική γραμμή τους είναι έντονη. Στο στόμα, η κάτω γνάθος είναι λίγο μεγαλύτερη από την
άνω και τα δόντια είναι μικρά και διατεταγμένα σε αρκετές σειρές στις γνάθους και στην υπερώα.
Η διάκριση ανάμεσα στα διάφορα είδη του γένους Anguilla είναι δύσκολη και κυρίως ανάμεσα
στις ιχθυονύμφες, αφού αλλάζουν συνεχώς σχήμα σώματος και χρωματισμό, με αποτέλεσμα τα
χαρακτηριστικά των διαφόρων οντογενετικών σταδίων να μην συγκρίνονται. Σε γενικές γραμμές,
τα είδη διαφέρουν κυρίως στον αριθμό των σπονδύλων (μέση τιμή: 115 ευρωπαϊκό, 108
αμερικάνικο) και των μυομερών (εύρος: 112-119 ευρωπαϊκό, 103-111 αμερικάνικο), στη
μορφολογία των δοντιών και στο μήκος των ραχιαίων και εδρικών πτερυγίων.
Τα χέλια είναι άκρως ευρύαλα είδη που απαντώνται σε μεγάλο εύρος βιοτόπων: Απαντώνται, σε
γλυκά, μεταβατικά ή θαλασσινά νερά, σε βαθιά ή σε ρηχά νερά, σε ανοιχτές ή κλειστές περιοχές,
ενώ, μπορεί να μείνουν έξω από το νερό αρκετές ώρες. Παρουσιάζουν συνήθως νυκτόβια
δραστηριότητα και μπορεί να βρεθούν σε σχισμές βράχων ή να σκάβουν λαγούμια σε μαλακά
υποστρώματα. Τα χέλια είναι σαρκοφάγα. Η διατροφή τους αλλάζει στη διάρκεια του κύκλου
ζωής τους, περιλαμβάνει μεγάλο εύρος οργανισμών και εξαρτάται από το στάδιο της ανάπτυξης,
το μέγεθος του ατόμου, τον βιότοπο και τη διαθεσιμότητα της τροφής. Γενικά, τρέφονται με
ζωντανούς οργανισμούς: ζωοπλαγκτόν, μαλάκια, μαλακόστρακα, ψάρια και αμφίβια. Το
ευρωπαϊκό χέλι διακρίνεται σε «χέλι με μυτερό κεφάλι» και σε «χέλι με πλατύ κεφάλι» και αυτό
πιστεύεται ότι έχει σχέση με τον τύπο διατροφής του. Τα χέλια με μυτερό κεφάλι τρέφονται με
μικρά και μαλάκα θηράματα (όπως αμφίποδα, χειρονομίδες κ.τ.λ.), ενώ αυτά με πλατύ
καταναλώνουν μεγάλους και σκληρούς οργανισμούς (όπως μαλάκια, ψάρια κ.τ.λ.). Οι
λεπτοκέφαλοι (ιχθυονύμφες) έχουν δυνατά δόντια και τη νύχτα ανεβαίνουν στα ανώτερα
επιφανειακά στρώματα (100 m) για να τραφούν με ζωοπλαγκτό. Με τι πραγματικά τρέφονται οι
λεπτοκέφαλοι είναι άγνωστο, αλλά πιστεύεται ότι τρέφονται με σωματιδιακό οργανικό υλικό που
συγκεντρώνεται στο αλοκλινές, δείχνοντας προτίμηση στις θήκες κωπηλατών και στα
περιττώματα ζωοπλαγκτονικών οργανισμών. Στα περισσότερα παράκτια οικοσυστήματα,
αποτελούν σημαντικό ποσοστό της ιχθυοβιομάζας και τροφή για πολλούς θηρευτές όπως είναι οι
βίδρες, οι κορμοράνοι, οι ερωδιοί κ.τ.λ. Αποτελούν, έτσι, ένα βασικό κρίκο στη τροφική αλυσίδα,
ενώ ως μεταναστευτικά είδη συμμετέχουν στη ροή οργανικού υλικού μεταξύ θαλασσινών και
εσωτερικών νερών.
Τα χέλια είναι μεταναστευτικά είδη και ο κύκλος ζωής τους, αν και έχει μελετηθεί αρκετά, είναι
ακόμη σε μεγάλο βαθμό άγνωστος. Τα στάδια ανάπτυξης του ευρωπαϊκού χελιού και τα
χαρακτηριστικά τους έχουν ως εξής ως προς το στάδιο ανάπτυξης, το σχήμα τους, το χρώμα, το
βιότοπο το μήκος τους και τη δι’άρκεια ζωής τους. α). Λεπτοκέφαλος – Φυλλοειδές- Διαφανής -
Ωκεανός - έως 7,5cm-7-9 μήνες. β) Γυαλόχελο- Επίμηκες κυλινδρικό- Διαφανές- Εκβολές
ποταμών-5-7cm-2-4 μήνες. γ) Elver-Επίμηκες κυλινδρικό-Γκρι καφέ- Γλυκά ή μεταβατικά ή
θαλάσσια νερά – 7-8cm (έως και 30cm)- 1-2 έτη. δ) Κιτρινόχελο- Επίμηκες κυλινδρικό - Γκρι
καφέ ή κιτρινωπό->30cm -2-20 έτη. ε) Ασημόχελο Επίμηκες κυλινδρικό- Ασημένια απόχρωση-
Ωκεανός- Αρσ: 35-41 cm, Θηλ: 54-61cm.- Αρσ: 2-15 έτη, Θηλ: 4-20 έτη.
Το ευρωπαϊκό χέλι θεωρείται ότι γεννά στη Θάλασσα των Σαργασσών (δυτικός Ατλαντικός
Ωκεανός), επειδή εκεί βρέθηκαν οι μικρότερες ιχθυονύμφες. Ωστόσο, αυτή η υπόθεση δεν έχει
ποτέ επιβεβαιωθεί, αφού μέχρι σήμερα, δεν έχουν βρεθεί ούτε γεννητικά ώριμα άτομα αλλά ούτε
και αβγά. Στην ίδια περιοχή πιστεύεται ότι αναπαράγεται και το αμερικάνικο χέλι. Το ιαπωνικό
χέλι αναπαράγεται στον δυτικό Ειρηνικό Ωκεανό, κοντά στο Ρεύμα του Βόρειου Ισημερινού
(North Equatorial Current). Τα άλλα 12 είδη του γένους Anguilla δεν είναι γνωστό που
αναπαράγονται. Σύμφωνα με το γερμανό επιστήμονα Schmidt (1922), η ωοτοκία του ευρωπαϊκού
χελιού λαμβάνει χώρα σε βάθος 200-500 m κατά τους χειμερινούς μήνες, μέχρι τις αρχές της
άνοιξης και σε θερμοκρασίες μεταξύ 17 και 20οC. Αντίθετα, άλλοι ερευνητές θεωρούν ότι η
ωοτοκία διαρκεί όλο το χρόνο με κύρια περίοδο μεταξύ Απριλίου και Ιουλίου(Guerault et al. 132
1992, Desaunay et al. 1993a). Σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες, η ωοτοκία λαμβάνει χώρα από
τον Μάρτιο έως τον Ιούνιο, σε στενού γεωγραφικού εύρους περιοχή (48ο-74ο Δ, 23ο-30ο Β) (van
Ginneken & Maes 2005).
Οι ιχθυονύμφες του ευρωπαϊκού χελιού μεταφέρονται, με το Ρεύμα του Κόλπου (Gulf Stream)
και το Ρεύμα του Β. Ατλαντικού (North Atlantic Current) στις ακτές της Ευρώπης και της
βόρειας Αφρικής. Το στάδιο αυτό και ο πραγματικός μηχανισμός μεταφοράς των ιχθυονυμφών
έχουν μελετηθεί πολύ λίγο, ενώ η χρονική περίοδος, που μεσολαβεί για να φθάσουν στις
ηπειρωτικές ακτές, έχει αποτελέσει αντικείμενο αντιπαραθέσεων ανάμεσα στους ερευνητές. Κατά
τον Schmidt (1922) το ταξίδι αυτό διαρκεί 3-4 έτη, ενώ, σύγχρονοι ερευνητές στηριζόμενοι στις
καταγραφές των δακτυλίων των ωτολίθων (μέθοδος μελέτης της ηλικίας των ψαριών)
περιορίζουν το διάστημα αυτό σε 14-16 μήνες (Wang & Tzeng 2000) ή ακόμα και κάτω από ένα
έτος (Lecomte-Finiger 1992). Φτάνοντας στις παράκτιες περιοχές, πιθανόν στο άκρο της
ηπειρωτικής κρηπίδας, οι λεπτοκέφαλοι μεταμορφώνονται σε διάφανο, κυλινδρικό ψάρι γνωστό
ως γυαλόχελο (glass eel), με μήκος 5-7 cm και βάρος κάτω από 0,35 g . Κατά τη διάρκεια της
μεταμόρφωσης, οι λεπτοκέφαλοι μειώνονται σε μέγεθος και υγρό βάρος, καθώς η εσωτερική
ζελατινώδες ουσία διασπάται και αντικαθίσταται από μύες και οστά (Kawakami et al. 1999,
Pheiler 1999), αναπτύσσονται περισσότερο κάποια όργανα, όπως το έντερο, το δέρμα, τα βράγχια
και οι νεφροί (Hulet & Robins 1989, Briand et al. 2005) και χάνουν τα σχετικά μεγάλα τους
δόντια (Tesch 2003, McCleave 2003).
Τα γυαλόχελα συνεχίζουν τη μετανάστευσή τους σε γλυκά νερά και το δέρμα τους παίρνει
σκουρότερο χρώμα. Σε αυτό το στάδιο του κύκλου ζωής τους, αναφέρονται ως elvers (επειδή δεν
υπάρχει δόκιμος όρος στα ελληνικά για αυτό το στάδιο, στο κείμενο θα ονομάζεται elver). Τα
elvers εισέρχονται ακόμα περισσότερο σε εσωτερικά ή σε μεταβατικά νερά (λιμνοθάλασσες,
ποταμόκολποι) εξελισσόμενα σε κιτρινόχελα (yellow eels). Η δεύτερη περίπτωση χαρακτηρίζεται
ως «ημι-κατάδρομη» μετανάστευση για να διαχωριστεί από τη γνωστή κατάδρομη. Σε περιοχές
της Σκανδιναβίας (Βαλτική Θάλασσα) έχει διαπιστωθεί τέτοιος κύκλος ζωής, κατά τον οποίο τα
elvers και τα κιτρινόχελα δεν μεταναστεύουν πάντα προς τα εσωτερικά νερά, αλλά παραμένουν
στα μεταβατικά (Tzeng et al. 2000). Παρόμοια κατάσταση έχει αναφερθεί και για τα μεταβατικά
νερά της Μεσογείου. Ωστόσο, άλλες μελέτες, που στηρίζονται στην ανάλυση ωτολίθων,
υποστηρίζουν ότι τα χέλια μπορεί να διαβιώνουν μόνο στα θαλάσσια νερά, χωρίς να
μεταναστεύσουν ποτέ σε γλυκά ή μεταβατικά (Tsukamoto et al. 1998, Arai et al.2003).
Τα κιτρινόχελα έχουν ραχιαία γκρι-καφέ απόχρωση, ενώ στις πλευρές και στην κοιλιακή χώρα
είναι κιτρινωπά. Φυσικά, ο χρωματισμός τους ποικίλλει από βιότοπο σε βιότοπο. Μετά την
περίοδο ανάπτυξης, πολλά χρόνια αργότερα, μια δεύτερη μεταμόρφωση συμβαίνει. Ο
χρωματισμός γίνεται σκουρότερος στη ράχη και στην κοιλιακή περιοχή γυαλιστερός και ασημί
(ίσως για λόγους καμουφλάζ) και η διάμετρος των οφθαλμών αυξάνει (Pankhurst 1982, Tesch
2003). Η μορφή που προκύπτει ονομάζεται ασημόχελο (silver eel). Τα ασημόχελα είναι εκείνα
που θα μεταναστεύσουν στη θάλασσα, όπου θα ωριμάσουν γεννητικά και θα κατευθυνθούν προς
τα πεδία ωοτοκίας, στον Ατλαντικό Ωκεανό. Τα ενήλικα χέλια πιστεύεται ότι πεθαίνουν μετά την
ωοτοκία. Για αυτή τη δεύτερη μετανάστευση τίποτα δεν είναι πραγματικά γνωστό. Το ταξίδι της
επιστροφής πιστεύεται ότι διαρκεί 1,5 έτος (Antunes & Tesch 1997) ή 6-7 μήνες
(van Ginneken & Maes 2005). Τα πεδία ωοτοκίας των χελιών έχουν προσδιοριστεί μόνο λόγω
της παρουσίας πλαγκτονικών ιχθυονυμφών σε ορισμένες θαλάσσιες περιοχές (Anguilla anguilla,
A.rostrata: Schmidt 1922, A. japonica: Tsukamoto 1992).
Το στάδιο της μεταμόρφωσης σε γυαλόχελο αρχίζει όταν φθάσουν στην ηπειρωτική κρηπίδα. Το
ταξίδι δια μέσου της ηπειρωτικής κρηπίδας θεωρείται ως περίοδος «λιμοκτονίας», κατά την οποία
τα γυαλόχελα επιβιώνουν από τα ενεργειακά τους αποθέματα. Αρχίζουν να διατρέφονται όταν
εισέλθουν στις εκβολές των ποταμών. Στα στάδια του elver και του κιτρινόχελου (yellow eel),
τρέφονται σχεδόν αποκλειστικά με βενθικά ασπόνδυλα, μαλάκια και προνύμφες εντόμων
(τριχόπτερα, χειρονομίδες και κολεόπτερα) και σπάνια με καρκινοειδή και ψάρια. Κατά τη
μεταμόρφωσή τους σε ασημόχελα, ο πεπτικός σωλήνας ατροφεί, σταματούν να διατρέφονται και
μεταναστεύουν προς τα πεδία ωοτοκίας, στη Θάλασσα των Σαργασσών, ενώ οι γονάδες
ωριμάζουν κατά τη διάρκειά της. Η περιεκτικότητα σε λίπος είναι εκείνο που πιστεύεται ότι
ελέγχει την έναρξη της ωρίμανσης των γονάδων και της μετανάστευσης, παρά το σωματικό 133
μέγεθος, αφού τα χέλια δεν διατρέφονται κατά τη διάρκεια της μετανάστευσής τους, θα πρέπει να
διαθέτουν αποθέματα ενέργειας για την ανάπτυξη των γονάδων.
Τα χέλια έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής. Το στάδιο του ασημόχελου διαρκεί 2-15 έτη για τα
αρσενικά και 4-20 έτη για τα θηλυκά (Tesch 2003). Οι διαφορές της ηλικίας, ανάμεσα στα δύο
φύλα, πιθανόν να καθορίζονται από γεωγραφικές κλιματολογικές διακυμάνσεις. Εάν η
μετανάστευση παρεμποδιστεί, τα χέλια μπορούν να ζήσουν πολλά χρόνια, έχουν βρεθεί χέλια
ηλικίας 85 ετών. Στη δυτική Ιρλανδία έχει βρεθεί ότι χέλια με εξαιρετικά μεγάλο μέγεθος,
φθάνουν στο στάδιο του γεννητικά ώριμου ασημόχελου και μεταναστεύουν ακόμη και σε
μεγάλες ηλικίες (57 ετών). Η συνολική διάρκεια ζωής εξαρτάται από τη χρονική στιγμή, που το
άτομο φθάνει στη σεξουαλική ωρίμανση (στάδιο του ασημόχελου), η οποία καθορίζεται από το
φύλο και το ρυθμό αύξησης, που με τη σειρά τους επηρεάζονται έντονα από τις περιβαλλοντικές
συνθήκες. Έτσι, με δεδομένο ότι το χέλι ζει στα θαλάσσια, μεταβατικά και εσωτερικά νερά, όπου
οι επικρατούσες περιβαλλοντικές συνθήκες, διαφέρουν από τόπο σε τόπο, είναι δύσκολο να δοθεί
ένα κοινό μοντέλο ανάπτυξης.
Από τα παραπάνω, είναι προφανές ότι υπάρχουν ακόμη πολλά αναπάντητα ερωτήματα στον
κύκλο ζωής του χελιού. Για παράδειγμα, είναι δύσκολο να εξηγηθεί πως γίνεται η μεταφορά των
νυμφών με το Ρεύμα του Κόλπου προς τις ακτές της Ευρώπης. Οι αμφιβολίες αυτές προκύπτουν
από τους εξής λόγους:
• Το Ρεύμα του Κόλπου ανιχνεύεται έως την ηπειρωτική κρηπίδα της Β.Αμερικής που είναι
περίπου 40ο δυτικά. Πέρα από αυτό το όριο οι υδάτινες μάζες χωρίζονται δεξιά και ρέουν προς
ΝΔ. Ακόμη και πριν από αυτό το όριο, οι υδάτινες μάζες διαχωρίζονται και δεν συνεχίζουν ΒΑ.
• Οι δειγματοληψίες νυμφών δείχνουν ότι οι νύμφες στο Β. Ατλαντικό Ωκεανό προτιμούν βάθη
350-550 m την ημέρα και 30-120 m τη νύχτα, οπότε, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι
μεταφέρονται με επιφανειακό ρεύμα βάθους μόνο 20 m.
• Έχουν βρεθεί νύμφες ΝΔ των Αζόρων, σε μια περιοχή δηλαδή στην οποία δεν φτάνει ούτε το
Ρεύμα του Κόλπου ούτε το Ρεύμα του Β. Ατλαντικού.
Η επιστημονική κοινότητα, επίσης είναι διχασμένη στο ερώτημα, εάν όντως όλα τα χέλια της
Ευρώπης αναπαράγονται στη Θάλασσα των Σαργασσών και αποτελούν έτσι ένα ενιαίο απόθεμα.
Αρκετές γενετικές αναλύσεις υποστηρίζουν την υπόθεση της παμμιξίας για το ευρωπαϊκό χέλι.
Αντίθετα, η εργασία των Wirth & Bernatchez (2001) δείχνει την ύπαρξη τριών γενετικά
διαφορετικών υποομάδων: • υποομάδα της βόρειας Ευρώπης, που αντιστοιχεί στο απόθεμα της
Ισλανδίας, • υποομάδα της δυτικής Ευρώπης, η οποία περιλαμβάνει αποθέματα της Μεσογείου,
δυτικής Ευρώπης και Βαλτικής, • υποομάδα της νότιας Ευρώπης, που αντιστοιχεί στο απόθεμα
του Μαρόκου.
Και για το μεζέ μας. Το χέλι έχει κρέας νόστιμο που μπορεί να μαγειρευτεί φρέσκο, να γίνει
παστό ή καπνιστό. Περνώντας από το Μεσολόγγι δοκιμάστε τα ‘’σουβλάκια ‘’ με χέλι. (Πηγές:
Ζόμπολα Σπ., 2008, Διδακτ., Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών, 222σελ.,’’ Δυναμική της
μετανάστευσης των νεαρών σταδίων του χελιού στα εσωτερικά νερά της δυτικής Ελλάδας και η
αλιευτική του εκμετάλλευση’’ .
__________
__________
-Για τα Χρώματα των Φυτών (Γιατί να υπάρχουν τόσα χρώματα, Φύλλα και άνθη που
αλλάζουν χρώματα, Οι επικονιαστές κλπ)
(πηγές: σταχυολόγηση από http://www.24grammata.com/?p=6396,
http://www.plantsdb.gr/el/articles/383-flower-color, http://www.rotise.gr/erotisi/giati-ta-fyta-
echoyn-chromata.html#ixzz2doGPm0Ew, http://coolweb.gr/louloudia-
xromata/, http://www.lib.teiher.gr/webnotes/steg/Botaniki%20Erg/9untilend.pdf).
134
Τα φυτά εμφανίζουν ποικιλία χρωμάτων όχι μόνο στα φύλλα και τα άνθη τους, αλλά και στα
ριζώματά τους, τις ρίζες τους. Από έντονα κόκκινα και λαμπερά πορτοκαλί, ως σκούρα μωβ και
απαλά γαλάζια, κίτρινα, ροζ, λιλά, όλα τα χρώματα τα βλέπουμε στα λουλούδια. Ωστόσο,
βλέπουμε και άνθη που αλλάζουν χρώματα κατά τη διάρκεια της ζωής τους, διαφορετικά
χρώματα στα άνθη του ίδιου είδους, μερικές φορές και του ίδιου φυτού. Ακόμα και οι ρίζες συχνά
έχουν έντονο χρώμα, όπως για παράδειγμα το καρότο, το παντζάρι και άλλα. Ως προς τα φύλλα,
η χρωματική ποικιλότητα είναι εντυπωσιακή, σε όλες τις αποχρώσεις του πράσινου, αλλά κατά
καιρούς και κόκκινα ή κίτρινα ή και καφετιά τα περισσότερα φύλλα του φθινοπώρου.
Βασικός ρόλος των χρωστικών στα φύλλα είναι η απορρόφηση όσο το δυνατό περισσότερης
ηλιακής ενέργειας για τη φωτοσύνθεση και τη φωτοπροστασία του. Από την άλλη, κυρίως στα
άνθη και στους καρπούς, εξυπηρετούν ως οπτικά σήματα προς τα έντομα ή / και άλλα ζώα, ώστε
να διευκολύνεται αφενός η επικονίαση αφετέρου η διασπορά των σπόρων των φυτών.
Χρώματα στα φύλλα. Έντονα χρώματα παρατηρούνται συχνά και στα φύλλα. Συνήθως,
παροδικά σε συγκεκριμένα στάδια της ανάπτυξης του φυτού. Το χρώμα των φυτών οφείλεται, σε
χρωστικές που οι πλέον συνήθεις είναι οι Χλωροφύλλες, τα Καροτινοειδή, τα Φλαβονοειδή και οι
Μπεταλαϊνες (Betalains). Για παράδειγμα, σε νεαρά φύλλα που στη συνέχεια γίνονται πράσινα ή
στα φύλλα του φθινοπώρου, όπου η παρουσία ανθοκυανινών σε συνδυασμό με την διατήρηση
των καροτινοειδών και την απώλεια χλωροφύλλης δημιουργούν εντυπωσιακούς χρωματισμούς.
Σε κάποια είδη συσσωρεύονται ανθοκυανίνες και σε ενήλικα φύλλα δίνοντας μωβ χρωματισμούς.
Γενικά θεωρείται ότι η υπεριώδης ακτινοβολία αυξάνει την σύνθεση ανθοκυανινών, ενώ
συσσώρευση τους παρατηρείται, επίσης, σε συνθήκες στρες λόγω κρύου, υψηλού επιπέδου
φωτός, παθογόνων, ή λόγω έλλειψης στοιχείων όπως φώσφορος ή άζωτο. Σε πολλές από τις
παραπάνω περιπτώσεις τα χρώματα που οφείλονται σε ανθοκυανίνες συνδέονται με προστασία
του μηχανισμού της φωτοσύνθεσης από βλάβες. Θεωρείται ότι φιλτράρουν και άρα μειώνουν την
ένταση του φωτός που φθάνει στις φωτοσυνθετικές χρωστικές, αν και ο ρόλος τους δεν είναι
ξεκάθαρος. Ως προς την παρουσία ανθοκυανινών σε νεαρά φύλλα, υποστηρίζεται ότι τα νεαρά
φύλλα δεν έχουν αναπτύξει πλήρως τη δυνατότητα αξιοποίησης της φωτεινής ενέργειας που
προσλαμβάνουν, επομένως ο κίνδυνος βλάβης είναι αυξημένος. Πιθανώς για αυτό το λόγο
προκαλείται συσσώρευση ανθοκυανινών για την προστασία του ανώριμου μηχανισμού της
φωτοσύνθεσης. Τα φύλλα του φθινοπώρου με τα συχνά εντυπωσιακά χρώματα φαίνεται, επίσης,
να παίζουν σημαντικό ρόλο για τα φυτά.
Η φθινοπωρινή πτώση των φύλλων είναι μια διαδικασία με κύριο στόχο την ανακύκλωση
θρεπτικών συστατικών, τα οποία μεταφέρονται σε άλλους ιστούς του φυτού ώστε να
χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή νέου φυλλώματος την άνοιξη. Η χλωροφύλλη
αποικοδομείται σε αυτή τη διαδικασία και ο κίνδυνος φωτο-αναστολής είναι μεγάλος. Ο κίτρινος
χρωματισμός των φύλλων οφείλεται στο ότι τα καροτινοειδή διατηρούνται μέχρι την πτώση των
φύλλων, την ίδια ώρα που οι χλωροφύλλες αποικοδομούνται – άρα τα φύλλα γίνονται κίτρινα. Οι
ανθοκυανίνες δεν προϋπάρχουν στα φύλλα, αλλά συντίθενται όταν αρχίζουν να μειώνονται οι
χλωροφύλλες και υπάρχει η άποψη ότι η σύνθεσή τους οφείλεται κυρίως στην ανάγκη
φωτοπροστασίας των φύλλων κατά αυτή την περίοδο. Υπάρχει επίσης η άποψη ότι το
φθινοπωρινό χρώμα των φύλλων συνδέεται με διαδικασίες συνεξέλιξης μεταξύ φυτών και
φυτοφάγων. Παρατηρήθηκε ότι εντονότερα χρώματα εμφανίζουν φυτά που υφίστανται
μεγαλύτερη πίεση από έντομα, π.χ. από αφίδες που εκείνη την περίοδο εναποθέτουν τα αβγά 135
τους, ενώ παράλληλα φαίνεται οι αφίδες να αποφεύγουν τα έντονα κόκκινα φθινοπωρινά φύλλα
και να προτιμούν τα λιγότερο έντονα θαμπά κίτρινα για την εναπόθεση των αβγών τους. Στην
ίδια κατεύθυνση βρέθηκε ότι δέντρα του ίδιου είδους που εμφάνισαν νωρίτερα το φθινόπωρο
έντονα χρώματα εμφάνισαν μικρότερη καταπόνηση από έντομα σε σχέση με άλλα δέντρα του
ίδιου είδους που παρέμειναν πράσινα περισσότερο. Άλλη υπόθεση σε σχέση με το χρώμα των
φύλλων σχετίζεται με τη μίμηση. Με δεδομένο ότι συχνά μετά από προσβολή από έντομα
παρατηρείται συσσώρευση ανθοκυανινών, φύλλα που εμφανίζουν συσσώρευση ανθοκυανινών
είναι πιθανό να αποφεύγονται ως τροφή ή μέρος για ωοτοκία μιας και φέρουν σημάδια
προηγούμενης επίσκεψης από άλλα έντομα. Στην ίδια κατεύθυνση, μια άλλη υπόθεση σε σχέση
με τους ιδιαίτερους χρωματισμούς στα φύλλα υποστηρίζει ότι με αυτό τον τρόπο υπονομεύεται
το καμουφλάζ των εντόμων και είναι πιθανό τα έντομα να αποφεύγουν χρωματιστά μέρη των
φυτών μιας και έτσι θα γίνονταν ευκολότερα αντιληπτά από τους θηρευτές τους.
Ειδικότερα ως προς τις κυριότερες χρωστικές των φυτών αξίζει να γνωρίζουμε τα
εξής. Χλωροφύλλες: Απορροφούν στην κίτρινη και μπλε περιοχή του ορατού φάσματος του
φωτός και ανακλούν στην πράσινη. Προσδίδουν στα φυτά το πράσινο χρώμα τους. Βασικός τους
ρόλος είναι η απορρόφηση ενέργειας για τη φωτοσύνθεση. -Καροτινοειδή: Κόκκινες, κίτρινες ή
πορτοκαλί χρωστικές, απορροφούν σε μήκη φωτός που δεν απορροφά η χλωροφύλλη και δρουν
συμπληρωματικά με αυτή, ενώ έχουν και φωτοπροστατευτικό ρόλο. Χωρίζονται στις
ξανθοφύλλες που δίνουν χρώμα κίτρινο και τις καροτίνες που δίνουν χρώμα πορτοκαλί και
κόκκινο. Εμφανίζονται σε ρίζες, κονδύλους, σπόρους, καρπούς και άνθη και σε αυτές οφείλουν
το χρώμα τους, π.χ., τα καρότα ή οι ντομάτες. -Φλαβονοειδή: Προσδίδουν όλα τα χρώματα από
κόκκινα έως μωβ και μπλε, με εξαίρεση το πράσινο. Εμφανίζονται σχεδόν σε όλους τους ιστούς
των ανώτερων φυτών, αλλά κυρίως τις βλέπουμε στα άνθη και στους καρπούς. Οι ανθοκυανίνες -
κυριότερος εκπρόσωπος των φλαβονοειδών- δίνουν συνήθως χρώμα καφέ, κόκκινο, πορτοκαλί,
μωβ, μπλε, ενώ οι ανθοξανθίνες, συνήθως προσδίδουν χρώμα λευκό, εκρού, κίτρινο με
απορρόφηση και στις υπεριώδεις. Συνδυασμός αμφότερων τους δίνει έντονο κίτρινο, κόκκινο-
καφέ, πορτοκαλί και ροζ. -Μπεταλαϊνες (κοκκινες–μωβ μπετακυανίνες και κίτρινες
μπεταξανθίνες): Κόκκινες, μωβ ή κίτρινες χρωστικές. Εμφανίζονται μόνο στην τάξη
Caryophyllales (εκτός από τις οικογένειες Caryophyllaceae και Molluginaceae που εμφανίζουν
ανθοκυανίνες). Ποτέ δεν εμφανίζονται συγχρόνως με ανθοκυανίνες. Είναι λιγότερο κοινές από τις
προηγούμενες χρωστικές. Οι μπεταλαϊνες είναι αυτές που δίνουν το χρώμα στα πατζάρια, αλλά
και στις βουκαμβίλιες, το παχύφυτο πορτουλάκα (γλιστρίδα ή αντράκλα Portulaca oleracea και
τα καλλωπιστικά Portulaca grandiflora και Portulaca umbraticola) και σε πολλούς κάκτους.
Εξάλλου, πολλές χρωστικές έχουν άλλες σημαντικές λειτουργίες, πέραν του χρωματισμού των
ανθέων. Για παράδειγμα, τα καροτινοειδή είναι χρωστικές συμπληρωματικές της χλωροφύλλης
που βοηθούν στην φωτοσύνθεση, χρωστικές βοηθούν στην προστασία έναντι των φυτοφάγων,
στην προστασία ενάντια στην υπεριώδη ακτινοβολία, ενάντια σε βλάβες από κρύο ή ζέστη.
Γιατί να υπάρχουν τόσα χρώματα στα άνθη; Το τεράστιο εύρος χρωμάτων στα άνθη των
φυτών – όταν ακόμα και συγγενικά είδη παρουσιάζουν διαφορές στα χρώματα και στις
αποχρώσεις- υποδεικνύει ότι στο πέρασμα των αιώνων υπήρξαν πολυάριθμες εξελικτικές
μεταβάσεις που οδήγησαν στη σημερινή ποικιλομορφία. Συγχρόνως, είναι και η προφανής
προσέλκυση συγκεκριμένων επικονιαστών (π.χ. έντομα, πτηνά) από συγκεκριμένα άνθη. Αυτό,
οδηγεί συχνά στην άποψη ότι η ποικιλία στα χρώματα των λουλουδιών και οι διαφορές στην
όραση των διαφορετικών ομάδων επικονιαστών είναι αποτέλεσμα διαδικασιών συνεξέλιξης.
Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις ότι οι αλλαγές στο χρώμα των ανθέων έγιναν
λόγω εξελικτικών πιέσεων από επικονιαστές, ούτε ότι η όραση των επικονιαστών
προσαρμόστηκε στο χρώμα των ανθέων. Υπάρχουν περιπτώσεις που η παραπάνω υπόθεση
υποστηρίζεται και άλλες που η διαφοροποίηση στο χρώμα του άνθους φαίνεται να οφείλονται σε
τυχαίους παράγοντες, σε αλλαγή λόγω αλλαγής σε άλλο χαρακτηριστικό που συνδέεται με το
χρώμα του άνθους ή για εξέλιξη του χρώματος, λόγω άλλων παραγόντων και επακόλουθη
προσαρμογή του άνθους σε νέους επικονιαστές.
Άνθη που αλλάζουν χρώματα. Πολλές φορές παρατηρείται αλλαγή στο χρώμα του άνθους ή
τμημάτων αυτού κατά τη διάρκεια της ζωής του. Για παράδειγμα, στη Λαντάνα την πολυανθούσα
(Lantana camara ) βλέπουμε αλλαγή από κίτρινο προς πορτοκαλί και κόκκινο, αλλα και προς 136
μωβ ή σε άλλους συνδυασμούς στα υβρίδια. Στην Ιπποκαστανιά ή πικροκαστανιά (Aesculus
hippocastanum) βλέπουμε αλλαγή στις κηλίδες στα πέταλα από κίτρινο προς ροζ. Συνήθως, οι
αλλαγές αυτές στα χρώματα συνοδεύονται από τη μείωση του διαθέσιμου νέκταρ. Εξάλλου,
θεωρείται ότι οι αλλαγές αυτές είναι εξελικτικές προσαρμογές του άνθους με στόχο να
οδηγήσουν τους επικονιαστές προς τα άνθη που δεν έχουν γονιμοποιηθεί. Συνήθως, η αλλαγή στο
χρωματισμό είναι προς ένα χρώμα λιγότερο ελκυστικό για τον επικονιαστή. Για
παράδειγμα, άνθη που επικονιάζονται από έντομα αλλάζουν από κίτρινα και πορτοκαλί προς
κόκκινα, είδη που επικονιάζονται βράδυ αλλάζουν από ανοιχτόχρωμα προς πιο σκούρα που
γίνονται δυσκολότερα αντιληπτά στο σκοτάδι, π.χ. η ορχιδέα Cobaea. Σε άλλα, η αλλαγή του
χρώματος οδηγεί σε αλλαγή επικονιατή. Η Lantana παρατηρήθηκε ότι στην κίτρινη φάση δέχεται
επισκέψεις από διαφορετικά είδη πεταλούδας από ότι π.χ. στην κόκκινη ή τη μωβ. Το
αναρριχητικό Ρανγκούν ( Quisqualis indica) αρχικά εμφανίζει λευκά άνθη και επικονιάζεται από
νυχτοπεταλούδες, στη συνέχεια αυτά αλλάζουν ρε ροζ και μετά κόκκινα εξακολουθώντας να
έχουν κάποιες ποσότητες νεκταρ και προσελκύουν μέλισσες και πουλιά. Τέλος, το γεγονός ότι τα
λουλούδια εξακολουθούν να παραμένουν στο φυτό μετά την αλλαγή χρώματος, θεωρείται ότι
συνεισφέρει στη συνολική εικόνα του φυτού από μακριά και επομένως συμβάλλει στην
προσέλκυση επικονιαστών, ενώ η αλλαγή χρησιμεύει για την κατεύθυνση του επικονιαστή προς
τα νεότερα μη γονιμοποιημένα άνθη. Έρευνες, μάλιστα, σε είδη που αλλάζουν το χρώμα του
άνθους τους, έδειξαν ότι τα φυτά στα οποία διατηρήθηκαν τα άνθη μετά τις αλλαγές δέχτηκαν
περισσότερες επισκέψεις από φυτά στα οποία τα λουλούδια αφαιρέθηκαν μετά την αλλαγή
χρώματος.
Τι βλέπουν οι επικονιαστές; Σε κάθε περίπτωση, τα άνθη συνήθως ανακλούν φως από τα όρια
της υπεριώδους περιοχής του φάσματος έως το βαθύ κόκκινο (περίπου 350-700nm). Το χρώμα
που βλέπουμε βέβαια, συχνά είναι μίξη των χρωμάτων που ανακλώνται. Π.χ. ανθοκυανίνες που
απορροφούν στην περιοχή του κίτρινου – πράσινου, δίνουν μωβ χρώματα που προκύπτουν από
μίξη των περιοχών του κόκκινου - πορτοκαλί και μπλε που ανακλούν. Σε γενικές γραμμές, τα
έντομα βλέπουν σε 3 χρωματικές περιοχές, στην υπεριώδη περιοχή, στη μπλε και την κίτρινη-
πράσινη περιοχή του φάσματος – τα περισσότερα έντομα δε βλέπουν δηλ. το κόκκινο, αν και
υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των ειδών, με κάποιες πεταλούδες να βλέπουν ως και 6
διαφορετικές περιοχές φθάνοντας ως την κόκκινη περιοχή του φάσματος ή κάποια νυχτόβια είδη
να μη διακρίνουν καθόλου χρώματα.
Έχει αποδειχτεί πειραματικά ότι τα έντομα έχουν κάποιες έμφυτες προτιμήσεις ως προς τα
χρώματα των ανθέων που τα ελκύουν αλλά και μια επίκτητη προτίμηση προς τα χρώματα που τα
ανταμείβουν περισσότερο – δηλ. προς χρώματα από είδη που σε προηγούμενη επίσκεψη τα
ικανοποίησαν. Αποδεικνύεται, μάλιστα, ότι η ανθική σταθερότητα ως προς τα άνθη που
επισκέπτονται ορισμένοι επικονιαστές, συνδέεται έντονα με το χρώμα του άνθους. Έτσι, λοιπόν,
οι επικονιαστές διαμορφώνουν προτιμήσεις ως προς το χρώμα του άνθους ως εξής: -Μέλισσες:
Κυρίως μπλε, κάποια είδη κίτρινα. Αποκτούν εύκολα επίκτητες ικανότητες και μαθαίνουν να
επιλέγουν και άλλα χρώματα. -Πεταλούδες: Λευκά, κίτρινα – πορτοκαλί, ροζ και κόκκινα. -
Νυχτοπεταλούδες: Λευκά – εκρού, αρωματικά. -Νυχτερίδες: Λευκά, εκρού, θαμπά πράσινα,
θαμπά μωβ. -Πουλιά: Κόκκινα – πορτοκαλί (πιθανώς επίκτητο, δε φαίνεται να έχουν έμφυτη
προτίμηση). -Σκαθάρια: Λευκά – εκρού – πράσινα. Κάποια είδη κόκκινα, πορτοκαλί. -Μύγες:
Κίτρινα, λευκά, κάποια είδη μωβ, καφέ.
Τα μπλε χρώματα στα άνθη, παρατηρείται ότι είναι πολύ συνήθη στις εύκρατες περιοχές, όπου οι
μέλισσες είναι οι βασικοί επικονιαστές, ενώ τα κόκκινα χρώματα είναι πολύ συνήθη σε τροπικές
περιοχές, όπου άλλα έντομα (αλλά όχι οι μέλισσες που δεν βλέπουν το κόκκινο χρώμα) ή πουλιά
είναι οι βασικοί επικονιαστές. Έρευνες έδειξαν ότι και οι μέλισσες μπορούν να διακρίνουν τα
κόκκινα λουλούδια, σε σχέση με τα πράσινα φύλλα και συχνά επισκέπτονται και κόκκινα άνθη,
χρειάζονται όμως πολύ περισσότερο χρόνο να εντοπίσουν κόκκινα ή λευκά άνθη από το να
εντοπίσουν μπλε ή κίτρινα. Για παράδειγμα ο βομβύνος Bombus occidentalis, είναι ένα είδος
μέλισσας που επισκέπτεται συχνά άνθη που κατά βάση επικονιάζονται από πουλιά. Τα πουλιά
πάντως δε φαίνεται να έχουν έμφυτη προτίμηση προς τα κόκκινα άνθη, αλλά τα επισκέπτονται
περισσότερο ενδεχομένως επειδή οι άλλοι επικονιαστές τα βρίσκουν πιο δύσκολα και όταν τα
πουλιά φθάνουν σε αυτά τα βρίσκουν πλούσια σε νέκταρ. Προφανώς και δεν είναι πάντα οι 137
βασικοί επικονιαστές των κόκκινων λουλουδιών τα πουλιά. Βλέπουμε, μάλιστα πολλά κόκκινα
είδη σε περιοχές πέραν των τροπικών, όπως, π.χ. στη Μεσόγειο στις αρχές της άνοιξης –
ανεμώνες, παπαρούνες κλπ. Εκεί το κόκκινο δεν υποδηλώνει επικονίαση από πουλιά, αλλά
πιθανώς έρχεται σε μεγαλύτερη αντίθεση με περιβάλλον και είναι ευκολότερος ο εντοπισμός του
από τα έντομα. Σε κάθε περίπτωση υπάρχουν κάποια γενικά πρότυπα ανάμεσα στο άνθος και τον
επικονιαστή. Έτσι, υπάρχουν, λουλούδια που επικονιάζονται από πουλιά να είναι συνήθως
κόκκινα ή πορτοκαλί, επιμήκη και με άφθονο νέκταρ, λουλούδια που επικονιάζονται από
μέλισσες να είναι συνήθως μπλε πλατιά και με λιγότερο νέκταρ, λουλούδια που επικονιάζονται
από νυχτοπεταλούδες να είναι συνήθως λευκά και αρωματικά και να ανοίγουν το βράδυ, ενώ
παρατηρείται είδη που παρουσιάζουν τέτοια κοινά χαρακτηριστικά να επικονιάζονται
αποτελεσματικότερα από τον επικονιαστή που συνδέεται με αυτά τα χαρακτηριστικά.
Εξελίχθηκαν μαζί τελικά φυτά και επικονιαστές; Οι επικονιαστές προτιμούν το ένα χρώμα από
το άλλο και κάποια είδη επικονιάζονται αποτελεσματικότερα από έναν επικονιαστή σε σχέση με
άλλον. Είναι όμως αυτές αποτέλεσμα εξελικτικών πιέσεων; Φαίνεται ότι η όραση των μελισσών
προϋπήρξε εξελικτικά του χρώματος των λουλουδιών. Έχει αποδειχτεί ότι το γεγονός ότι τα
έντομα βλέπουν από την υπεριώδη ως την πράσινη περιοχή τοποθετείται χρονικά στις απαρχές
της εξέλιξης των αρθρόποδων, πολύ πριν την εμφάνιση των ανθοφόρων φυτών. Επομένως,
πιθανώς τα φυτά προσαρμόστηκαν στην όραση των επικονιαστών τους ξεκινώντας μια
διαδικασία συνεξέλιξης (από κοινού εξέλιξη). Ένδειξη προς αυτή την κατεύθυνση, είναι ότι σε
πολλές οικογένειες εμφανίζονται κοινά χρωματικά πρότυπα με τα κίτρινα άνθη να είναι πολύ
κοινά και πολλά να είναι τα άνθη με κίτρινο κέντρο. Πολλά έντομα δείχνουν έμφυτη προτίμηση
προς το κίτρινο. Η κίτρινη γύρη φαίνεται να προϋπάρχει εξελικτικά των άλλων χρωμάτων και
ενδεχομένως αυτή οδήγησε τους επικονιαστές στην προτίμηση για το κίτρινο χρώμα. Επίσης,
υπάρχει η θεωρία ότι ο κίτρινος χρωματισμός της γύρης ήταν ήδη παρόν στους προγόνους των
σημερινών ανθόφυτων που επικονιάζονταν με τον άνεμο. Σε αυτή τη λογική στα πρώτα στάδια
της επικονίασης από έντομα θα μπορούσε πολλοί επικονιαστές να είχαν αναπτύξει προτίμηση
προς τα κίτρινα σήματα και επομένως πολλά φυτά αργότερα να ανέπτυξαν κίτρινα άνθη μιας και
αυτή ήταν η προτίμηση των επικονιαστών τους.
Άλλο επιχείρημα προς αυτή την κατεύθυνση είναι ότι συχνά τα χρώματα των λουλουδιών κάνουν
άλματα ως προς το πεδίο του φάσματος που ανακλούν σε αντιστοιχία με τα μήκη κύματος στα
οποία οι επικονιαστές είναι πιο ευαίσθητοι. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η άποψη ότι πολλές
διαφοροποιήσεις στα χρώματα του άνθους δεν είναι οι ίδιες αποτέλεσμα εξελικτικής
προσαρμογής αλλά παράλληλο χαρακτηριστικό που διαφοροποιήθηκε είτε τυχαία είτε λόγω της
μετάλλαξης άλλων γενετικών παραγόντων από άλλες αιτίες, οι οποίοι, όμως, επηρέασαν
συγχρόνως και το χρώμα του άνθους. Μετά την αλλαγή του χρώματος του άνθους είναι πιθανό η
εξελικτική πίεση από τους νέους επικονιαστές να οδήγησε σε επιπλέον κοινά χαρακτηριστικά στα
άνθη ανάλογων χρωμάτων. Εξάλλου, υψηλές συγκεντρώσεις σε ανθοκυανίνες στα άνθη, συχνά
συνδέονται με παρουσία ανθοκυανινών στους βλαστούς ή στα φύλλα, και πιθανώς βοηθούν στην
επιβίωση του φυτού με τρόπους που δε σχετίζονται με την γονιμοποίηση. Πιθανώς εξελικτικές
πιέσεις που σχετίζονται με την παρουσία των ανθοκυανινών στους βλαστούς ή στα φύλλα να
οδήγησαν στο σχηματισμό των χρωστικών και στη συνέχεια αυτές να εκφράστηκαν στο άνθος.
Επιπλέον, πολλά από τα ένζυμα που εμπλέκονται στη σύνθεση ανθοκυανινών απαιτούνται για τη
σύνθεση κι άλλων φλαβονοειδών που επηρεάζουν χαρακτηριστικά των φυτών και ο παράγοντας
πίεσης θα μπορούσε να είναι επιλογή προς αυτά τα χαρακτηριστικά που επηρέασαν επακόλουθα
και το χρώμα του άνθους. (πρόσθετη πληροφόρηση: - Σύνδεσμος Φυσιογνωστών-Βιολόγων,
ΟΕΛΜΕΚ, εκπαιδευτικό υλικό. - Chittka L., Spaethe J, Schmidt A, Hickelsberger A (2001)
Adaptation, constraint and chance in the evolution of flower color and pollinator color vision in
Cognitive Ecology of Pollination, Cambridge University Press, pp. 106-126. - - Rausher M.D.
(2008) Evolutionary transitions in floral color, Int. J. Plant Sci, vol., pp. 7-21. - - Wilmer P.
(2011) Pollination and Floral Ecology, Princeton University Press. - Καραγεώργου Π
(2006) Χρωματικά πρότυπα στα φύλλα : πιθανοί οικοφυσιολογικοί ρόλοι των ανθοκυάνινων, ή,
Γιατί τα φύλλα γίνονται παροδικά κόκκινα.).
__________
138
- Φαίνονται Περίεργα, αλλά είναι Εξηγήσιμα
(πηγή: σταχυολόγηση από http://www.scienceillustrated.gr, http://www.sciencenews.gr).
Να και μερικά που μας φαίνονται περίεργα, αλλά είναι όμως εξηγήσιμα από την επιστήμη. Γιατί
ασπρίζουν τα μαλλιά μας; Γιατί έχουν σχιστά μάτια οι Ασιάτες; Υγεία και χειμερινή κολύμβηση.
Για το μεθύσι. Πως να ωριμάζουν ταχύτερα τα φρούτα μας. Συνήθειες αυτοελέγχου.
Γιατί ασπρίζουν τα μαλλιά μας ; Οι τρίχες του σώματός μας παράγουν χρώμα για περιορισμένο
αριθμό ετών. Αυτή η περίοδος είναι γενετικά προσδιορισμένη και ποικίλλει ανάλογα με τη θέση
της τρίχας. Κάθε τρίχα δημιουργείται σε ένα τριχοθυλάκιο, που δεν είναι παρά μια ομάδα
κυττάρων του δέρματος, διαφόρων τύπων. Μια τρίχα του κεφαλιού έχει κατά κανόνα έναν κύκλο
ζωής δύο έως έξι ετών, μετά πέφτει, και το τριχοθυλάκιο αρχίζει να δημιουργεί μια καινούργια
τρίχα. Τις πρώτες δέκα φορές όλα πάνε μια χαρά, αλλά από κει και πέρα αρχίζουν τα
προβλήματα. Αυτό σημαίνει είτε ότι το τριχοθυλάκιο είναι πλέον άχρηστο και δεν μπορεί να
δημιουργήσει νέα τρίχα, είτε ότι έχουν καταστραφεί τα εξειδικευμένα κύτταρα, τα
μελανοκύτταρα, που παράγουν τη χρωστική ουσία μελανίνη. Όσο προχωρά η φθορά των
μελανοκυττάρων, τόσο τα μαλλιά γκριζάρουν, μέχρι που ασπρίζουν τελείως, όταν πια δεν
τροφοδοτούνται καθόλου με μελανίνη.
Ωφελεί η συνήθεια της χειμερινής κολύμβησης στην υγεία μας; Όταν ένας χειμερινός
κολυμβητής πέφτει στο παγωμένο νερό, στο σώμα του απελευθερώνονται οι λεγόμενες
ενδορφίνες, που είναι η μορφίνη του ανθρώπινου οργανισμού. Οι ενδορφίνες έχουν γενικά
αναλγητικές ιδιότητες, που διαρκούν από 2 έως 4 ώρες. Έτσι, οι βουτιές σε πολύ κρύο νερό έχουν
θετική επίδραση σε πολλές επώδυνες παθήσεις. Επιπλέον, οι ενδορφίνες έχουν και
αντικαταθλιπτικές ιδιότητες. Έτσι, η χειμερινή κολύμβηση βελτιώνει τη διάθεση και μπορεί να
καταστείλει την κατάθλιψη ελαφριάς μορφής. Πολλοί χειμερινοί κολυμβητές υποστηρίζουν ότι
«το αίμα κυλάει πιο γρήγορα στις φλέβες» μετά από μια βουτιά. Ακριβώς αυτό συμβαίνει στην
πραγματικότητα, σύμφωνα με μια έρευνα του ο Φινλανδού γιατρού Kyllikki Kauppinen. Όταν το
δέρμα μας έρχεται σε επαφή με το κρύο νερό, τα αιμοφόρα αγγεία συστέλλονται για να
διατηρήσουν τη θερμοκρασία του σώματος, ενώ η πίεση αυξάνεται, για να εμποδίσει το αίμα να
παγώσει. Μερικές έρευνες, μάλιστα, υποδεικνύουν ότι τα χειμερινά μπάνια ανακουφίζουν από τις
ενοχλήσεις στις αρθρώσεις, όμως αυτό εξακολουθεί να αμφισβητείται στους κύκλους των
ειδικών της αρθρίτιδας.
Γιατί οι λαοί κυρίως της Άπω Ανατολής έχουν λοξά μάτια; Οι Κινέζοι, οι Ιάπωνες και άλλοι
λαοί της Άπω Ανατολής έχουν πάνω από τα μάτια τους μια πτυχή δέρματος που καλύπτει εν
μέρει το βλέφαρο και την άκρη του ματιού που βρίσκεται προς τη μύτη. Αυτή η πτυχή δέρματος,
που κάνει τα μάτια να φαίνονται λοξά, είναι ένα στρώμα λίπους που πιθανώς προέρχεται από την
εποχή που οι πρόγονοι των μογγολικών λαών ζούσαν σε πολύ ψυχρές περιοχές. Αυτό το
μονωτικό στρώμα προστάτευε τα μάτια τους από το ψύχος. Επιπλέον, η πτυχή κάνει τα μάτια
στενότερα και τα προφυλάσσει ως ένα βαθμό από τις αντανακλάσεις του φωτός στο χιόνι και τον
πάγο. Ωστόσο, η εξήγηση αυτή δεν είναι επιβεβαιωμένη και αποτελεί ουσιαστικά μια υπόθεση.
Αυτή η πτυχή του δέρματος είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και στους Ευρωπαίους και τους
Αφρικανούς τα μωρά έχουν την πτυχή αυτή πριν αναπτυχθεί πλήρως η ρίζα της μύτης. Όταν η
μύτη μεγαλώσει, η δερματική πτυχή τεντώνεται και εξαφανίζεται, αλλά επειδή οι Ασιάτες έχουν
μύτη με επίπεδη ρίζα, η πτυχή παραμένει. Άρα, το λοξό σχήμα του ματιού τους μπορεί να
οφείλεται και στα ανατομικά χαρακτηριστικά του προσώπου τους.
Mεθάμε περισσότερο όταν πίνουμε ταυτόχρονα διαφορετικά ποτά; Αυτό είναι ένας μύθος;
Τα επίπεδα του αλκοόλ στο αίμα μας εξαρτώνται αποκλειστικά και μόνο από την ποσότητα που
έχουμε καταναλώσει. Σε διάφορα πάρτι, οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν να πίνουν ένα
είδος ποτού από την αρχή. Μόνο αφού έχουν καταναλώσει αρκετή ποσότητα αλκοόλ, σύμφωνα
με την κρίση τους αποφασίζουν να αρχίσουν τους πειραματισμούς με άλλα, ενδεχομένως
"δυνατότερα" ποτά. Στο σημείο αυτό, πιθανώς να έχουν χάσει το μέτρημα και δεν ξέρουν πόσα
ποτά ακριβώς έχουν πιει, ώστε την επόμενη μέρα θεωρούν ότι το μεθύσι τους οφείλεται στα
διαφορετικά ποτά που καταναλώσανε και όχι στην ποσότητα του αλκοόλ που ήπιανε. Υπάρχει
ακόμη, μια έρευνα που εμφανίζει και μια ψυχολογική επίδραση. Πραγματοποιήθηκε μια σειρά
πειραμάτων στα οποία κάποιοι άνθρωποι πίστευαν ότι κατανάλωσαν διάφορα αλκοολούχα ποτά,
ενώ στην πραγματικότητα είχαν πιεί μη αλκοολούχα ποτά. Τα συμπτώματα που εμφάνισαν μετά, 139
ήταν όμοια με τα συμπτώματα που αναμένονταν αν είχαν καταναλώσει πραγματικά αλκοολούχα
ποτά
Κακές συνήθειες για τον αυτοέλεγχο. Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι "τρώνε" τα νύχια τους,
γιατί θέλουν να τα κοντύνουν. Όμως στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτή η συνήθεια είναι ένα
πρότυπο ελέγχου. Δηλαδή, μία διαδικασία κατά την οποία ο άνθρωπος προσπαθεί να ελαττώσει ή
να μειώσει τα άσχημα συναισθήματα που τον διακατέχουν. Στις περιπτώσεις που ο έλεγχος των
συναισθημάτων δεν είναι εφικτός, τότε τα πρότυπα ελέγχου αναλαμβάνουν δράση. Τα πρότυπα
ελέγχου διαφέρουν μεταξύ των ανθρώπων, αλλά υπάρχουν κι άλλα εκτός από το παραπάνω: η
γρήγορη κίνηση του ποδιού, το συχνό ανοιγοκλείσιμο των ματιών, το στρίψιμο των χεριών, κ.α.
Άλλα, τα οποία εκ πρώτης όψεως δεν είναι προφανή, περιλαμβάνουν το κάπνισμα, τη γρήγορη
ομιλία για κάποιο θέμα, την πολύ αργή ομιλία, τη κατανάλωση τροφής απουσία αισθήματος
πείνας, ο καθαρισμός πραγμάτων τα οποία δεν είναι βρώμικα, η συνεχής απασχόληση ακόμα κι
όταν είναι ώρα για χαλάρωση, η υπερεργασία, κ. α. Ειδικότερα, οι άντρες χαρακτηρίζονται από
αδυναμία συζήτησης των προβλημάτων τους, και αποκτάνε πρότυπα ελέγχου για τα οποία
κατακρίνονται. Αυτά τα πρότυπα ελέγχου έχουν σαν αποτέλεσμα, κάποιος άντρας να
χαρακτηρίζεται σαν φαλλοκράτης ή κάποια γυναίκα ως φεμινίστρια, ενώ ενισχύονται από τα
εκάστοτε κοινωνικά πρότυπα και τη διαφήμιση.
Γιατί δεν πρέπει να διατηρούμε μαζί φρούτα και λουλούδια; Τα φυτά, όπως και τα ζώα,
αξιοποιούν διάφορες ορμόνες για τη σωστή ανάπτυξη και εξέλιξή τους. Μία από αυτές τις
αυξητικές ορμόνες είναι το αέριο αιθυλένιο, που επιδρά ποικιλοτρόπως στα φυτά. Η
σημαντικότερη πάντως λειτουργία του είναι η ρύθμιση της ωρίμανσης και της γήρανσης των
φρούτων. Το αιθυλένιο επιταχύνει τη διαδικασία, αφού όσο περισσότερο είναι τόσο ταχύτερα
ωριμάζουν τα φρούτα και μαραίνονται τα λουλούδια. Τα λουλούδια και τα φρούτα δεν είναι μόνο
ευαίσθητα στο αιθυλένιο. Και τα ίδια παράγουν την ορμόνη, σε αέρια μορφή. Μάλιστα η
παραγωγή της είναι ανάλογη του βαθμού καταπόνησής τους. Για παράδειγμα, όταν κόβουμε ένα
τριαντάφυλλο, καταστρέφουμε μερικά από τα κύτταρα του κοτσανιού, αυξάνοντας την παραγωγή
αιθυλενίου. Γι’ αυτό τα λουλούδια που κοσμούν τα βάζα μας μαραίνονται ταχύτερα σε σύγκριση
με αυτά που βρίσκονται στον κήπο. Το ίδιο ισχύει και με τα φρούτα, που με τα χτυπήματα
μωλωπίζονται. Και σε αυτή την περίπτωση ενεργοποιείται η διαδικασία παραγωγής αιθυλενίου,
που επιταχύνει την ωρίμανσή τους. Αν ένα μήλο στη φρουτιέρα χτυπηθεί ή ένα λουλούδι του
μπουκέτου τσακίσει, θα παραχθεί περισσότερη από την κανονική ποσότητα αιθυλενίου, η οποία
και εξαπλώνεται στα υπόλοιπα μήλα ή λουλούδια. Έτσι, το αιθυλένιο ωριμάζει ταχύτερα τα
φρούτα στη φρουτιέρα, εάν τα διατηρούμε μαζί με κομμένα λουλούδια. Επίσης, για να
ωριμάσουν ταχύτερα τα ακτινίδια, βάλτε τα στη φρουτιέρα μαζί με μήλα, καθώς τα μήλα εκλύουν
μεγαλύτερες ποσότητες αιθυλενίου.
__________
__________
- Μερομήνια: Η Πρακτική Πρόγνωση του Καιρού μέσα από Δοξασίες, τη

Λαϊκή Παράδοση, το Ψυχικό Πλούτο και τη Φαντασία των Ανθρώπων της
Υπαίθρου
Η ζωή στην ύπαιθρο, ανέκαθεν ήταν σκληρή και απρόβλεπτη, καθώς ο άνθρωπος ήταν σε άμεση
επαφή με το έδαφος, το νερό, τον αέρα και τις καιρικές συνθήκες. Με τις θερμοκρασίες του αέρα
και τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας. Την υγρασία, τη βροχή και την ανομβρία και ξηρασία,
αλλά και την ηλιοφάνεια και το νεφοσκεπή ουρανό. Με τον καιρό και το κλίμα της περιοχής. Με
τις τελευταίες αυτές έννοιες εξαρτιόταν για παράδειγμα η σοδειά του γεωργού και η εξασφάλιση
φρέσκιας τροφής για τα ζώα του βοσκού. Που σήμαιναν ταυτόχρονα και την επιβίωση των
ανθρώπων, των φυτών και των ζώων. Έτσι, οι άνθρωποι που ζούσαν και εργάζονταν στην
ύπαιθρο (π.χ. γεωργοί, βοσκοί, αλιείς, ναυτικοί) ήταν οι κύριοι υποστηρικτές της πρακτικής
πρόγνωσης-πρόβλεψης του καιρού, των λεγόμενων ‘’Μερομήνιων ή Ημερομήνιων’’. Τα
Μερομήνια (Μήνας+ημέρα) είναι γνωστά και ως Μηναλλάγια (Μήνας+αλλαγή). Σε άλλες
περιοχές της χώρας μας είναι γνωστά ως Μεραμήνια, Μηνολόγια, Καταμήνια’’, Νερομήνια,
Κεφαλομήνια, Καταμηνάτα, Αλλαξομήνια, Προφάνερα ή Φανερά, Λογομήνια, Δρίμες, Δρίματα 140
κ.λπ.
Όσοι ασχολούνταν με τα Μερομήνια, πίστευαν ότι μπορούσαν να μαντέψουν τον καιρό που θα
έχει κάθε μήνας του έτους, αν εξέταζαν τις πρώτες 3 ή 6 ή 12 ημέρες των μηνών Ιουλίου ή
Αυγούστου, κατ’ άλλους του Μαρτίου ή Ιανουαρίου. Και, επειδή ο Αύγουστος θεωρούνταν από
το λαό (παροιμία: από Αύγουστο χειμώνα και από Μάρτη καλοκαίρι), καθώς άρχιζαν οι κάθε
είδους προετοιμασίες για τη χειμερινή περίοδο, γι’ αυτό από το μήνα αυτό ξεκίναγαν οι
περισσότεροι τις παρατηρήσεις τους για την πρόγνωση του καιρού της χρονιάς που ακολουθούσε.
Όμως σε πολύ παλαιά λαογραφικά κείμενα, φαίνεται ότι οι περισσότεροι γνώστες των
Μερομήνιων ξεκινούσαν τις παρατηρήσεις τους από τις 12 πρώτες ημέρες της 8ης εμφάνισης του
φεγγαριού (8ο φεγγάρι), κάθε σεληνιακού και όχι ημερολογιακού έτους.
Η προσπάθεια πρόγνωσης των καιρικών συνθηκών, σε μια εποχή που δεν υπήρχε η ευχέρεια που
προσφέρει σήμερα η τεχνολογία, οδήγησε στην επινόηση των Μερομηνιών. Σύμφωνα με αυτή τη
δοξασία, που επικρατούσε σε πολλές τις περιοχές της χώρας μας, ο καιρός των 6 πρώτων ημερών
του Αυγούστου ήταν ενδεικτικός για το τι θα επικρατούσε τον επόμενο χρόνο. Εξάλλου,
επισημαίνεται ότι λόγω της αρχαιότητας της μεθόδου, έλεγαν ότι η σωστή παρατήρηση είναι
εκείνη που ξεκινά στις 13 ή 14 Αυγούστου έως και τις 24 ή 25 Αυγούστου. Δηλαδή, οι
παρατηρήσεις πρέπει να έχουν ως βάση το παλαιό ημερολόγιο. Συγκεκριμένα, σε κάθε ημέρα
αντιστοιχούσαν δύο μήνες ξεκινώντας από την 1η (ή 13 ή 14η) Αυγούστου, όπου το πρωί
αντιστοιχούσε στον Αύγουστο και το απόγευμα στον Σεπτέμβριο, και ανάλογα με την ενδεχόμενη
ηλιοφάνεια ή την ύπαρξη σύννεφων προέβλεπαν τον καιρό του αντίστοιχου μήνα. Τα Μερομήνια
τελείωναν στις 6 (ή στις 24 ή 25) Αυγούστου με τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο. Αυτή η πρακτική
πρόγνωση του καιρού για τους επόμενους μήνες του έτους, είχε πολλές αντιφάσεις, οι
ημερομηνίες αναιρούνταν από περιοχή σε περιοχή και υπήρχε μεγάλη σύγχυση, αν σε τοπικό
επίπεδο, ακόμη και σήμερα, λαμβάνονται υπόψη από μερικούς. Ωστόσο, σύμφωνα με
λαογραφικές και άλλες μελέτες για τη Λαϊκή Μετεωρολογία (πρακτική πρόγνωση των καιρικών
συνθηκών), οι πιο πάνω ημερομηνίες, είναι εσφαλμένες, καθώς τα Μερομήνια από αρχαιοτάτων
χρόνων βασίζονταν κυρίως στο φεγγάρι και τα άστρα. Εξάλλου, στη μακραίωνα πορεία της
Λαϊκής παράδοσης και των παραδόσεων, παρεισέφρησαν αρκετοί καιροσκόποι οι οποίοι
ισχυρίζονταν και ξεκίναγαν τις παρατηρήσεις για τα Μερομήνια από διάφορες ημερομηνίες. Οι
‘’γνώστες’’ όμως λέγουν ότι αυτές είναι εσφαλμένες και παραπειστικές προβλέψεις, καθώς αυτές
τις ημερομηνίες τις όρισε ο άνθρωπος, ενώ οι κινήσεις της Σελήνης και οι εμφανίσεις της είναι
ένα φυσικό φαινόμενο, που επηρεάζει κατά μεγάλο ποσοστό τις καιρικές συνθήκες της Γης. Έτσι,
οι ειδήμονες για τα Μερομήνια ισχυρίζονται ότι ο υπολογισμός των μηνών για τις καιρικές
προβλέψεις, αρχίζει από την εμφάνιση του ογδόου φεγγαριού κάθε έτος. Αυτό συνεπάγεται από
τις κινήσεις της Σελήνης και όχι μόνο.
Κατά τον καθηγητή της λαογραφίας Ν. Πολίτη, τα ‘’Μερομήνια’’ είναι κατάλοιπα παλαιών
αστρολογικών αντιλήψεων, αρχαίων προβλέψεων του καιρού, που έχουν άμεση σχέση με
αστρολογικές παρατηρήσεις και βασίζονται σε παμπάλαιες αντιλήψεις που πίστευαν ότι τα
ουράνια σώματα (π.χ. φεγγάρι, άστρα) επηρεάζουν τα καιρικά φαινόμενα στη Γη.
Λέγεται ακόμη ότι, δευτερεύοντα ρόλο σε αυτή την συσχέτιση έχουν ο άνεμος, η υγρασία και τα
σύννεφα. Επίσης, για τις βραχύχρονες προβλέψεις έδιναν μεγάλη σημασία στη συμπεριφορά 141
ζώων και φυτών. Μερομήνια, σύμφωνα με τη λαογραφία, ονόμαζε ο λαός τις δώδεκα (12) πρώτες
ημέρες της όγδοης (8) εμφάνισης του φεγγαριού του έτους. Παρατηρώντας τα καιρικά φαινόμενα
αυτών των πρώτων ημερών της, έμπειροι και προικισμένοι άνθρωποι, έλεγαν, ότι μάντευαν την
καιρική κατάσταση των επόμενων δώδεκα (12) στην αρχή φεγγαριών και αργότερα μηνών.
Μερομήνια ονομάζονται οι μέρες που γίνεται η πρόβλεψη, από τις λέξεις «μέρα και μήνας» γιατί
σε κάθε μέρα απ’ αυτές, αντιστοιχεί ένα πλήρες κύκλος του φεγγαριού (γιόμιση και χάση
φεγγαριού) ή ένας μήνας. Ειδικά εκείνοι που μετρούσαν τα Μερομήνια από τις 20 Ιουλίου
πίστευαν ότι τότε γίνεται η εμφάνιση του Αστερισμού του Κυνός. Ο Αστερισμός αυτός ήταν
προσφιλής στους παλαιούς Αστρολόγους και στους Μάγους για μαντικές παρατηρήσεις. Κάποιοι
άλλοι πίστευαν ότι η αρχή των Μερομήνιων, ταυτίζεται η με τη γιορτή του Προφήτη Ηλία, στις
20 του Ιούλη, καθώς θεωρούσαν αυτό τον προφήτη ως ‘’Κύριο’’ της βροχής και των
μετεωρολογικών φαινομένων. Στην Πελοπόννησο και ειδικότερα στην Ηλεία, ο καιρός της
πρώτης Αυγούστου αντιστοιχεί για τον καιρό που θα κάνει το μήνα Αύγουστο. Η δεύτερη μέρα
του Αυγούστου αντιστοιχεί για το Σεπτέμβριο και ούτω καθεξής. Στη Λέσβο, αρχίζουν τις
παρατηρήσεις και προβλέψεις του καιρού, με τα Μερομήνια, από τις 26 Ιουλίου ως τις 6
Αυγούστου. Στα Κύθηρα, αρχίζουν από τις 20 Ιουλίου, γιορτή του Προφήτη Ηλία. Στον Πόντο,
μετρούσαν τις πρώτες ημέρες του Γενάρη. Οι παρατηρήσεις του καιρού της 1ης Γενάρη αφορούν
τη πρόβλεψη του Γενάρη και ούτω καθεξής. Σε άλλα μέρη της χώρας η πρόβλεψη του καιρού
άρχιζε σε διαφορετικές ημερομηνίες. Σε αρκετές περιοχές υπάρχει η αντίληψη, ότι οι μέρες αυτές
είναι αποφράδες όπως οι δρίμες. Κατά συνέπεια τις ημέρες των Μερομήνιων απαγορεύονται οι
εργασίες. Πίστευαν ότι αν τις ημέρες εκείνες ο ξυλουργός έκοβε ξύλα, η ξυλεία θα σάπιζε. Αν οι
νοικοκυρές έπλυναν τα ρούχα τότε αυτά θα φθειρόταν πολύ γρήγορα. Πρόσεχαν πολύ τη κάθε
εκδήλωση τους. Δεν έκαναν γάμους και προξενιά τις ημέρες των Μερομήνιων διότι πίστευαν ότι
οι γάμοι θα διαλυόταν και τα προξενιά θα χαλούσαν. Οι γυναίκες δεν λούζονταν την νύκτα και
δεν έβγαιναν έξω από το σπίτι.

Οι άνθρωποι της υπαίθρου διατήρησαν από γενιά σε γενιά και για χιλιάδες χρόνια την πρακτική
γνώση της μελέτης και της πρόγνωσης του καιρού. Εξετάζοντας συστηματικά κάποια φυσικά
φαινόμενα ή ‘’σημάδια’’ στον ουρανό, μπορούσαν να μαντέψουν, δηλαδή ν’ αποκωδικοποιήσουν
τον καιρό ολόκληρου του επόμενου έτους, αρχής γενομένης από την εμφάνιση του 8ου
φεγγαριού μέχρι και δώδεκα ημέρες (μετρώντας πάντα τα φεγγάρια από την αρχή του κάθε
έτους), ή να ‘’δουν’’ τα μερομήνια. Αυτοί ήσαν συνήθως άνθρωποι της υπαίθρου (π.χ. γεωργοί,
βοσκοί), της θάλασσας (π.χ. αλιείς, ναυτικοί) και οι ιδίως οι μοναχοί, οι οποίοι καθώς φαίνεται
είχαν αφιερώσει αρκετό μέρος της ζωής τους, στη σπουδή και στην παρατήρηση των καιρικών
φαινομένων και της Φύσης. Οι αποκλίσεις που υπάρχουν τόσο στα παρατηρούμενα σημάδια, όσο
και στις ημέρες κατά τις οποίες γίνονται οι παρατηρήσεις μπορούν να δικαιολογηθούν από τις
διάφορες μορφολογικές, εδαφολογικές και τις κλιματολογικές ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου.
Τα Μερομήνια δεν περιγράφονται, καθώς θεωρούνται είναι θέμα εμπειρίας, επισταμένης
παρατήρησης και πρακτικής. Είναι υπόθεση πείρας και αντίληψης που χρήζει μιας ιδιαίτερης
προσοχής. Μπορεί αρκετοί άνθρωποι να παρατηρούν το ίδιο πράγμα, αλλά να έχουν διαφορετικές
αντιλήψεις και οι προβλέψεις τους να μην ταυτίζονται. Η διαφορά δεν θα είναι ακραία, μα η
πρόβλεψη του καθενός μπορεί να μη συμπέσει ως προς την ένταση του φαινομένου. Επίσης,
πίστευαν ότι ο Θεός έδωσε τα Μερομήνια σαν σημάδια του καιρού και εμφύτευσε νου και γνώση
στους ανθρώπους και τους βοήθησε να μπορούν να τα διαβάζουν ώστε να προγραμματίζουν και
να σχεδιάζουν για το επόμενο καλλιεργητικό έτος. Για παράδειγμα, ένα μήνα περίπου μετά τα
Μερομήνια, άρχιζε το έτος της σποράς. Γνωρίζουμε ότι οι αγρότες άρχιζαν τη σπορά των
δημητριακών του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου, Ύψωση του Τιμίου Σταυρού κατά την ορθόδοξη
θρησκεία). Δηλαδή, η καλλιεργητική περίοδος άρχιζε και τέλειωνε αυτή την ημερομηνία. Εφόσον
παρατηρούσαν τα Μερομήνια, στην διάρκεια του ενός μηνός περίπου, σχεδίαζαν τις εργασίες
τους, ανάλογα με τον καιρό που πρόβλεπαν και ανέμεναν.
Η Λαϊκή Μετεωρολογία μας πληροφορεί ποια είναι η καταγραφή των σημαντικών σημείων που
εξέταζε ο λαός για να προβλέψει τον καιρό. Υπάρχουν τρεις περίοδοι πρόβλεψης, η
μακροπρόθεσμη, η μεσοπρόθεσμη και η βραχυπρόθεσμη. Για την μακροπρόθεσμη πρόβλεψη
χρησιμοποιούσε ο λαός τα Μερομήνια, για τη μεσοπρόθεσμη τα Άστρα, ιδίως το φεγγάρι και για 142
τη βραχυπρόθεσμη τη συμπεριφορά των οικόσιτων ζώων, αλλά και των πουλιών, των αμφίβιων,
των εντόμων και άλλων. Ενδιαφέρονται είναι και όσα η Λαϊκή Μετεωρολογία ενστερνίζεται,
παρότι κινούνται στον κύκλο των δοξασιών και των Λαϊκών παραδόσεων. Για παράδειγμα είναι
γνωστό ότι το φεγγάρι κατά τη διάρκεια ενός μήνα περνά από τέσσερις φάσεις (1ο, 2ο, 3ο και 4ο
τέταρτο). Ανάλογα λοιπόν με τι καιρό θα ‘’μπει’’ σε καθένα από τις περιόδους, τον ίδιο καιρό θα
έχει μέχρι να αλλάξει το τέταρτο. Και έτσι πιστεύεται ότι: - Ξάπλα το φεγγάρι, όρθιος ο
καραβοκύρης (δηλαδή κακοκαιρία).- Όρθιο το φεγγάρι, ξάπλα ο καραβοκύρης (δηλαδή
καλοκαιρία). -Φεγγάρι θαμπό και με άκρες όχι ευκρινείς αλλά στρογγυλεμένες προμηνύει βροχή.-
Όταν οι δύο άκρες του φεγγαριού κρατάνε κατακόρυφη στάση χωρίς καμία κλίση, ίσως βρέξει.-
Όταν το φεγγάρι παραμένει κατακόρυφο επί τέσσερις ημέρες, έρχεται θύελλα.- Όταν την τρίτη ημέρα
του νέου φεγγαριού το περιβάλει κύκλος κοκκινωπός, έρχεται μεγάλη θύελλα.- Κύκλον έχει το
φεγγάρι; Για βροχή για ανεμοζάλη.- Όταν το φεγγάρι αποβραδίς περιβάλλεται από έντονα θαμπό
κύκλο, την επομένη θα έχει πυκνή συννεφιά ή θα βρέξει.- Όταν ο έντονα θαμπός αυτός κύκλος
συνοδεύεται από άνεμο, έρχεται κακοκαιρία.- Μικρό στέμμα (κύκλος) γύρω απ' το φεγγάρι
προμηνύει βροχή.- Όταν ο κύκλος που περιβάλλει το φεγγάρι είναι ανοικτός σε ένα σημείο, από εκεί
θα έρθει άνεμος.- Μεγάλο στέμμα (κύκλος) γύρω απ' το φεγγάρι απομακρύνει τη βροχή.- Όταν το
φεγγάρι την άνοιξη έχει χρώμα πυρόξανθο, οι παγετοί είναι πιθανοί τη νύχτα.- Όταν οι άκρες του
νέου φεγγαριού την τρίτη ημέρα είναι λεπτές και καθαρές, έρχεται καλοκαιρία.- Όταν οι άκρες του
νέου φεγγαριού την τρίτη ημέρα είναι λεπτές αλλά κοκκινωπές, έρχεται άνεμος.- Όταν το γεμάτο
φεγγάρι έχει καθαρό φως, θα υπάρχει πολύ καλός καιρός. Όταν είναι κατακόκκινο, έρχεται άνεμος.
Όταν υπάρχουν μαύρες κηλίδες, θα βρέξει.- Όταν γύρω απ' το φεγγάρι υπάρχει μια άλως (αλώνι,
κύκλος, στέμμα), έρχεται άνεμος ή καλοκαιρία. Άνεμος, εάν η άλως έχει ρήγματα. Καλοκαιρία, εάν
η άλως σβήνει ομαλά προς την έξω περιφέρεια της.- Όταν γύρω απ' το φεγγάρι υπάρχουν δύο άλω
(αλώνια), έρχεται θύελλα. Όταν υπάρχουν τρεις, η κακοκαιρία θα είναι ακόμα σφοδρότερη. Και όσο
πιο μαύρες είναι η άλω και με πιο πολλά πήγματα, τόσο σφοδρότερη η κακοκαιρία.- Όταν το
φεγγάρι έχει αλώνι, προμηνύει αλλαγή του καιρού.- Βρεμένο γύρισμα (χάση), αμπαριού γέμισμα.-
Φεγγάρι κόκκινο προμηνύει κακή σοδειά.- Όταν το φεγγάρι πιαστεί ανάσκελα (ανατέλλει σαν νέο
φεγγάρι, πλαγιαστό), θα υπάρχει δροσιά σε όλο τον σεληνιακό μήνα.- Όταν το νέο φεγγάρι είναι
σκοτεινό, θα βρέξει. Όταν είναι κόκκινο, θα έρθει άνεμος. Όταν είναι μαύρο ή πράσινο και παχύ,
θα βρέξει και θα κάνει κρύο. Όταν είναι θαμπό και με πούσι, έρχεται κακοκαιρία.- Όπως θα
πιαστεί (ανατείλει) το νέο φεγγάρι, έτσι (με τέτοιο καιρό) θα πάει όλος ο σεληνιακός μήνας.- Όταν
το νέο φεγγάρι έχει τις άκρες του στραμμένες προς Βορρά, θα επικρατήσουν βοριάδες. Όταν προς
Νότο, νοτιάδες.- Όταν το νέο φεγγάρι γέρνει προς τα πίσω, θα επικρατήσουν νοτιάδες. Όταν προς
τα εμπρός, βοριάδες.- Όταν το νέο φεγγάρι σκεπάζεται με ομίχλη, θα έρθει άνεμος.- Κόκκινο
φεγγάρι, βάλε γέννημα στο πιθάρι. (κακοκαιρία).
Για τον αστερισμό της πούλιας πίστευαν ότι:- Η ανατολή της Πούλιας (τέλος Μαΐου) δηλώνει
αρχή καλοκαιριού. - Η δύση της (πρώτο 15ήμερο Νοεμβρίου) αρχή χειμώνα. - Πούλια πλακωμένη
σπέρνει, όστρια καμωμένη. - Τον καιρό που κάνει, όταν δύει, θα τον κάνει επί σαράντα μέρες. -
Όταν δύσει με καλοκαιρία, ο χειμώνας θα είναι ήπιος. - Η Πούλια βασιλεύοντας και πίσω
παραγγέλνοντας, «Μήτε τσοπάνος στο βουνό μήτε ζευγάς στον κάμπο».
Για την εμφάνιση του ήλιου πίστευαν μεταξύ των άλλων ότι:- Όταν ο ήλιος ανατέλλει λαμπρός, η
μέρα θα είναι αίθρια. - Όταν λάμπει όλη την μέρα χωρίς καμία κηλίδα, και την επομένη θα υπάρχει
καλοκαιρία. - Άσπρος ήλιος, μαύρη μέρα. - Όταν ο ήλιος ανατέλλει άσπρος και θαμπός, έρχεται
σκοτεινιά ή βροχή. - Ήλιος που ανατέλλει θαμπός και οι ακτίνες του σκίζονται (σκορπίζονται)
άλλες προς Βορρά και άλλες προς Νότο, προμηνύει βροχή ή άνεμο. - Ήλιος που ανατέλλει με πυκνό
κύκλο γύρω του, αλλά που όσο περνάει η ώρα ο κύκλος διαλύεται, προμηνύει καλοκαιρία. - Του
ήλιου κύκλος άνεμος, του φεγγαριού βρεχάμενος. - Ήλιος που δύει σε κόκκινο ουρανό, προμηνύει
άνεμο. - Ήλιος που δύει σε πορτοκαλόχρωμο ουρανό χωρίς σύννεφα, προμηνύει καλοκαιρία. -
Ήλιος που δύει τον χειμώνα σε χρώμα ώχρας, προμηνύει καλοκαιρία. - Ήλιος που δύει με σύννεφα
παχιά και χαλκόχρωμα προς το μέρος της Ανατολής, προμηνύει βροχή. - Του ήλιου ποδάρια ή
σορόκο ή μαϊστραλιά. - Ήλιος ποδαράτος, αγέρας φουρτουνάτος. - Ήλιος με ποδάρια, όστριες και
μαϊστράλια. - Ήλιος που καίει πολύ προμηνύει βροχή. - Όταν υπάρχει συννεφόκαμα (ήλιος που
καίει κρυμμένος πίσω από σύννεφα), θα βρέξει. - Κόκκινη ανατολή, κατουρημένη δύση. - Μικρό
στέμμα γύρω από τον ήλιο, προμηνύει πιθανή βροχή. - Μεγάλο στέμμα γύρω του, διώχνει την 143
βροχή. - Ήλιος που ακτινοβολεί ανάμεσα απ' τα σύννεφα κατά τη Δύση του λέγεται πως «έχει
πόδια» και προμηνύει άνεμο με κακοκαιρία. Το ίδιο προμηνύει, εάν «έχει πόδια» μετά την ανατολή
του.
Για την όψη και τον χρωματισμό του ουρανού πίστευαν ότι:- Όταν πριν απ’ την ανατολή του
ήλιου ο ουρανός είναι κόκκινος και χάσει το χρώμα αυτό, όταν ανατείλει ο ήλιος, θα βρέξει. - Όταν
το πρωί είναι κόκκινος ή κίτρινος, θα βρέξει με άνεμο. - Όταν στη δύση του ήλιου είναι ροζ,
προμηνύει καλοκαιρία. - Όταν στην δύση του ήλιου είναι σκοτεινός και θολός, προμηνύει άνεμο. -
Όταν στη δύση του ηλίου είναι βαθυκόκκινος, προμηνύει ανεμόβροχο. - Όταν στη δύση του ήλιου
είναι λαμπρά κίτρινος, προμηνύει άνεμο. - Όταν στη δύση του ήλιου είναι αμυδρά κίτρινος,
προμηνύει βροχή. - Όταν σε μια ζεστή μέρα μαυρίσει προς την ανατολή η τη δύση του ήλιου, έρχεται
άνεμος.
- Υπερβολικά διαυγής ουρανός προμηνύει βροχή. - Όταν μετά από θύελλα εμφανιστεί «φρύδι»
(κυανόχρωμο τμήμα του ουρανού στο βάθος του ορίζοντα), έρχεται νηνεμία. - Άστρα τον χειμώνα,
σύννεφα το καλοκαίρι.
Για την εμφάνιση των κομητών πίστευαν ότι: - Η εμφάνιση ενός κομήτη γενικώς προμηνύει
ξηρασία και χειμώνα ψυχρό με ανεμοταραχές. - Εάν εμφανιστούν πολλοί, η χρονιά θα υπάρχει
μεγάλη ανομβρία. - Όταν ο κομήτης αργήσει να διαλυθεί, περιμένουμε παρατεταμένη ξηρασία.
Ως προς τη συμπεριφορά των οικόσιτων και άλλων ζώων και την πρόγνωση του καιρού, η λαϊκή
παράδοση μας ενημερώνει ότι ήταν αποτέλεσμα μακροχρόνιων παρατηρήσεων, της εμπειρίας και
της συνεχούς επαφής με τη φύση και την ύπαιθρο. Παλιά οι άνθρωποι ζούσαν κυριολεκτικά στην
φύση αφού εκεί ήταν η εργασία τους με αποτέλεσμα να μην πηγαίνουν για μέρες σπίτι τους.
Έτσι, αναπτυσσόταν μια ιδιαίτερη σχέση με τα στοιχεία τις φύσης και τις καιρικές συνθήκες. Για
παράδειγμα, ανάλογα με το άκουσμα του κελαηδίσματος συγκεκριμένων πουλιών κατάφερναν να
διαπιστώσουν τι καιρό θα κάνει τις αμέσως επόμενες ημέρες. Οι τσοπάνηδες μάλιστα την
Πρωταυγουστιά έχουν και τη «Σκυλομαντεία». Σηκώνονται πολύ πρωί, βαθιά σχεδόν χαράματα,
και κοιτάζουν τα σκυλιά πως κοιμούνται. Κι αν αυτά κοιμούνται ξάπλα με τεντωμένα τα πόδια,
λένε: «Καλοχειμωνιά θα ’χουμε και γλυκοκαιριά». Αν δούνε όμως πως αυτά κοιμούνται μαζεμένα,
κουλουριασμένα με το κεφάλι χωμένο στα πόδια τους, τους ακούς να λένε: «κακοχειμωνιά θα
’χουμε φέτος, κακοχειμωνιά με χιόνια και παγοβροχιές». - Κόκορας που λαλεί παράκαιρα
(πρόωρα) προλέγει αλλαγή καιρού. - Όταν η γάτα στο παραγώνι νίβεται κατά την όστρια θα έρθει
χειμώνας (βροχή), κατά τον βοριά- κρύα και κατά τον μαΐστρο χαλαζόκαιρος. - Όταν το γουρούνι,
οι γίδες, τα μαρτίνια ή και τα πρόβατα της στάνης χοροπηδάνε, σημαίνει αλλαξοκαιριά, (συνήθως
βροχή). - Σαν ουρλιάζουν τα τσακάλια όξω από το χωριό από βραδύς θα έρθει βαρυχειμωνιά. -
Όταν τα καρκαρέλια λαλάνε πάνω από τα δένδρα, προμηνάνε βροχή. - Σκάρισμα μυρμηγκοφωλιάς
σε λιακάδες το χεινόπωρο, προμηνάει πολυήμερη βαρυχειμωνιά. - Αράχνες (ιστοί) που ανεμίζονται
στον αέρα, μηνάνε κακοκαιρία. - Σφήκες που σκαρίζουν μες το σπίτι πέφτοντας από τις χαραμάδες
της σκεπής προμηνάνε χειμώνα. - Όταν τα χελιδόνια πετούν χαμηλά θα βρέξει. - Όταν τα παπιά, οι
χήνες και κότες φτερουγάνε δίχως λόγο τότε θα βρέξει. - Όταν σκούζει ο Γούβης για νερό, θα
βρέξει κι όταν σκούζει η Κουκουβάγια θα έχουμε ξέρα. - Σαν βγαίνουν τα καβούρια από τα
λαγκάδια, προμηνύουν βροχή. - Τα χέλια σαν βγαίνουν στην στεριά φοβούνται βροχή. - Όταν
τσιμπάνε οι μύγες θα βρέξει. - Όταν χορεύουν τα γουρούνια τότε θα βρέξει. - Τα πολλά βελανίδια
δηλώνουν κακοχειμωνιά. - Αν τα έλατα είναι πολύ φορτωμένα με κουκουνάρια, θα έχουμε
βαρυχειμωνιά. - Αν το σκυλί ψάχνει να βρει τόπο για να προφυλαχθεί, σημαίνει ότι θα έχουμε
βαρυχειμωνιά. - Αν εμφανισθούν πρόωρα αποδημητικά πουλιά, σημαίνει ότι θα έχουμε
βαρυχειμωνιά. -επιδείνωση του καιρού φαίνεται από το ότι οι γλάροι δεν απομακρύνονται από την
ακτή, τα χελιδόνια πετούν πολύ χαμηλά (έρχεται βροχή), οι μέλισσες το πρωί δεν απομακρύνονται
από τις κυψέλες τους και τα μυρμήγκια μαζεύουν τις χρυσαλλίδες τους. –Κατά τη βελτίωση του
καιρού οι γλάροι το πρωί ανοίγονται στο πέλαγος, οι μέλισσες βγαίνουν το πρωί από τις κυψέλες
τους και απομακρύνονται πολύ από αυτές, τα βατράχια κάνουν νυχτερινή συναυλία και η αράχνη
υφαίνει μακριές κλωστές στον ιστό της.
Ο έμπειρος ψαράς λέγεται ότι μπορεί να κάνει πρακτικές προβλέψεις για τον καιρό βραχύχρονα
(σταχυολόγηση από http://win.isolservers.org/article.asp?AID=3257 ) με μέσα, την διεύθυνση
του ανέμου, βγαλμένη από τα σύννεφα του ουρανού, όταν δεν υπάρχουν εμπόδια στην ροή του
ανέμου και τη βαρομετρική πίεση, με την προς τα πάνω και κάτω τάση της. Επίσης, με συχνές 144
παρατηρήσεις του ουρανού, ειδικά την ώρα της ανατολής και της δύσης του ήλιου, με τις
ποικίλες αποχρώσεις του, αλλά και με την παρατήρηση των σύννεφων με τα σχήματά τους, τα
χρώματά τους, τη μορφή τους και την τάση να μεγαλώνουν ή να μικραίνουν, αποτελούν
συμπληρωματικές πληροφορίες, που μπορούν να οδηγήσουν σε πρόγνωση του καιρού, καθώς
λέγουν. Εξάλλου, ο ψαράς παρατηρεί την άνοδο και την κάθοδο της στάθμης της θάλασσας,
γεγονός που αφήνει τα σημάδια του επάνω σε βράχους, μουράγια, αλλά και στις παραλίες. Αυτή
η μεταβολή της στάθμης, γίνεται σε τακτά διαστήματα. Το φαινόμενο αυτό είναι η γνωστή
παλίρροια και χαρακτηρίζεται από την πλημμυρίδα ή μπασιά και την άμπωτη ή ρήχη, που
εναλλάσσονται κάθε έξι ώρες περίπου. Με τη μακρόχρονη αυτή εμπειρία ο ψαράς διατείνεται
πως η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, δίνει τη δυνατότητα στα ψάρια να μετακινηθούν σε
βοσκοτόπια, που πριν δεν μπορούσαν να περάσουν. Η δε κάθοδος της στάθμης, τα υποχρεώνει να
μετακινηθούν για ν’ αποφύγουν τον εγκλωβισμό, σε βαθύτερα και πιο ασφαλή νερά. Η
παρατήρηση επίσης οδήγησε στην εκτίμηση ότι την ώρα της μπασιάς, η παρουσία και
δραστηριότητα των ψαριών στην επιφάνεια της θάλασσας και στην ακτή, είναι αυξημένη. Ισχύει
επίσης η λογική που λέει ότι κατά τη διάρκεια της ρήχης, από τα ποτάμια, τις λιμνοθάλασσες και
όλες τις ακτές, παρασύροντας διάφορους οργανισμούς, γαρίδες και μικρόψαρα, τα οποία
αποτελούν τροφή κι έτσι καλούν τα ψάρια από το πέλαγος προς τις ακτές. Γνωρίζει δε ο ψαράς
ότι όταν η μπασιά και η ρήχη δεν αλλάζουν στο σωστό χρόνο και υπάρχει μεταβολή στη ροή και
την ένταση του φαινομένου, τότε ο καιρός αλλάζει. Έχοντας υπόψη μας την ώρα και τη φάση της
σελήνης που τα ψάρια πιάστηκαν, μπορούμε να συμπεράνουμε αν τρώνε με μπασιά ή ρήχη.
Επίσης γνωρίζοντας τη μέθοδο, αρματωσιά και δόλωμα που χρησιμοποιήσαμε και συγκρίνοντας
με τις ψαριές, εύκολα αναγνωρίζουμε την πιο αποτελεσματική μέθοδο για την συγκεκριμένη
περίοδο. Έχοντας καταγράψει τώρα με τι καιρό συμβαίνουν όλα αυτά, αποκτάμε μια καλή εικόνα
για το τι ψάρι πρέπει να βάλουμε σαν στόχο, σε ποιο ψαρότοπο, με τι μέθοδο, σε ποια φάση της
σελήνης και τι ώρα πρέπει να πάμε για ψάρεμα. Η τακτική αυτή αυξάνει την αποτελεσματικότητα
του ερασιτέχνη ψαρά, ανεξάρτητα από το είδος του ψαρέματος που κάνει, σε βαθμό που συχνά
βγάζει το φαΐ και κάνει μία ή δύο καλές ψαριές του χρόνου. Αυτό συμβαίνει, διότι το βοηθά να
εντοπίζει τις ημέρες, που όλοι ή κάποιοι από τους εμπλεκόμενους παράγοντες είναι αρνητικοί για
ψάρεμα κι έτσι μπορεί ν’ αποφύγει την ταλαιπωρία.
Και λίγα λόγια για την ιστορία της επιστήμη της Μετεωρολογίας, όπως αποτυπώνονται σε
σχετικά έγκυρα εγχειρίδια και ιστοσελίδες(π.χ. http://ziakopoulos.blogspot.gr/p/vivlia.html ).
«Πριν από χιλιάδες χρόνια, οι πρόγονοί μας ξεκίνησαν τον αγώνα για την αντιμετώπιση των
δυνάμεων της φύσης που διαμόρφωναν τον καιρό στη γη χρησιμοποιώντας τη μαγεία. Όταν οι
πρακτικές της μαγείας δεν έφεραν αποτέλεσμα, απέδωσαν τα καπρίτσια του καιρού στους θεούς και
αφέθηκαν στο έλεός τους. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, κατά τον Θεόφραστο και άλλους
συγγραφείς, από τον 5ο π.χ. αιώνα έκαναν συστηματικές παρατηρήσεις ατμοσφαιρικών
φαινομένων, με σκοπό την σύνταξη ημερολογίων, γνωστών με το όνομα «Παραπήγματα», τα οποία
περιείχαν προγνωστικά αστρονομικών και μετεωρολογικών φαινομένων και να δίνουν σε ορισμένα
από αυτά φυσική ερμηνεία.. Κορύφωση αυτών των προσπαθειών θεωρείται το μνημειώδες έργο
του Αριστοτέλη τα «Μετεωρολογικά». Τα τέσσερα βιβλία που αποτελούν τα ‘’Μετεωρολογικά’’
θεωρούνται ως το πρώτο πλήρες εγχειρίδιο της Μετεωρολογίας στην ιστορία της ανθρωπότητας και
ήταν σχεδόν η μοναδική πηγή γνώσης για δύο χιλιετίες. Στο έργο του Αριστοτέλη άρχισε να δίνεται
συνέχεια από τον 16ο μ. Χ. αιώνα, όταν σπουδαίοι επιστήμονες στη δυτική Ευρώπη με την
επινόηση των μετεωρολογικών οργάνων προχώρησαν στην εκτέλεση παρατηρήσεων καιρού. Με τη
συγκέντρωση και την επεξεργασία των παρατηρήσεων της θερμοκρασίας, της ατμοσφαιρικής
πίεσης, της διεύθυνσης και της έντασης του ανέμου και των άλλων μετεωρολογικών παραμέτρων
άρχισε η συστηματική μελέτη των φυσικών φαινομένων και η έρευνα των αιτίων που τα προκαλούν.
Η κατάκτηση της μετεωρολογικής γνώσης έδωσε την αναγκαία ώθηση στην πρόγνωση του καιρού,
που, ωστόσο, για πολλά χρόνια γινόταν με τη χρησιμοποίηση πρακτικών κανόνων και
υποκειμενικών εκτιμήσεων. Στη μακρά ιστορία της πρόγνωσης του καιρού, σταθμός υπήρξε η ιδέα
του Γερμανού Χάινριχ Μπράντες το 1820 να καταχωρίσει τις παρατηρήσεις του καιρού πάνω σε
χάρτη. Το πρόβλημα για τον Μπράντες, όπως και στη συνέχεια για τον Αμερικανό Ουίλιαμ
Ρέντφιλντ, ήταν ότι οι παρατηρήσεις από τις διάφορες περιοχές αργούσαν εξαιρετικά και, όταν
έρχονταν, τα βαρομετρικά συστήματα είχαν απομακρυνθεί. Τη λύση έδωσε η ανακάλυψη του 145
τηλέγραφου που επέτρεψε την 8η Αυγούστου 1851 να κατασκευαστεί στην Αγγλία ο πρώτος
μετεωρολογικός χάρτης πραγματικού χρόνου. Λίγο αργότερα, κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού
Πολέμου, οι μεγάλες ζημιές που προξένησε η κακοκαιρία στον αγγλικό και το γαλλικό στόλο την
14η Νοεμβρίου 1854 στον Εύξεινο Πόντο έκαναν το Γάλλο Υπουργό των Στρατιωτικών να ρωτήσει
τον τότε διευθυντή του Αστεροσκοπείου του Παρισιού Λε Βεριέ, αν η κακοκαιρία εκείνη μπορούσε
να είχε προβλεφθεί. Ο Λε Βεριέ, συγκεντρώνοντας μετεωρολογικές παρατηρήσεις από 200 και
πλέον μετεωρολογικούς σταθμούς της Ευρώπης, είδε ότι η κακοκαιρία είχε διατρέξει με τη μορφή
ενός βαρομετρικού χαμηλού σχεδόν όλη τη Γηραιά Ήπειρο, πριν φθάσει στον Εύξεινο Πόντο. Η
διαπίστωση της μεγάλης αξίας των μετεωρολογικών παρατηρήσεων είχε γίνει με τον πλέον
αδιαμφισβήτητο τρόπο και τα επόμενα χρόνια ακολούθησε η ίδρυση των Μετεωρολογικών
Υπηρεσιών Γαλλίας, Ολλανδίας, Μεγάλης Βρετανίας και άλλων χωρών. Από τις αρχές του 20ου
αιώνα, άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι πρόγνωση καιρού και αλλαγή της παρούσας κατάστασης της
ατμόσφαιρας είναι έννοιες απολύτως ταυτόσημες. Το κλειδί είναι ο τρόπος με τον οποίο αλλάζει η
κατάσταση της ατμόσφαιρας, δηλαδή οι φυσικοί νόμοι που διέπουν τη λειτουργία της. Μετά το
1950, με τη βοήθεια της τεχνολογίας και ιδιαίτερα των ηλεκτρονικών υπολογιστών η πρόγνωση
άρχισε να γίνεται με τη λύση μαθηματικών εξισώσεων και σήμερα τα αποτελέσματα των λύσεων
που μας δίνουν τα αριθμητικά μοντέλα πρόγνωσης καιρού επαληθεύονται σε πολύ μεγάλα ποσοστά.
Παράλληλα, τις τελευταίες δύο δεκαετίες μελετάται συστηματικά το κλίμα της γης. Με τα κλιματικά
μοντέλα και τις πολύτιμες γνώσεις που έχουμε αποκτήσει από τις κλιματικές μεταβολές του
παρελθόντος μπορούμε πλέον να προβλέψουμε με αρκετά μεγάλη αξιοπιστία την εξέλιξη του
κλίματος τις επόμενες δεκαετίες».
(πηγές:- Λαμνάτος Βασίλης, «Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας», Αθήνα
1982. - Παπαρηγόπουλος Πάνος, «Λαογραφικά Καλαβρύτων», Αθήνα 1979. - Παπανικολάου
Κώστας, «Ομφάλιος Λώρος», Πάτρα 1987. - Κριμπάς Πάνος, «Μνήμες- Ιστορικολαογραφικά
Πολιανής Μεσσηνίας», Αθήνα 1986. - Παπαδόπουλος Σωτήριος, «Κούβελα Τριφυλίας»,Αθήνα
1997. - Λεωνίδας Αναγνωστόπουλος, «Η Λαογραφία της Βυτίνας», Αθήνα 2004. - Τουτούνης
Ηλίας, συλλογές και καταγραφές ανά την Ελλάδα). (πηγές στο διαδίκτυο: σταχυολόγηση και
διασκευή από τις ιστοσελίδες http://androni.blogspot.com/2010/09/blog-
post_18.html, http://ziakopoulos.blogspot.gr/p/vivlia.html, http://www.e-
foryou.gr, http://win.isolservers.org/article.asp?AID=3257, http://laikiparadosi.blogspot.gr/2012
/10 /2013.html ).
__________
__________
-Ο Κολιός τον Αύγουστο, η Μαρίδα το Χειμώνα, η Τσιπούρα το Φθινόπωρο, ο

Σπάρος την Άνοιξη,.... Με Γαστρονομικά και όχι με Βιολογικά Κριτήρια
Λέγεται, από γαστρονομική άποψη, ότι κάθε ψάρι που αλιεύεται στη θάλασσα, για να
απολαμβάνουμε τη νοστιμιά του, πρέπει να τρώγεται στην εποχή του. Και η κατάλληλη εποχή
του κάθε ψαριού είναι εκείνη, όπου η ανάπτυξη του ψαριού έχει ολοκληρωθεί, η τροφή του είναι
πολυποίκιλη και άφθονη, το περιβάλλον όπου διαβιεί είναι ευνοϊκό και δεν βρίσκεται σε περίοδο
ωοτοκίας. Εξίσου σημαντικό, αν όχι το σημαντικότερο, είναι και το περιβάλλον όπου διαβιεί το
ψάρι. Γιαυτό για παράδειγμα είναι νόστιμες οι Σαρδέλες Καλλονής, Λέσβου, οι Κέφαλοι, τα
Λαβράκια και τα Χέλια από το Μεσολόγγι, οι Κέφαλοι, τα Λαβράκια και οι Κουτσομούρες από
τον Αμβρακικό κόλπο, ο Γαύρος από το θρακικό πέλαγος, το Φαγκρί, ο Σαργός, το Λυθρίνι και η
Τσιπούρα από τις Κυκλάδες, η Μαρίδα από τον ανοιχτό Σαρωνικό κόλπο, η Γόπα από ανοιχτά
του Θερμαϊκού κόλπου. Εξάλλου, υπάρχουν και ψάρια όπως η συναγρίδα, η πέρκα, ο χάνος και
άλλα, που η νοστιμιά τους δεν επηρεάζεται από την εποχή. Ωστόσο, η λαϊκή έκφραση ‘’κάθε
πράγμα στον καιρό του και ο κολιός τον Αύγουστο’’ μπορεί να αναφέρεται στην περίοδο που το
ψάρι είναι νοστιμότατο για το γεύμα μας, αλλά αυτή η περίοδος δεν είναι και η πλέον κατάλληλη
για να εξασφαλίσει στο ψάρι τη διαιώνιση του είδους του και την προστασία των αλιευμάτων.
Έτσι, ας προωθήσουμε την παροιμία ‘’κάθε πράγμα στον καιρό του και ο STOP o κολιός τον
Αύγουστο’’. Την προσοχή μας λοιπόν, από περιβαλλοντική άποψη, καθώς και ο κολιός και τα
περισσότερα ψάρια των ελληνικών θαλασσών αναπαράγονται την καλοκαιρινή περίοδο και 146
επομένως αυτή η περίοδος δεν είναι η καταλληλότερη για να τα ψαρεύουμε και για να τα τρώμε.
Επίσης, υπάρχουν και ψάρια που η νοστιμιά τους περιορίζεται σε μεγαλύτερα ή μικρότερα
χρονικά διαστήματα και εποχές του χρόνου. Για παράδειγμα, η άνοιξη είναι η κατάλληλη
εποχή για την Παλαμίδα, Σπάρο, Mαίνουλα, Συναγρίδα, Πέρκα, Xάνο, Σκορπιό, Γωβιό, Στήρα,
Σφυρίδα, Pοφό, Xέλι. Το καλοκαίρι είναι η πλέον κατάλληλη εποχή για Kουτσομούρα,
Mελανούρι, Tσιπούρα, Παλαμίδα, Λυθρίνι, Σπάρο, Kολιό, Σαρδέλα, Σάλπα, αλλά και για
Συναγρίδα, Πέρκα, Xάνο, Σκορπιό, Γωβιό, Στήρα, Σφυρίδα, Pοφό και άλλα. Το φθινόπωρο είναι
η εποχή για Tσιπούρα, Παλαμίδα, Σαφρίδια, Kοκάλια, αλλά και για Συναγρίδα, Πέρκα, Xάνο,
Σκορπιός, Γωβιό, Στήρα, Σφυρίδα, Pοφό. Ο χειμώνας είναι η εποχή για Mαρίδα, Mπαρμπούνι,
Xειλού, Γόπα, αλλά και για Συναγρίδα, Πέρκα, Xάνο, Σκορπιό, Γωβιό, Στήρα, Σφυρίδα, Pοφό,
Λαβράκι και άλλα ψάρια. H νοστιμάδα του ψαριού εξαρτάται από τον τόπο όπου ζει το ψάρι,
από την τροφή του, από την εποχή που πιάνεται, από τον τρόπο που αλιεύεται, από την ηλικία, το
φύλο, το χρώμα και άλλα χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, αν έχουμε να διαλέξουμε ανάμεσα
στον κόκκινο σκορπιό και το μαύρο, πιο νόστιμος είναι ο μαύρος.
Δηλαδή, τα σκουρόχρωμα ψάρια του ίδιου είδους είναι τα νοστιμότερα. Τα αρσενικά είναι
νοστιμότερα από τα θηλυκά και τα νεαρά ψάρια από τα ηλικιωμένα. Για παράδειγμα, το μικρό,
νεαρό μαριδάκι είναι νοστιμότερο από τη ενήλικη μαρίδα. Τα λιπαρά ψάρια (π.χ. σκουμπρί,
ρέγκα, σαρδέλα), καλό είναι να τρώγονται ολόφρεσκα, καθώς αλλοιώνονται γρήγορα και το
λίπος τους ταγκίζει εύκολα. Τα κατεψυγμένα ψάρια αντέχουν σε μία καλή σπιτική κατάψυξη, όχι
για διάστημα μεγαλύτερο των 3 με 4 μηνών. Όταν θέλουμε να διατηρήσουμε τα φρέσκα ψάρια
στο ψυγείο, πρέπει να ξέρουμε ότι οι 0°C είναι η καταλληλότερη θερμοκρασία, αλλά το πολύ για
2 ημέρες, αφού όμως τους έχουμε βγάλει τα εντόσθια. Tο κατεψυγμένο ψάρι είναι σαφώς
προτιμότερο από ένα μπαγιάτικο φρέσκο ψάρι, με την προϋπόθεση βέβαια ότι έχει καταψυχθεί
σωστά και να μην έχει αποψυχθεί καθόλου στα ενδιάμεσα στάδια της διακίνησής του μέχρι να
φτάσει στον καταναλωτή. Πάντως, ισχύει ότι το φρέσκο ψάρι, αν καταψυχθεί φρέσκο, παραμένει
και φρέσκο, ενώ το μπαγιάτικο παραμένει μπαγιάτικο και αλλοιωμένο ακατάλληλο για φάγωμα.
Για την κατανάλωση των ψαριών θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι όταν το ψάρι είναι φρέσκο, είναι
σκληρό και άκαμπτο και συνήθως ένα τόξο. Αν το πιέσουμε το φρέσκο ψάρι με το δάχτυλό μας,
δεν μένει σημάδι και το κρέας είναι τόσο ελαστικό, που επανέρχεται γρήγορα. Τα μάτια του
φρέσκου ψαριού είναι λαμπερά και τα βράγχια έχουν σκούρο κόκκινο χρώμα ή ροζ, είναι υγρά
και όχι στεγνά, θαμπά ή καφετιά. Το φρέσκο ψάρι, αν και έχει λέπια με μεταλλική λάμψη που
κολλάνε στο δέρμα, καθαρίζεται πιο εύκολα και τα εντόσθιά του βγαίνουν ολόκληρα χωρίς να
σπάσουν. Το φρέσκο ψάρι μπορεί να ψηθεί με τα λέπια του στη σχάρα. Το μαγειρεμένο φρέσκο
ψάρι φαίνεται και από το πόσο εύκολα αποσπάται η σάρκα από το κόκαλο. Του φρέσκου ψαριού
το κόκαλο είναι λευκό και όχι σκούρο γκρι ή μαύρο, με εξαίρεση τη ζαργάνα που έχει πράσινη
ραχοκοκαλιά, είτε είναι φρέσκια είτε μπαγιάτικη. Το φρέσκο ψάρι που μόλις έχει αλιευθεί είναι
εντελώς άοσμο. Ύστερα από λίγο αρχίζει να μυρίζει θάλασσα και ακολουθεί το στάδιο που
μυρίζει ψάρι. Αποκτά δηλαδή τη χαρακτηριστική μυρωδιά της ψαρίλας. Στη συνέχεια η μυρωδιά
του γίνεται βαριά και ανυπόφορη και πρέπει να αποφεύγεται η κατανάλωσή τέτοιων ψαριών.
Συνήθως τα ψάρια στο ιχθυεμπόριο διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες ποιότητας. Τα ψάρια "A
ποιότητας", θεωρούνται τα πιο σπάνια να αλιευτούν, είναι τα νοστιμότερα για πολλούς, είναι τα
πλέον καλοσχηματισμένα, και μερικές φορές τα πιο δύσκολα στη συντήρησή τους. A΄ ποιότητας
ψάρια είναι τα Λυθρίνια, Συναγρίδες, Φαγκριά, Tσιπούρες, Mουρμούρες, Γλώσσες, Σφυρίδες,
Mαγιάτικα, Ξιφίες. B΄ ποιότητας Kέφαλος, Λαβράκι, Σαργός, Mελανούρι, Pοφός, Λούτσος,
Mπακαλιάρος, Mυλοκόπι, Σικιός, Xριστόψαρο. Γ΄ ποιότητας Mπαρμπούνια, Παλαμίδα,
Σκουμπρί, Kολιός, Σαφρίδι, Kοκάλι, Γόπα, Σάλπα, Tόνος, Γαλέος, Σαλάχι, Πεσκανδρίτσα,
Mουγκρί, Σμέρνα, Xέλι, Πέρκα, Xάννος, Σκορπιός, Γύλος, Xειλού, Σπάρος, Xελιδονόψαρο,
Kαπόνι, Mαρίδα, Aθερίνα, Σαρδέλα. Ωστόσο, για το μαγείρεμα άπαχα ψάρια της θάλασσας είναι
Πέρκα, Γλώσσα, Mπακαλιάρος, Λούτσος, Xριστόψαρο, Tόνος και λιπαρά ψάρια είναι τα Xέλι,
Pέγκα, Σολομός, Aσπρόψαρο, Σκουμπρί, Tσιπούρα, Σαλάχι, Zαργάνα, Παλαμίδα, Mπαρμπούνι,
Ξιφίας.
Το ψάρι όταν είναι φρέσκο, μπορεί να μαγειρευτεί με όποιο τρόπο θέλουμε. Εντούτοις,
συνιστάται να γίνονται ψητά τα ψάρια Παλαμίδα, Tόνος, Kολιός, Σκουμπρί, Σαφρίδι, Kοκάλι,
Φρίσσα, Σαρδέλα, Xέλι, Kέφαλος, Mπαρμπούνι, Σπάρος, Σκάρος, Mελανούρι, Σαργός, Oύγαινες, 147
Tσιπούρα, Mουρμούρα, Σμέρνα. Βραστά τα Πέρκα, Xάννος, Σκορπιός, Γωβιός, Xειλού, Γύλος,
Pοφός, Σφυρίδα, Στήρα, Λύχνος, Δράκαινα, Σκαρμός, Mουγκρί. Τηγανιτά τα Σαργός, Oύγαινες,
Tσιπούρα, Mουρμούρα, Σφυρίδα, Γαλέος, Σαλάχι, Pήνα, Σμέρνα, Mαρίδα, Γλώσσα, Xειλού και
με διάφορους τρόπους τα ψάρια Σαργός, Oύγαινα, Tσιπούρα, Mουρμούρα, Γόπα.
Το ψάρι είναι μια τροφή πολύ ευεργετική για τον άνθρωπο. Είναι πολύτιμη πηγή πρωτεϊνών,
ανόργανων στοιχείων (ασβέστιο, νάτριο, κάλιο, φωσφόρο, ιώδιο, ψευδάργυρο, σίδηρο,
μαγνήσιο), ιχνοστοιχείων (λίθιο, στρόντιο, βόριο κ.α) και βιταμινών (Α,D,E,K και βιταμίνες του
συμπλέγματος Β). Επιπλέον, τα λιπαρά κυρίως ψάρια είναι πλούσια σε ωμέγα-3 πολυακόρεστα
λιπαρά οξέα (PUFA). Ειδικότερα, κατανάλωση των Ω3 λιπαρών οξέων, βρέθηκε ότι συμβάλλουν
όχι μόνο κατά των καρδιακών θρομβώσεων, αλλά και στην ανάπτυξη, στην καλή λειτουργία του
νευρικού συστήματος, της όρασης και του εγκεφάλου, στο δέρμα κ.α.
Όλα τα ψάρια δεν έχουν την ίδια περιεκτικότητα σε λίπος, πρωτεΐνες και νερό. Η σύστασή τους
εξαρτάται από το είδος, από το χρόνο και τον τόπο αλίευσης (π.χ. ο σολομός των παγωμένων
νερών του Ατλαντικού αναπτύσσει περισσότερο λίπος από σολομούς θερμότερων θαλασσών). Η
σαρδέλα, για παράδειγμα, όταν αλιεύεται το Μάρτιο έχει 2% λίπος, ενώ το Σεπτέμβριο 23%.
Και λίγα λόγια για μερικά ψάρια των ελληνικών θαλασσών.
-Αθερίνα: Είναι ψάρι του αφρού (αφρόψαρο), και ζει και μετακινείται κοπαδιαστά, ενώ η τροφή
του είναι κατά πλειονότητα το πλαγκτόν. Έχει μήκος σώματος 8–15 εκατοστά και μοιάζει πολύ
με το μαριδάκι. Το χρώμα της είναι γκριζοπράσινο, λίγο ασημί με μια μαύρη ταινία στα πλευρά
που εκτείνεται από το κεφάλι μέχρι την ουρά. Έχει μάτια σχετικά μεγάλα και ρύγχος μυτερό. Τα
λέπια της είναι μικρά και στρογγυλά με μαύρα στίγματα. Τα θωρακικά πτερύγια είναι κοντά και
πίσω από τα βράγχια, ενώ τα δύο ραχιαία πτερύγια είναι σε αρκετή απόσταση μεταξύ τους. Κατά
το Μάρτιο πλησιάζει τις ακτές όπου και αποθέτει τα αυγά του που μένουν κολλημένα σε πέτρες
και σε φύκια. Αθερίνες υπάρχουν άφθονες στα ελληνικά νερά, το κρέας τους είναι πολύ νόστιμο
(ειδικά όταν είναι αβγομένες). Παραλλαγή της είναι η κάπως μεγαλύτερη, λεγόμενη "κεφαλάς"

(Atherina boyeri), μήκους μέχρι 18 εκατοστά με ρύγχος στρογγυλό, που βρίσκεται και στις λίμνες
(π.χ. Τριχωνίδα, τεχνητή λίμνη Αώου).
-Γλώσσα: Είναι ένα επίπεδο ψάρι που απαντάται σε αμμώδη σημεία του βυθού και συνήθως
κολυμπά πολύ κοντά στο βυθό, με αποτέλεσμα να είναι σχετικά δύσκολο να το εντοπίσει κανείς.
Διακρίνεται κατά διαστάσεις σε μεγάλη, και μικρή και κατά είδος σε γλώσσα η κοινή (Solea
vulgaris ή Solea solea) και γλώσσα η κίτρινη (Solea lutea). Είναι ιδιαίτερα νόστιμο ψάρι και
αρκετά εύκολο να φαγωθεί γιατί δε μένουν άλλα κόκκαλα αν απομακρύνει κανείς το κεντρικό. Η
γλώσσα γεννιέται με κατακόρυφο προσανατολισμό, όπως τα συνηθισμένα ψάρια. Σιγά-σιγά
αρχίζει να γέρνει και να ακουμπάει στον βυθό. Η πλευρά που ακουμπάει κάτω γίνεται πλακέ και
άσπρη. Το μάτι που είναι από κάτω, βαθμιαία μετακινείται και έρχεται δίπλα σε αυτό που είχε
μείνει από πάνω.
-Γόπα: Είναι παράκτιο ψάρι που ζει σε κοπάδια. Δεν έχει συγκεκριμένο περιβάλλον που ζει.
Προτιμά αμμώδη αλλά και βραχώδη μέρη. Τρέφεται με πλαγκτόν και με διάφορα μικρά
ασπόνδυλα. Το σώμα της είναι επίμηκες με οριζόντιες χρυσοκίτρινες γραμμές. Το χρώμα της
είναι γκριζοπράσινο. Αλιεύεται από γριγρί και ανεμότρατες. Το ψάρι αυτό είναι ιδιαίτερα
νόστιμο ειδικά το χειμώνα.
-Γύλος: Άλλα ονόματά του είναι Ιλάρι, Λεμοναριά, Πουρπουριά, Σπετσιάς, Γυαλίνα. Ο γύλος
εμφανίζεται με διάφορες παραλλαγές και έχουν σημαντικές διαφορές ανάλογα την ηλικία και το
φύλο. Γενικά όμως είναι άσπρος από τη μέση και κάτω, ενώ από τη μέση και πάνω έχει 2
οριζόντιες γραμμές με την χαμηλότερη να είναι πάντα πιο σκούρα. Συχνά έχει και κάποια έντονα
χρώματα (πορτοκαλί, κόκκινο) πάνω στα πτερύγιά του.
-Δράκαινα: Οι δράκαινες ζουν σε αμμώδεις περιοχές. Τις ζεστές μέρες του χρόνου οι δράκαινες
γίνονται νωχελικές στις αντιδράσεις τους και έτσι δεν αποκλείετε κάποιος κολυμβητής να
πατήσει μία και φυσικά να δεχθεί ένα αναπάντεχο τσίμπημα. Το τσίμπημα μιας δράκαινας (όσο
μεγαλύτερη είναι σε μέγεθος, τόσο πιο επώδυνο το τσίμπημα) μπορεί σε ορισμένους να
δημιουργήσει αλλεργικό σοκ με πολύ άσχημα επακόλουθα. Η μεγάλη δράκαινα (Trachinus
araneus) χαρακτηρίζεται από το μικρότερο κεφάλι το οποίο καταλήγει σε ένα στόμα το οποίο
έχει διεύθυνση προς τα πάνω. Μπορεί να φτάσει στα 40 εκατοστά. Έχει επτά δηλητηριώδης 148
αγκαθωτές ακτίνες στο ραχιαίο πτερύγιο, ενώ και στην άκρη του επικαλύμματος υπάρχει ένα
αγκάθι. Αυτά συνδέονται με δηλητηριώδεις αδένες, το δηλητήριο των οποίων ενεργεί τόσο στο
νευρικό σύστημα του ανθρώπου όσο και στο αίμα του. Το αποτέλεσμα σε αυτή την περίπτωση
είναι ο έντονος και με διάρκεια πόνος, η λιποθυμία, ο εμετός και ο υψηλός πυρετός. Τα ίδια
ισχύουν και για τη μικρή δράκαινα (Trachinus draco) η οποία διαφέρει μορφολογικά ως προς τα
χρώματα σε σχέση με τη μεγάλη δράκαινα.
-Ζαργάνα:Το σώμα της είναι σχεδόν κυλινδρικό και λεπτό, σκεπασμένο με πρασινωπά λέπια στη
ράχη και ασημένια στην κοιλιά. Το ώριμο άτομο μπορεί να φθάσει σε μήκος 75 εκ. και
χαρακτηρίζεται από τους ελιγμούς που κάνει πηδώντας έξω από το νερό. Ζει κατά προτίμηση στη
Μεσόγειο και την Ερυθρά Θάλασσα και κατά μήκος των ευρωπαϊκών ακτών του Ατλαντικού και
ψαρεύεται για το νόστιμο κρέας της.
-Καπόνι: Ζει σε κοπάδια σε βυθούς αμμώδεις και λασπώδεις. Τρέφεται με μαλακόστρακα και
μικρά ψαράκια. Αλιεύεται από ανεμότρατες, παραγαδιάρικα και διχτυάρικα καΐκια. Το κρέας του
είναι άσπρο και γίνεται εξαιρετική ψαρόσουπα.Το κεφάλι του είναι πλατύ, με έντονες ακμές. Το
ρύγχος του είναι πλατύ, τα πλευρικά του πτερύγια είναι πλατιά και πολύ μεγάλα, φτάνουν το 1/3
του σώματός του και οι τρείς τελευταίες ακτίνες του είναι ελεύθερες. Το χρώμα του ποικίλει
ανάλογα με το περιβάλλον που ζει. Το σύνηθες χρώμα του είναι κόκκινο στην ράχη του και
άσπρο με κόκκινο στην κοιλιά του. Το ραχιαίο του πτερύγιο είναι ενιαίο και το ουραίο του είναι
μεγάλο και διχαλωτό. Το μέγεθός του μπορεί να φτάσει μέχρι τα 60 εκατοστά.
-Κέφαλος: Οι κέφαλοι ζουν κατά κοπάδια κυρίως σε ρηχά νερά, μέσα σε λιμάνια, σε
λιμνοθάλασσες και καμιά φορά ανηφορίζουν και στα ποτάμια. Κύρια τροφή τους είναι τα
μαλάκια, τα μικρά καρκινοειδή και σκουλήκια που βρίσκονται σε φύκια και κοντά σε πέτρες.
Ο Κέφαλος είναι ψάρι μήκους 30–70 εκατοστών. Φέρεται με πολλά ονόματα ανάλογα με την
ηλικία και την ποικιλία τους. Όπως στειράδια (έτσι ονομάζονται οι αρσενικοί), μπάφες (τα
αβγομένα θηλυκά άτομα), μυξινάρια, χρυσόχρωμοι κ.λπ. Διακρίνονται όμως σε δύο κύρια είδη.
Το επίσημο όνομά του είναι "μουγίλος ο κέφαλος" (Mugil cephalus) και "μουγίλος ο χρυσόχρους
(Mugil auratus). Έχουν γκριζομόλυβη ράχη, ασημιές πλευρές και ασημόλευκη κοιλιά με σκούρες
καστανόχρωμες πλαϊνές γραμμές. τη βάση της ουράς. Ειδικά ο χρυσόχρωμος φέρει μια χρυσή
βούλα πάνω από τα βραγχιακά επικαλύμματα. Γενικά το σώμα τους είναι μακρύ με ράχη λίγο
πλατειά σκεπασμένη με μεγάλα λέπια. Το στόμα τους είναι μικρό με πολλά λεπτά δόντια ενώ τα
χείλη τους είναι χοντρά και σκληρά. Το κάτω σαγόνι σχηματίζει ένα είδος τριγώνου με το πάνω
πολύ χαρακτηριστικό. Τα κυριότερα δύο είδη ξεχωρίζουν πολύ εύκολα. Ο πλέον συνήθης γκρίζος
κέφαλος έχει μάτια σκεπασμένα με βλέφαρα κάθετα που αφήνουν λεπτή σχισμάδα στη κόρη του
ματιού. Το πέπλο αυτό φτάνει μέχρι το βραγχιακό επικάλυμμα. Αντίθετα, ο χρυσόχρωμος
κέφαλος δεν έχει τέτοιο πέπλο στα μάτια του. Ο κέφαλος φθάνει σε ενηλικίωση στα 6-8 χρόνια
και ο χρυσόχρωμος στα 4. Γεννούν στο πέλαγος από τον Ιούλιο μέχρι τον Οκτώβριο. Το κοινό
αυγοτράραχο ‘’μπάφες’’, ενώ από τους κέφαλους γίνονται τα περίφημα καπνιστά "νίτικα", που τ΄
όνομά τους φανερώνει τη καταγωγή τους από το ‘’αινίτικα’’, δηλαδή τη πόλη Αίνο, της
Ανατολικής Θράκης. Στις ελληνικές θάλασσες υπάρχουν άφθονοι και κυρίως στη λιμνοθάλασσα
του Μεσολογγίου.
-Λαβράκι (Dicentrarchus spp): Ζει στη θάλασσα, αλλά και σε υφάλμυρα και εσωτερικά νερά. Το
λαβράκι είναι ο κύριος κυνηγός της ακτής από την οποία σπάνια απομακρύνεται. Κυνηγά παντού,
στον αφρό, στα μισόνερα αλλά και στον βυθό. Το συναντάμε σε κάθε λογής βυθό, στην άμμο,
στη λάσπη, στα βότσαλα, στην πέτρα, στον βράχο, αρκεί να υπάρχει τόπος για καρτέρι και
αφθονία τροφής. Το χειμώνα σε βαθύτερα νερά στη θάλασσα. Τρέφεται με άλλα ψάρια, γαρίδες,
μαλάκια, αλλά και κανιβαλίζει, τρώγοντας νεαρά άτομα του είδους του. Τρώει και νεκρά ψάρια
όταν τα βρει μπροστά του γι αυτό και μαζεύεται κάτω από ψαροκάϊκα, όπου καθαρίζουν τα
δίχτυα τους οι ψαράδες και πετούν τα χαλασμένα ψάρια στην θάλασσα. Το λαβράκι, εκτός από το
κυνήγι βρίσκει την τροφή του με την βοσκή, ψάχνοντας δηλαδή ανάμεσα στα φύκια, τα χορτάρια,
τις πέτρες και τα χαλίκια για διάφορους οργανισμούς όπως καβούρια, γαρίδες, σκουλήκια, με
αποτέλεσμα να καταπίνει και κομμάτια από φυτά. Οι βιότοποι που ευνοούν την ανάπτυξη αλλά
και την παρουσία του λαβρακιού είναι οι λιμνοθάλασσες, όπου και παρατηρούνται μεγάλες
συγκεντρώσεις αυτού του είδους. Υπάρχουν σε δύο είδη λαυρακιών. Το Dicentrarchus
labrax που φθάνει σε μήκος το 1 μέτρο και του οποίου τα νεαρά άτομα φέρουν μελανά στίγματα, 149
που με το χρόνο χάνονται και το Dicentrarchus punctatus, που φθάνει το 0,5 μ. και γενικά φέρει
μελανά στίγματα. Γενικά ο χρωματισμός του είναι ασημένιος, με μπλέ ή πρασινωπή απόχρωση
στη ράχη και το στόμα του προεκτείνεται ελαφρά. Τα ψάρια που ζουν σε περιοχή με πολλά φύκια
και σε λιμνοθάλασσες χρωματίζονται με σκούρο καφέ ή πράσινο στη ράχη και χρυσό στα πλευρά
τους. Ο οργανισμός του ψαριού αυτού αντέχει σε μεγάλες αλλαγές της αλατότητας του νερού, γι
αυτό και το προσελκύουν οι λιμνοθάλασσες, οι εκβολές ποταμών, μέσα στα οποία επιβιώνει
συχνά σε περιβάλλον με σχεδόν μηδενική αλατότητα. Στη λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου οι
ψαράδες αποκαλούν το ψάρι αυτό χανίδι, όταν εμφανίζεται την άνοιξη κι έχει μήκος λίγα μόνο
εκατοστά. Μέχρι τα 150 γρ. ονομάζεται τσιγκριδάκι, μέχρι τα 300 εκ. γίνεται τσιγκρίδι. Τα ψάρια
του μισού κιλού λέγονται λαβρακόπουλα για να ονομαστούν μισολαύρακα στα 700 γρ. και μέχρι
να φθάσουν τα 900 γρ. ονομάζονται γλιαράδες. Από δω και πέρα ονομάζονται λαβράκια και
συνηθίζεται το πολύ μεγάλο λαβράκι να αποκαλείται απλώς ψάρι. Τον Ιανουάριο τα λαβράκια
σχηματίζουν μικρά ή μεγάλα κοπάδια και μετακινούνται προς τους τόπους αναπαραγωγής τους.
Τα κοπάδια αυτά αποτελούνται από ψάρια του ίδιου φύλου και συνήθως τα ψάρια έχουν το ίδιο
μέγεθος. Στις ακτές πρώτα εμφανίζονται τα αρσενικά ψάρια που είναι και πιο μικρά από τα
θηλυκά, σπάνια βρίσκουμε αρσενικό λαβράκι πάνω από 1500 γρ. Ψαρεύεται κυρίως στο βόρειο
Αιγαίο, Θερμαϊκό και Πατραϊκό κόλπο.
-Λυθρίνι (Pagellus erythrinus) : Είναι ψάρι της Μεσογείου και κυρίως των ελληνικών
θαλασσών. Είναι βενθοπλαγικό ψάρι, ζει σε κοπάδια, κοντά στις ακτές που έχουν βράχια,
χαλίκια, άμμο ή και λάσπη, ενώ το χειμώνα μετακινείται βαθύτερα. Τρέφεται κυρίως με
μικρότερα ψάρια και καβούρια, γαρίδες, πολύχαιτους, γαστερόποδα, κεφαλόποδα. Έχει μήκος 20
- 50 εκ., χρώμα κόκκινο στη ράχη, κοκκινωπό στα πλευρά και ροζ στην κοιλιά. Τα σαγόνια του
φέρουν μπροστά λεπτά δόντια. Το κάτω σαγόνι είναι μεγαλύτερο από το πάνω. Είναι από τα
νοστιμότερα ψάρια. Συγχέεται εύκολα με τα άλλα είδη της οικογένειας των σπαριδών, γιατί
μοιάζουν πολύ. Συγγενικά με το λυθρίνι. ψάρια είναι ο κεφαλάς ή πάγελος, το μουσμούλι, ο
κεντρόλοντας, που έχει μεγάλα μάτια και μια μαύρη κηλίδα στην αρχή της πλάγιας γραμμής του,
ο πάγελος ο μόρμυρος (κοινώς μουρμούρα), ο κάνθαρος (σκαθάρι), ο χρυσόφρυδος ο επίχρυσος
(κοινώς τσιπούρα) κ.ά. Αλιεύεται σε όλες τις ελληνικές θάλασσες, κυρίως όμως στις Κυκλάδες,
το Θρακικό πέλαγος, τις Σποράδες, τον Αργοσαρωνικό και τον Πατραϊκό κόλπο.
-Μαρίδα: Είναι ψάρι μικρό, που το μήκος του δεν ξεπερνά τα 20 εκατοστόμετρα. Ζει κοντά στην
παραλία και σπάνια στην ανοιχτή θάλασσα και πάλι όμως όχι σε μεγάλο βάθος. Στην Ελλάδα οι
πιο γνωστές είναι η μαρίδα η κοινή ή τσέρουλα κι η μαύρη μαρίδα. Και η μια και η άλλη
ψαρεύονται με δίχτυα. Η μαύρη είναι πιο περιζήτητη απ' την κοινή, για το νόστιμο κρέας της. Η
μαρίδα γίνεται πάντα τηγανιτή και τρώγεται ολόκληρη. Για το λόγο αυτό καλύτερες θεωρούνται
οι μικρές. Η μαύρη ξεχωρίζει απ' την κοινή απ' το χρώμα. Η τσέρουλα έχει γκρίζο χρώμα, ενώ η
μαύρη, χωρίς να είναι μαύρη, έχει πιο σκούρο χρώμα.-Μουρμούρα: Θα την συναντήσουμε
κρυμμένη μέσα στις μικρές θολούρες που δημιουργεί σκάβοντας την άμμο για τους αγαπημένους
της μεζέδες: μικρά ψάρια και καρκινοειδή.Η παρουσία της ξεκινάει από τις αρχές της άνοιξης και
φθάνει μέχρι και το τέλος του Δεκεμβρίου με σταδιακό όμως σπάσιμο των κοπαδιών μετά τα
μέσα του Νοέμβρη, οπότε υπάρχει και μια τελευταία εντυπωσιακή συγκέντρωση τέτοιων ψαριών
στα παράκτια ρηχά κομμάτια. Το επίμηκες και ωοειδές σώμα της έχει μήκος 20-30 εκατοστών με
μυτερό ρύγχος και σαρκώδη χείλη, το στόμα αρκετά ανεπτυγμένο και μάτια μικρά τοποθετημένα
ψηλά στο κεφάλι, το οποίο είναι μεγάλο σε σχέση με το σώμα της. Έχει χρώμα ασημόγκριζο με
10-20 σκούρες κάθετες ραβδώσεις. Η ράχη είναι γκρι, τα πλευρά ασημί και η κοιλιά άσπρη.
-Μπακαλιάρος (Merluccius merluccius): Ζει τη μέρα κοντά στο βυθό, συνήθως σε βάθη 70-
400μ., ενώ τη νύχτα εξορμά σε ρηχότερες περιοχές για να τραφεί με γαύρο, σαρδέλα,
προσφυγάκι, γάδο, καλαμάρια, καρκινοειδή, αλλά και κανιβαλίζει. Κινδυνεύει από δελφίνια,
ξιφίες, σκορπίνες, σαργούς και άλλα μεγαλύτερά του ψάρια. Έχει ασημένιο χρώμα, μεγάλο
στόμα με κοφτερά δόντια, ευθύ πτερύγιο ουράς, τρία ραχιαία πτερύγια και ξεχωρίζει από το
προσφυγάκι ( ) που έχει διχαλωτό πτερύγιο ουράς, και δύο πτερύγια ράχης. Συνήθως το μήκος
του είναι 40 εκ., και με μέγιστο βάρος τα 15 κιλά. Αλιεύεται κυρίως στο Θρακικό πέλαγος, αλλά
και στο Θερμαϊκό και Πατραϊκό κόλπο.
-Μπαρμπούνι (Mullus surmuletus): Ζεί σε πετρώδεις και βραχώδεις βυθούς, αλλά και σε άμμο ή
μαλακότερα υποστρώματα. Έχει μουστάκια μακρύτερα από το θωρακικό του πτερύγιο, 150
κοκκινωπό χρώμα, κόκκινες και καφέ ρίγες και σκουρόχρωμα σημάδια στο ραχιαίο πτερύγιο, ενώ
το κεφάλι του έχει λιγότερο απότομη κλίση από εκείνο της κουτσομούρας (Mullus barbatus, είναι
ροζ και δεν έχει ρίγες ούτε κηλίδες στο πτερύγιο). Συνήθως το μήκος του φτάνει τα 30 εκ., το
μέγιστο βάρος του το 1 κιλό,ενώ έχει αναφερθεί ότι η μεγαλύτερη ηλικία του είναι τα 10 έτη. Το
μπαρμπούνι είναι γνωστό και απ' την αρχαιότητα ως ‘’ Τρίγλη’’. Υπάρχουν δύο βασικές
ποικιλίες. Ο μούλλος που το μήκος του δεν ξεπερνά τα 30 εκ. Ζει σε μικρά βάθη και κοντά σε
βραχώδεις ακτές. Έχει αρκετά αναπτυγμένη την ικανότητα του μιμητισμού. Η άλλη ποκιλία ζει
σε βάθη μέχρι και 200 μέτρα. Είναι πιο μεγάλο από το προηγούμενο, αλλά δεν είναι τόσο
νόστιμο. Ο μούλλος είναι πιο συνηθισμένος στη Μεσόγειο θάλασσα, ενώ το άλλο είδος στον
Ατλαντικό. Για τα μπαρμπούνια και την αξία τους στα αρχαία χρόνια και τη ρωμαϊκή εποχή
αναφέρει και ο Σενέκας και άλλοι. Αλιεύεται κυρίως στο βόρειο Αιγαίο, Κυκλάδες, Κρήτη,
Σποράδες και Πατραϊκό κόλπο. Στις Κυκλάδες του μοιάζει πολύ το συγγενικό
είδος Upeneus pori, το οποίο έχει έρθει από την Ερυθρά θάλασσα, ως λεσεψιανός μετανάστης,
μέσω της διώρυγας του Σουέζ.
-Πεσκαντρίτσα ή Φανάρι (Lophius piscatorius): Βαθυπαραθενθικό ψάρι, συνήθως με μήκος τα
1,20 μ., και μπορεί να ζήσει μέχρι τα 24 έτη. Ζεί σε αμμώδεις και λασπώδεις βυθούς σε μεγάλα
βάθη, μέχρι τα 1000 μέτρα, αλλά και ρηχότερα. Τρέφεται με γωβιούς, μπακαλιαράκια, καπονάκια
και άλλα ψάρια, καθώς και με μαλακόστρακα, καλαμάρια, αλλά και θαλασοπούλια και
κανιβαλίζει. Το σώμα της είναι επίπεδο και το κεφάλι της καλύπτει το μισό του σώματός της. Το
στόμα της είναι τεράστιο και αποτελείται από πολλές σειρές με μυτερά δόντια. Στο ραχιαίο
πτερύγιο της έχει μια μακριά ακτίνα σαν λοφίο η οποία στην άκρη της έχει ένα σάρκωμα που της
χρησιμεύει για δόλωμα. Θάβεται στην άμμο και τεντώνει την ακτίνα και την κινεί προς όλες τις
κατευθύνσεις και το σάρκωμα φαίνεται σαν ιδανικός μεζές για το ανυποψίαστο θύμα. Μόλις το
ψάρι τσιμπήσει το δόλωμα τότε με μία αστραπιαία κίνηση το αρπάζει και το καταβροχθίζει. Το
στομάχι της είναι επεκτάσιμο και μπορεί να φάει ψάρι ίσο με το σώμα της. Αλιεύεται από τράτες
και διχτυάρικα. Ξεχωρίζει από τη Μαύρη Πεσκαντρίτσα (Lophius budegassa), από το χρωμα που
έχει ανοιχτόχρωμη κοιλιά και τη σαρκώδη δισχιδή απόφυση με δύο φαρδιά πλατιά ελάσματα,
ενώ η Μαύρη έχει μαύρη κοιλιά και απλή απόφυση. Αλιεύεται κυρίως στο βόρειο Αιγαίο και το
Θρακικό πέλαγος.
-Ρίκι ή Λακέρδα ( Katsuwonus pelamis): Είναι η τοννοπαλαμίδα, πελαγικό, ωκεάνιο και
κοσμοπολίτικο είδος, με συνηθισμένο μήκος τα 90 εκ., και μπορεί να ζήσει μέχρι και τα 12 έτη.
Έχει σκουρα μπλέ-μοβ ράχη, ασημένια κοιλιά, με 4-6 λουρίδες στα πάγια. Τρέφεται με ψάρα,
καρκινοειδή, μαλάκια, κεφαλόποδα, αλλά και κανιβαλίζει. Τρώγεται από καρχαρίες,
θαλασσοπούλια και φάλαινες. Στην Ελλάδα αλιεύεται κυρίως στον Πατραϊκό κόλπο, στον
Αργοσαρωνικό, Κρήτη και Κυκλάδες.
-Ροφός (Epinephelus marginatus ): Είναι μοναχικό είδος και ζει σε βραχώδεις βυθούς. Τρέφεται
με σπάρους, καλογριές, χειλούδες, σαλιάρες, μουρμούρες κ.ά. Σε νεαρή ηλικία πλησιάζει τις
ακτές και τρέφεται με χταπόδια και καβούρια. Έχει χρώμα κόκκινο-καφέ, διάσπαρτο με
ανοιχτόχρωμες ή λευκές ακανόνιστες περιοχές και κηλίδες, και με λευκό περιθώριο στο ουραίο
πτερύγιο. Συνήθως το μήκος του φτάνει τα 80 εκ., και μπορεί να ζήσει μέχρι και τα 50 χρόνια.
Στην Ελλάδα –τρίτη χώρα στην αλιεία του μετά τη Σενεγάλη και την Ιταλία-, ψαρεύεται κυρίως
στην Κρήτη, Δωδεκάνησα, Κ., και Β., Ιόνιο πέλαγος.
-Σαργός (Diplodus sargus sagus): Είναι βενθοπελαγικό ψάρι που ζει σε αλμυρά και υφάλμυρα
νερά. Προτιμά, παράκτιες περιοχές, βραχώδεις βυθούς αλλά και τα λιβάδια της Ποσειδώνιας.
Τρέφεται με βενθικά ασπόνδυλα, ενώ τρώγεται από το μελανάκρο καρχαρίνο κα τις λίτσες. Έχει
γκρι-ασημένιο χρώμα με πέντε μαύρες και τέσσερις γκρίζες κάθετες λουρίδες στο σώμα του κι
μια σκούρα γραμμή στο μίσχο της ουράς του. Ξεχωρίζει από τη σαργόπαπα ή τον αυλιά γιατί
αυτό δεν έχει λουρίδες στο σώμα του και η γραμμή στο μίσχο της ουρά του είναι δακτυλίδι.
Συνήθως, το μήκος του φτάνει τα 23 εκ.,, μέγιστο βάρος τα 2 κιλά και μπορεί να ζήσει μέχρι τα
10 χρόνια. Στην Ελλάδα ψαρεύεται κυρίως στο Θρακικό πέλαγος, Κυκλάδες, Πατραϊκό κόλπο,
αλλά και στο Θερμαϊκό και Αργοσαρωνικό κόλπο.
-Σαρδέλα (Sardina pilchardus): Είναι ένα πελαγίσιο ψάρι, σχηματίζει κοπάδια σε βάθη 25-55 ή
100 μέτρα, ανεβαίνει στην επιφάνεια της θάλασσας τη νύχτα και βρίσκεται σε αφθονία στη
Μεσόγειο (Αδριατική, ανατολική Μεσόγειο, θάλασσα Μαρμαρά, αλλά όχι στη Μαύρη 151
Θάλασσα). Το επιστημονικό της όνομα είναι ΄΄σαρδίνη΄΄, καθώς αρχικά αλιευόταν στη Σαρδηνία.
Το σώμα της είναι λεπτό και επίμηκες, με τριγωνικό κεφάλι και λαμπερά λέπια τα οποία
βγαίνουν εύκολα. Η ράχη της έχει χρώμα πράσινο- μπλέ και το υπόλοιπο σώμα της είναι
ασημένιο. Υπάρχουν πολλές ποικιλίες της. Ξεχωρίζει από τη φρίσσα (Sardinella aurita, έχει
χαρακτηριστική χρυσίζουσα γραμμή κατά μήκος των πλευρών και δεν έχει κηλίδες στο σώμα της
) και την παπαλίνα (Sprattus sprattus, δεν φέρει κηλίδες στο σώμα της ) από τις ακτινωτές
ραβδώσεις που έχει το βραγχιακό κάλυμμα και φέρει κηλίδες στο σώμα ης. Η σαρδέλα συνήθως
έχει μήκος τα 20 εκ., και έχει αναφερθεί ότι μπορεί να ζήσει μέχρι και τα 15 χρόνια. Τρέφεται
συνήθως με φυτοπλαγκτό στις ελληνικές θάλασσες, ενώ η ίδια είναι λεία για τον τόννο, λούτσο,
σκουμπρί, κολιό και άλλα ψάρια. Τα αυγά της εκκολάπτονται το καλοκαίρι. Η αλιεία της
απαγορεύεται από το Δεκέμβριο έως το Μάρτιο. Ψαρεύεται κυρίως στο βόρειο Αιγαίο, αλλά και
στον Αργοσαρωνικό και τον Πατραϊκό κόλπο.
-Σκουμπρί: Ζει στο πέλαγος σε μεγάλο βάθος και ανεβαίνει στην επιφάνεια μόνο για να βρει
πλαγκτόν που είναι η τροφή του. Το σώμα του είναι επίμηκες, το χρώμα του είναι στην ράχη του
πράσινο θαλασσί με σκούρες ραβδώσεις και στην κοιλιά και τα πλευρά είναι ασημί. Το στόμα
του είναι μεγάλο με πολλά δόντια. Έχει δύο ραχιαία πτερύγια με το μπροστινό να είναι
μεγαλύτερο του πίσω. Τα πλευρικά του και τα κοιλιακά του πτερύγια είναι κοντά και μικρά.
Αλιεύεται από τράτες και γριγρί. Το κρέας του είναι σκούρο αλλά είναι νόστιμο και πλούσιο σε
λιπαρά Ω3. Μαγειρεύεται ψητός στο φούρνο.
-Σμέρνα: Ζει σε βραχώδη μέρη του βυθού, αλλά και στα ήσυχα νερά της παραλίας. Έχει
παρδαλά χρώματα, γλοιώδες και πλαδαρό σώμα χωρίς λέπια και πτερύγια στο στήθος και μοιάζει
με φίδι. Το κεφάλι του είναι μικρό και σουβλερό και έχει δόντια μυτερά και σαρκοβόρα. Είναι
πολύ επιθετικό και επικίνδυνο ψάρι. Το αίμα του είναι τοξικό, αλλά χάνει τις τοξικές του
ιδιότητες με το ψήσιμο. Γίνεται νόστιμη σούπα.
-Συναγρίδα: Ζει κοντά στο βυθό και συνήθως σε βάθος μικρότερο από 30 μέτρα.Η συναγρίδα
είναι σαρκοφάγο ψάρι και τρέφεται κυρίως με μικρότερα ψάρια καθώς και καρκινοειδή και
μαλάκια. Το ψάρι αυτό είναι διαδεδομένο στη Μεσόγειο και στον ανατολικό Ατλαντικό από τη
Μεγάλη Βρετανία μέχρι τις Κανάριους νήσους. Έχει επίμηκες, πλευρικά πεπιεσμένο σώμα και
φτάνει σε μήκος το 1 μέτρο. Η ράχη του εμφανίζει καστανές και γαλαζωπές αποχρώσεις, ενώ τα
πλευρά και η κοιλιά του είναι αργυρόχρωμα. Το κεφάλι του είναι σχετικά μεγάλο και φέρει
προεξέχοντα μάτια. Τα μπροστινά του δόντια είναι ισχυρά και ορατά όταν το στόμα είναι
μισόκλειστο. Το ενιαίο ραχιαίο πτερύγιο, φέρει αγκαθωτές ακτίνες και ουραίο διχαλωτό.
-Τσιπούρα: Κοινό όνομα για το γένος ψαριών που ανήκουν στην οικογένεια των σπάρων. Το πιο
γνωστό είδος έχει το επιστημονικό όνομα "χρύσοφρυς ο επίχρυσος". Την ονομασία "χρύσοφρυς"
(δηλ. με χρυσά φρύδια) την πήρε από τους χρυσίζοντες κύκλους που έχει γύρω στα μάτια του. Το
ψάρι αυτό έχει ποικίλα λαμπρά χρώματα, τα οποία όμως χάνονται όταν βγει από το νερό. Το
μήκος του σώματός του φτάνει τα 50-60 εκ. και το βάρος του 4-6 κιλά. Το σχήμα του σώματός
του είναι ωοειδές. Ζει στη Μεσόγειο και στον Ατλαντικό. Το κρέας του είναι νόστιμο, γι` αυτό
ψαρεύεται συστηματικά. Στην Ελλάδα αφθονεί σε όλα τα πελάγη και ιδιαίτερα στη
λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου.
-Τόννος (Thunnus thynnus): Είναι πελαγικό, ωκεάνιο, αλλά και από τα περιζήτητα ψάρια. Η
κοιλιά του στο κάτω μέρος των πλευρών του είναι λευκοασημένια. Τα Ραχιαία πτερύγιά του
έχουν διαφορετικό χρώμα, με κίτρινο ή μπλέ το πρώτο, και κοκκινοκαφέ το δεύτερο Συνήθως, το
μήκος του φτάνει τα 2 μέτρα και μπορεί τα ζήσει μέχρι τα 15 χρόνια. Ανέχεται μεγάλο εύρος
θερμοκρασιών και αλατότητας. Σχηματίζει κοπάδια και τρέφεται με άλλα κοπαδιάρικα μικρότερα
ψάρια, όπως σαρδέλα, γαύρο, ζαργάνα, σκουμπρί, αλλά και μαλάκια και, καρκινοειδή και
ιχθυονύμφες. Τρώγεται από γλαυκοκαρχαρίες, θαλασσοπούλια και φάλαινες.
-Φαγκρί: Είναι μεταναστευτικό ψάρι και στην Ελλάδα έρχεται τη ζεστή εποχή, από την άνοιξη
δηλ. μέχρι το φθινόπωρο. Προτιμά τις βαθιές θάλασσες από τα 50 μέτρα και πάνω. Τρέφεται με
κοχύλια και μαλάκια. Το βάρος του φτάνει μέχρι και τα 20 κιλά. Έχει χρώμα ροζ και μοιάζει με
το λυθρίνι. Το αρσενικό φαγκρί λέγεται και "κορωνάτο", γιατί στο κούτελό του φέρνει ένα
εξόγκωμα, που μοιάζει με κορώνα. Το συναντάμε στις περισσότερες θάλασσες. Για ν' αποφύγει
τα σκυλόψαρα, που είναι μεγάλοι εχθροί του το φαγκρί συχνά μένει κοντά στα κανάλια για
μεγαλύτερη ασφάλεια ιδίως όταν αποθέτει τα αβγά του. Η γονιμοποίηση γίνεται τους 152
καλοκαιρινούς μήνες και ιδίως τον Ιούνιο. Η καλύτερη ώρα του εικοσιτετράωρου για το ψάρεμα
του φαγκριού είναι η αυγή και το πρωί ή οι φεγγαρόλουστες νύχτες. Ψαρεύονται τα φαγκριά με
παραγάδι και με ειδικά δίχτυα τα φαγκρόδιχτα.
-Χάνος: Είναι πετρόψαρο και ζει σε πετρώδεις βυθούς και τρέφεται με σκουλήκια, κεφαλόποδα,
και μικρά ψάρια. Το σώμα του είναι επίμηκες, φτάνει μέχρι μήκος 25 εκατοστών και το χρώμα
του είναι πορτοκαλί με κάθετες γραμμές σε πιο σκούρο τόνο. Στο στόμα του η κάτω γνάθος είναι
λίγο πιο μεγάλη από την άνω και γι' αυτό προεξέχει ελαφρά. Το ραχιαίο του πτερύγιο είναι ενιαίο
και τα πλευρικά και τα κοιλιακά του πτερύγια είναι μεγάλα και λεπτά. Το ουραίο είναι κοφτό.
Αλιεύεται με παραγάδι. Το κρέας του είναι εύγεστο και είναι ιδανικό για ψαρόσουπα.
-Χειλού: Ζει σε βραχώδεις περιοχές με πλούσια βλάστηση σε μικρό βάθος. Η τροφή της
αποτελείται από μαλάκια και οστρακόδερμα.Το σώμα της είναι επίμηκες και συμπιεσμένο στα
πλάγια. Τα χείλη της είναι σαρκώδη. Την συναντάμε σε διάφορες χρωματικές αποχρώσεις
(πράσινο, κίτρινο, πορτοκαλί). Τα πτερύγια της είναι πλατιά και στρογγυλά. Αλιεύεται από
τράτες και διχτυάρικα καΐκια. Το κρέας της είναι τρυφερό και κατά προτίμηση μαγειρεύεται για
σούπα.
(πηγές:http://www.fishbase.gr, http://www. psarema.gr )
__________
- Λιμναίοι Οικισμοί της Προϊστορίας: αναφορά και στο Δισπηλιό, Καστοριάς

(πηγή: σταχυολόγηση από Δρ.Μ.Ε.Πυργάκη στο http://proistoria.wordpress.com/).
Λιμναίοι οικισμοί, ένα ακόμη γοητευτικό μυστήριο του «μικρού μεγάλου κόσμου» της
Προϊστορίας. Mόνιμες εγκαταστάσεις ανθρώπων κοντά σε μια λίμνη. Απομεινάρια ενός
πολιτισμού, του πολιτισμού του νερού που δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε με βασικό
χαρακτηριστικό την παρουσία και την επίδραση του νερού. Πριν από 8000 περίπου χρόνια,
άνθρωποι όμοιοι με μας, μέρος μικρό μιας απέραντης ανθρωπότητας, επιλέγουν να ζήσουν μέσα
ή κοντά στα ήσυχα νερά μιας λίμνης, ανάμεσα στα χρώματα που παίρνει το πρωί, το μεσημέρι, το
βράδυ, μέσα στους ήχους που εκπέμπει όταν είναι κυματισμένη κι’ όταν ηρεμεί. Οι αιτίες που
οδηγούν σ’ αυτές τις λιμναίες εγκαταστάσεις πρέπει να αναζητηθούν, σύμφωνα με τον διαπρεπή
Γάλλο ιστορικό Fernand Braudel στα όρια μεταξύ γεωγραφικής «μοίρας» και συνειδητής
επιλογής, σε μια εκπληκτική «συνενοχή της γεωγραφίας με την ιστορία». Κάτω από αυτές τις
προϋποθέσεις πρέπει να επέλεξαν και οι νεολιθικοί, όσον αφορά τον ελληνικό χώρο, να
εγκατασταθούν στο Δισπηλιό, της Καστοριάς, στη Δυτική Μακεδονία, μέσα και δίπλα στην
Ορεστιάδα λίμνη, μεταξύ 5500 και 3500 π.Χ, αλλά και όσον αφορά την Ελβετία την κοιτίδα των
λιμναίων εγκαταστάσεων, στην αλπική περιφέρεια, σε περισσότερες από 450 λιμναίες
θέσεις μεταξύ 4500 και 800 π.Χ., εκ των οποίων σχεδόν οι μισές βρίσκονται στην περιοχή των
Τριών λιμνών (Λίμνες Neuchâtel, Bienne και Morat), αλλά, και στις άλλες μεγάλες λίμνες
της Constance, της Ζυρίχης, της Léman και σε έλη.
Στον ελληνικό χώρο δεν διαθέτουμε την αφθονία των λιμναίων εγκαταστάσεων της αλπικής
περιφέρειας. Πιθανότατα, είναι θέμα έρευνας, ή είναι ένα τυχαίο γεγονός. Προς το παρόν, ο
οικισμός του Δισπηλιού είναι ο μοναδικός, που έχει ανασκαφεί στον ελληνικό χώρο. Η
«παλαιότητά» του είναι που εντυπωσιάζει
153
Χαρακτηρίζεται ως Λιμναίος και έτσι είναι γνωστός στον κόσμο. Σύμφωνα με τον Sivignon,
φαίνεται πως στη Μακεδονία οι εγκαταστάσεις κοντά σε λίμνες και ιδιαίτερα στις βαλτώδεις
όχθες τους δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο, σε μια εποχή μάλιστα που ήταν πολύ περισσότερες από
σήμερα. Οι παλυνολογικές αναλύσεις του Bottema, στην ευρύτερη δυτική Μακεδονία έχουν
δείξει πως το κλίμα ήταν ξηρότερο από το σημερινό, με αποτέλεσμα να συνοδεύεται από έντονες
βροχοπτώσεις. Το νερό στο Δισπηλιό, τα νεολιθικά χρόνια, πιθανόν να ήταν πολύ περισσότερο
και η λίμνη να πλημμύριζε μεγαλύτερες εκτάσεις. Υπολογίζεται ότι κατά την περίοδο της
ακμής του οικισμού θα πρέπει να ζούσαν εκεί κάπου 5000 άνθρωποι. Όταν πρώτος έφθασε στο
Δισπηλιό ο αείμνηστος καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αντώνης
Κεραμόπουλος, που ήδη από το 1930 ερευνούσε συστηματικά στην περιοχή με σκοπό να
εντοπίσει την κοιτίδα των αρχαίων Μακεδόνων παρατήρησε πως η στάθμη της λίμνης είχε
κατέβει, γιατί ο χειμώνας του 1932, που μόλις είχε τελειώσει, ήταν πολύ ξερός. Το αποτέλεσμα
ήταν να αποκαλυφθούν οι κορυφές εκατοντάδων πασσάλων που αμέσως κατάλαβε ότι
αποτελούσαν τα οικοδομικά λείψανα ενός προϊστορικού οικισμού. Την πρώτη πληροφορία
σχετικά με την ύπαρξη και την ανασκαφή του Λιμναίου Οικισμού στο χωριό Δισπηλιό
(Δουπιάκι) την αντλούμε από το δημοσίευμα της τοπικής εφημερίδας «Καστοριά» στις 28
Αυγούστου του 1938. Εκτός από τους πασσάλους τότε ήρθαν στο φως λίθινα εργαλεία από
οψιανό και όστρακα από χοντρά χειροποίητα αγγεία, όπως αναφέρεται στα Πρακτικά της
Αρχαιολογικής Εταιρείας. Ο Αντ. Κεραμόπουλος επέστρεψε στην περιοχή το 1940 και
διενήργησε ανασκαφική έρευνα σε δύο διαφορετικές περιοχές. Η μια από αυτές ήταν στη θέση
«Νησί». Η θέση «Νησί» ήταν ήδη γνωστή στη βιβλιογραφία τουλάχιστον από το 1932. Το 1965,
ο Καθηγητής Ν. Μουτσόπουλος ήρθε στην περιοχή και συνέχισε τις έρευνες. Συστηματικές
ανασκαφές στο Δισπηλιό άρχισαν στα 1992 με υπεύθυνο τον Καθηγητή Προϊστορικής
Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, κ. Γιώργο Χουρμουζιάδη.
Όμως, για να σχηματίσουμε μια σαφή εικόνα των λιμναίων εγκαταστάσεων στην Προϊστορία θα
πρέπει να ανατρέξουμε στα αρκετά διαφωτιστικά δεδομένα τα οποία έχουν προκύψει από τις
ανασκαφικές έρευνες γύρω από την περιφέρεια των Άλπεων, όπου την πρωτοκαθεδρία στην
έρευνα έχει η Ελβετία, γιατί οι μέθοδοι που εφαρμόζονται εκεί είναι πρωτοποριακές. Οι πρώτες
έρευνες άρχισαν στην περιοχή των μεγάλων ελβετικών και γερμανικών λιμνών, όταν το 1854
κατέβηκε η στάθμη τους, λόγω του ξερού χειμώνα. Αυτά συνέβησαν στο Obermeilen, κοντά στη
Ζυρίχη, όπου αποκαλύφθηκε ένα σκούρο στρώμα ιζήματος που περιείχε οστά ζώων και
τεχνουργήματα από το οποίο προεξείχαν δεκάδες πάσσαλοι. Ο αρχαιολόγος από τη
Ζυρίχη Ferdinand Keller ερεύνησε και συμπέρανε ότι οι πάσσαλοι προέρχονταν από σπίτια της
προϊστορικής εποχής. Κάτι ανάλογο με αυτό που συνέβη στο Δισπηλιό της Καστοριάς.
Ωστόσο, τις πρώτες αναφορές για πασσαλόπηκτα βρίσκουμε, πολύ νωρίτερα, σε χειρόγραφα του
15ου αιώνα. Η όλη κίνηση, ήδη από το 1860, εντυπωσίασε το πλατύ κοινό και είχε απήχηση στην
τέχνη και τη λογοτεχνία όπου φιλοτεχνούνταν και γράφονταν έργα με θέμα τη ζωή σε λιμναίους
οικισμούς στο μακρινό παρελθόν. Ημερολόγια, ποιήματα συνετέλεσαν να εδραιωθεί ο μύθος των
λιμναίων στη λαϊκή συνείδηση. Μάλιστα, πέρασε και στα σχολικά βιβλία και στα κουτιά με τα
σοκολατάκια για να μη λησμονηθεί, μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα. Τα εθνικιστικά
περιβάλλοντα κατέστησαν το μύθο των λιμναίων ως το σύμβολο μιας Ενωμένης Ελβετίας από
χιλιετίες και ως μια νομιμοποίηση της ύπαρξης του νέου Ομοσπονδιακού κράτους προς τα
έξω. Ο ενθουσιασμός για τους λιμναίους άγγιξε, επίσης, τις ξένες χώρες και έτσι ξεκίνησαν
έρευνες που κατέληξαν στην ανακάλυψη νέων θέσεων κατά μήκος του αλπικού τόξου, στη νότια
Γερμανία, Αυστρία, Σλοβενία, βόρεια Ιταλία και ανατολική Γαλλία, όπου έχουν εντοπιστεί
σχεδόν 600 θέσεις, σύμφωνα με τα στοιχεία της UNESCO, δίπλα σε λίμνες ή σε έλη.
Οι γνώσεις που μας προσφέρουν οι λιμναίες εγκαταστάσεις της νεολιθικής εποχής και της εποχής
του χαλκού της Ελβετίας είναι υποδειγματικές όσον αφορά την ακρίβεια στη χρονολόγηση, τη
διατήρηση των υλικών και τις έρευνες στις φυσικές επιστήμες. Λείψανα της παλαιοβοτανικής και
της αρχαιοζωολογίας βρίσκονται σε μεγάλη ποσότητα και σε εξαιρετική κατάσταση διατήρησης
κάτω από τα νερά. Πρόκειται κατά κάποιον τρόπο για σημαντικά αρχεία στη διάθεση των
διαφόρων κλάδων των φυσικών επιστημών, όπως η βιολογία, η κλιματολογία, η ιζηματολογία και 154
η πεδολογία και μας επιτρέπουν να προωθήσουμε τη γνώση μας, όσον αφορά τη σχέση του
ανθρώπου με τη φύση κατά τη διάρκεια χιλιετηρίδων. Ξεχωριστή θέση κατέχουν ανάμεσα στα
ευρήματα των λιμναίων οικισμών όσα σχετίζονται με την οργάνωση του χώρου. Μαρτυρίες
έχουμε ήδη από τον Ηρόδοτο, το Διόδωρο το Σικελιώτη, το Βιτρούβιο. Πολύ νωρίς, όσον αφορά
την Ελβετία, προτάθηκαν διάφορα μοντέλα για το χώρο αρχικά στον οποίο αναπτύχθηκαν οι
οικισμοί και έπειτα για τη μορφή των οικοδομημάτων που συμβάδιζε πάντα με την επιλογή του
χώρου. Οι προτάσεις γίνονταν άλλοτε από αρχαιολόγους και άλλοτε από λόγιους και
αξιωματούχους. Μεγάλη επιρροή για τις ερμηνείες ασκούσαν οι ιστορίες για τους
«πρωτόγονους» οικισμούς στους Τροπικούς, που ενθουσίαζαν τους Ευρωπαίους και όσους
ασχολούνταν με τα πρώτα ευρήματα από τους λιμναίους οικισμούς.
Ο πρώτος αρχαιολόγος που παρουσίασε επίσημα τη θεωρία του ήταν ο Ελβετός
αρχαιολόγος F. Keller. Xαρακτηρίζεται ως ο πατέρας των λιμναίων πασσαλόπηκτων και είναι
αυτός που καθιέρωσε τον όρο (λιμναία) πασσαλόπηκτη κατασκευή. Έδωσε ώθηση στη
δημιουργία ενός ιδιαίτερου κλάδου στην αρχαιολογία, την αρχαιολογία των λιμνών, που στήριξε
το θεωρητικό της υπόβαθρο στη συνδρομή και άλλων επιστημών. Ο F. Keller επηρεασμένος από
τον ενθουσιασμό που του προξένησαν τα πρώτα ευρήματα των λιμνών της Ελβετίας και επίσης
από τις πολύχρωμες διηγήσεις για τους οικισμούς του Μαλαισιακού αρχιπελάγους, τις
παρατηρήσεις του γάλλου εξερευνητή Jules Sebastiαn Cesar Dumont d’Urville στη Νέα Γουϊνέα
και κυρίως βασισμένος στον Ηρόδοτο, διατύπωσε τη θεωρία του, το 1854, στη Ζυρίχη, ότι στην
Προϊστορία είχαν κατασκευαστεί οικοδομήματα πάνω σε μεγάλες εξέδρες στα ανοικτά των
λιμνών γύρω από τις Άλπεις. Ο Γερμανός αρχαιολόγος H. Reinerth τροποποίησε τις απόψεις
του F. Keller και υποστήριξε το 1922 στο Tuebingen ότι οι λιμναίοι οικισμοί είχαν οργανωθεί
στις όχθες των λιμνών με υπερυψωμένα πασσαλόπηκτα οικοδομήματα. Ανάλογα με τη
συμπεριφορά της υδροστάθμης βρισκόταν μέσα ή έξω από τη λίμνη. Ένας δριμύς επικριτής
του H. Reinerth, ο επίσης Γερμανός αρχαιολόγος και μηχανικός Ο. Paret, το 1942 στη
Στουτγκάρδη, χαρακτήρισε τους λιμναίους οικισμούς σαν μια ρομαντική πλάνη. Υποστήριξε ότι
οι οικισμοί αναπτύχθηκαν στη στεγνή όχθη των λιμνών και ότι τα οικοδομήματα δεν ήταν
υπερυψωμένα, αλλά κατασκευασμένα στην επιφάνεια της γης. Με την άποψή του τάχθηκε και ο
Ελβετός αρχαιολόγος Emil Vogt, το 1953, στη Ζυρίχη.
Ένα φρένο σε όλη αυτή τη συνεχόμενη αντιπαράθεση ήρθε να βάλει η σύγχρονη διεθνής έρευνα
από το 1970 και μετά. Αποδείχτηκε ότι είναι δυνατό λιμναίοι οικισμοί να οργανώνονται μέσα στα
ρηχά νερά μιας λίμνης, με υπερυψωμένα πασσαλόπηκτα, στην όχθη μιας λίμνης, με
υπερυψωμένα ή απλά πασσαλόπηκτα και πάνω σε νησίδες στα ανοιχτά μιας λίμνης με παρόμοιες
κατασκευές. Με συστηματικότερη έρευνα και μελέτη του υλικού αποδείχθηκε ότι στις όχθες με
σταθερό έδαφος προτιμούνται απλά πασσαλόπηκτα με ισχυρή μόνωση του δαπέδου, ενώ σε
σαθρά εδάφη κατασκευάζονται υπερυψωμένα, χωρίς βέβαια να αποκλείεται και ο άλλος τρόπος
δόμησης ή να συνυπάρχουν και οι δύο. Ανάμεσα στα ευρήματα των λιμναίων οικισμών που
σχετίζονται με την οργάνωση του χώρου διακρίνουμε τις λεγόμενες πασσαλότρυπες. Μέσα από
αυτές τις απλές τρύπες οι αρχαιολόγοι βρίσκουν τον τρόπο να δουν τα μυστικά του προϊστορικού
οικισμού, τις κατόψεις των σπιτιών και των βοηθητικών κατασκευών, τους περιβόλους . Επίσης,
στα υλικά δομής που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή των σπιτιών ή τις πλατφόρμες πάνω
στις οποίες τα έστηναν, συγκαταλέγονται τα ξύλα κατακόρυφα επίσης, οριζόντια ξύλα και
οριζόντια, πλεγμένα. Ενώ, η ύπαρξη ξύλινου δαπέδου και κεντρικής εστίας μπορεί εύκολα να
διαπιστωθεί στη θέση Εγκολτσβιλ κοντά στη Ζυρίχη. Άλλα υλικά είναι κομμάτια πηλού από το
Δισπηλιό που έχουν καεί, και γι’ αυτό έχουν κεραμοποιηθεί, με αποτέλεσμα να σώζουν στην
επιφάνειά τους τα αρνητικά αποτυπώματα ξύλων που είχαν χρησιμοποιηθεί στην τοιχοποιία, στα
δάπεδα των σπιτιών ή στη στέγασή τους. Τα ξύλα μέσα στο χώμα σαπίζουν και καταστρέφονται.
Διατηρούνται μόνο όταν οι ταφονομικές τους συνθήκες ήταν αναερόβιες, δηλαδή εκεί που
βρίσκονταν τόσα χρόνια, δεν υπήρχε οξυγόνο και το μικροπεριβάλλον τους ήταν λασπώδες. Η
λάσπη, με απλά λόγια, μέσα στην οποία βρίσκονταν τα ξύλα, δεν τα άφησε να
σαπίσουν. Διατηρήθηκαν ολόκληρα και σε πολλά από αυτά σώζονται ακόμα και τα ίχνη της
επεξεργασίας τους που επιτρέπουν χρήσιμες παρατηρήσεις σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι
νεολιθικοί οικοδόμοι τα χρησιμοποιούσαν για να χτίσουν τα σπίτια τους. Κάτι ανάλογο
παρατηρούμε και στη Λίμνη Bienne, όπου δύτης βρίσκεται ανάμεσα σε πασσάλους και δεξιά, 155
επίσης, πάσσαλοι, ενώ το έδαφος θυμίζει ελβετικό τυρί. Τα είδη ξύλων που χρησιμοποιήθηκαν
περισσότερο στο Δισπηλιό είναι το μαύρο πεύκο (63,57%) και ακολουθούν με μικρή διαφορά
μεταξύ τους τα σκλήθρα (15,71%) και οι δρύες (12,14%). Με πολύ μικρότερα ποσοστά
αντιπροσωπεύονται οι φράξοι, οι κρανιές και η υποοικογένεια Maloideae. Η πειραματική
αρχαιολογία είναι αυτή που μας επιτρέπει να αναπαραστήσουμε τις διάφορες οικοδομικές φάσεις
της κατασκευής ενός πασσαλόπηκτου κτίσματος: 1. υλοτόμηση, 2.πριόνισμα κατά
μήκος, 3. έμπηξη στο χώμα, 4.συναρμογή, 5.σύνδεση με φυτικές ύλες, 6.τοποθέτηση των
πλευρών, 7.στέγαση, 8.αποτέλεσμα.
Επίσης, ξύλινες λαβές που κρατούσαν λίθινους πελέκεις μαρτυρούν την χρήση τους. Συνήθως οι
ξύλινες λαβές δεν διατηρούνται σε ξηρές θέσεις της στεριάς, αλλά διατηρήθηκαν στις υγρές
συνθήκες των οικισμών των Αλπικών λιμνών και του Δισπηλιού. Ανάλογες πρακτικές μαρτυρούν
εθνογραφικές παρατηρήσεις, όπως για παράδειγμα ένα σπίτι με υπερυψωμένο πάτωμα
στο Benin, λίμνη Νοκουέ. Τα λείψανα από ξύλο χρονολογούνται με τη δενδροχρονολόγηση, που
μας δίνει μια καθαρή εικόνα της διαδοχής των εποχών, καταρτίζοντας ένα ακριβές χρονολογικό
πλαίσιο για την Κεντρική Ευρώπη. Ενώ μια σαφή εικόνα της εξέλιξης των νεολιθικών οικισμών
στη Δυτική, Κεντρική Ελβετία και στη Ζυρίχη έχουμε στην επόμενη εικόνα.
Τα ήσυχα πρασινογάλαζα νερά δεν ικανοποιούν μόνο την όραση και την ακοή, αλλά παρέχουν
τη δυνατότητα για εύκολο και ασφαλές ψάρεμα. Τα εργαλεία και οι πρακτικές αλιείας στις οποίες
παραπέμπουν δεν έχουν αλλάξει ριζικά, από τη Νεολιθική εποχή ως σήμερα. Οι αλλαγές
αφορούν μόνο τα υλικά κατασκευής, που είναι αποτέλεσμα της προηγμένης τεχνολογίας. Στη
λίμνη της Καστοριάς, όπως δείχνουν τα ευρήματα της ανασκαφής και οι σύγχρονες μαρτυρίες, οι
ψαράδες, προϊστορικοί και σύγχρονοι, ψαρεύουν με πετονιές, με δίκτυα, με καμάκια και όταν
υπάρχει πληθώρα ψαριών ακόμη και με τα χέρια. Η αλιεία από τους Προϊστορικούς ασκούνταν
με αγκίστρι, απαιτούσε πετονιά, καλάμι ή κάποιο λεπτό κλαρί για να δεθεί η πετονιά και βαρίδιο
για καταβύθιση και τρίαινα. Επίσης, έχει βρεθεί απανθρακωμένο δίκτυ, από την αλπική
περιφέρεια, και στη θέση Montilier στη Λίμνη Morat της Ελβετίας έχει βρεθεί νεολιθική
ιχθυοπαγίδα. Όπως φαίνεται, χρησιμοποιούσαν και αλιευτικές λέμβους, πιρόγα , ενώ και
σε carte postale βρίσκουμε αναπαράσταση ψαρέματος με πιρόγα από τη θέση Portalban,
Λίμνη Neuchâtel . Άλλωστε, εθνογραφικές παρατηρήσεις για τους τρόπους αλιείας στη
Λίμνη Nokoué του Benin μαρτυρούν ανάλογες πρακτικές.
O Ηρόδοτος μας λέει πως οι κάτοικοι των λιμναίων οικισμών άνοιγαν «καταπακτές» στις
πλατφόρμες, όπου ήταν χτισμένα τα σπίτια τους, για να ψαρεύουν από κει και πως γι’ αυτό
έδεναν τα παιδιά τους από ένα πάσσαλο για να μην πέσουν από τις τρύπες αυτές μέσα στη λίμνη
και πνιγούν «τα δε παιδία δέουσι του ποδός σπάρτω». Όμως, δεν γνωρίζουμε το φύλο των
ψαράδων του προϊστορικού λιμναίου οικισμού στο Δισπηλιό. Σύμφωνα με την παρούσα
βιβλιογραφία, σε τοιχογραφίες, βραχογραφίες και σφραγίδες απεικονίζονται άνδρες ψαράδες.
Υπάρχουν όμως ιστορικές μαρτυρίες για τους πρωτόγονους πληθυσμούς της Ν. Αμερικής
(Ινδιάνους Κανού στη Ν. Χιλή) που αναφέρουν γυναίκες που ψάρευαν με πετονιές και δίκτυα σε
έναν καθαρά πελάγιο οικισμό. Ας μη λησμονούμε ότι και στη μινωϊκή θρησκεία απεικονίζεται
στην Ύστερη εποχή του χαλκού γυναίκα ως πότνια των ψαριών. Όσον αφορά τη διατροφή τους
τα ιχθυοφαγικά κατάλοιπα μαρτυρούν ότι οι κάτοικοι του Δισπηλιού κατανάλωναν κυπρίνους,
τσιρόνια, χέλια και μεγάλα λιμναία όστρεα. Όμως, οι Δισπηλιώτες δεν ήταν μόνο ψαράδες ήταν
και κυνηγοί. Άλλωστε, το νερό μπορεί να ξεδιψάσει τα θηράματα, που εύκολα μπορούν να
γίνουν στόχος των κυνηγών.
Συνήθως το κλίμα στη λίμνη είναι περισσότερο ήπιο και εξυπηρετείται η κτηνοτροφία με τα
υπάρχοντα βοσκοτόπια, ενώ ευνοείται και η ανάπτυξη της γεωργίας στις γειτονικές εκτάσεις. Το
νερό της λίμνης μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πότισμα των κοντινών καλλιεργειών. Αλλά και
άλλα ευρήματα, όπως είναι απανθρακωμένοι καρποί δημητριακών, οι μυλόλιθοι , οι τριπτήρες, τα
πέτρινα δρεπάνια, μας πληροφορούν για τις καλλιεργητικές ασχολίες. Όμως όπως αναφέρουν
αρχαίες γραπτές πηγές σε τέτοιου είδους περιβάλλοντα τα νερά είναι στάσιμα και ζεστά και
υπάρχουν περιπτώσεις που οι καρποί δεν προλαβαίνουν να ωριμάσουν και καλλιέργειες, όπως τα
αμπέλια, συχνά καταστρέφονται.
Όσον αφορά την Ελβετία, γνωρίζουμε ότι η γεωργία γεννήθηκε στην Εγγύς Ανατολή και αφού
έφτασε στα Βαλκάνια, διαδόθηκε διαμέσου της θαλάσσιας και ποτάμιας οδού, από τη Μεσόγειο 156
μέχρι την Ελβετία ή από το Δούναβη μέχρι το Κέντρο της Ευρώπης. Και τα δύο ρεύματα
έφθασαν στην Ελβετία. Λείψανα των πιο αρχαίων χωριών της Ελβετίας, που χρονολογούνται στις
αρχές του αγροτικού πολιτισμού και βοηθούν να κατανοήσουμε τις σύνθετες διαδικασίες
που οδήγησαν στο σχηματισμό αγροτικών κοινωνιών στο κέντρο της Ευρώπης ήρθαν στο φως
στις Τρεις Λίμνες Neuchâtel, Bienne, Morat.
Οι κάτοικοι των λιμναίων οικισμών στήριζαν την τροφοπρομήθειά τους και σε άλλες
δραστηριότητες που όλες μαζί συγκροτούσαν μια μικτή οικονομία, για την οποία μπορούμε να
βγάλουμε συγκεκριμένα συμπεράσματα, βασισμένοι στα σχετικά ευρήματα, όπως είναι τα
εργαλεία και τα σκεύη που έρχονται στο φως με τις ανασκαφές . Κοκάλινα εργαλεία πολλαπλών
χρήσεων και λίθινα λειασμένα εργαλεία για κόψιμο δέντρων, για πελέκημα, για «κάρφωμα», για
στίλβωμα δερμάτων και κεραμικών . Τα σκεύη κατατάσσονται σε κατηγορίες, ανάλογα με τη
χρήση μπορεί να είναι μαγειρικά, διατροφικά, αποθηκευτικά και τελετουργικά, ενώ
αναπαράσταση κεραμίστριας από τη Λίμνη Morat βρίσκουμε και σε carte postale.
Όσον αφορά το Δισπηλιό, δεν υπάρχουν πολλές ενδείξεις για την εκμετάλλευση των λεγόμενων
«δευτερογενών προϊόντων» των ζώων. Εκτός από κάποια σποραδικά υφαντικά βάρη στις
νεώτερες φάσεις του οικισμού, τα σφοντύλια και οι αγνύθες, δεν αποτελούν συνηθισμένα
ευρήματα στο Δισπηλιό. Επίσης, στο Δισπηλιό αλλά και στην Αλπική περιφέρεια, ο «λιμναίος»
δρόμος, που προφανώς τον διέσχιζαν με μονόξυλα συνέβαλε στην ανάπτυξη ενός υποτυπώδους
εμπορίου και στη διακοινοτική επικοινωνία. Οι επαφές του Δισπηλιού αποκαθίστανται μέσα από
την εύρεση είτε πρώτων υλών, είτε αντικειμένων που δεν προέρχονται από την ευρύτερη περιοχή
του οικισμού. Βραχιόλια από το γνωστό θαλασσινό όστρεο Spondylus Gaederopus είναι τα πιο
συνηθισμένα παρόμοια ευρήματα, ενώ δεν λείπουν και κοινά θαλασσινά όστρεα με οπή που
χρησιμοποιούνταν ως κοσμήματα, καθώς και κοσμήματα από κέρατο ελαφιού με οπή. Οι αρχαίοι
συγγραφείς συμπληρώνουν, μάλιστα, ότι τα μικρά ευκίνητα πλοιάρια, τα μονόξυλα, σε υγρά
περιβάλλοντα, χρησιμοποιούνται και ως πολεμικό μέσο για ναυμαχίες, ενώ οι υδάτινοι δρόμοι,

ενίοτε, γίνονται χώροι για ληστρικές δραστηριότητες και τυχοδιωκτική εκμετάλλευση. Το υγρό
στοιχείο χρησιμοποιείται συχνά από τους ανθρώπους των λιμνών και ως αμυντική οχύρωση.
Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, οι επιπτώσεις του συγκεκριμένου φυσικού
περιβάλλοντος επηρεάζουν και τη βιολογική ανάπτυξη των ανθρώπων. Οι άνθρωποι που
κατοικούν σε τέτοια οικοσυστήματα είναι νωχελικοί και με βαριά διάθεση. Εξάλλου, στο
Δισπηλιό οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως αντικείμενα-ευρήματα που πρέπει να σχετίζονται με
την κοινωνική οργάνωση μιας προϊστορικής κοινότητας, που μας βοηθούν να μιλήσουμε, έστω
και υποθετικά, για τις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα σ’ αυτήν. Εκτός από τα
ειδώλια, τα κοσμήματα, στη διακόσμηση των αγγείων, τις ταφές, υπάρχουν και «πράγματα» που
πιστεύεται πως εξυπηρετούσαν ένα σύστημα επικοινωνίας, και τα οποία θεωρήθηκαν πολύ
σημαντικά και σπάνια γιατί μας αποκαλύπτουν κοινωνικές λειτουργίες που ακόμα σήμερα
παίζουν σημαντικό ρόλο. Τα αντικείμενα αυτά είναι: Ένα κομμάτι ξύλο κέδρου, μια ξύλινη
πινακίδα, που το 1993 βρέθηκε στο βυθό της λίμνης και χρονολογήθηκε με τη μέθοδο C14, στα
5260 π.Χ.. Στην επιφάνειά του έχουν χαραχτεί με αιχμηρό αντικείμενο εννιά αράδες με
«περίεργες» γραμμές κάθετες και οριζόντιες, άλλες που μας θυμίζουν το Δ, το ανάποδο Ε ή το Λ.
Παρόμοια σήματα συναντάμε στη γνωστή μας «Γραμμική Α», μια γραφή που δεν έχει ακόμα
αποκρυπτογραφηθεί και γι’ αυτό δεν μπορούμε να πούμε πολλά. Επίσης, βρέθηκε ένας
μικρός αριθμός, μέχρι σήμερα, πήλινων και κοκάλινων αντικειμένων που μπορούμε να τα
εντάξουμε στην ομάδα αυτή των νεολιθικών «σημάτων», «μηνυμάτων», που κρατούν καλά
φυλαγμένο το μυστικό τους. Υπάρχουν, όμως, και άλλα ευρήματα, «λιγότερο εχέμυθα». Ένα
τέτοιο είναι οι τρεις ή τέσσερις οστέινες φλογέρες που βρέθηκαν στο Δισπηλιό και ειδικότερα μια
φλογέρα μήκους 12 εκ. που είναι σκαλισμένη στο μηριαίο οστό κάποιου μεγάλου πουλιού, ίσως
κάποιου πελεκάνου. Αν και μορφολογικά θυμίζει σύγχρονη φλογέρα, το εύρημα χρονολογείται
την 6η χιλιετία. Γύρω στο 3500 π.Χ. ο οικισμός του Δισπηλιού πρέπει να εγκαταλείφθηκε από το
μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων του. Πιθανότατα για λόγους οικολογικούς (επισιτιστικούς-
οικονομικούς). Μερικοί έμειναν πίσω και συνέχισαν να ζουν στον «συρρικνωμένο πια λιμναίο
οικισμό». Οι οικισμοί της Ελβετίας συνέχισαν να κατοικούνται μέχρι το 800 π.Χ. Καθώς
προχωρούσε η έρευνα οι αρχαιολόγοι σκέφθηκαν ότι από την ανασκαφή δεν θα φαινόταν τίποτε 157
που να μπορούσε να καταλάβει ο ανειδίκευτος επισκέπτης. ΄Ετσι κατέληξαν να κάνουν μιαν
αναπαράσταση του οικισμού, έστω και μερική, με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα που είχαν
συγκεντρώσει. Επελέγη ένας χώρος που διαμορφώθηκε ανάλογα και σε φυσικές διαστάσεις
κτίστηκαν λίγες καλύβες, σύμφωνα πάντα με τις αρχαιολογικές πληροφορίες που έχει δώσει η
ανασκαφή, ώστε ο επισκέπτης να μπορέσει να δει πώς ήταν οι κατοικίες και ποιος ήταν ο
οικιακός εξοπλισμός σε έναν λιμναίο οικισμό της νεολιθικής εποχής. ΄Ετσι, σε συνδυασμό με το
μικρό μουσείο και τον αρχαιολογικό χώρο, ο επισκέπτης έχει μια πιο χειροπιαστή εικόνα της
κατοίκησης εκείνης της μακρινής εποχής.
Γενικότερα, η επιμονή να δημιουργούν και να αναπτύσσουν οικισμούς και πολιτισμούς δίπλα σε
στάσιμα νερά, πρέπει να αναζητηθεί στους πρώτους ανθρώπους οι οποίοι προτίμησαν να ζήσουν
στο συγκεκριμένο οικοσύστημα, δικαιώνοντας τη ρήση των αρχαίων Αιγυπτίων ότι ο
άνθρωπος είναι «έλειον και λιμνώδες ζώον». Οι λιμναίοι οικισμοί έχουν κάτι το ξεχωριστό,
έρχονται και φεύγουν κατά πως θέλει η στάθμη του νερού ενώ τα πολύ
καλοδιατηρημένα ευρήματά τους φέρνουν πιο κοντά στην εποχή του ανθρώπου του
Διαστήματος τα καθόλου ευκαταφρόνητα επιτεύγματα των νεολιθικών λιμναίων; ή παραλίμνιων;
οικιστών τους. ( Η διάλεξη αυτή δόθηκε στις 19 Μαϊου 2009 στην Αθήνα, μετά από πρόσκληση
που δέχθηκα από τον Ελληνο-Ελβετικό Σύνδεσμο με την ευκαιρία περιοδικής έκθεσης
στο LATÉNIUM της Ελβετίας, από 31 Οκτωβρίου 2008 μέχρι 7 Ιουνίου 2009 με τον
τίτλο ‘L’IMAGINAIRE LACUSTRE. Visions d’une civilisation engloutie’ ( 31 octobre 2008 au
7 juin 2009).
__________
- Ξερικές Καλλιέργειες για Άνυδρες και όχι μόνο Περιοχές

Όλα ανεξαιρέτως τα φυτά έχουν την ανάγκη του νερού, έστω και σε ελάχιστες ποσότητες τόσο
μέσα στο έδαφος, όσο και στον περιβάλλοντα αυτά ατμοσφαιρικό αέρα ως υγρασία. Με αυτή την
έννοια δεν υπάρχουν ‘’άνυδρες’’ καλλιέργειες και άνυδροι κήποι, καθώς δεν υπάρχουν στον
πλανήτη Γη ‘’άνυδρα φυτά’’. Υπάρχουν όμως οι ΄΄ξερικές’’ ή ξηρικές ή οι μη αρδευόμενες
καλλιέργειες.
Αυτές οι καλλιέργειες εξαρτώνται αυστηρά από τη βροχόπτωση και τη μεταβλητότητά της, αλλά
και δευτερευόντως από την ατμοσφαιρική υγρασία. Επομένως, καθοριστικοί παράγοντες στην
ανάπτυξη ξερικών καλλιεργειών είναι η φυσιογραφία και τοπογραφία της περιοχής, η σύσταση
και η κατάλληλη διαχείριση του εδάφους και του νερού και μικροκλιματικοί παράγοντες που
επικρατούν στην περιοχή. Συνήθως, καλλιεργούνται στις ξερικές καλλιέργειες, κτηνοτροφικά
φυτά, δημητριακά και όσπρια, αμπέλια, αμυγδαλιές και ελιές. Αλλά και βότανα και αρωματικά
φυτά (π.χ. δενδρολίβανο, φασκόμηλο, χαμομήλι), μπάμιες, ντομάτες, μελιτζάνες, κολοκύθια,
πεπόνια, καρπούζια και άλλα προϊόντα.
Ως άνυδρη χαρακτηρίζεται μια χρονική περίοδος με απουσία βροχόπτωσης, με ξηρούς ανέμους
και ελάχιστη ατμοσφαιρική υγρασία. Άνυδρος αποκαλείται ένας τόπος χωρίς νερό, στεγνός,
ξηρός. Για παράδειγμα, το ξερικό Μεραμπέλλο είναι ένας άνυδρος τόπος της βορειοανατολικής
Κρήτης, στο Λασίθι, δεν έχει δάση, λιβάδια και συστηματικές αγροτικές καλλιέργειες. Είναι
χωρίς ποτάμια και πηγές, μόνο το νερό της βροχής συλλέγεται σε στέρνες για να ξεδιψάσει τους
λιγοστούς κατοίκους και τα γιδοπρόβατα. Άνυδρος ή Αμοργοπούλα ονομάζεται μια μικρή
ακατοίκητη νησίδα στις νοτιοανατολικές Κυκλάδες, στο κέντρο περίπου του θαλάσσιου χώρου
που περικλείεται από τα νησιά Σαντορίνη, Αμοργός, Ίος, Ανάφη και Αστυπάλαια. Άνυδρα
λέγονται και ορισμένα βουνά και υψώματα που δεν έχουν καθόλου νερό.
158
Από πολύ παλιά, στα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων, Σποράδων, Επτανήσων, Αιγαίου,
Δωδεκανήσου και στην Κρήτη και σε πολλές περιοχές της ηπειρωτικής χώρας, εκεί που το νερό,
ειδικά το καλοκαίρι, είναι λιγοστό και πολύ σπάνια διαθέσιμο, οι καλλιεργητές είχαν επινοήσει
την πρακτική του άνυδρου λαχανόκηπου. Σήμερα, η τεχνική αυτή, που εφαρμόζεται
αποκλειστικά και μόνο στην καλλιέργεια ντόπιων ποικιλιών, έχει να μας προσφέρει τα αρώματα
και τις γεύσεις των ντόπιων ποικιλιών των λαχανικών που συναντούσαμε παλιά.
Τα προϊόντα αυτής της καλλιέργειας έχουν υψηλή διατροφική αξία, είναι πλούσια σε
ιχνοστοιχεία και μέταλλα, ενώ παράγονται απολύτως βιολογικά, με μηδενική χρήση σε
φυτοφάρμακα, λιπάσματα, ενέργεια και νερό. Για να δημιουργήσουμε ένα περιβόλι με αυτόν τον
τρόπο, υπάρχουν κάποια βασικά βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν και μερικές καθοριστικές
συμβουλές, όπως είναι η επιλογή της τοποθεσίας, οι ενδεικνυόμενες ποικιλίες, η διαδικασία της
σποράς και η φύτευση των φυταρίων, αλλά και η κατάλληλη προετοιμασία του εδάφους.
Ως προς τη τοποθεσία, επιλέγουμε έδαφος γόνιμο, αφράτο και πολύ καλά στραγγιζόμενο.
Ενισχύουμε το έδαφος με χωνεμένη κοπριά, για καλύτερη γονιμότητα. Αποφεύγουμε πλαγιές με
κλίσεις ή αμμουδερά εδάφη, διότι δεν συγκρατούν νερό. Εκεί όπου θα δημιουργήσουμε
μποστάνι, δεν φυτεύουμε μεγάλα δέντρα διότι απορροφούν μεγάλες ποσότητες νερού.
Δημιουργούμε ανεμοφράκτη από καλάμια ή σπέρνουμε καλαμπόκι ή ηλίανθο στην πλευρά από
την οποία φυσούν οι επικρατούντες άνεμοι.
Ως προς τις ποικιλίες τα φυτά που μπορούν να καλλιεργηθούν χωρίς πότισμα με τη μορφή
σπόρων είναι τα φασολάκια, τα ρεβίθια, οι μπάμιες, τα καλαμπόκια, το πεπόνι, το καρπούζι, το
κολοκύθι, το αγγούρι και η ντομάτα. Με τη μορφή μικρών φυταρίων φυτεύονται η πιπεριά και η
μελιτζάνα. Τα φυτάρια πλεονεκτούν έναντι των σπόρων στο ότι είναι μεγαλωμένα για τις πρώτες
20-30 ημέρες από την ημερομηνία σποράς τους σε κανονικά αρδευόμενο περιβάλλον, άρα έχουν
κερδίσει μια ποσότητα υγρασίας για να μεγαλώσουν, που δεν θα την έβρισκαν στις ξερικές
συνθήκες του άνυδρου κήπου. Οι ποικιλίες που έχουν δοκιμαστεί σε άνυδρη καλλιέργεια είναι
κυρίως ντόπιες, γιατί είναι προσαρμοσμένες στις ιδιαίτερες συνθήκες της κάθε περιοχής και
ανθεκτικές σε αντίξοες συνθήκες, όπως η έλλειψη νερού. Κάθε περιοχή έχει τις δικές της
ιδιαίτερες ποικιλίες, που άλλες είναι πιο γνωστές και άλλες πιο σπάνιες. Για παράδειγμα, για
τα Φασολάκια στην περιοχή του Δύστου Ευβοίας έχουν την ποικιλία του αμπελοφάσουλου ή
μαυρομάτικο, το κόκκινο ή το άσπρο. Για το αγγούρι, τTο ξυλάγγουρο (που γίνεται από το
άγουρο πεπόνι το στρογγυλό), το ατζούρι (το κοντό), το αγγούρι Φολεγάνδρου. Για την
ντομάτα, το λιαστό ντοματάκι Σαντορίνης (ή «ξερικό» ), η Συριανή ξερική, η ποικιλία της
Βραυρώνας και η ψωμοτομάτα. *Για την πιπεριά, η καυτερή πιπεριά, η στρογγυλή πιπεριά και η
ποικιλία «κέρατο». Για το καρπούζι, το μικρό στρογγυλό, το καρπούζι της «καλουριάς» από την
Πάρο ή το άνυδρο καρπούζι της Ικαριάς. Για το πεπόνι, η ποικιλία Mπουλκέικο, το αργίτικο της
Πάρου, ο «κριθαρίτης» (το μακρόστενο το κόκκινο και το μοσχάτο της Πάρου). Για το
καλαμπόκι, το λευκό και το κόκκινο από το Βόρειο Αιγαίο. Για το φασόλι, τα «μπαρμπούνια»,
τα αμπελοφάσουλα και αυτά με το κόκκινο (ανάλογα την περιοχή) και το «μπορλότο» (τα
μπαρμπούνια με πιτσιλιές της Πάρου). Για το κολοκύθι , το κολοκυθάκι «κομποκολόκυθο», η
μεγάλη κολοκύθα από τα Κύθηρα, η γλυκοκολοκύθα και το πράσινο κολοκυθάκι. Για τη
μελιτζάνα H αργίτικη και η λευκή μελιτζάνα της Τήνου. Άλλες ποικιλίες που γίνονται άνυδρες
είναι η πατάτα, το κρεμμύδι, το σκόρδο, το ρεβίθι, η μπάμια, η φάβα αλλά και πολλά ακόμη
κηπευτικά τα οποία είναι ιδιαίτερα της κάθε περιοχής. Ειδικά στη Σαντορίνη, ένα από τα πλέον
άνυδρα αιγαιοπελαγίτικα νησιά, έχουν καθιερωθεί οι καλλιέργειες με το άνυδρο ή ξερικό
ντοματάκι, τη φάβα, το κριθάρι, το αμπέλι και άλλα όπως η άσπρη μελιτζάνα και το κατσούνι
(μικρό αγγούρι που αν δεν κοπεί εγκαίρως, αποκτάει γεύση πεπονιού).
Ως προς τη σπορά και τη φύτευση, οι σπόροι που θα χρησιμοποιηθούν θα πρέπει να είναι από
ντόπιες ποικιλίες. Συνήθως παίρνουμε σπόρο από τους πρώτους καρπούς, στο χαμηλότερο
σημείο του φυτού, και αφού τους αφήσουμε πάνω στο φυτό μέχρι να υπερωριμάσουν. Αφήνουμε 159
τους σπόρους να ξεχειμωνιάσουν σε σκοτεινό και στεγνό χώρο. Τα φυτάρια που θα πάρουμε από
το εμπόριο είναι πολύ ευαίσθητα στην άνυδρη καλλιέργεια, γι’ αυτό χρειάζονται σκληραγώγηση.
Όσο πιο κοντόχοντρα φυτάρια διαλέξουμε, τόσο πιο ανθεκτικά θα είναι στην έλλειψη νερού.
Επίσης, αν βρούμε φυτάρια σε στενόμακρο (βαθύ) κυπελλάκι – που σημαίνει ότι έχουν
δημιουργήσει μακριά ρίζα, η οποία θα πάει βαθιά για να βρει την υγρασία που χρειάζεται το φυτό
–, έχουμε μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας. Τέλος, θα πρέπει να ξεκινήσουμε τη
σκληραγώγηση των φυτών, μειώνοντας σταδιακά τα ποτίσματα, προτού τα φυτέψουμε στο
μποστάνι. Φυτεύουμε το απόγευμα λίγο πριν από τη δύση του ηλίου, ώστε να μην περάσουν το
μεταφυτευτικό τους σοκ με την έντονη ακτινοβολία του ήλιου όλης της ημέρας. Δεν
φυτεύουμε όταν έχει δυνατό αέρα. Ανοίγουμε ένα βαθύ λάκκο, 30-40 εκ., και τοποθετούμε το
περισσευούμενο χώμα σαν λοφάκι έξω από τον λάκκο, από την πλευρά της Δύσης, για να
προφυλάσσει τα φυτά από τον έντονο δυτικό ήλιο. Ο σπόρος θα φυτευτεί στον πυθμένα του
λάκκου και το ύψος των πλαϊνών του θα προστατεύει το μικρό φυτάριο από τους ανέμους και τον
ήλιο μέχρι να μεγαλώσει και να δυναμώσει. Φυτεύουμε το σπόρο σε βάθος 2-4 εκ. και μετά
συμπιέζουμε το χώμα τριγύρω. Αν πρόκειται για φυτάριο, συμπιέζουμε ώστε να έρθει σε επαφή
το χώμα με το ριζικό του σύστημα.
Για τις καλλιεργητικές φροντίδες, μόλις τα φυτά σας φτάσουν τα 10-12 πρώτα εκατοστά,
αρχίζουμε τις εξής σημαντικές εργασίες: Kαθαρίζουμε την επιφανειακή ξερή στρώση χώματος
και σπάμε τους σβώλους. Σκαλίζουμε γύρω από το φυτό μέσα στον λάκκο και προσθέτουμε νέο
χώμα, το οποίο θα πάρουμε από τον εξωτερικό λοφίσκο, αφού πρώτα αφαιρέσουμε την ξερή
κρούστα γύρω του για να μείνει το φρέσκο χώμα. Συμπιέζουμε το χώμα του λάκκου για να
παγιδεύσουμε την υγρασία μέσα στους πόρους του εδάφους, με μεγάλη προσοχή, ώστε να μη
σπάσουμε το φυτό. Ξεριζώνουμε τα ζιζάνια (τα άγρια χόρτα) που βγαίνουν τριγύρω και τα
απλώνουμε γύρω από τα λαχανικά ώστε να κρατιέται η υγρασία στο χώμα, εμποδίζοντας την
εξάτμιση. Αν δεν βγαίνουν χόρτα, μπορούμε να σκεπάσουμε το χώμα γύρω από τα φυτά με
άχυρο. Όταν φανούν οι πρώτοι καρποί, μαζεύουμε άγριους θάμνους, π.χ. σχίνα, άγρια χόρτα κτλ.,
και φτιάχνουμε ένα στρώμα στη βάση του φυτού όπου θα «καθήσουν» επάνω του οι καρποί,
αποφεύγοντας έτσι την άμεση επαφή με το χώμα και την έντονη έκθεση στην ηλιακή
ακτινοβολία.
Σημειώνουν οι ειδικοί ότι αν κάνουμε το σφάλμα και ποτίσουμε έστω και μία φορά το άνυδρο
περιβόλι σας, τότε θα κάνουμε περισσότερο κακό παρά καλό στα φυτά σας. Και αυτό γιατί ενώ η
ρίζα τους έχει μάθει να πηγαίνει βαθιά για να βρει την απαραίτητη υγρασία, θα αναζητήσει το
νερό από τα επιφανειακά στρώματα, όπου ρίξατε νερό, με αποτέλεσμα μόλις εξατμιστεί η
ποσότητα του διαθέσιμου νερού να μαραθούν, περιμένοντας να ξαναβρούν νερό σε αυτά τα
επίπεδα του εδάφους. Για την προστασία των λαχανικών από ασθένειες και έντομα, φυτεύουμε
βασιλικούς. που θα δράσουν εντομοαπωθητικά για πολλούς εχθρούς των φυτών μας. Αξίζει να
θυμηθούμε ότι το έδαφος που περιέχει οργανικές ουσίες συγκρατεί καλύτερα την υγρασία. Η
ζωική κοπριά εισχωρεί στο έδαφος με όργωμα που γίνεται συνήθως στις αρχές Οκτωβρίου σε
βάθος 50-60 εκ. Φυτεύουμε το φυτό στο κέντρο του λάκκου, πατάμε το χώμα για να κλείσουν τα
κενά αέρος και συμπληρώνουμε φρέσκο χώμα από τα πλάγια (πηγή: Β.Αβδελλάς, γεωπόνος).
Να πως μπορούμε να έχουμε κάθε είδους λαχανικά σε άνυδρες περιοχές (Πηγή: AAM Terra
Nuova): Διαλέγουμε ένα κομμάτι γη όσης εκτάσεως θέλουμε και το σκάβουμε σε βάθος 35
εκατοστά ή και μισού μέτρου, το χώμα δε που σκάψαμε το αφαιρούμε. Παίρνουμε μετά κεραμίδια
και τα στρώνουμε στο σκαμμένο μέρος, από πάνω δε βάνουμε χώμα καθαρό, κοσκινισμένο μαζί με
πολύ ξερή κοπριά και έτσι φυτεύουμε ή σπέρνουμε τα λάχανα. Μερικοί αντί για κεραμίδια, αφού
σκάψουν το μέρος που διάλεξαν, το ισάζουν και το στρώνουν με αλυσίβα, όπως του λάλους και
κατόπιν βάνουν το χώμα και την κοπριά και καλλιεργούν τον κήπο. Είτε όμως κεραμίδια
χρησιμοποιήσουμε είτε αλυσίβα πρέπει να προσέξουμε και τους τοίχους που είναι γύρω στο
σκαμμένο μέρος και να τους ασφαλίζουμε επίσης με αλυσίβα ή με κεραμίδια για να μη χύνεται από
κανένα μέρος το νερό που βάζουμε για να ποτίσουμε το λαχανόκηπο.
Όταν γίνουν όλα αυτά καλλιεργούμε τον κήπο ακριβώς όπως τον καλλιεργούμε και στα υγρά μέρη,
δηλαδή το χειμώνα αρκούμαστε στο βρόχινο νερό και το καλοκαίρι τον ποτίζουμε. Δεν έχει πολύ
ανάγκη από νερό, γιατί η υγρασία που πήρε όλο το χειμώνα διατηρείτε με τα μέτρα που λάβαμε και
δεν πηγαίνει στα γειτονικά χωράφια. Μερικοί όταν δεν έχουν πολύ νερό φτιάχνουν 2 κήπους. Έναν 160
χειμωνιάτικο που τον ποτίζουν οι βροχές και άλλο καλοκαιρινό κήπο, σε πολύ σκιερό και βορεινό
μέρος.
O Eλβετός Jean Pain στη δεκαετία του '60 δούλεψε ως φύλακας μιας φάρμας, η οποία είχε και
ένα μεγάλο κομμάτι δάσους. Εφαρμόζοντας τις παλιές μεθόδους διαχείρισης των δασών, έφερε
να βοσκήσουν στο δάσος, γουρούνια, πρόβατα, αλλά κυρίως κατσίκια - το κατσικίσιο τυρί που
παρήγαγε έγινε διάσημο στην περιοχή του. Το φθινόπωρο, αφού καθάριζε το δάσος από τη
θυσανώδη και τη θαμνώδη βλάστηση, χρησιμοποιούσε τα ξερά κλαδιά όπως έκαναν παλαιότερα
και οι χωρικοί, δηλαδή ξύλα για τις σόμπες, για τους φούρνους, αλλά το μεγαλύτερο μέρος το
έκαιγε επί τόπου στο χωράφι. Μια μέρα, όμως, διαβάζοντας κάποια παλαιά κείμενα που βρήκε
στο αρχοντικό της φάρμας, έμαθε για το «humus vivus», αυτό που σήμερα ονομάζουμε κομπόστ.
Υλικό που κάποιοι «παλιοί σοφοί» παρασκεύαζαν από τα «σκουπίδια» του δάσους. Με αυτήν την
έρευνα -την κατασκευή και τη χρήση του humus- αφιέρωσε και την υπόλοιπη ζωή του. Το
μυστικό για την παραγωγή φυτών ντομάτας, ύψους 2,5 μέτρων, χωρίς την ανάγκη νερού ήταν
ακριβώς το «humus vivus». Για να αποδείξει τα αποτελέσματα των ερευνών του ο Jean Pain
αποφάσισε να κάνει ένα μικρό οικογενειακό λαχανόκηπο 100 τ.μ. Επέλεξε, λοιπόν, ένα
αγροτεμάχιο φτωχότατο σε θρεπτικά συστατικά, το οποίο βρισκόταν 10 μέτρα από την κορυφή
ενός πετρώδους λόφου και σε υψόμετρο 410. Hταν ένα χωράφι πετρώδες, με υπέδαφος αμμώδες
και με υδροφόρο ορίζοντα στα 95 μέτρα βάθος. Είχε νότιο προσανατολισμό και βρισκόταν στην
περιοχή της Provenza (Ν. Γαλλία), που χαρακτηρίζεται από ξηρά καλοκαίρια και με μια μέση
θερμοκρασία 35ο C υπό σκιάν. Ο λαχανόκηπος περιμετρικά, αλλά και από πάνω, καλύφθηκε από
συρμάτινη σήτα για προστασία από ζώα και πουλιά. Το Μάιο, στην πάνω σήτα τοποθέτησε χλωρά
κλαδιά από πεύκα για να δημιουργήσει την απαραίτητη σκίαση για να μπορέσουν να ριζοβολήσουν
ευκολότερα τα νεαρά φυτά πριν από τις ζέστες του καλοκαιριού. Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του
Jean Pain, η σκίαση του λαχανόκηπου ήταν απαραίτητη επειδή τα φυτά ποτίστηκαν κατά τη στιγμή
της μεταφύτευσης και στη συνέχεια μόνο άλλη μια φορά έπειτα από κάποιες μέρες. Το έδαφος του
λαχανόκηπου τον χειμώνα ήταν καλυμμένο από ένα στρώμα οργανικής ουσίας τακτοποιημένο σε
παρτέρια πλάτους 1,20 μέτρων, χωρισμένα μεταξύ τους από μονοπάτια στα οποία είχε τοποθετήσει
μακριές ξύλινες τάβλες για να περπατάει χωρίς να συμπιέζει το έδαφος. Είναι σημαντικό να τονιστεί
ότι όλη η επιφάνεια του αγροτεμαχίου, παρτέρια και μονοπάτια ήταν καλυμμένη από ένα στρώμα
οργανικής ουσίας. Οι δε γραμμές φύτευσης δεν ήταν πάνω σε σαμάρια, όπως στη Β. Ευρώπη -που
είναι λογικό για να έχουμε απορροή του περίσσιου νερού- αλλά το αντίθετο, σε αυλάκια για να
έχουμε όσο το δυνατόν περισσότερη υγρασία και να μειώσουμε στο ελάχιστο τις απώλειές της από
την εξάτμιση. Ξεκίνησε λοιπόν το Νοέμβριο με την σπορά της σαλάτας. Aυτή ήταν και η πρώτη
καλλιέργεια. Στο τέλος του Φεβρουαρίου - αρχές Μαρτίου προχώρησε στη δεύτερη καλλιέργεια,
φυτεύοντας μπιζέλια, τα οποία μετά 2 μήνες τα συγκόμισε. Eφτασε έτσι στη στιγμή της τρίτης
καλλιέργειας και της πιο σημαντικής. Είναι η στιγμή της ανανέωσης της κάλυψης του εδάφους με
νέα οργανική ουσία, που θα δώσει τα θρεπτικά συστατικά και την προστασία που χρειαζόμαστε.
Ξεκίνησε, λοιπόν, με μια ομοιόμορφη επικάλυψη του εδάφους από 7 cm κομπόστ. Πάνω από το
κομπόστ τοποθέτησε ένα στρώμα 10 cm από χονδροειδές οργανικό υλικό για εδαφοκάλυψη
(ροκανίδι από το κόψιμο των ξύλων, άχυρα, φύλλα κ.λπ.). Αυτά τα δύο υλικά δημιούργησαν και το
κάλυμμα από οργανική ουσία των παρτεριών. Αρχές Μαΐου ξεκίνησε τις μεταφυτεύσεις, π.χ. πήρε
ένα φυτό μελιτζάνας -που το είχε φυτέψει το Φεβρουάριο στο σπορείο- και το μεταφύτευσε στο
έδαφος δημιουργώντας ένα χώρο στο κόμποστ που είχε ήδη στρώσει. Μια βασική αρχή είναι να μη
μένει ποτέ το κομπόστ ακάλυπτο και εκτεθειμένο στο φως, έτσι έπειτα από κάθε μεταφύτευση θα
πρέπει να το σκεπάζετε με το υλικό εδαφοκάλυψης. Το υλικό της εδαφοκάλυψης, οποιαδήποτε και
αν είναι η σύνθεσή του, όχι μόνο δεν επιτρέπει στο κομπόστ να χάσει την υγρασία του, αλλά κατά τη
διάρκεια των ζεστών ωρών της ημέρας, δημιουργεί ένα στρώμα υγρασίας από πάνω του και
βοηθάει στην αποδόμηση της οργανικής ουσίας. Ακολουθώντας τα παραπάνω, ήδη στα τέλη του
Αυγούστου είχε απίστευτα αποτελέσματα. Οι ντομάτες έφθασαν τα 1,80 μ. ύψος, με μια
καταπληκτική ανάπτυξη. Η παραγωγή καρπών αυτήν την περίοδο έφθασε τα 6 κιλά ανά φυτό. Τα
φασόλια είχαν ξεπεράσει τα 2 μ. ύψος. Τέσσερις εβδομάδες αργότερα, μπόρεσε να κάνει μιαν
επαλήθευση της συγκομιδής. Μέση ανάπτυξη των φυτών της μελιτζάνας 1,20 μ., μέση παραγωγή 5
κιλά/φυτό και το σημαντικότερο, λόγω της ανεπτυγμένης ανθοφορίας και καρποφορίας ήταν
σίγουρη η παραγωγή μέχρι και τα πρώτα κρύα του Νοέμβρη. Η τελευταία βροχή έπεσε στις 27 161
Ιουνίου. Στις 27 Σεπτεμβρίου, που έκανε τον απολογισμό, είχαν περάσει 87 ημέρες χωρίς νερό και
τα φυτά συνέχισαν να αναπτύσσονται και να παράγουν.
Στις διάφορες περιοχές του κόσμου με μεσογειακό κλίμα (π.χ. Χιλή, Αυστραλία, Νότια Αφρική)
υπάρχουν χιλιάδες γηγενή φυτά που έχουν προσαρμοστεί στις συνθήκες της καλοκαιρινής
ξηρασίας και ανομβρίας. Τα μεσογειακά φυτά αντιστέκονται στην καλοκαιρινή ξηρασία γιατί η
περίοδος ανάπτυξής τους είναι το φθινόπωρο, ο χειμώνας και η άνοιξη, εποχές κατά τις οποίες
μπορούν να βασιστούν στη συνηθισμένη τότε βροχόπτωση. Το καλοκαίρι παύουν να
αναπτύσσονται. Πολλά από αυτά έχουν σκληρά, δερματώδη, γυαλιστερά, χνουδωτά ή ασημιά ή
μικρά φυλλώματα και μικρά στόματα που τα βοηθούν να περιοριστεί η απώλεια νερού από τα
φύλλα. Δηλαδή, με φυσικές διαδικασίες και μορφολογικά χαρακτηριστικά εξοικονομούν νερό. Η
ποικιλία φυλλωμάτων και δομής δίνει σε πολλά μεσογειακά φυτά ενδιαφέρουσα εμφάνιση ακόμα
και όταν δεν είναι ανθισμένα Τα καλοκαίρια στην Ελλάδα, κυρίως στα νησιά και στις
παραθαλάσσιες περιοχές, είναι ξηρά, θερμά, πολλές φορές συνοδεύονται από δυνατούς ζεστούς
ανέμους και υψηλά ποσά αλατότητας, τόσο στην ατμόσφαιρα- υδροσταγονίδια της θάλασσας-
στο έδαφος και στο νερό με το οποίο ποτίζουμε. Κάτω από αυτές τις συνθήκες μπορούμε να
δημιοουργήσουμε ενός ‘’Μεσογειακού κήπου΄΄, εξίσου πλούσιου σε χρώματα και ευωδιές όλο το
χρόνο, απόλυτα εναρμονισμένου με το ευρύτερο μεσογειακό περιβάλλον, προσαρμοσμένου στα
ξηρά καλοκαίρια και με χαμηλές ή και ελάχιστες-αλλά όχι μηδενιές- απαιτήσεις σε νερό.
Υπάρχει, μια μεγάλη ποικιλία αρωματικών φυτών, θάμνων, δένδρων και εποχικών φυτών,
ελληνικής παραγωγής ή εισαγόμενα, εγκλιματισμένα όμως σε ξηροθερμικές συνθήκες. Αν τα
επιλέξετε, θα τα δείτε να αναπτύσσονται το φθινόπωρο, το χειμώνα ή την άνοιξη υποβοηθούμενα
από τις βροχές, ενώ το καλοκαίρι σταματούν οποιαδήποτε ανάπτυξη. Αυτά τα φυτά, συνήθως
μπορεί να ξεραθούν αν ποτιστούν ή απλά επιβιώνουν -αλλά με βραχύτερο κύκλο ζωής απ' ό,τι θα
είχαν απότιστα -, ενώ μια πληθώρα άλλων ξηροθερμικών φυτών, θα δεχτούν το πότισμα χωρίς
βλαβερές συνέπειες. Κάποια άλλα πάλι μπορεί να πέσουν σε ‘’θερινή νάρκη’’ και με τη διακοπή
του ποτίσματος χάνουν όλα τους τα φύλλα, ενώ το φθινόπωρο θα ξαναζωντανέψουν.
Κατά τους ειδικούς και μη ‘’ο άνυδρος κήπος κατά την αρχική του εγκατάσταση και κατά τη
διάρκεια των πρώτων καλοκαιριών θα χρειαστεί ένα βαθύ πότισμα (πολύ νερό σε αραιά χρονικά
διαστήματα) περίπου μια φορά το μήνα. Ποτίζοντας αραιά και με μεγάλη ποσότητα αναγκάζετε τις
ρίζες να εισχωρήσουν στο έδαφος και να γίνουν ακόμα πιο ανθεκτικές στην ξηρασία. Γι' αυτό
δημιουργήστε μεγάλες λεκάνες γύρω από τα φυτά, μεμονωμένες ή κατά ομάδες και αφού τις
γεμίσετε με νερό, αφήστε τα φυτά να το απορροφήσουν αργά-αργά’’.
Καθώς οι αλλαγές στο κλίμα θα φέρουν ακόμα ξηρότερα και θερμότερα καλοκαίρια σε ορισμένα
μέρη του κόσμου, ολοένα και περισσότερο θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι με στρατηγικές και
πολιτικές, ώστε να αντιμετωπιστούν έγκαιρα οι καινούργιες συνθήκες στη ζωή μας, στις
συνήθειές μας, στις καλλιέργειές μας, ακόμη και στα φυτά του κήπου ή της βεράντας μας, γιατί
το νερό είναι πολύτιμος φυσικός πόρος που πιθανότατα θα σπανίζει.
(πηγές: http://geografia.fcsh.unl.pt/lucinda/booklets/C4_Booklet_Final_GR.pdf, http://www.ftiaxn
o.gr/2008/04/blog-
post_15.html, http://www.sigmalive.com/simerini/news/local/130281, href='http://www1.sigmalive.com/o
penx/www/delivery/ck.php?n=a12fcc35&cb=807939141' target='_blank'><img
src='http://www1.sigmalive.com/openx/www/delivery/avw.php?zoneid=111&cb=80793914
1&n=a12fcc35' border='0' alt=''
/></a>, http://www.kathimerini.gr/4Dcgi/4dcgi/_w_articles_kathcommon_1_15/01/2005_128368
6, http://perka.org/el/content/%CE%AC%CE%BD%CF%85%CE%B4%CF%81%CE%B7-
%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%B9%CE%AD%CF%81%CE%B3%CE%B5%CE
%B9%CE%B1-
%CE%BA%CE%B7%CF%80%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%
BD).
___________
- Το Φυτό ως Ηλιακή Αντλία Νερού -Η Σημαντικότητα του Νερού στα Φυτά

Τα φυτά της χέρσου για την επιβίωση και ανάπτυξή τους χρειάζονται μεγάλες ποσότητες νερού,
162
το οποίο απορροφάται από το έδαφος με το ριζικό τους σύστημα. Το νερό αυτό με διάφορες
διαλυμένες ουσίες που περιέχει μεταφέρεται, με τη βοήθεια αγγείων-στοιχείων του
ξύλου (ξύλημα ή ξύλωμα-xylem, τραχεϊδες), μέσα από τον κορμό και τους βλαστούς, στα φύλλα.
Εκεί στα φύλλα, με τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης, παράγονται ουσίες όπως τα σάκχαρα
(γλυκόζη). Αυτές οι ουσίες διαλύονται επίσης στο νερό των φύλλων και μεταφέρονται σε όλα τα
μέρη του φυτού για την ανάπτυξή του, μέσα από ένα άλλο σύνολο αγγείων-στοιχείων ηθμού
(φλοίωμα-phloem). Δηλαδή, το ξύλημα και το φλοίωμα αποτελούν το κυρίαρχο υδραυλικό
σύστημα των φυτών της χέρσου. Όμως, στην προσαρμογή τους στο περιβάλλον, τα φυτά έχουν
αναπτύξει μηχανισμούς και κατασκευές που τα βοηθούν, και το να φτάνει το νερό και στα ακραία
τμήματά τους (μερικές φορές και σε ύψος 100 μέτρων σε μερικά δένδρα), αλλά και στην
εξοικονόμηση νερού. Μεταξύ άλλων, τέτοιες κατασκευές είναι εκτός από τα αγγεία τους και τα
στόματα, που είναι μικροσκοπικές οπές, πόροι συνήθως στο κάτω μέρος των φύλλων.
Η λειτουργία τους έχει να κάνει με την ανταλλαγή αερίων (οξυγόνο, διοξείδιο του άνθρακα και
υδρατμοί μεταξύ φυτού και ατμοσφαιρικού αέρα. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται διαπνοή, ενώ το
νερό που αποβάλλεται, μέσω της διαπνοής από το φυτό, αναπληρώνεται διαρκώς από το νερό του
εδάφους το οποίο απορροφάται από τις ρίζες. Δηλαδή με τη διαπνοή, αποβάλλεται από το
εσωτερικό του φύλλου ενός φυτού προς την ατμόσφαιρα νερό ως υδρατμός, προσλαμβάνεται το
διοξείδιο του άνθρακα της ατμόσφαιρας για τη φωτοσύνθεση, αποβάλλεται το διοξείδιο του
άνθρακα της αναπνοής τους, όπως και το οξυγόνο της φωτοσύνθεσης. Το φυτό είναι σε θέση να
ρυθμίζει το μέγεθος του πόρου των στομάτων, από εντελώς ανοιχτό μέχρι τελείως κλειστό. Οι
παράγοντες που θα καθορίσουν αν τα στόματα θα μείνουν κλειστά ή ανοιχτά είναι το φως, το
διοξείδιο του άνθρακα της ατμόσφαιρας και το νερό. Έτσι, τα περισσότερα φυτά έχουν ανοιχτά
στόματα όταν υπάρχει επάρκεια νερού και φως (οι κάκτοι έχουν ανοιχτά στόματα τη νύχτα και
κλειστά την ημέρα) και κλειστά στόματα στο σκοτάδι και στην έλλειψη νερού. Εξάλλου, τα
χερσαία φυτά διαθέτουν και μια άλλη φυσιολογική λειτουργία, εκτός της φωτοσύνθεσης και της
αναπνοή, τη διαπνοή. Η διαπνοή αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντας που οδηγεί την κίνηση
του νερού στα φυτά. Με αυτή, τα φυτά απελευθερώνουν στην ατμόσφαιρα με τη μορφή
υδρατμών νερό, που έχουν απορροφήσει προηγουμένως από το έδαφος. Σημειώνεται ότι τα φυτά
χρησιμοποιούν το μεγαλύτερο μέρος του νερού που απορροφούν από το έδαφος για την διαπνοή
τους (95%) (το καλαμπόκι διαπνέει το 98% του νερού που με τις ρίζες του απορροφάει), ενώ ένα
μικρό μέρος του (5%) χρησιμοποιείται κατά τη φωτοσύνθεση για την παραγωγή των
υδατανθράκων που είναι αναγκαία για την ανάπτυξη των φυτών. Εξάλλου, και ο ρυθμός της
διαπνοής τους εξαρτάται από τη διαθεσιμότητα του νερού μέσα στο φυτό (και το έδαφος) και από
επαρκή ενέργεια για να εξατμιστεί το νερό από τα στόματα των φύλλων. Η περισσότερη
ενέργειας που στηρίζει τη διαπνοή προέρχεται άμεσα από τον ήλιο (ηλιακή ακτινοβολία). Η
ηλιοφάνεια, η ζέστη αυξάνει το ρυθμό της διαπνοής και επομένως ο κίνδυνος μαρασμό είναι
υπαρκτός, εφόσον δεν υπάρχει επάρκεια σε διαθέσιμο νερό.
163
Το Κύριο Υδραυλικό Σύστημα των Φυτών (από Χ.Κ.Κιτσάκη, Γ.Π.Α., 2008)
Το νερό, μέσα στο έδαφος κινείται ως υγρό, διαλύει τα συστατικά του, εμπλουτίζεται με εδαφικά
ορυκτά και οργανική ουσία και έτσι αυτά απορροφώνται από το ριζικό σύστημα του φυτού της
χέρσου, μεταφέρονται στα κλαδιά και στα φύλλα μέσω των αγγείων του, τροφοδοτούνται τα
κύτταρα του φύλλου και απελευθερώνεται το νερό ως υδρατμός, -αέριο, προς την ατμόσφαιρα
μέσα από τα στόματα των φύλλων με τη φυσιολογική λειτουργία της διαπνοής. Η διαπνοή δεν
είναι μόνο μια διαδικασία απώλειας νερού, γιατί μέσα από αυτή εκτελούνται δύο ζωτικής
σημασίας λειτουργίες. Η μία από αυτές είναι η ψύξη των φύλλων, λόγω της εξάτμισης του νερού
(μετατροπή του νερού από υγρό σε αέριο). Και η άλλη είναι η διατήρηση του ρεύματος της
διαπνοής, με τη βοήθεια του οποίου είναι δυνατή η συνεχή ροή νερού μέσα από τα αγγεία του
ξύλου και έτσι τροφοδοτούνται τα υπέργεια όργανα του φυτού με τα απαραίτητα θρεπτικά
συστατικά που συμπαρασύρονται από το διακινούμενο έτσι νερό. Δηλαδή, η λειτουργία των
στομάτων συνεισφέρει στον έλεγχο της θερμοκρασίας του φύλλου, στη διατήρηση του ρεύματος
του νερού από τη διαπνοή και στη ρύθμιση της υδατικής κατάστασης του φυτού. Αυτό που θα
πρέπει να επισημανθεί είναι ότι η κίνηση του νερού με τα διαλυμένα συστατικά του, μέσα στο
φυτό της χέρσου είναι συνεχής, αλλά όχι ομοιόμορφη.
Ωστόσο, είναι γνωστό ότι το νερό αποτελεί το κύριο και αναντικατάστατο συστατικό και των
φυτών και των ζώων, καθώς το μόριό του διαθέτει ιδιόμορφες φυσικο-χημικές ιδιότητες. Μεταξύ
αυτών των ιδιοτήτων οι σημαντικότερες είναι ότι το νερό είναι άριστος διαλύτης
(παντοδιαλύτης για άλατα, σάκχαρα, απλές αλκοόλες και άλλες πολικές ενώσεις), λαμβάνει
μέρος σε πολυάριθμες βιοχημικές αντιδράσεις (αποτελεί δότη ηλεκτρονίων κατά τις φωτεινές
αντιδράσεις της φωτοσύνθεσης, τελικό δέκτη ηλεκτρονίων της αναπνευσικής αλυσίδας,
συμμετέχει στις αντιδράσεις υδρόλυσης κ.ά), διαθέτει υψηλή ειδική θερμότητα με την οποία
αποτρέπονται οι γρήγορες αυξομειώσεις της θερμοκρασίας των οργανισμών, αλλά το νερό επίσης
συμπεριφέρεται ως θερμομονωτικό υλικό και μέσο ρύθμισης της θερμοκρασίας των οργανισμών
με τη μεταφορά θερμότητας. Εξάλλου, το νερό διαθέτει υψηλή λανθάνουσα θερμότητα εξάτμισης
η οποία μέσα από τη διαπνοή των φυτών ψύχει τις υπερθερμαινόμενες επιφάνειες των φύλλων.
Με την υψηλή συνοχή και συνάφειά του, εμφανίζονται τριχοειδή φαινόμενα με τα οποία
ανυψώνεται το νερό σε σωλήνες μικρής διαμέτρου, όπως είναι οι ηθμοί και τα ξυλώδη αγγεία.
Επομένως η θραύση της στήλης και η δημιουργία φυσαλίδων – εμβολή, δεν είναι εύκολη. Η
δημιουργία φυσαλίδων στα αγγεία και θραύση της στήλης μπορεί να παρατηρηθεί στις ρίζες στο
βλαστό και τα φύλλα κάτω από ορισμένες συνθήκες καταπόνησης του φυτού, όπως είναι η
σοβαρή έλλειψη νερού στο έδαφος, τραυματισμοί του αγγειακού συστήματος, θερμοκρασίες
παγετού και προσβολές από παθογόνους μικροοργανισμού. Σημειώνεται ότι φυτά που έχουν
προσαρμοστεί σε ξηρά περιβάλλοντα, διαθέτουν στενότερα αγγεία από εκείνα τα φυτά που
ευδοκιμούν σε υγρά περιβάλλοντα. Εξάλλου, υπάρχει η δυνατότητα διάλυσης των τυχόν
φυσαλίδων κατά τη διάρκεια της νύχτας, λόγω του κλεισίματος των στομάτων, αλλά και της
ενδεχόμενης ανάπτυξης ριζικής πίεσης. Ως ασυμπίεστο το νερό παρουσιάζει υψηλή αντοχή στην
τάση και έτσι αποτρέπεται η θραύση της στήλης νερού στα αγγεία, αλλά και αυτή του την
ιδιότητα οφείλεται και η μορφή των φυτικών κυττάρων, εξαιτίας της πίεσης σπαργής (πίεση που
διατηρεί το σχήμα των φυτικών κυττάρων) που εξασκείται μέσα σε αυτά. Ως διαφανές υγρό το
νερό αποτελεί την κινητήρια δύναμη για τη φωτοσύνθεση, δεν απορροφά την ορατή ακτινοβολία
του ήλιου και κατά συνέπεια οι υψηλές του συγκεντρώσεις δεν αποτελούν εμπόδιο για τη
διέλευση της ακτινοβολίας του φωτός στο εσωτερικό των φύλλων ή και τη διείσδυσή της σε
μεγάλα βάθη υδάτινων μαζών. Από την άλλη, το νερό μέσα στα φυτά μπορεί να μετακινηθεί με
το φαινόμενο της απλής διάχυσης ( κίνηση των μορίων κατά μήκος μιας διαβάθμισης 164
συγκεντρώσεων), μέσα από τη μαζική ροή του που οφείλεται σε διαβάθμιση της πίεσης (η μαζική
ροή με κινητήρια δύναμη την πίεση αποτελεί τον κυριότερο μηχανισμό μαζικής μετακίνησης
νερού σε μεγάλες αποστάσεις, μέσα από μικροσκοπικές σωληνώσεις π.χ.τα αγγεία του ξύλου),
και την όσμωση που αποτελεί ειδική περίπτωση διάχυσης των μορίων του νερού μέσα από την
ύπαρξη μιας ημιπερατής μεμβράνης (το νερό κινείται από περιοχές χαμηλής συγκέντρωσης
διαλυμένων διαλυμένων ουσιών προς περιοχές υψηλής συγκέντρωσης διαλυμένων ουσιών).
Ειδικά σε αλατούχα εδάφη η διάχυση αποτελεί σημαντικό παράγοντα μετακίνησης του νερού,
λόγω της αυξημένης οσμωτικής πίεσης του εδαφικού διαλύματος.
Το νερό συμμετέχει συνήθως στο 80 - 95% της μάζας των καλλιεργούμενων φυτών, στους
ώριμους ξυλώδεις ιστούς φτάνει τα 45-50%, ενώ στα ποώδη φυτά το περιεχόμενο τους σε νερό
κυμαίνεται από 70-95%. Το φυτικό κύτταρο χαρακτηρίζεται από την παρουσία μιας δομής, του
χυμοτοπίου, το οποίο προσλαμβάνει νερό με τη βοήθεια της όσμωσης (ώσμωση είναι μια
φυσιολογική διαδικασία κατά την οποία ο διαλύτης κινείται, αυθόρμητα, μέσω μεμβράνης που
είναι διαπερατή για τα μόριά του όχι όμως και για τα μόρια της διαλυμένης ουσίας και διαχωρίζει
δύο διαλύματα διαφορετικών συγκεντρώσεων ή χωρίζει ένα διαλύτη από ένα διάλυμα. Χωρίς την
ύπαρξη της μεμβράνης θα συνέβαινε απλή ανάμιξη των δύο διαλυμάτων ή του διαλύτη και του
διαλύματος. Αν από την ημιπερατή μεμβράνη περνά και διαλυμένη ουσία, τότε η διαδικασία
παύει να είναι ώσμωση και γίνεται διάχυση μεταξύ των δύο διαλυμάτων. Η ώσμωση
πραγματοποιείται με σκοπό να εξισωθούν οι συγκεντρώσεις των διαλυμάτων από τις δύο πλευρές
της ημιπερατής μεμβράνης. Το φαινόμενο της ώσμωσης είναι πολύ σημαντικό στα διάφορα
βιολογικά συστήματα, καθώς πολλές βιολογικές μεμβράνες είναι ημιπερατές). Έτσι, το γεμάτο
νερό χυμοτόπιο, εξασκεί πίεση στο κυτταρόπλασμα και αυτό με τη σειρά του πιέζει το τοίχωμα
του κυττάρου. Η πίεση αυτή επιτρέπει στο φυτικό κύτταρο να διατηρεί το σχήμα του, κατάσταση
που αναφέρεται ως σπαργή. Αυτή η πίεση συμβάλλει στην ακαμψία και στη μηχανική
σταθερότητα των μη ξυλωδών φυτικών ιστών και είναι απαραίτητη για πολλές φυσιολογικές
διεργασίες περιλαμβανομένης της διεύρυνσης των κυττάρων (ανάπτυξη των φυτών), ανταλλαγή
αερίων στα φύλλα, τη μεταφορά του νερού και των σακχάρων, και πολλές άλλες διεργασίες.
Όταν υπάρχει ανεπάρκεια σε νερό, η πίεση σπαργής μειώνεται και αναγκάζει το φυτό να
μαραίνεται.
Τα φυτά, με την πάροδο του χρόνου, έχουν προσαρμοστεί να ανέχονται ακραίες συνθήκες στη
διαθεσιμότητα του νερού. Η διαθεσιμότητα του νερού στα φυτά επηρεάζεται από την υγρασία
του εδάφους, ενώ η υφή και η δομή του εδάφους και των υποστρωμάτων του επηρεάζει τις
δυνατότητές τους να συγκρατούν το νερό. Η πρόσληψη του νερού στα φυτά δεν συμβαδίζει
πάντοτε με τα ποσοστά της διαπνοϊκής απώλειας του νερού, ακόμη και αν η υγρασία του εδάφους
είναι επαρκής. Κατά τη διάρκεια ζεστών και ηλιόλουστων ημερών μπορεί να παρατηρηθεί
προσωρινός μαρασμός, αλλά τα φυτά μπορούν να ενυδατωθούν μέσα στη νύχτα, όταν οι
θερμοκρασίες είναι χαμηλότερες με αποτέλεσμα να υπάρχει μειωμένη διαπνοϊκή απώλειες
νερού. Μόνιμος μαρασμός και νέκρωση των φυτών μπορεί να συμβεί, εάν το έδαφος στεγνώσει
τελείως από νερό και υγρασία. Η διαθεσιμότητα σε νερό ρυθμίζει το άνοιγμα και το κλείσιμο των
στομάτων, η οποία με τη σειρά της ρυθμίζει τη διαπνοή και τη φωτοσύνθεση. Εάν, στο ριζικό
σύστημα είναι διαθέσιμο πολύ λίγο νερό, το φυτό θα μειώσει την ποσότητα του νερού που χάνει
μέσω της διαπνοής του, κλείνοντας τα στόματα των φύλλων. Αυτό θα προκαλέσει μειωμένη
φωτοσύνθεση, επειδή το απαραίτητο διοξείδιο του άνθρακα που εισέρχεται στο φυτό μέσω των
στομάτων θα ελαχιστοποιηθεί, καθώς τα στόματα είναι κλειστά. Έτσι, κάθε μειωμένη απόδοση
της φωτοσύνθεσης θα έχει ανάλογο αντίκτυπο στην απόδοση των καλλιεργειών.
Και το ερώτημα μετά από όλα τα πιο πάνω είναι πώς μπορεί ένα δέντρο να ανεβάζει διαρκώς
μεγάλες ποσότητες νερού σε ύψος πολλών δεκάδων μέτρων (πηγή: σταχυολόγηση
από Discover και Στ.Ξενικουδάκης); Τα θαυμαστά ‘’υδραυλικά’’ σε ένα δένδρο αρχίζουν από το
ριζικό σύστημά του, διατρέχοντας τον κορμό και τα κλαδιά και στενεύοντας μέχρι τα τριχοειδή
αγγεία στα ακραία φύλλα. Είναι μια σειρά από αδρανείς σωλήνες-νεκρά κύτταρα, που
ονομάζονται συνολικά ξύλημα (xylem) μεταφέρει το νερό από αρκετά μέτρα μέσα στη γη, έως
την κορφή των δέντρων, με ταχύτητα που σε ορισμένες περιπτώσεις φτάνει τα 50 μέτρα την ώρα.
Τα νεκρά και αδρανή κύτταρα του ξυλήματος μπορούν να ανεβάσουν εκατοντάδες λίτρα νερού
τη μέρα σε μεγάλο ύψος, αψηφώντας τη δύναμη της βαρύτητας. Τα δέντρα και γενικότερα τα 165
φυτά χρειάζονται πολύ περισσότερο νερό, για να επιβιώσουν σε σχέση με τα ζώα. Η δίψα τους
πηγάζει από τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης, με την οποία τα πράσινα μέρη του φυτού
χρησιμοποιούν την ηλιακή ενέργεια, για να μετατρέψουν το νερό και το διοξείδιο του άνθρακα σε
οξυγόνο και υδατάνθρακες. Η διαδικασία αυτή απαιτεί υγρές επιφάνειες εκτεθειμένες στον αέρα.
Ωστόσο, η ίδια η φωτοσύνθεση καταναλώνει μόνο ένα μικρό μέρος του νερού που απορροφούν
τα φυτά. Περισσότερο από το 90% αυτού του νερού «διαρρέει» στον αέρα μέσα από τους ίδιους
πόρους των φύλλων που χρησιμοποιούνται και για τις ανταλλαγές αερίων (εισροή διοξειδίου του
άνθρακα, εκροή οξυγόνου). Οι ποσότητες νερού που χρησιμοποιούν τα φυτά είναι εκπληκτικές.
Για παράδειγμα, ένας ηλίανθος καταναλώνει κάθε μέρα 17 φορές περισσότερο νερό κατά
γραμμάριο της μάζας του σε σχέση με έναν άνθρωπο. Δηλαδή, για να φτιάξει ένα κιλό οργανικής
μάζας ένα φυτό καταναλώνει τουλάχιστον 500 κιλά νερό. Υπάρχουν δύο τρόποι να προωθηθεί
τόσο πολύ νερό προς τα φύλλα: είτε κάτι να το τραβά από πάνω, είτε κάτι να το πιέζει από κάτω.
Ο μηχανισμός της έλξης είναι εκείνος που υποστηρίζουν οι περισσότεροι από τους φυσικούς και
τους βιολόγους. Προτάθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 19ου αιώνα και βασίζεται σε μια
ιδιότητα του νερού που δεν αναφέρεται συνήθως για τα υγρά: την αντοχή τάνυσης. Τα μόρια του
νερού έχουν την τάση να μένουν κοντά το ένα στο άλλο, γιατί είναι πολωμένα και σχηματίζουν
τους λεγόμενους δεσμούς υδρογόνου, όπου οι αρνητικοί πόλοι έλκονται από τους θετικούς
πόλους των γύρω μορίων και οι θετικοί πόλοι από τους αρνητικούς. Οι δεσμοί υδρογόνου είναι
που κάνουν το νερό να παραμένει υγρό όταν χαμηλές πιέσεις ή υψηλές θερμοκρασίες κάνουν
άλλα λιγότερο πολικά υγρά να περάσουν στην αέρια φάση. Οι δεσμοί αυτοί μπορούν μάλιστα να
τεντωθούν πριν το υγρό νερό εξατμιστεί.
Σύμφωνα με τη θεωρία της έλξης ακριβώς αυτό συμβαίνει στο νερό μέσα στα δέντρα. Το νερό
που εξατμίζεται από τα φύλλα τραβά τα γειτονικά του μόρια που βρίσκονται ακόμα λίγο πριν το
στόμιο των πόρων των φύλλων. Αυτή η έλξη μεταφέρεται μέσω των δεσμών υδρογόνου σε όλη
τη διαδρομή μέσα από τον κορμό έως τις ρίζες. Το ίδιο το δέντρο δε χρειάζεται ούτε να τραβήξει,
ούτε να σπρώξει. Όλη η ενέργεια που χρειάζεται για το ανέβασμα του νερού παρέχεται από τον
ήλιο και τον άνεμο, που κι αυτός βοηθά στην εξάτμιση του νερού. Σε τελευταία ανάλυση, και η
αιολική ενέργεια προέρχεται επίσης από τον ήλιο. Κατά τη θεωρία της έλξης, η πίεση στο ξύλημα
των ψηλότερων δέντρων φτάνει τις -20 ατμόσφαιρες. Αυτή η θεωρία χρησιμοποιείται για να
ερμηνευτεί το γεγονός ότι κανένα από τα δέντρα που υπάρχουν σήμερα δεν ξεπερνά σε ύψος τα
115 μέτρα. Τόσο η υδροστατική πίεση, όσο και η δύναμη που ασκείται στο νερό λόγω της τριβής
αυξάνονται όσο μακραίνει το ξύλημα. Έτσι, η πίεση στις κορυφές των ψηλότερων δέντρων του
ίδιου είδους πρέπει να είναι μικρότερη. Αλλά όσο μικρότερη είναι η πίεση, τόσο μεγαλύτερη
είναι η πιθανότητα σπηλαίωσης (δημιουργίας φυσαλίδων) μέσα στη στήλη νερού. Η σπηλαίωση
είναι καταστροφική για τη μεταφορά νερού, γιατί σπάει τους δεσμούς υδρογόνου. Για να την
αποφύγουν τα ψηλά δέντρα κλείνουν τους πόρους των φύλλων το απομεσήμερο, όταν ο ρυθμός
εξάτμισης είναι στο μέγιστο. Χωρίς αυτές τις επιπλέον ώρες φωτοσύνθεσης ένα δέντρο δεν
μπορεί να συνεχίσει να αναπτύσσεται. Έχει βέβαια διαπιστωθεί και σχέση ανάμεσα στο ρυθμό
φωτοσύνθεσης και την ηλικία των δέντρων (μείωση του ρυθμού με την αύξηση της ηλικίας).
Άλλοι υποστηρικτές της θεωρίας της έλξης μιλούν τόσο για άνω, όσο και για κάτω όριο ύψους
των φυτών που επιβάλλονται από τους υδραυλικούς περιορισμούς και έχουν να κάνουν με τη
διάμετρο των σωλήνων του ξυλήματος, που αν είναι πολύ φαρδιοί θα γίνονταν αιτία
σπηλαίωσης*, ενώ αν ήταν πολύ λεπτοί δε θα επέτρεπαν τη ροή του υγρού.
Σε άλλα πειράματα φάνηκε ότι ίσως να υπάρχει και ένα ενεργό στοιχείο στη λειτουργία του
ξυλήματος. Διαπιστώθηκε ότι οι μεμβράνες των ζωντανών κυττάρων που συνδέουν τους σωλήνες
του ξυλήματος διογκώνονται ή συρρικνώνονται ανάλογα με τη συγκέντρωση ιόντων στο νερό. Σε
ένα πείραμα η ροή υπερδιπλασιάστηκε λόγω των αλλαγών στη συγκέντρωση ιόντων. Τα ζωντανά
κύτταρα του φυτού, με αυτή την αυτόματη αντίδραση, ίσως να εμποδίζουν τη σπηλαίωση, ώστε
το νερό να φτάσει μέχρι τα πιο διψασμένα μέρη του.
__________
* (Σπηλαίωση (http://www.oremscience.gr/node/689) είναι η δημιουργία φυσαλίδων σε ένα σώμα στο σημείο όπου η
πίεσή του πέφτει χαμηλότερα από μία συγκεκριμένη τιμή. Πώς επηρεάζουν την καθημερινή μας ζωή αυτές οι φυσαλίδες;
Αρνητικά ως ένας κύριος παράγοντας φθοράς στα βιομηχανικά συστήματα, αλλά και θετικά λόγω της θεραπευτικής
τους δύναμης. Οι φυσαλίδες δημιουργούνται λόγω μεταβολής της πίεσης και χωρίζονται σε δύο κατηγορίες ανάλογα με 166
την κίνηση τους. Αν ασκήσουμε αρνητική πίεση σε μία φυσαλίδα, σαν μια τεράστια ηλεκτρική σκούπα δηλαδή να την
ρουφάει προς όλες τις μεριές, αυτή θα μεγαλώσει, και μόλις ασκήσουμε θετική πίεση θα καταρρεύσει ακαριαία προς το
κέντρο της ασκώντας δυνάμεις στα γειτονικά σημεία και παράγοντας ήχο. Αυτή είναι η αδρανειακή σπηλαίωση, ενώ η
σταθερή φυσαλίδα, πραγματοποιεί ταλάντωση ως προς τη διάμετρό της.
Γύρω στο 1900 κατασκευάστηκε στην Αγγλία το πλοίο Turbinia και είχε ταχύτητα μόλις 17 κόμβους γιατί η προπέλα
του πλοίου γυρνούσε τόσο γρήγορα με αποτέλεσμα η πίεση του νερού να μειώνεται δραματικά και να σχηματίζονται
φυσαλίδες πάνω σε αυτήν. ∆ιπλό το κακό, αφού η ισχύς μοιραζόταν στα δύο, στο να γυρνάει η προπέλα και στο
σχηματισμό φυσαλίδων, οπότε είχαμε χαμηλή απόδοση, ενώ η προπέλα καταστρεφόταν από την κατάρρευση των
αδρανειακών φυσαλίδων η οποία προκαλεί ένα σοκ: φανταστείτε το σαν ένα σφυράκι να χτυπάει την προπέλα πάνω
από 20000 φορές το λεπτό με δύναμη. Τελικά, κρατώντας την ισχύ σταθερή, προστέθηκαν και άλλες προπέλες οι οποίες
γυρνούσαν με μικρότερη ταχύτητα και έτσι δεν αναπτύσσονταν οι απαραίτητες μεταβολές της πίεσης για το σχηματισμό
σπηλαίωσης, με αποτέλεσμα το πλοίο να κινείται με 34.5 κόμβους.
Σε άλλες εφαρμογές όμως η παρουσία φυσαλίδων είναι τόσο επιθυμητή που τις εισάγουμε επίτηδες, όπως για τη
θεραπεία θρόμβων ή το σπάσιμο της πέτρας στα νεφρά αναίμακτα. Εφαρμόζοντας μεταβαλλόμενη πίεση στο επιθυμητό
σημείο του σώματος, αναγκάζουμε αρχικά κάποιες φυσαλίδες να δημιουργηθούν και στη συνέχεια να καταρρεύσουν στο
εστιασμένο αυτό σημείο και μόνο, διαλύοντας έτσι το συγκεντρωμένο αίμα ή τις πέτρες αντίστοιχα. Αναλογιστείτε
δηλαδή τη λειτουργία ενός λατομείου, όπου γίνονται συνεχείς εκρήξεις για το σπάσιμο του βράχου, βέβαια οι εκρήξεις
στο σώμα είναι χιλιάδες το δευτερόλεπτο. Οι φυσαλίδες χρησιμοποιούνται και ως μεταφορείς φαρμάκων, κάτι σαν
couriers δηλαδή! Κατασκευάζουμε στο εργαστήριο τις φυσαλίδες τοποθετώντας το φάρμακο στο εσωτερικό τους, τις
εισάγουμε στον οργανισμό και τις αναγκάζουμε να καταρρεύσουν, παραδίδοντας έτσι το φάρμακο στον παραλήπτη.
Έπειτα, η σταθερή σπηλαίωση, λόγω της ταλάντωσης που κάνει θέτει τα γειτονικά υγρά σε ροή με αποτέλεσμα την
καλύτερη διάδοση του φαρμάκου).
(Πηγές:http://gbt.aua.gr/el/sites/default/files/COLOURED%20FINAL%20PLANT%20PHYSIOLOGY%20NOTES.pdf
, http://www.ehow.com/about_5240957_importance-water-
plants.html&prev=/search%3Fq%3Dwater%2Bin%2Bplants%2Bgrowth%26start%3D10%26sa%3DN%26hl%3Del
%26biw%3D768%26bih%3D928
, http://www.clemson.edu/extension/horticulture/nursery/irrigation/why_plants_need_water.html&prev=/search%3F
q%3Dwater%2Bin%2Bplants%2Bgrowth%26hl%3Del%26biw%3D768%26bih%3D928
, http://www.rizospastis.gr/page.do?publDate=29/9/2002&id=2748&pageNo=7&direction=1 , Στ. Ξενικουδάκης
από Discover , http://dspace.aua.gr/xmlui/bitstream/handle/10329/37/bresta-security.pdf?sequence=1).
__________

- Πεταλούδες και Σκώροι
‘’Πεταλούδα γυμνή από χέρια σφιχτά/ βγήκε τσαλακωμένη να πετάξει ψηλά/μα στους τοίχους χτυπά
ζαλισμένη χαρά./ Τι μικρός που `ναι ο κόσμος, πόσο ψέμα χωρά!/ Στα λουλούδια σιωπή είναι ο
φόβος βουβός, / σ’ αγκαλιάζω και με φέρνεις στο φως/σε αγάπη ψυχρή πεταλούδα μικρή/που
αγγίζει το στόχο και κοιμάται γυμνή……..Στίχοι: Synny Μπαλτζή, Μουσική: Λάκης Παπαδόπουλος,
Τραγούδι: Φίλιππος Πλιάτσικας, 2002, Τσαλακωμένη Πεταλούδα (Πεταλούδα Γυμνή)‘’.
Οι κοινές Πεταλούδες (αγγλ., Butterflies) και οι Σκώροι (αγγλ., Moths) ανήκουν στα λεπιδόπτερα
έντομα, που συνηθίζεται να τα ονομάζουμε γενικά πεταλούδες. Έχουν καταγραφεί πάνω από
200000 είδη τους παγκοσμίως. Συμβολίζουν τη χαρά, αλλά και τη θλίψη σε άλλες περιοχές ή και
την αιώνια ζωή, αλλά είναι συνδεδεμένα με την ελευθερία, την ευτυχία. Η μεταμόρφωση της 167
προνύμφης (κάμπια) σε νύμφη (χρυσαλλίδα), και κατόπιν σε τέλειο ακμαίο άτομο, συμβολίζει
την υπερβατικότητα της ζωής. Η μεταμόρφωσή τους από την αχόρταγη κάμπια στη σχεδόν
ακίνητη χρυσαλίδα μέσα στο κουκούλι της και τελικά προς το τέλειο άτομο που πετά και πετά
ασταμάτητα, είναι μια από τις εντυπωσιακότερες μεταβολές που παρατηρούνται στη Φύση. Πέρα
από τη βιολογική και την περιβαλλοντική άποψη, υπάρχει πληθώρα από αναφορές για το
μυθολογικό συμβολισμό τους, τον αντίκτυπο που είχαν στην ανθρώπινη ζωή τα έντομα αυτά από
τα πανάρχαια χρόνια. Πολλοί, ερευνητές και μη αναζητούν τις αρχετυπικές τους αποτυπώσεις
στο μύθο, την τέχνη, τη λαϊκή παράδοση, τον ανθρωπογενή πολιτισμό γενικότερα. Με έναν
τρόπο περίεργο και συνάμα καταλυτικό η επιστήμη περνά στο χώρο της μυθολογίας, της
αναλυτικής ψυχολογίας, του αρχετυπικού συμβολισμού. Και διερευνά τους δεσμούς της
αλληλεξάρτησης ανάμεσα στην ανθρώπινη ύπαρξη και το περιβάλλον της. Oι πεταλούδες εκτός
των άλλων χρησιμοποιήθηκαν ως διακοσμητικό μέσο στην τέχνη, αλλά ενέπνευσαν και ποιητές
και άλλους συγγραφείς. Τη πεταλούδα όμως τη γνωρίσαμε και μέσα από ‘’Το Φαινόμενο της
Πεταλούδας’’ στη θεωρία του χάους (π.χ. Hilborn, R.C., 1994, Chaos and Nonlinear Dynamics,
Oxford University Press, Oxford ).
Στην αρχαία Ελλάδα, η πεταλούδα σχετιζόταν με το θεό Ερμή, ως ψυχοπομπό. Οι αρχαίοι
Έλληνες συνήθιζαν να τοποθετούν πεταλούδες φτιαγμένες από χρυσάφι στους τάφους,
συμβολίζοντας τον Ερμή που θα οδηγήσει τη ψυχή του νεκρού στην άλλη ζωή. Πασίγνωστος
είναι ο μύθος του Έρωτα και της Ψυχής, που απεικονιζόταν με φτερά πεταλούδας. Ο αρχαίος
ελληνικός μύθος του Έρωτα και της Ψυχής, δεν άφησε αδιάφορους τους πρώτους Χριστιανούς,
που συνέδεσαν τον Έρωτα με το Χριστό και τους πιστούς με τη Ψυχή. Η ερμηνεία που δόθηκε
ήταν ότι ο Χριστός πετά μακριά όταν ο πιστός δείχνει απιστία, αλλά επιστρέφει όταν θα τον
αναζητήσει πραγματικά. Το σύμβολο της πεταλούδας πέρασε μέσα στη νέα θρησκεία, με την ίδια
σπουδαιότητα και σεβασμό που είχε ήδη αποκτήσει από τις παλαιότερες θρησκείες. Η πεταλούδα
παρέμεινε σύμβολο της ψυχής και η χρυσαλίδα σύμβολο θανάτου, που όμως, με τη μεταμόρφωσή
της, ανασταίνεται-ξαναζωντανεύει και γίνεται σύμβολο της ελπίδας για νέα ζωή.
Οι πεταλούδες έχουν μακριές κεραίες, δύο ζεύγη φτερών καλυμμένα με πολύχρωμα λέπια,
διαθέτουν στοματικά μόρια μυζητικού τύπου και οι κεραίες τους ποικίλλουν ανάλογα με το είδος.
Οι πεταλούδες συνήθως έχουν έντονα χρώματα και κεραίες ροπαλοειδείς με κεφάλι στο άκρο
τους. Όταν ξεκουράζονται, έχουν διπλωμένα τα φτερά τους, κάθετα πάνω από την πλάτη τους. Η
μεταμόρφωσή τους από την στιγμή της γέννησης, σε μορφή κάμπιας (προνύμφες), είναι τεράστια.
Έχουν σκωληκόμορφο σώμα και μασητικό στοματικό τύπο, ενώ συχνά διαθέτουν μεταξοειδείς
αδένες και με τα λεπτά στρώματα μεταξιού που παράγουν, δημιουργούν ένα κουκούλι, με το
οποίο περιβάλλονται και μετατρέπονται σε χρυσαλίδες. Μετά από κάποιο χρονικό διάστημα,
όταν βγαίνουν από το κουκούλι τους, έχουν πλέον τη μορφή ενήλικης πεταλούδας. Οι πεταλούδες
είναι φυτοφάγες και συχνά το μεγαλύτερο τμήμα τους παρουσιάζει περιπτώσεις σεξουαλικού
διμορφισμού.
168
Ο σκώρος ή η νυχτοπεταλούδα ανήκει στην ίδια τάξη (Λεπιδόπτερα) με την κοινή πεταλούδα,
ωστόσο παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από αυτήν. Τα περισσότερα είδη των σκόρων είναι
νυκτόβια, αλλά υπάρχουν και ορισμένα ημερόβια. Συνήθως, είναι μικρότερα από τις πεταλούδες,
δεν έχουν έντονα χρώματα, ενώ η κύρια μορφολογική διαφορά τους με τις πεταλούδες βρίσκεται
στις κεραίες και τα φτερά τους. Οι κεραίες στους σκώρους είναι τριχωτές και δεν απολήγουν σε
κεφάλι όπως συμβαίνει στις κοινές πεταλούδες, ενώ όταν κάθονται, συνήθως απλώνουν τα φτερά
τους καλύπτοντας το σώμα τους. Και εδώ οι προνύμφες τους λέγονται κάμπιες, η χρυσαλλίδα
τους καλύπτεται με κουκούλι, και είναι το ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ προνύμφης και ενήλικου
ατόμου. Τα περισσότερα ενήλικα άτομα (ακμαία) τρέφονται από νέκταρ, ανάλογα με το είδος,
όμως απορροφούν και άλλους φυτικούς χυμούς (π.χ. υπερώριμα φρούτα, εκκρίσεις του ξύλου), ή
τα υγρά από ψοφίμια και περιττώματα. Σε μερικά είδη τρέφονται με τα υγρά των δακρυγόνων
αδένων ή και αίμα. Λίγα πρωτόγονα είδη καταναλώνουν και γύρη. Τα περισσότερα είδη
τρέφονται μόνο από ένα ή λίγα είδη φυτών.
Οι κάμπιες των σκώρων τρέφονται κατά κανόνα από τα φύλλα των αγγειόσπερμων φυτών, ενώ
υπάρχουν μικρότερα είδη που σε αυτό το στάδιο ζουν μέσα στα φύλλα ανοίγοντας στοές. Το
ευρωπαϊκό είδος Nymphula nitidulata αναπτύσσεται στο νερό, καταναλώνοντας υδρόβια φυτά. Η
προνύμφη του Cossus cossus, που συναντούμε και στην Ελλάδα, ζει μέσα στο ξύλο της ιτιάς. Και
οι προνύμφες κατά κανόνα τρέφονται μόνο από ένα ή λίγα είδη φυτών, και μόνο από
συγκεκριμένο μέρος των ξενιστών τους (π.χ. φύλλα ή άνθη ή γύρη). Ορισμένες προνύμφες
τρέφονται από λειχήνες, άλλες από μύκητες, φύκια, φτέρες κ.ά. Μερικές ομάδες ειδών είναι
σαρκοφάγα και τρέφονται από άλλα έντομα. Λίγα είδη συμβιώνουν με μυρμήγκια και τρέφονται
από τα αυγά, τις προνύμφες και της νύμφες αυτών. Μερικά είδη συνηθίζουν να παίρνουν τη λεία

τους από τους ιστούς της αράχνης, ενώ άλλα είδη τρέφονται από μάλλινα ή δερμάτινα
ρούχα, φτερά, χαρτί, περιττώματα πουλιών και θηλαστικών.
Για την πτήση τα λεπιδόπτερα χρειάζονται θερμοκρασία τουλάχιστον 25 βαθμούς Κελσίου. Στις
Εύκρατες Ζώνες πολλές φορές παίρνουν συγκεκριμένη στάση για να αυξάνουν τη θερμοκρασία
τους. Απλώνουν τις πτέρυγες κάθετα στις ακτίνες του ηλίου. Στα νυχτερινά είδη η θερμοκρασία
αυξάνεται με τη δόνηση των μυών για την πτήση. Σε πολλά είδη υπάρχει μηχανισμό να
ζεσταίνεται μόνο ο θώρακας με τους μύες, όχι η κοιλιά. Αντίθετα στις ζεστές ημέρες τα
λεπιδόπτερα πετούν το πρωί, και το βράδυ, ενώ κρύβονται στη σκιά τις ζεστές ώρες της ημέρας.
Όλους τους τρόπους συμπεριφοράς για άμυνα, αναπαραγωγή (παρθενογένεση, ζωοτοκία),
απόθεση αυγών (τρόπος, αριθμός αυγών), διαχείμαση, βιολογικό κύκλο και άλλα, που
παρατηρούμε σε άλλα έντομα, συναντούμε και στα λεπιδόπτερα. Τα λεπιδόπτερα συνήθως ζουν
μόνα τους. Συγκεντρώνονται κατά ομάδες, μόνο για διανυκτέρευση, διαχείμαση, σε
απομονωμένες πηγές τροφής - βρεγμένο σημείο σε ξηρό έδαφος ή το φυτό Liquidambar
orientalis στην κοιλάδα των ‘’Πεταλούδων στη Ρόδο’’. Πολλές φορές τα ενήλικα άτομα
παρουσιάζουν διαφορετική μορφή (πολυμορφισμός) σε διάφορες εποχές ή γεωγραφικές περιοχές,
σε μερικές περιπτώσεις και ανάλογα με την πυκνότητα του πληθυσμού τους. Είναι γνωστό ότι
μερικά είδη πετώντας καλύπτουν τεράστιες αποστάσεις. Τέτοιος ταξιδιώτης είναι το
είδος Danaus plexippus, που σε μια γενιά φτάνει από τα νότια του Καναδά μέχρι την Παραγουάη.
Πολλά είδη των λεπιδόπτερων είναι βλαβερά, μειώνοντας την ποιότητα ή καταστρέφοντας μαλλί
και βαμβάκι, δέρματα, σπόρους, σιτάρια, φρούτα και καρπούς. Ροκανίζουν τις ρίζες,
καταναλώνουν τη χλωροφύλλη και αποφυλλώνουν φυτείες ή ολόκληρα δάση. Σε αντίθεση με
την ενήλικη νυχτοπεταλούδα, η προνύμφη (γνωστή και ως κοινός σκώρος) κάποιων ειδών
(π.χ. Tineola bisselliella, Tinea pellionella, Trichophaga tapetzella), τρέφεται με ίνες από ρούχα,
ειδικά όταν αυτά έχουν σκόνη, τρίχες, ή λεκέδες από ποτά ή ούρα. Οι νυχτοπεταλούδες και
ιδιαίτερα οι κάμπιες τους είναι ιδιαίτερα επιβλαβείς στη γεωργία σε πολλά μέρη του κόσμου. Η
νυχτοπεταλούδα Lymantria dispar προκαλεί αρκετές καταστροφές στα δάση όπου θεωρείται
επιδημικό είδος. Σε μεσογειακά κλίματα το είδος Cydia pomonella προκαλεί εκτεταμένες ζημιές
ειδικά σε οπωροφόρα δένδρα. Σε τροπικά και υποτροπικά κλίματα η Plutella xylostella είναι 169
πιθανώς ο σοβαρότερος κίνδυνος για καλλιέργειες κάρδαμου. Αρκετοί σκώροι της
οικογένειας Tineidae προκαλούν ζημιά σε υφάσματα και κουβέρτες κατασκευασμένες από
φυσικό μαλλί ή μετάξι. Έχει αναφερθεί ότι απωθούνται από το άρωμα δέντρων όπως ο κέδρος ή
το έλαιο της λεβάντας ή άλλων φυσικών ελαίων. Η ναφθαλίνη θεωρείται το αποτελεσματικότερο
απωθητικό για τον σκώρο. Οι περισσότερες κάμπιες σκοτώνονται όταν εκτεθούν επί αρκετές
ημέρες σε θερμοκρασία κάτω από τους −8 C.
Ορισμένοι σκώροι (μεταξοσκώληκες) καλλιεργούνται. Ο σημαντικότερος από όλους είναι ο
γνωστός μεταξοσκώληκας, η κάμπια του είδους Bombyx mori. Καλλιεργείται για το μετάξι που
παράγει στο κουκούλι του. Ωστόσο, μετάξι παράγουν και άλλα είδη. Υπάρχουν αρκετά είδη του
γένους Saturniidae τα οποία επίσης καλλιεργούνται για το μετάξι τους, όπως η Samia cynthia και
το κινεζικό είδος Antheraea pernyi, το είδος Antheraea assamensis) και ο ιαπωνικός
μεταξοσκώληκας Antheraea yamamai.
Τα λεπιδόπτερα παίζουν σημαντικό ρόλο στην επικονίαση και ως εκ τούτου στην αναπαραγωγή
των αγγειόσπερμων φυτών. Οι σαρκοφάγες προνύμφες μερικών ειδών χρησιμοποιούνται άμεσα
στον έλεγχο των παρασίτων. Άλλα χρησιμοποιούνται εμπορικά, έμμεσα ως ξενιστές, για την
καλλιέργεια του Trichogramma, (υμενόπτερα) που μετά ως παράσιτο καταστρέφει άλλα βλαβερά
λεπιδόπτερα. Στην Αυστραλία φυτοφάγες προνύμφες χρησιμοποιούνται στην καταπολέμηση του
φυτού Φραγκοσυκιά (Opuntia cacti) που έχει εισβάλλει εκεί από το εξωτερικό.
Οι μεγαλύτερες γνωστές πεταλούδες στον κόσμο είναι οι ‘’Birdwings’’. Η ‘’Βασίλισσα
Αλεξάνδρα Birdwing’’ (Ornithoptera alexandrae) από τα τροπικά δάση της Παπούα Νέα Γουινέα
έχει άνοιγμα φτερών περίπου 28 εκατοστόμετρα. Οι μεγαλύτεροι γνωστοί σκώροι, οι Atlas
σκώροι (Saturniidae), έχουν άνοιγμα φτερών περίπου τα 29 εκατοστόμετρα. Ενώ, η μικρότερη
γνωστή πεταλούδα είναι η ‘’Μπλουζ’’ (Lycaenidae), που βρίσκεται στη Βόρεια Αμερική και την
Αφρική, και έχει άνοιγμα φτερών περίπου από 0,6 μέχρι 1,2 εκατοστόμετρα. Ως προς το
μικρότερο γνωστό σκώρο είναι ο ‘’Πυγμαίος’’ (Nepticulidae), με άνοιγμα φτερών περίπου 0,23
εκατοστόμετρα. Η πιο κοινή είναι η πεταλούδα του λάχανο και του κουνουπιδιού που βρίσκονται
στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική, την Αφρική, την Ασία, την Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία, τις
Βερμούδες, και τη Χαβάη. Από τα συνολικά 747 έντομα που καταγράφονται στην ‘’Κόκκινη
Λίστα της IUCN’’, τα 284 ανήκουν στα λεπιδόπτερα. Από τα προστατευτικά μέτρα ωφελούνται
και τα άλλα, όχι τόσο επιβλητικά έντομα και λοιπά ζώα, που όμως είναι το ίδιο σημαντικά για το
οικοσύστημα. Παρά τα προστατευτικά μέτρα εξαφανίστηκαν μερικά είδη μέσα στα τελευταία
χρόνια. Πολλά είδη είναι γνωστά μόνο από παλιές συλλογές γιατί εξαφανίστηκαν τελείως.
Σπουδαίος παράγοντας στα μέτρα προστασίας είναι η καλλιέργεια του φυτού ξενιστή.
Είναι πολυάριθμα τα παραδείγματα των λεπιδόπτερων γενικότερα στις μυθολογίες γηγενών λαών
σε όλο τον κόσμο. Για παράδειγμα αναφέρεται ότι στη Μαδαγασκάρη ορισμένες φυλές
διεκδικούν την καταγωγή τους από την πεταλούδα. Σύμφωνα με τους αρχαίους Πίμα της Βόρειας
Αμερικής κατά τη στιγμή της έναρξης της δημιουργίας ο δημιουργός Τσιοβοτμάκι πήρε τη μορφή
πεταλούδας και πέταξε τριγύρω στον κόσμο, έως ότου βρήκε τόπο κατάλληλο για το ανθρώπινο
γένος. Όπως στους αρχαίους κατοίκους Γκοατζίρο της Κολομβίας, έτσι και στον ιαπωνικό μύθο
της λευκής πεταλούδας είναι εμφανής η άποψη πως η λευκή πεταλούδα είναι η ψυχή της
γυναίκας του γέροντα, που πέθανε νέα και έφυγε νωρίς από τη ζωή του. Η ψυχή επιστρέφει να
οδηγήσει τον αγαπημένο της στο πέρα κόσμο, όταν εκείνος δεν μπορεί πια να περιποιηθεί τον
τάφο της και να της τραγουδήσει, όπως είχε ορκιστεί. Η πεταλούδα εδώ δε συμβολίζει απλά την
ψυχή αλλά και τη δυνατότητα επικοινωνίας της με τον αισθητό κόσμο. Πρόκειται λοιπόν για ένα
σύμβολο που με την αλλεπάλληλη παρουσία του στο παγκόσμιο πλέγμα των μύθων υποδηλώνει
μια σχέση ανάμεσα σε αυτή τη ζωή και την άλλη και τα στάδια μιας εξελικτικής μεταμόρφωσης.
Οι Ινδιάνοι πίστευαν ότι οι πεταλούδες ήταν οδηγοί στην ευτυχία. Μέχρι σήμερα είναι γνωστός ο
τελετουργικός ‘χορός της πεταλούδας’ με τον οποίο επικαλούνται τις πεταλούδες να τους
ευλογήσουν με καλοτυχία και ευημερία. Αξιοσημείωτο είναι ότι το σχηματικό σύμβολο της
πεταλούδας στην παράδοση των Ινδιάνων είναι ο σταυρός. Όντας η πεταλούδα για τους
Ινδιάνους και σύμβολο του ύπνου, οι γυναίκες συνήθιζαν να κεντούν το σταυρό σε δέρμα
ελαφιού το οποίο κατόπιν φορούσαν στο κεφάλι του μωρού τους, για να του φέρουν καλό και
ασφαλή ύπνο. Στη Σερβία πίστευαν ότι η πεταλούδα είναι η ψυχή μάγισσας που κοιμάται και ότι
εάν την έβρισκαν που κοιμόταν και την γύριζαν μπρούμυτα, τότε η πεταλούδα-ψυχή της δεν θα 170
μπορούσε να επιστρέψει στο σώμα κι έτσι θα πέθαινε. Στην Σκωτία πίστευαν ότι μεγάλο κακό θα
σε βρει εάν σκοτώσεις πεταλούδα, ενώ στην Αγγλία το κακό θα είναι ακόμα μεγαλύτερο εάν
σκοτώσεις την πρώτη πεταλούδα της εποχής. Σε άλλες πάλι περιοχές αναφέρεται ότι εάν
φυλακίσεις πεταλούδα, η τιμωρία σου θα είναι ο θάνατος και αλλού πίστευαν ότι εάν τραβήξεις
και κόψεις τα φτερά μιας πεταλούδας θα σε βρει μεγάλη κακοτυχία. Οι Μαορί της Νέα Ζηλανδία
πιστεύουν ότι η ψυχή επιστρέφει στη γη μετά το θάνατο με τη μορφή της πεταλούδας. Στα νησιά
του Σολομώντα εκείνος που φεύγει απ’ τη ζωή, μπορεί να διαλέξει τι θα γίνει μετά το θάνατο και
επιλέγει συχνά μια πεταλούδα. Στον Ισλαμικό Σουφισμό η νυχτοπεταλούδα που αναλώνεται στο
φως της φλόγας του κεριού είναι η ψυχή που αναλώνεται στη θεία φλόγα. Η εξέχουσα λιθουανή
αρχαιολόγος Μαρίγια Γκιμπούτας (1921-1994) αναγνωρίζει με τη σειρά της στο σύμβολο της
πεταλούδας ένα από τα ιδεογράμματα της πρώιμης νεολιθικής γλώσσας των πρωτο-ευρωπαϊκών
φύλων και συνδέει το σύμβολο με τις ιδιότητες της μητέρας θεάς. Οι πρωτο-ευρωπαϊκοί λαοί
γενικά πίστευαν ότι η ανθρώπινη ψυχή έπαιρνε τη μορφή της πεταλούδας και έτσι την
αντιμετώπιζαν με μεγάλο σεβασμό, συχνά με φόβο. Οι Βορειοευρωπαϊκοί λαοί είναι γεμάτοι
παραδόσεις για το γεγονός ότι τα όνειρα δεν είναι τίποτε άλλο από περιπλανήσεις της ψυχής-
πεταλούδας σε άλλους κόσμους. Στη νότια Γερμανία οι παραδόσεις αναφέρουν ότι οι νεκροί
ξαναγεννιούνται σαν παιδιά που πετούν τριγύρω με τη μορφή της πεταλούδας. Τούτο συνδέει τις
πεταλούδες με την ιδέα της γονιμότητας. Οι Ιρλανδοί με τη σειρά τους θεωρούν ότι οι
πεταλούδες είναι οι ψυχές των νεκρών που περιμένουν να περάσουν από το Καθαρτήριο.
Οι Ινδιάνοι πίστευαν ότι εάν η πρώτη πεταλούδα του καλοκαιριού είναι λευκή, τότε έρχονται
πολλές βροχές. Οι λαοί των Ουραλίων θεωρούσαν τις λευκές πεταλούδες πνεύματα τις
γονιμότητας και τις επικαλούνταν όταν υπήρχε ανάγκη για τα σπαρτά τους. Στη Ιρλανδία κατά το
μεσαίωνα πίστευαν ότι οι λευκές πεταλούδες είναι ψυχές μικρών παιδιών και απαγορεύονταν να
τις πειράξεις. Το ίδιο πίστευαν και στην Ινδία. Στην Λουιζιάνα των ΗΠΑ πιστεύουν ότι όταν μια
λευκή πεταλούδα πετά γύρω σου, είναι πολύ καλός οιωνός, αλλά αντίθετα, σε άλλες περιοχές το
να μπει στο σπίτι και πετά γύρω-γύρω από κάποιον μια λευκή πεταλούδα, είναι οιωνός θανάτου.
Αλλού, εάν η πρώτη πεταλούδα της εποχής είναι λευκή, σημαίνει θάνατο και στις Σλάβικες
χώρες σημαίνει αρρώστια. Στην Κολομβία πιστεύουν ότι εάν κάποια μεγάλη λευκή πεταλούδα
βρεθεί στο σπίτι, δεν πρέπει κανείς να την κακομεταχειριστεί ή να τη διώξει γιατί είναι η ψυχή
ενός προγόνου που έρχεται να ευλογήσει την κατοικία. Την ίδια παράδοση συναντάμε και στην
Ιαπωνία. Οι κίτρινες, οι κόκκινες και οι ποικιλόχρωμες πεταλούδες Στην Ινδιάνικη παράδοση
αναφέρεται ότι εάν η πρώτη πεταλούδα της εποχής είναι κίτρινη, έρχεται καλοκαιρία και
ηλιοφάνεια. Στην Γερμανία όμως, εάν η πρώτη πεταλούδα της εποχής είναι κίτρινη, είναι οιωνός
γέννας. Στις Σλάβικες χώρες πίστευαν ότι εάν η πρώτη πεταλούδα της εποχής είναι κόκκινη, είναι
οιωνός καλής υγείας και στην Βρετανία πιστεύανε ότι εάν η πρώτη πεταλούδα της εποχής είναι
ποικιλόχρωμη, έρχεται γάμος. Αντίθετα, στην Ιαπωνία η ποικιλόχρωμη πεταλούδα πιστεύεται ότι
προειδοποιεί για θάνατο στην οικογένεια.
Οι Αζτέκοι πίστευαν ότι οι μακάριοι νεκροί μπορούσαν να επισκεφτούν τα αγαπημένα τους
πρόσωπα, με μορφή πεταλούδας, για να τους βεβαιώσουν ότι είναι καλά. Το μήνυμα έρχονταν
όταν μια πεταλούδα πετούσε χαρμόσυνα γύρω από τις ανθοδέσμες του σπιτιού, που είχε
πρόσφατα χάσει κάποιο αγαπημένο πρόσωπο. Γι’αυτό, ήταν ασέβεια να μυρίζουν τα λουλούδια
από πάνω, διότι η κορυφή τους ήταν αφιερωμένη στις ψυχές. Ομοίως, οι Μάγια πιστεύανε ότι οι
πεταλούδες ήταν οι ψυχές των νεκρών πολεμιστών.Η θεά Ιτζπαπαλότλ ήταν δυνατή και άγρια
θεά με φτερά πεταλούδας και μεγάλα νύχια σε ετοιμότητα στα χέρια και τα πόδια της. Η θεά
απεικονιζόταν επίσης με το βασιλικό όρνεο, ένα είδος πολύ κοινό στο βόρειο Μεξικό κατά τη
διάρκεια του πολιτισμού των Τσιτσιμέκ. Πολλοί άνθρωποι στο Μεξικό θεωρούν ότι κάποιος θα
πεθάνει όταν σταματήσει μαύρη πεταλούδα στην πόρτα του. Και μια μικρή ιστορία από μια
περιοχή της αρχαίας νότιας Κίνας. ‘’Μια φορά ο Τσουάνγκ Τσου ονειρεύτηκε πως ήταν πεταλούδα
και χαιρότανε πετώντας δώθε-κείθε. Δεν ήξερε πως ήταν ο Τσουάνγκ Τσου. Ξαφνικά ξύπνησε και
αισθάνθηκε πως ήταν ο Τσουάνγκ Τσου. Μετά δεν ήξερε αν ήταν ο Τσουάνγκ Τσου που είχε
ονειρευτεί πως ήταν πεταλούδα ή αν ήταν πεταλούδα και ονειρευόταν πως είναι ο Τσουάνγκ Τσου".
(πηγή: σταχυολόγηση από http://www.magicoflife.org/symbol.html, http://www.dream-
interpretation.org.uk, http://www.aworldforbutterflies.com,http://www.loc.gov/rr/scitech/mysterie
s/butterflymoth.html, 171
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CF%8
D%CE%B4%CE%B1, http://www.religionfacts.com/christianity/symbols/butterfly.htm).
__________
- Άγρια Χόρτα, Λαχανευόμενα, Φαγώσιμα

Τα φαγώσιμα χόρτα είτε καλλιεργούνται, είτε ως άγρια μπορεί να τα μαζέψει κανείς από λιβάδια,
ξέφωτα και κράσπεδα δασών, από ακαλλιέργητες εκτάσεις, πετρώδεις περιοχές και από
αλλού. Το μάζεμα αυτών των άγριων χόρτων θέλει εμπειρία και γνώση, γιατί όλα τα χόρτα δεν
τρώγονται, καθώς υπάρχουν χορταρικά δηλητηριώδη και επικίνδυνα. Τα άγρια χόρτα που
τρώγονται, είναι μία διατροφική κληρονομιά που για πολλούς αιώνες έχει μείνει αναλλοίωτη με
το πέρασμα του χρόνου. Η αναφορά τους βρίσκεται σε πολλά αρχαία κείμενα όπως του
Διοσκουρίδη, Θεόφραστου, Ησίοδου, Αντιφάνη, Πλίνιου, Όμηρου και άλλων. Τα συνηθισμένα
φαγώσιμα άγρια χόρτα για τον άνθρωπο είναι τα άγρια ραδίκια, οι καυκαλήθρες, οι βρούβες, οι
ρόκες, οι ζοχιοί, τα βλίτα, το μάραθο και πολλά άλλα. Τα άγρια χόρτα είναι ιδιαίτερα πλούσια σε
βιταμίνη C, φλαβονοειδή, πολυφαινόλες, Ω3 λιπαρά οξέα και σε α-λινολενικό οξύ, συστατικά
που συνεισφέρουν σημαντικά στην αντιοξειδωτική ικανότητα του οργανισμού. Και
υπενθυμίζεται ότι εκτός από τα θρεπτικά συστατικά τους, είναι δυνατόν να περιέχουν και
κάποιους αντιθρεπτικούς τοξικούς παράγοντες.
Και μερικές συμβουλές για το μάζεμα άγριων χόρτων: Διαλέγουμε το μέρος που θα μαζέψουμε
άγρια χόρτα ώστε να μην είναι κοντά σε δρόμους, σε καλλιεργημένα χωράφια, σε
βιομηχανικές περιοχές κ.ά. Γενικά, προτιμούμε μέρη με λίγο έως πολύ υψόμετρο και με έδαφος
σχετικά πετρώδες. Η καλύτερη ώρα για μάζεμα άγριων χόρτων είναι μετά από βροχή, όπου τα
χόρτα είναι πιο τρυφερά και επίσης προτιμούμε απόγευμα, ώστε να προλάβετε να πάρετε και τα
θρεπτικά τους στοιχεία που παρήγαγαν εκείνη τη μέρα, πριν αποθηκευτούν στις ρίζες του
φυτού. Ποτέ δεν μαζεύομε ένα χόρτο αν δεν είμαστε σίγουροι ότι τρώγεται. Αν έχουμε και την
παραμικρή αμφιβολία το αφήνουμε. Ποτέ δεν τα κόβουμε όλα, δεν τα εξολοθρεύουμε από τη
ρίζα τους. Αφήνουμε κάποια και πάμε σε κάποια άλλη περιοχή να βρούμε άλλα. Και δεν
μαζεύουμε περισσότερα από όσα χρειαζόμαστε. Τα άγρια χόρτα δεν τα ξεριζώνουμε ποτέ.
Παρακάτω παραθέτουμε τα πλέον συνηθισμένα άγρια λαχανευόμενα χόρτα της Ελλάδας.

Aβρωνία (Tamus vulgaris) ή οβριές, αβρωνιά, ομβριά, βεργιά.Πολυετής αναρριχώμενη 172
κλιματίδα με κονδυλόριζες, που αναπτύσσεται μέχρι και 4 μέτρα τυλίγοντας το στέλεχος του
όπως του αμπελιού. Φύλλα επάλληλα, παλαμοειδή-καρδιοειδή, τρίλοβα ή πεντάλοβα. Τη
συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους και κυρίως κάτω από ακαλλιέργητες ελιές.
Μαζεύονται οι τρυφεροί βλαστοί τους, που βγαίνουν από το Μάρτιο μέχρι τον Απρίλιο. Τα
τρυφερά βλαστάρια βράζονται ελαφρώς και τρώγονται με λάδι και ξύδι για ορεκτικό, αλλά
γίνονται και τσιγαριστά με κρεμμύδι. Το ζουμί τους πίνεται και είναι διουρητικό. Είναι
δηλητηριώδες φυτό που περιέχει μια ουσία ερεθιστική για την επιδερμίδα. Ονομάζεται και
αγιόκλημα, θεριόχορτο, φαρμακιά, πιθανώς το μήλωθρο του Θεόφραστου ή η άμπελος του
Διοσκουρίδη ή η άμπελος η άγρια του Θεόφραστου. Ο Διοσκουρίδης το αναφέρει ως
οφιοστάφιλο και ο Ιπποκράτης το χρησιμοποιούσε κατά του τετάνου. Έχει και θεραπευτικές
ιδιότητες, είναι καθαρτικό, διουρητικό και επουλωτικό. Οι κόνδυλοι του γίνονται κατάπλασμα
στις περιπτώσεις εγκαυμάτων.
-Αγκινάρα η άγρια (Cynara cardunculus) ή αγριαγκινάρα, τρουμπελίνα, αγκινάρα του βουνού,
αγκιναράκια, χαρακάκια. Στην Ελλάδα υπάρχουν δύο είδη η Κυνάρα η σιβθόρπιος και η
καρδονίσκη ή κάκτος. Ήταν ένα από τα αγαπημένα εδέσματα των αρχαίων Ελλήνων και
Ρωμαίων. Πολυετές φυτό που φτάνει πάνω από 1 μέτρο ύψος. Βρίσκεται αυτοφυές σε όλες τις
θερμές περιοχές της Ελλάδας, σε ακαλλιέργητα μέρη. Μαζεύονται οι τρυφεροί βλαστοί, τα φύλλα
και οι ανθοκεφαλές, την άνοιξη πριν ανθίσουν. Μαγειρεύονται βραστές με άλλα λαχανικά (αλλά
πολίτα), αλλά και με κρέας. Οι μικρές ανθοκεφαλές μαγειρεύονται με αυγά ομελέτα και μπορούν
να γίνουν και τουρσί.
-Άγρια Ραδίκια ( Cichorium intybus) ή πικροράδικο, πικραλίδα. Ένα από τα πιο διαδεδομένα
χόρτα, το οποίο βρίσκουμε στις περισσότερες περιοχές της χώρας μας. Τα συναντάμε σχεδόν
παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Σε ένα πάπυρο του 4.000 π.Χ. αναγράφονται οι θεραπευτικές
ιδιότητες του ραδικιου, ενώ ο αρχαίος ιατρός Γαληνός το ονόμαζε ‘’φίλο του συκωτιού’’.
Παλαιότερα, οι λαϊκοί θεραπευτές χρησιμοποιούσαν τα ραδίκια για την θεραπεία ασθενειών του
ήπατος και της χολής. Πλέον έχει φανεί από κλινικές έρευνες πως ένα συστατικό που περιέχεται,
το κιχώριο, έχει όντως ηπατοπροστατευτική δράση. Στα ραδίκια περιλαμβάνονται πολλά είδη
άγρια και καλλιεργούμενα με πολλές διαφορές στην γεύση (πικρά, γλυκά κα) και στο φαινότυπο.
Είναι πλούσια σε βιταμίνες Β1, Β2 και καροτινοειδή, καθώς και σε ανόργανα στοιχεία όπως Κ,
Νa, P και Μg. Είναι πολυετή φυτά που μπορεί να φτάσουν σε ύψος το ένα μέτρο. Μαζεύονται
από το φθινόπωρο με τις πρώτες βροχές έως το τέλος της άνοιξης. Βράζονται και τρώγονται με
λαδολέμονο ή μαγειρεμένα με κρέας.
-Αγριοζοχός-(Urospermum picroides). Άλλες ονομασίες είναι πικρίθρα, κουφολάχανο. Ετήσιο
φυτό που φτάνει σε ύψος τα 20-50 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους
και καλλιεργημένους τόπους. Το σχήμα τους και οι διαστάσεις των φύλων του δεν είναι σχεδόν
ποτέ το ίδιο. Τα φύλλα του είναι σκουροπράσινα οδοντωτά και μακριά με παχύ κόκκινο μίσχο
και κεντρικό νεύρο. Μαζεύεται από το Φθινόπωρο μέχρι το τέλος της άνοιξης. Η γεύση των
φύλλων είναι λίγο πικρή, τρώγονται ωμά σε σαλάτες, μαγειρεύονται μόνα τους βραστά με
μπόλικο λεμόνι ή σε συνδυασμό με αρνί ή κατσίκι. Επίσης, χρησιμοποιούνται και σε χορτόπιτες.
-Αγριοκαρδαμούδα-(Capsella bursa-pastoris) ή αγριοκάρδαμο, τζουρκάς, ραγιάς. Ετήσιο ή
διετές φυτό (κοινό ζιζάνιο), που φτάνει περίπου μέχρι τα 40 εκατοστά ύψος. Το συναντάμε
σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους, σε όλη την Ελλάδα. Τα φύλλα
τους τρώγονται βραστά με άλλα χόρτα και χρησιμοποιούνται σε σαλάτες μαζί με τα άνθη τους,
για πιπεράτη γεύση.
-Αντράκλα-(Portulaca Oleracia) ή γλιστρίδα, χαροβότανο, χλιμίτσα, σκλιμίτσα, τρέμπλα,
τρεύλα, τρέβα, χοιροβότανο. Ετήσιο φυτό που φτάνει σε ύψος τα 20 εκατοστά. Το συναντάμε
σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Πολλαπλασιάζεται πολύ εύκολα
για αυτό θεωρείτε και ζιζάνιο. Τα φύλλα της είναι σκουρωπά πράσινα, σαρκώδεις και παχιά.
Λέγεται ότι αν μασήσεις μερικά φρέσκα φύλλα και τα βάλεις κάτω από τη γλώσσα σου ξεδιψάς.
Έχει πολύ βιταμίνη C και σίδηρο και μια διατροφική έρευνα στην Κρήτη έδειξε ότι η
κατανάλωσή της, όπως και η τσουκνίδα βοηθάει την καρδιά (είναι το φυτό με τα περισσότερα ω3
λιπαρά). Μαζεύονται οι τρυφερές κορφές τους από την αρχή του καλοκαιριού μέχρι το
φθινόπωρο. Τρώγεται ωμή σαλάτα με λαδόξιδο και κρεμμύδια ή προστίθεται στη
ντοματοσαλάτα. Γενικά μπορεί να αντικαταστήσει τα μαρούλια σαν πράσινο λαχανικό.
Μαγειρεύεται γιαχνί κατσαρόλας. 173
-Ασκόλυμπρος (-Scolymus hispanicus) ή σκόλυμος σκολιάμπρι, σκόλιαντρος, σκόλυμος,
ασπράγκαθο. Στην περιοχή της Μεσογείου απαντώνται 4 είδη αλλά τα συνηθέστερα είναι
Σκόλυμπρος ο στικτός και ο ισπανικός. Διετές ή πολυετές ανθεκτικό φυτό, που μπορεί να φτάσει
το 1 μέτρο ύψος. Έχει βαθιά χοντρή ρίζα και χοντρό κεντρικό βλαστό. Τα φύλλα του είναι
οδοντωτά και αγκαθωτά. Ανθίζει το καλοκαίρι και το βρίσκουμε παντού σε όλη την Ελλάδα σε
ακαλλιέργητα εδάφη σε χαμηλό υψόμετρο. Τα νέα τρυφερά φύλλα πριν γίνουν ακανθωτά και οι
τρυφεροί βλαστοί του μαζεύονται από το χειμώνα έως την άνοιξη. Το φθινόπωρο μαζεύεται η
ρίζα και οι σαρκώδες ράχες των φύλλων του. Τα νέα φύλλα και οι βλαστοί του τρώγονται βραστά
μόνα τους ή με άλλα χόρτα. Οι ρίζες και οι μίσχοι γίνονται σούπες ή μαγειρεύονται με κρέας.
Επίσης μπορούν να βραστούν και να γίνουν τουρσί με ξύδι και λάδι. Από τα αρχαία χρόνια
τρώγονταν οι ρίζες, τα φύλλα και οι τρυφεροί βλαστοί τους.
-Ασκορδούλακοι (βολβοί Mouscari comosum) ή κουρκουτσέλια, κρεμμυδούλες,
σκυλοκρέμμυδα, ασκορδούλακας, σκορδούλακας, βροβιός. Πολυετή φυτά (βολβόριζες πόες) που
φτάνουν τα 20 εκατοστά σε ύψος και στην Ελλάδα συναντώνται 17 είδη από τα οποία μόνο το
Μουσκάρι το πολύκομο (M. commosum) είναι εδώδιμο. Τα συναντάμε παντού σε χέρσα αλλά και
καλλιεργημένα μέρη. Ανθίζουν από Φεβρουαρίου έως Απρίλιο ανάλογα τις περιοχές. Τα
βλαστάρια με τα άνθη τους τρώγονται τσιγαριστά σε ομελέτες. Οι βολβοί βράζονται για να
ξεπικρίσουν και σερβίρονται με λάδι και ξύδι ή γίνονται καταπληκτικό τουρσί για μεζέ!
Διακρίνονται σε λευκούς και ροζ βολβούς. Οι ροζ έχουν πικρή γεύση, ενώ οι λευκοί είναι
μικρότεροι είναι πιο γλυκοί και μετά το βράσιμο γίνονται ακόμα πιο γλυκοί. Συλλέγονται την
άνοιξη.
-Ασφόδελος (Αsphodelus aestivus) ή σπερδούκλι, ασπέρδουκλας, ασφεντυλιά, ασκέλα.Είναι
πολυετές βολβώδες φυτό που φτάνει συνήθως ένα μέτρο ύψος (μέχρι 1,5). Τα φύλλα του
ξεκινούν όλα από τη βάση του φυτού σχηματίζοντας σχήμα V, έχουν γκριζοπράσινο χρώμα και
στην κορυφή τους είναι μυτερά. Τα άνθη έχουν χρώμα λευκό με καστανοκόκκινες ραβδώσεις
στο κέντρο και σχηματίζονται πολλά μαζί στην κορυφή του κεντρικού στελέχους του φυτού.
174

175
Οι καρποί του είναι στρογγυλές κάψουλες. Ανθίζει από Φεβρουάριο μέχρι Ιούνιο. Οι ρίζες του
μοιάζουν σαν δάχτυλο ή καρότο, έχουν χρώμα καφέ και είναι χυμώδεις. Τα φυτά σχηματίζονται
από συστάδες λογχωτών φύλλων που μοιάζουν κάπως με τα φύλλα του κρεμμυδιού και φτάνουν
μήκος συνήθως τα 50 εκατοστά. Ο κοινός ασφόδελος συναντάται σε λιβάδια, βοσκότοπους,
βραχώδη εδάφη, πεδιάδες, παρυφές των δρόμων, κήπους. Στην Ελλάδα συναντάμε πέντε είδη.
Σύμφωνα με το Θεόφραστο οι κόνδυλοι, οι βλαστοί και τα σπέρματα τρώγονται, ο δε
Διοσκουρίδης τις αναφέρει τις ρίζες σαν θεραπευτικές. Οι ρίζες του φυτού ξεραίνονται και
βράζονται σε νερό, παράγοντας μια κολλώδη ουσία που σε μερικές χώρες ανακατεύεται με
δημητριακά ή πατάτες για να φτιαχτεί ασφοδελόψωμο. Στην Ελλάδα, το 1917 κατά τον
αποκλεισμό και έπειτα κατά τη γερμανική κατοχή, πολλές οικογένειες κατάφεραν να επιβιώσουν
χρησιμοποιώντας για τροφή τα ριζώματα του ασφόδελου. Κατά καιρούς είχε χρησιμοποιηθεί ως
συγκολλητική ουσία, για την παρασκευή αλκοόλ αλλά και ως αλοιφή κατάλληλη για κάθε πληγή.
Ένα είδος κόλας παράγεται από τους βολβούς του ασφοδέλου, οι οποίοι πρώτα ξεραίνονται και
μετά αλέθονται. Οι τσαγκάρηδες τους κοπάνιζαν μέσα σε γουδί και έφτιαχναν μία πολύ ισχυρή
κόλα, το τσιρίχιν,, ιδανική για τα δέρματα. Πρόκειται για ένα σπουδαίο μελισσοκομικό φυτό,
γιατί ανθίζει από νωρίς και δίνει τροφή στις μέλισσες.-Βλίτο (Amaranthus sp.), ή βλίστρος,
γλίστρος, γλίντρος, βλιταράκι. Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 80 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν
παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Αποτελεί μεγάλο ζιζάνιο στις
καλλιέργειες γιατί πολλαπλασιάζεται πολύ εύκολα και γρήγορα. Ο σπόρος του μπορεί να
φυτρώσει και μετά από δέκα χρόνια. Μαζεύονται οι τρυφερές κορφές τους από αρχή καλοκαιριού
μέχρι το φθινόπωρο. Πρέπει να το κλαδεύουμε συχνά για να πετάει από τα πλάγια πριν προλάβει
να κάνει σπόρους. Τρώγονται βραστά με ξύδι ή λεμόνι και σε συνδυασμό με σκόρδο ή
τσιγαριστά με διάφορα άλλα λαχανικά όπως οι κολοκυθοκορφάδες. Φτιάχνεται μέχρι και γιαχνί
με πατάτες και χρησιμοποιείτε και για πίτες μαζί με άλλα χόρτα.
-Βρούβες, Βούρβες, Σισύμβρια. Μονοετείς, διετείς ή πολυετείς πόες, σπάνια μικροί θάμνοι ,.
Φύλλα επάλληλα, πρασινοκίτρινα ή πράσινα. Στην Ελλάδα απαντούν 8 αυτοφυείς ποικιλίες
(σκυλλόβρουβα, αγριόβρουβα ή φαρμακευτική, πικρόχορτο, νερόβρουβες, λαψανίδες,
αυστριακιά, ερύσιμον, λοισέλειο) που φυτρώνουν όλο το χρόνο. Στα αρχαία χρόνια, οι βρούβες
αποτελούσαν ένα άριστο στομαχικό φάρμακο, το οποίο χρησιμοποιούνταν και ως αποτοξινωτικό
ρόφημα. Το νοστιμότερο μέρος τους θεωρούνται τα τρυφερά βλαστάρια τους, τα οποία
μαζεύονται την εποχή της άνοιξης.
-Γαλατσίδες, Αγαλατσίδες (Reichardia picroides). Eίναι η γαλακτίτις των βυζαντινών και η
γαλάκτίδα του Μεσαίωνα. Είναι μικρό ποώδες φυτό που φυτρώνει παντού. Η γεύση του είναι
υπόπικρη. Τρώγεται ωμό, βραστό μαζί με άλλα χόρτα ως σαλάτα, αλλά και τσιγαριστά σε πίτες.
-Ζοχός (Sonchus oleraceus) ή τσόχος, ζοχιός, γαλατσίδα, σογκός, σόγχος, σφογκός . Είναι ένα
ετήσιο φυτό που φτάνει τα 40-80 εκατοστά, πολύ κοινό στην πατρίδα μας. Το συναντάμε σχεδόν 176
παντού, σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Συλλέγεται τους χειμερινούς μήνες και
αποτελεί θαυμάσιο ορεκτικό. Στην Ελλάδα απαντώνται 7 ποικιλίες (λαχανώδης, παράλιος,
νυμάνειος, τραχύς, μαλακώτατος, ελοχαρής, άγριος ο ελμινθίας). Τα φύλλα του είναι
ανοιχτοπράσινα οδοντωτά και περιέχουν γαλακτώδη χυμό. Μαζεύεται από τις αρχές του
φθινοπώρου μέχρι το τέλος της άνοιξης. Η γεύση τους είναι λίγο γλυκιά και τρώγονται βραστά με
λάδι και αρκετό λεμόνι. Χρησιμοποιούνται και σε χορτόπιτες μαζί με άλλα χόρτα και
μυρωδικά. Είναι πλούσιο σε ασβέστιο και σίδηρο ενώ από βιταμίνες περιέχει βιταμίνη C,
θειαμίνη, ριβοφλαβίνη και νιασίνη. Υπάρχουν ενδείξεις πως ο χυμός τους χρησιμοποιείται σε
ασθένειες του ήπατος και του υπογαστρίου.
-Καλέντουλα (Calendula officinalis). Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 50 εκατοστά Τη συναντάμε
σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Μαζεύονται τα πέταλα από τα άνθη της, από το
χειμώνα έως την άνοιξη που ανθίζει. Χρησιμοποιείτε σε δερματικές παθήσεις και σε φαγητά για
να δίνει κίτρινο χρώμα και άρωμα.
-Καλόγερος (Erodium cicutarium) ή περδικονύχι, χτενάκι, βελονιά, πιρουνάκι. Ετήσιο φυτό που
φτάνει τα 60 εκατοστά Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους
τόπους. Μαζεύεται τρυφερός τον χειμώνα μέχρι την άνοιξη πριν ανθίσει.Χρησιμοποιείτε κυρίως
σε πίτες αλλά και σε ομελέτες με λαχανικά.
-Κάππαρη (Capparis spinosa). Στην Ελλάδα υπάρχουν δύο είδη, η άγρια
κάππαρη(C. spinosa or rupestris ) και η σικελική (C. ovate or sicula )Πολυετές φυτό που
φυτρώνει σε όλη την Ελλάδα. Ανθίζει το καλοκαίρι και από αυτή μαζεύονται τα μπουμπούκια
της πριν ανθίσουν. Ξεπικρίζονται σε νερό και διατηρούνται σε άλμη ή ξύδι αναλόγως πως τα
θέλουμε. Χρησιμοποιείτε σε τουρσιά και σαλάτες.
- Κάρδαμο (Lepidium sativum). Η χρήση του ήταν γνωστή κατά την αρχαιότητα, είναι πολύτιμο
φυτό με τη βιταμίνη C που περιέχει και τα διάφορα ιχνοστοιχεία (ιώδιο, σίδηρο, ασβέστιο). Είναι
διουρητικό, βοηθάει στην αιμοκάθαρση και ευεργετικό στο συκώτι.

-Καρότο άγριο (Daucus carota) ή δαυκί, παστινάκα, χαβούζι, σταφυλινάκι. Διετές φυτό που
μπορεί να φτάσει το 1 μέτρο ύψος. Φυτρώνει παντού και είναι εξαπλωμένο σε όλη την Ελλάδα.
Τα φύλλα και τα βλαστάρια του βράζονται και τρώγονται μόνα τους ή με άλλα χόρτα, όπως και
του ήμερου (είναι και αντικαρκινικά). Χρησιμοποιούνται ακόμα σε χορτόπιτες για να δώσουν
άρωμα(μυρίζουν περίπου σαν τον μαϊντανό). Τρώγεται και η ρίζα του, αλλά είναι πιο σκληρή και
μικρή από του ήρεμου καρότου.
-Καυκαλήθρα (Tordylium apulum) ή μοσχολάχανο, καυκαλίδα, αγριοκουτσουνάδα. Ετήσιο φυτό
που φτάνει τα 20 εκατοστά Τη συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους.
Μαζεύονται τα φύλλα και οι τρυφερές κορφές της από το χειμώνα έως την άνοιξη που ανθίζει. Τη
χρησιμοποιούμε κυρίως σε πίτες αλλά και σαν μυρωδικό σε φασολάδες και σάλτσες.
-Λάπαθο (Rumex sp.) ή λάπατο, ξυνολάπατο, ξινήθρα, αγριοσέσκλο. Ετήσια φυτά που φτάνουν
τα 50 εκατοστά. Τα συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Έχει γύρω στα 5 είδη
πολύ διαδεδομένα στην Ελλάδα.Τα φύλλα του είναι σκουροπράσινα και έχουν μια ελαφριά ξινή
γεύση. Μαζεύεται από τις αρχές του φθινοπώρου μέχρι το τέλος την άνοιξη. Μαγειρεύονται
βραστά μόνα τους ή με κρέας και χρησιμοποιούνται για χορτόπιτες.
-Μάραθος (Foeniculum vulgare) ή μάλαθρο, φινόκιο. Πολυετές φυτό που φτάνει τα δύο μέτρα.
Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. . Τα φύλλα του συλλέγονται από τον
Ιανουάριο έως τον Ιούνιο, εποχή που ανθίζει το φυτό. Το χρησιμοποιούμε σε λαχανόπιτες αλλά
και σαν μυρωδικό σε φρέσκιες σαλάτες και σάλτσες. Πολλαπλασιάζεται πολύ εύκολα και για
αυτό το βρίσκουμε και ως καλλιεργήσιμο είδος στους λαχανόκηπους.
-Μολόχα (Malva sp.) ή μουλούχα, αμπελόχα. Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 90 εκατοστά. Τη
συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Μαζεύονται τα φύλλα και οι τρυφερές
κορφές της από το χειμώνα έως την άνοιξη που ανθίζει. Τα φύλλα τρώγονται βραστά με άλλα
χόρτα, ή γίνονται ντολμαδάκια. Επίσης, είναι γνωστή και η πρακτική χρησιμότητα του φυτού ως
μαλακτικού. Χρησιμοποιούνται τα φύλλα και τα άνθη και ακόμη οι ρίζες. Είναι μαλακτικά,
αποχρεμπτικά, όπως και της δενδρομολόχας. Η μολόχα μαλακώνει τους κάλους των ποδιών με
κατάπλασμα. Με τα άνθη της μολόχας γίνεται τσάι κατά του βήχα, ενώ το αφέψημα της ρίζας
ευνοεί τις αποχρέμψεις και καταπραΰνει τις φλογώσεις του αναπνευστικού συστήματος. 177
-Μπόραγκο (Borago officinalis) ή αρμπέτα, πουράντζα. Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 40 εκατοστά.
Τα συναντάμε παντού σε ακαλλιέργητους αλλά και καλλιεργημένους τόπους. Φυτρώνει από μόνο
του στην νότια Ευρώπη. Μπορεί να καλλιεργηθεί σε όλους τους τύπους εδάφους ακόμα και σε
γλάστρες. Ανθίζει από την άνοιξη έως το καλοκαίρι. Τα άνθη και τα φύλλα του τρώγονται σε
σαλάτες και δίνουν μια δροσερή γεύση απαλή σαν του αγγουριού. Είναι φαρμακευτικό αλλά και
μελισσοκομικό φυτό. Προφυλάξεις: Τα φύλλα του αλλά όχι τα άνθη του, περιέχουν μικρές
ποσότητες αλκαλοειδών που μπορούν να βλάψουν το συκώτι αν φαγωθούν σε μεγάλες
ποσότητες. Όσοι έχουν προβλήματα συκωτιού θα πρέπει να το αποφεύγουν.
-Μυρώνι ή Κτενόχορτο της Αφροδίτης (Scandix pectin veneris) ή τσιλιμονιδιά, σκαντζίκι,
κτενόχορτο της Αφροδίτης, μυριαλίδα. Ετήσιο φυτό, ποικιλόμορφο, αρωματικό που φτάνει τα 20
εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Φύλλα 2-4 φορές πτεροειδή,
πράσινου ανοιχτού χρώματος. Μαζεύονται τα φύλλα από το χειμώνα έως την άνοιξη που ανθίζει.
Το χρησιμοποιούμε κυρίως σε πίτες, τσιγαριστά χόρτα αλλά και σαν μυρωδικό σε φρέσκιες
σαλάτες και σάλτσες.
-Ξινήθρα ή Οξαλίδα (Oxalys acetosella/ Oxalys pes‐caprae -ξινήθρα με διπλά άνθη). Τη ξινήθρα
τη συναντάμε παντού, γιατί εξαπλώνεται πολύ εύκολα και μπορεί να γίνει ενοχλητικό ζιζάνιο.
Περιέχει καλιούχο οξαλικό άλας και μπορεί να αποβεί δηλητηριώδης αν φαγωθεί σε μεγάλη
ποσότητα. Χρησιμοποιείτε σε σούπες, σάλτσες και χορτόπιτες σε μικρές ποσότητες, για να δώσει
ξινή γεύση. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή να μην επεκταθεί στο χωράφι σας γιατί εξαπλώνεται
γρήγορα παντού, εξαφανίζοντας τα άλλα φυτά.
-Παπαρούνα (Papaver rhoeas) ή κουτσουνάδα, κοκκινούδα. Αυτοφύεται σε Ευρώπη, Βόρεια
Αφρική και ορισμένες περιοχές της Ασίας, σε άκρες δρόμων και καλλιεργούμενα χωράφια. Η
εμφάνιση της συνδέεται με τον ερχομό της άνοιξης. Ετήσιο φυτό που φτάνει σε ύψος τα 30-60
εκατοστά. Τη συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Τα φύλλα της είναι
ανοιχτοπράσινα Μαζεύεται ολόκληρη από το χειμώνα έως την άνοιξη πριν ανθίσει. Τα φύλλα και
οι βλαστοί βράζονται και τρώγονται σκέτα ή με άλλα χόρτα. Τι χρησιμοποιούμε ακόμα σε
χορτόπιτες μαζί με άλλα μυρωδικά. Το φυτό περιέχει αλκαλοειδή, που το καθιστούν
κατασταλτικό και ηρεμιστικό φάρμακο. Η δράση τους είναι πιο ήπια συγκριτικά με τα αντίστοιχα
που περιέχονται στην παπαρούνα του οπίου ή Αφιόνι, με τις ισχυρές αναλγητικές και ναρκωτικές
ιδιότητες. Η Ευρωπαϊκή βοτανοθεραπεία τη χρησιμοποιεί από παλιά για την αντιμετώπιση πόνων
και αϋπνίας, ενώ οι σπόροι της αποτελούν γαστρονομικό συστατικό (καρύκευμα). Ως έγχυμα με
χρήση των ανθών της, είναι μαλακτικό, ήπιο αναλγητικό, αντιβηχικό και ηρεμιστικό φάρμακο,
που χρησιμεύει στην αντιμετώπιση του βήχα που συνοδεύεται από ερεθισμό, του άσθματος, της
νευρικής υπερέντασης του άγχους, της ευερεθιστότητας και της αϋπνίας.
-Πετρομάρουλο (Lactuca serriola) ή αγριομάρουλο, πικραλίδα. Μονοετές ή διετές ποώδες φυτό
με τριχωτό βλαστό και που μπορεί να φτάσει το 1 μέτρο σε ύψος. Φυτρώνει παντού σε όλες τις
περιοχές της Ελλάδας. Στην Ελλάδα το γένος αυτό περιλαμβάνει γύρω στα 30 είδη. Έχει χοντρό
κεντρικό βλαστό με αγκάθια. Οι βλαστοί και τα φύλλα του περιέχουν γαλακτώδη χυμό, ο οποίος
είναι ηρεμιστικός και φτιάχνει την διάθεση. Το ώριμο μεγάλο φυτό είναι ελαφρώς τοξικό. Τα
τρυφερά φύλλα του όταν είναι ακόμα μικρό, βράζονται και τρώγονται μόνα τους ή με άλλα
χόρτα.
-Ραπανίδα (Raphanus raphanistrum) ή άγρια ραπάνια, ραπανίδα, ραπανόβρουβα. Ετήσια φυτά
που φτάνουν τα 60 εκατοστά. Τα συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και
καλλιεργημένους τόπους σαν ζιζάνιο. Τα φύλλα τους είναι πράσινα μακριά. Τα τρυφερά φρέσκα
φύλλα μαζεύονται από το φθινόπωρο μέχρι την άνοιξη. Μαγειρεύονται βραστά για σαλάτα και
τρώγονται με ξύδι ή λεμόνι, ή γίνονται τσιγαριστά με μυρωδικά.
-Ρόκα ή Αζούματο (Eruca sativa). Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 60-80 εκατοστά σε ύψος. Τη ρόκα
τη συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Τα φύλλα της
είναι πράσινα και ο μίσχος της μακρύς και λευκός. Μαζεύονται τα φύλλα και οι τρυφερές κορφές
της όλες τις εποχές του χρόνου. Ανθίζει από άνοιξη μέχρι και το καλοκαίρι. Τα άνθη της
προσελκύουν τις μέλισσες. Κόβουμε συχνά τα φύλλα της για να εμποδίσουμε την ανθοφορία.
Τρώγεται σκέτη σαν ξιδάτη σαλάτα ή με μαρούλι, λάχανο, ντομάτα.
-Σέσκουλο (Beta vulgaris) ή σέσκλο, γλυκορίζι. Πολυετές φυτό που φτάνει μέχρι τα 50-60
εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Τα 178
φύλλα τους είναι σκουροπράσινα γυαλιστερά και το νεύρο τους λευκό και χοντρό. Καλλιεργείτε
και γι αυτό μαζεύεται, άνοιξη και φθινόπωρο. Η γεύση τους είναι γλυκιά και τα τρυφερά φρέσκα
φύλλα τους τρώγονται σαλάτα (σαν μαρούλι) μαζί με κρεμμυδάκι ή πράσο, λάδι και ξύδι.
Μαγειρεύονται κοκκινιστά μαζί με μυρωδικά και λαχανικά, μαζί με ρύζι (γίνονται σαν το
σπανακόρυζο), και ντολμαδάκια. Φυσικά χρησιμοποιούνται και σε χορτόπιτες μαζί με άλλα
χόρτα και μυρωδικά.
-Σίλυβο το μαριανό (Silybum marianum/Cardus marianus ) ή γαϊδουράγκαθο, Αγκάβανος,
κουφάγκαθο, κάρδος, σίλυβο. Συγγενή είδη είναι το αγιάγκαθο (Cnicus benedictus). Διετές
ακανθώδες φυτό που φθάνει σε ύψος το 1,5 μέτρο. Τα φύλλα του είναι πράσινα με
χαρακτηριστικά άσπρα σημάδια σαν φλέβες και τα λουλούδια του έχουν χρώμα βυσσινί. Είναι
φυτό ιθαγενές της Μεσογείου και φυτρώνει σε όλη την νότια Ευρώπη. Είναι αυτοφυές, ευδοκιμεί
σε χερσότοπους αλλά και σε καλλιεργημένες εκτάσεις. Προτιμά τα ηλιόλουστα μέρη και τα καλά
στραγκιζόμενα εδάφη. Πολλαπλασιάζετε εύκολα από μόνο του με τους σπόρους του και αντέχει
μέχρι και τους -15 βαθμούς κελσίου. H ρίζα και τα φρέσκα νέα φύλλα του τρώγονται ωμά ή
μαγειρεμένα αλλά πρέπει πρώτα να αφαιρεθούν οι αιχμηρές άκρες τους, το οποίο είναι αρκετά
χρονοβόρο. Τα φύλλα είναι αρκετά παχιά και έχουν ήπια γεύση όταν είναι νέα, αλλά γίνονται πιο
πικρά το καλοκαίρι με τη ζέστη. Μαγειρεμένα έχουν γεύση σπανακιού. Τα κεφάλια του μπορούν
να φαγωθούν όπως οι αγκινάρες πριν ανθίσουν, αλλά είναι πολύ πιο μικρά. Οι ξεφλουδισμένοι
μίσχοι του τρώγονται ωμοί ή μαγειρεμένοι, είναι εύγευστοι και θρεπτικοί και μπορούν να
χρησιμοποιηθούν όπως το σπαράγγι ή το ρεβέντι ή να προστεθούν σε σαλάτες. Τρώγονται
καλύτερα την άνοιξη όταν είναι νέοι πριν σκληρύνουν. Οι ψημένοι σπόροι του είναι
υποκατάστατο του καφέ.
-Σινάπι (Sinapis alba ) ή αγριοσινάπια, σινιάβρη, βρούβες, γλυκόβρουβες. Ετήσιο φυτό που
φτάνει τα 80 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους
τόπους. Τα φύλλα του είναι πράσινα ανοιχτά. Μαζεύονται τα φύλλα το φθινόπωρο έως την
άνοιξη. Τα φρέσκα τρυφερά φύλλα τους τρώγονται βραστά μόνα τους ή με άλλα χόρτα και
χρησιμοποιούνται με άλλα χόρτα σε χορτόπιτες. Καλλιεργείται και για τους σπόρους του.
Αλεσμένοι χρησιμεύουν στην παρασκευή μουστάρδας.
-Σκόρδο άγριο (Allium sativum) ή σέσκλο, γλυκορίζι.Πολυετές φυτό που φτάνει τα 60 εκατοστά.
Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Μαζεύετε ολόκληρο από το χειμώνα
έως το τέλος της άνοιξης. Το χρησιμοποιούμε σε λαχανόπιτες αλλά και σαν μυρωδικό σε
φρέσκιες σαλάτες και σάλτσες.
-Σπαράγγια άγρια (Asparagus sp.) ή σφαράγια, σπαραγγούδι, φρύγανο, κουτσαγρέλια. Πολυετές
φυτά που φτάνουν το ενάμιση μέτρο. Τα συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους
και κυρίως κάτω από ακαλλιέργητες ελιές. Μαζεύονται οι τρυφεροί βλαστοί τους, δηλαδή τα νέα
βλαστάρια που βγαίνουν από το Μάρτιο μέχρι τον Απρίλιο. Τρώγονταν τόσο από τους Έλληνες
όσο και από τους Ρωμαίους ως λαχανικό. Τα τρυφερά πρώιμα βλαστάρια τρώγονται και ωμά σαν
σαλάτα. Μαγειρεύονται ελαφρώς βρασμένα με λάδι και ξύδι για ορεκτικό και το ζουμί τους
πίνεται και είναι διουρητικό. Με τα σπαράγγια γίνονται καταπληκτικές ομελέτες και σάλτσες για
μακαρονάδα. Σήμερα καταναλώνονται περισσότερο οι καλλιεργούμενες ποικιλίες του.
-Σταμναγκάθι ή γιαλοράδικο (Cichorium spinosum). Εείναι ένα είδος ραδικιού το οποίο χαίρει
μεγάλης εκτίμησης στην Κρήτη. Ο Διοσκουρίδης και η παράδοση, το αναφέρει σαν φάρμακο
(διουρητικό, καθαρτικό, χρήσιμο φάρμακο για το συκώτι, κατάπλασμα σε έλκη και ο χυμός της
ρίζας είναι κατάλληλος για εγκαύματα. Η γνώση της κατανάλωσης τους κινδυνεύει να
εξαφανιστεί και μαζί της να χαθεί μια σημαντική διατροφική πληροφορία.
-Στρύφνος (Solanum nigrum) ή στρύχνος, βρομόχορτο, αγριοντοματιά. Ετήσιο φυτό που φτάνει
τα 60 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Το φυτό κυρίως στους
καρπούς του περιέχει σολανίνη που είναι τοξική, αλλά με το βράσιμο γίνετε ακίνδυνη.
Μαζεύονται οι τρυφερές κορφές του όλο το καλοκαίρι. Το χρησιμοποιούμε κυρίως μαζί με
βραστά τσιγαριστά λαχανικά, όπως τα βλίτα, τα φασόλια και τα κολοκυθάκια.
-Ταράξακο το φαρμακευτικό (Taraxacum officinalis) ή αγριοράδικο, πικραλίδα, αγριομάρουλο.
Πολυετές αυτοφυές φυτό που φυτρώνει σε όλο τον κόσμο και φτάνει τα 25 εκατοστά
ύψος. Αφθονεί στα ελληνικά ακαλλιέργητα χωράφια, στα άκρα των δρόμων και ξεπετιέται
ανάμεσα από τις σχισμές των βράχων. Το συναντάμε σε ακαλλιέργητους τόπους και σε χωράφια 179
σαν ζιζάνιο. Πολλαπλασιάζετε εύκολα από τους σπόρους του την άνοιξη. Τα φύλλα του είναι
οδοντωτά, ανόμοια μεταξύ τους και μικρότερα από το κοινό ραδίκι Cichorium. Τα άνθη του
ξεπετάγονται από μικρούς βλαστούς από τη βάση του φυτού είναι μικρά, οδοντωτά και έχουν
χρυσαφένιο χρώμα. Τα αγριοράδικα μαζεύονται από τον χειμώνα μέχρι την άνοιξη και τρώγονται
ωμά σε σαλάτες ή βραστά, σκέτα ή με κρέας . Ακόμη τα φύλλα του μπορούν να χρησιμοποιηθούν
σε λαχανόπιτες μαζί με άλλα χόρτα. Ο ταράξακος είναι πλούσιος σε καροτινοειδή
(βιολαξανθίνη), βιταμίνες συμπλέγματος Β, βιταμίνη C. Η περιεκτικότητα του σε βιταμίνη Α
φαίνεται να είναι 4 φορές μεγαλύτερη από αυτήν του κοινού μαρουλιού ενώ από ανόργανα
στοιχεία περιέχει αρκετό κάλλιο. Φαίνεται πλέον από έρευνες πως εκτός από διουρητικό,
αποτελεί και διεγερτικό της όρεξης. Ως ισχυρό διουρητικό και μειώνει την ποσότητα των υγρών
μέσα στο σώμα, αλλά αντίθετα με τα άλλα διουρητικά που προκαλούν απώλεια καλίου, τα φύλλα
του περιέχουν μεγάλες ποσότητες καλίου που τις παρέχουν στον οργανισμό. Επίσης λειτουργεί
και σαν βοηθητικό σε δυσλειτουργίες του ήπατος και της χοληδόχου κύστης, σε προβλήματα
δυσπεψίας, ιδιαίτερα στην πλήρη πέψη του λίπους. Η ρίζα και τα φύλλα του χρησιμοποιούνται
για την πρόληψη αλλά και την καταπολέμηση της πέτρας στη χολή. Επιπλέον, είναι δυνατόν να
βοηθήσει στην θεραπεία της ακμής και χρόνιων δερματίτιδων.
-Τσουκνίδα (Urtica dioica) ή αγκινίδα, κνίθα, τσούχνα. Ετήσιο φυτό που μπορεί να φτάσει πάνω
από ένα μέτρο. Φυτρώνει με τα πρωτοβρόχια του Οκτωβρίου και διατηρείται τρυφερό ως τον
Απρίλιο. Τη συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους
τόπους. Συλλέγονται κυρίως οι τρυφερές κορυφές του φυτού κατά την διάρκεια των χειμερινών
μηνών αλλά και των πρώτων μηνών της άνοιξης, πριν ανθίσει. Τα φρέσκα φύλλα της τρώγονται
βραστά σαλάτα ή τσιγαριστά με άλλα μυρωδικά. Με τα φύλλα της και άλλα μυρωδικά
φτιάχνονται καταπληκτικές τσουκνιδόπιτες. Οι τσουκνίδες είναι ιδιαίτερα πλούσιες σε σίδηρο
και μπορεί να βοηθήσει αρκετά άτομα ενάντια στην αναιμία. Ακόμη, είναι πλούσιες σε β-
καροτένιο. Αρκετές επιδημιολογικές έρευνες σε όλο τον κόσμο συσχέτισαν την υψηλή διαιτητική
πρόσληψη β-καροτένιου με πρόληψη από καρκίνους του πνεύμονα, μαστού, τραχήλου , δέρματος
και στομάχου. H δράση του β-καροτένιου κατά του καρκίνου βασίζεται στην αντιοξειδωτική
δράση του με το να μειώνει την λιπιδική υπεροξείδωση. Δέκα λεπτά βράσιμο είναι δυνατόν να
εξουδετερώσει την δράση των ουσιών που προκαλούν ερεθισμό. Αν όμως κάποια στιγμή αγγίξετε
τσουκνίδες με γυμνά χέρια, ένα άλλο χόρτο της ελληνικής φύσης μπορεί να σας βοηθήσει για την
αντιμετώπιση του κνησμού και είναι τα φύλλα της μολόχας.
- Χηροβότανο (Helminthotheca echioides ή Picris echioides) ή μυρμηγκοβότανο, χοιρομουρίδα.
Ετήσιο ή διετές φυτό που φτάνει τα 30-60 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε
ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Πολλαπλασιάζεται πολύ εύκολα. Τα φύλλα του
είναι σκούρα πράσινα και χνουδωτά, καλυμμένα με τρίχες. Τα κατώτερα φύλλα του είναι
οδοντωτά και τα ανώτερα επιφυή. Το επάνω μέρος των φύλλων είναι γεμάτα με λευκές
φλύκταινες (φουσκίτσες). Οι χήρες λέγεται, του έχουν μεγαλύτερη αδυναμία, από αυτό και το
όνομά του.Τα νεαρά φυτά του μαζεύονται από το φθινόπωρο μέχρι την άνοιξη. Τρώγονται
βραστά σκέτα με λαδολέμονο ή σε συνδυασμό με άλλα χόρτα.
(πηγές: σταχυολόγηση από http://www.bemary.com, http://www.ftiaxno.gr/2008/03/blog-
post_17.html, http://peri-planomenos.blogspot.gr/2011/05/blog-post_10.html#axzz2QZBVcUab,
http://nefeli.lib.teicrete.gr/browse/seyp/dd/2009/PsaroudakiEleutheria/attached-document-
1287564316-698058-17512/PSAROUDAKI_2009.pdf ,. κείμενα Γ. Χαβαλές κ.ά).
__________
__________
-Ευπαλίνειο Όρυγμα: Πως με τα Μαθηματικά Υδρεύτηκε κάποτε το

Πυθαγόρειο στη Σάμο
Η πρώτη αναφορά για το Ευπαλίνειο Όρυγμα της Σάμου, βρίσκεται στον Ηρόδοτο (Βιβλίο Γ,60).
‘’Ἐμήκυνα δὲ περὶ Σαμίων μᾶλλον, ὅτι σφι τρία ἐστὶ μέγιστα ἁπάντων Ἑλλήνων ἐξεργασμένα,
ὄρεός τε ὑψηλοῦ ἐς πεντήκοντα καὶ ἑκατὸν ὀργυιάς, τούτου ὄρυγμα κάτωθεν ἀρξάμενον, ……δι᾽ οὗ
τὸ ὕδωρ ὀχετευόμενον διὰ τῶν σωλήνων παραγίνεται ἐς τὴν πόλιν ἀγόμενον ἀπὸ μεγάλης πηγῆς.
ἀρχιτέκτων δὲ τοῦ ὀρύγματος τούτου ἐγένετο Μεγαρεὺς Εὐπαλῖνος Ναυστρόφου’’. Εξάλλου, ο 180
Ηρόδοτος επαινεί τους Σαμίους γιατί κατασκεύασαν τα τρία μεγαλύτερα τεχνικά έργα στην
Ελλάδα, α) το Ευπαλίνειο όρυγμα, β) ένα μώλο-κυματοθραύστη (χώμα) για την προστασία του
λιμένα και γ) το ναό στο ιερό της Ήρας.
Το Ευπαλίνειο όρυγμα της Σάμου, ένα τεχνικό έργο του 6ου αιώνα π.Χ., δείγμα της
αρχαιοελληνικής τεχνογνωσίας, ζωντάνεψε με τον πιο ενδεδειγμένο τρόπο στην ταινία των
καθηγητών Θ.Π. Τάσιου, Ν. Μήκα και Γ. Πολύζου και με επιστημονικό συνεργάτη τον
Α.Παπαφωτίου. Κύριο αντικείμενο της νέας ταινίας είναι ο τρόπος κατασκευής αυτού του
ορύγματος με τη βοήθεια της θεωρητικής Γεωμετρίας, δηλαδή των Μαθηματικών. Στην ταινία
παρουσιάζεται με ιδιαίτερη επιμέλεια ο προβληματισμός της κατασκευής, ο σχεδιασμός και οι
μετρήσεις πού έγιναν. Είναι, μια σήραγγα υδραγωγείου μήκους περίπου 1000 μ. και διατομής
περίπου 2,00 x 2,00 μ, η οποία διανοίχθηκε από τα δύο άκρα της συγχρόνως. Αυτό το όρυγμα,
μετέφερε νερό από πηγή κοντά στο μικρό αγροτικό οικισμό των Αγιαδών στο στόμιο εισροής του
ορύγματος και μέσω της σήραγγας στο στόμιο εκροής και από εκεί μέσω αγωγού από πήλινους
σωλήνες κατέληγε, κατά πάσα πιθανότητα, στο κέντρο της πόλεως και ίσως στο λιμάνι του
Τηγανιού, όπως λεγόταν τότε το Πυθαγόρειο.
Το υδραγωγείο μελετήθηκε και επιβλέφθηκε από τον Ευπαλίνο, Μεγαρέα μηχανικό, στα μέσα
του 6ου π.Χ. αιώνα και συγκαταλέγεται στα σημαντικότερα έργα της αρχαιότητος. Το μεσαίο
τμήμα του υδραγωγείου διασχίζει μέσα από μια σήραγγα- όρυγμα το βουνό της ακρόπολης της
αρχαίας πόλεως της Σάμου. Το όρυγμα αυτό είναι και το πιο ενδιαφέρον τμήμα του υδραγωγείου,
με εξαιρετική σημασία από τεχνικής πλευράς και εντελώς ριψοκίνδυνο στην εκτέλεση του.
Εργάσθηκαν και από τις δύο αντίθετες πλευρές του βουνού (αμφίστομον).
Το όρυγμα, που είναι το μεσαίο τμήμα του υδραγωγείου, έχει μήκος 1.036,0 μ. και είναι
διαστάσεων περίπου 2,0×2,0 μ. Στο άκρο της βάσεως και προς τα κάτω έχει ανοιχθεί
ορθογωνικής περίπου μορφής μικρότερο όρυγμα, διαστάσεων 1,0×4,0 μ., στο κάτω μέρος του
οποίου τοποθετούνταν ο πήλινος αγωγός μεταφοράς του ύδατος, του υδραγωγείου. Το πέτρωμα
είναι σκληρός ασβεστόλιθος. Το όρυγμα λαξεύτηκε με σφυρί και καλέμι και για να συντομευθεί

χρονικά εργάσθηκαν σε δύο μέτωπα και από τις δύο πλευρές του βουνού. Το μήκος του πρώτου
τμήματος του υδραγωγείου ανέρχεται στα 890,0 μ. ενώ το τρίτο εκτιμάται στα 1.000,0 μ.
περίπου.
Η διόρυξη ήταν ιδιαίτερη επιτυχής και μετά από τροποποιήσεις του σχεδίου, που οδήγησαν σε
παρακάμψεις, κυρίως λόγω κακής ποιότητος του εδάφους, συναντήθηκαν, όπως προβλεπόταν
κάτω ακριβώς από την κορυφή (σαμάρι) του βουνού. Ειδικά η τριγωνική παράκαμψη, στη
διαδρομή της σήραγγας, είχε αποφασιστική σημασία για την επιτυχία του σχεδίου. Ο ακριβής
καθορισμός της χάραξης της σήραγγας και η κατασκευή της δημιούργησε πρότυπο για τις
μελλοντικές σήραγγες και τούτο τονίστηκε με τη λέξη ΠΑΡΑΔΕΓΜΑ πού γράφτηκε από τον
Ευπαλίνο στα τοιχώματα της σήραγγας, για την επιτυχημένη ολοκλήρωση του έργου της
σήραγγας και αποτελεί μια από τις πολλές αρχαϊκές επιγραφές που διασώθηκαν στα τοιχώματα.
Το υδραγωγείο είναι έργο πρωτοπόρο και εξαιρετικής σημασίας. Για πρώτη φορά στην ιστορία
της ανθρωπότητας, μηχανικός κατασκεύασε ένα τεράστιο έργο βασισμένο αποκλειστικά σε 181
θεωρητικούς υπολογισμούς, οι οποίοι μελετήθηκαν σε σχεδιαστήριο. Η δε μελέτη του έργου
αυτού, ήταν τόσο ολοκληρωμένη, που ο Ευπαλίνος μπορούσε να επιλύσει στη φάση της
κατασκευής κάθε πρόβλημα μόλις γεννιόταν. Είναι πρωτοπόρο διότι προηγείται κατά πολλούς
αιώνες της σύγχρονης τεχνικής, η οποία έχει εγκαταλείψει τη μέθοδο κατασκευής υδραγωγείων
πάνω από την επιφάνεια του εδάφους και κατασκευάζονται πλέον υδραγωγεία μέσω σηράγγων.
Αυτό δηλαδή πού εφαρμόζει η σύγχρονη τεχνική τώρα τελευταία, είχε βρει εφαρμογή στη Σάμο
πριν 26 αιώνες. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο, στην Κορινθία, το οποίο μετέφερε νερό από τη
Στυμφαλία στην Κόρινθο, μήκους 85,0 χλμ., ακολουθούσε την τεχνική πάνω στην επιφάνεια του
εδάφους σε κλειστούς, ανοικτούς αγωγούς και κοιλαδογέφυρες.
Το υδραγωγείο στη Σάμο συνέχισε να λειτουργεί μέχρι τον 7ο μ.Χ. αιώνα. Η συνεχής φροντίδα
και συντήρηση πού απαιτούνταν, έπαψε να γίνεται και έτσι εγκαταλείφθηκε και στο πέρασμα των
αιώνων ξεχάστηκε η ύπαρξη του. Το Ευπαλίνειο Όρυγμα απετέλεσε πρόδρομο του ρωμαϊκού
υδραγωγείου, κατασκευής στα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνα, από τις πηγές Ιμβράσου μέχρι τη Σάμο
μήκους 15,5 χλμ.
Την ταινία “Τα Μαθηματικά φέρνουν το νερό στη Σάμο” μπορεί να την παρακολουθήσει κανείς
στο: http://www.youtube.com/watch?v=3s9TVQzsMX8 (ελληνικά)
Η εικονοκινητική ταινία που έγινε με πρωτοβουλία της Εταιρείας Αρχαίας Ελληνικής
Τεχνολογίας, χρηματοδοτήθηκε ευγενώς από τον Σύνδεσμο Τεχνικών Εταιριών Ανωτέρων
Τάξεων.
(πηγή: σταχυολόγηση από http://www.thermopilai.org/content/eypalineio-orygma-otan-elliniko-
pneyma-afinei-afoni-tin-simerini-epistimi, http://arkadiapress.gr/%CF%84%CE%B1-
m%CE%B1%CE%B8%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC-
%CF%86%CE%AD%CF%81%CE%BD%CE%BF%CF%85%CE%BD-%CF%84%CE%BF-
%CE%BD%CE%B5%CF%81%CF%8C-%CF%83%CF%84%CE%B7-
%CF%83%CE%AC%CE%BC%CE%BF/, http://www.acrobase.gr/showthread.php?t=11960.)
__________

https://issuu.com/tkouss/docs/perivallon-I , https://issuu.com/tkouss/docs/perivallon-II
https://issuu.com/tkouss/docs/perivallon-III , https://issuu.com/tkouss/docs/perivallon-IV
182
https://issuu.con/tkouss/docs/the-lakes-in-greece, https://issuu.con/tkouss/docs/the-small-lakes-in-greece
Μέσα από επίκαιρα και έγκυρα κείμενα διατυπώνονται

τα ζητήματα του περιβάλλοντος στην Ελλάδα, αλλά και
οι σχέσεις και οι συνθέσεις της Φύσης με τον άνθρωπο,
μέσα από την οπτκή της βιώσιμης ανάπτυξης με
προοπτικές καλύτερης ποιότητας ζωής!
(στη φωτογραφία η ερευνητική ομάδα μέσα σε ένα
στεγνό αρόλιθο στη νήσο Γαύδο.
-Θ. Κουσουρής, Ν. Σκουλικίδης, Ν. Νικολαϊδης -)
Ο συγγραφέας, Δρ. Θεόδωρος Σ. Κουσουρής, διετέλεσε πάνω από μια δεκαετία εκλεγμένος Διευθυντής στο
Ινστιτούτο Εσωτερικών Υδάτων του ΕΛΚΕΘΕ, επιστημονικός σύμβουλος σε ΟΤΑ, αναπτυξιακές & τεχνικές εταιρίες,
Δ/ντής ερευνών στο ΕΛΚΕΘΕ, ΕΚΘΕ & ΙΩΚΑΕ. Κατέχει διδακτορικό δίπλωμα στην οικολογία & προστασία του
περιβάλλοντος από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Master of Science στους πόρους του περιβάλλοντος από το
Salford University, U.K., μεταπτυχιακό δίπλωμα στην περιφερειακή ανάπτυξη από το Πάντειο Πανεπιστήμιο
Πολιτικών Επιστημών & μεταδιδακτορική ειδίκευση στην υδρο-οικολογία από το Zurich University, Switzerland.
Άρθρα του με περιβαλλοντικό προβληματισμό δημοσιεύονται στον ημερήσιο έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, σε
ιστοχώρους & σε weblogs, ενώ έχει συγγράψει βιβλία με οικολογικό και περιβαλλοντικό περιεχόμενο για το σχολείο
& το ελεύθερο εμπόριο. Έχει λάβει μέρος σε εθνικά & ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα ως επιστημονικός
υπεύθυνος ή ως συμμετέχον , σε πραγματογνωμοσύνες , σε μελέτες σκοπιμότητας & περιβαλλοντικών όρων -
επιπτώσεων. Οι εκπαιδευτικές & επιμορφωτικές του δραστηριότητες καλύπτουν αντικείμενα οικολογικών και
περιβαλλοντικών ζητημάτων, μεταξύ των άλλων στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Πολυτεχνείο Κρήτης, εκπαιδευτικών
πρωτοβάθμιας & δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, νέων επιστημόνων, Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης κ.ά.

Οικολογία και Περιβάλλον στην Πράξη για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Οικολογία και Περιβάλλον στην Πράξη για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Δρ. Θεόδωρος Σ. Κουσουρής

Οικολογία & Περιβάλλον

Οικολογία & Περιβάλλον

(Θ.Κουσουρής, Ν.Σκουλικίδης, Ι.Ζαχαρίας, Κ. Γκρίτζαλης, Α.Οικονόμου, Η.Μπερταχάς, Β.Λαμπροπούλου,

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

-Γλαύκες: Κουκουβάγια, Γκιώνης, Μπούφος και άλλα

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Ανεμώνες σε Στεριά και Θάλασσα

- Να Πως Εξηγείται ο Φυσικός Κόσμος με τα Μαθηματικά

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Τα Ελληνικά Ποτάμια στη Μυθολογία και στη Λαϊκή Παράδοση

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- ΄Αργησαν Φέτος να Έλθουν οι Αλκυονίδες Ημέρες;

Η αρχαιοελληνική ιατρική τουλάχιστον από τα Μυκηναϊκά χρόνια χρησιμοποιούσε τις

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Οι Θεμελιωτές της Εξελικτικής Θεωρίας: Δαρβίνος και Γουάλλας

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Τα Αιολικά στη Σαμοθράκη – Επιπτώσεις στο Υδρολογικό Ισοζύγιο

Το όρος Σάος στη Σαμοθράκη (photo by reportal.gr)

- Υπεράκτια Αιολικά Πάρκα (1/2) - Κατασκευές, Έλεγχοι και Συντήρηση

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

Πολλαπλασιάζονται με σπόρους. Δεν προσβάλλονται από ασθένειες.

-Κολλιτσίδα η κοινή (Galium spurium, Galium aparine,

-Λάππα η κολλιτσίδα ή Πλατανομαντηλίδα ή Αρκουδοβότανο (Arctium lappa). Είναι

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

-Αγριομελιτζάνα ή μεγάλη κολλιτσίδα ( Xanthium

-Τριβόλι (Tribulus terrestris). Αυτό το φυτό εισβολέας

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

-Αμβροσία ή κοινή (Ambrosia artemisifolia).Είναι μονοετές ζιζάνιο,

-Ηράκλειο το σφονδύλιο (Heracleum 68

- Ιαπωνικό Πολύγονο (Polygonum cuspidatum, or false

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Γνωριμία με το Βάτραχο και το Φρύνο

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

Δράσεις μετριασμού των επιπτώσεών τους με γνώμονα την κλιματική αλλαγή

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

Χάρτης 3: Η πολεοδομική πρόταση των Κλεάνθη-Scahubert

Χάρτης 5: Σχέδιο των Αθηνών του Aldenhoven (1837)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

Χάρτης 6: Σχέδιο των Αθηνών του Κάουπερτ (1881)

- Θ.Σ. Κουσουρής Οικολογία & Περιβάλλον στην πράξη (V)

Οι αρχικές μελέτες για την διευθέτηση του ποταμού, προέβλεπαν: