Professional Documents
Culture Documents
Bogdan Garbarz
1. Wstęp
Obowiązujące normy polskie dotyczące wyrobów stalowych na cięgna sprężające, tj. PN-
71/M-80014: „Druty stalowe gładkie do konstrukcji sprężonych” oraz PN-71/M-80236:
„Liny do konstrukcji sprężonych”, w zakresie gatunków stali odwołują się do normy PN-
65/H-84028: „Stal węglowa do wyrobu walcówki na drut. Gatunki”. Po kolejnych
aktualizacjach normy PN – 65/H-84028, obowiązuje obecnie norma PN-91/H-84028: „Stal
niestopowa przeznaczona na walcówkę do produkcji drutu. Gatunki”. W normie podano
wymagane składy chemiczne gatunków stali niestopowej przeznaczone na walcówkę do
ciągnienia drutów na zimno. Znak gatunku stali składa się z litery D (oznaczającej stal na
druty), dwucyfrowej liczby oznaczającej średnią zawartość węgla w setnych procenta masy,
oraz dodatkowego symbolu w postaci litery A oznaczającej obniżoną zawartość
pierwiastków domieszkowych (P, S, Cr, Ni, Mo) lub litery S oznaczającej znacznie
obniżone zawartości fosforu, siarki i miedzi. Na druty o wysokiej wytrzymałości stosuje się
stale wysokowęglowe, o zawartości węgla nie mniejszej niż 0,75%. W tablicy 1
zamieszczono przykłady wysokowęglowych gatunków stali objętych normą PN-91/H-
84028.
Norma PrEN 10138 wymaga, aby druty i sploty produkować z walcówki spełniającej
wymagania normy EN 10016-4: 1994 „Non-alloy steel rod for drawing and/or cold rolling –
Part 4: Specific requirements for rod for special applications”, natomiast w stosunku do
prętów sprężających norma ta nie zawiera wymagań co do gatunków stali.
Norma europejska EN 10016-4 została przetłumaczona i wprowadzona jako norma polska
PN-EN 10016-4: 1999 „Walcówka ze stali niestopowej do ciągnienia i/lub walcowania na
zimno. Wymagania dla walcówki przeznaczonej do zastosowań specjalnych”. Zawiera ona
m. in. wymagania co do składu chemicznego gatunków stali przeznaczonych na
wysokowytrzymałe druty. W tablicy 2 zamieszczono gatunki stali z normy PN-EN 10016-4,
o podobnym składzie chemicznym do gatunków podanych w tablicy 1.
Z porównania składów podanych w tablicach 1 i 2 wynika, że warunki zawarte w normie
PN-EN 10016-4 narzucają wyższe wymagania na zakresy zawartości pierwiastków
podstawowych (∆C=0,04% poza C92D2 oraz ∆Mn=0,2%) i na dopuszczalny poziom
zawartości niektórych pierwiastków domieszkowych (Cu+Ni+Cr, Cu+Sn, N). Wymienione
wyższe wymagania odnośnie do składu chemicznego umożliwiają uzyskanie lepszych
właściwości mechanicznych i eksploatacyjnych drutów i splotów.
Uzyskanie wysokiej wytrzymałości prętów sprężających, przy jednocześnie wystarczającej
plastyczności, jest znacznie trudniejsze niż w przypadku drutów ciągnionych na zimno.
Trudności te wzrastają dla większych średnic prętów. Wymagane właściwości prętów
sprężających uzyskuje się poprzez dobór składu chemicznego stali i parametrów dodatkowej
obróbki. Skład chemiczny i parametry obróbki nie są znormalizowane i ich wybór
pozostawiono do decyzji wytwórcy.
Tablica 2. Przykłady wysokowęglowych gatunków stali na wysokowytrzymałe druty
ciągnione na zimno objętych normą PN-EN 10016-4, o zawartości węgla zbliżonej do
gatunków podanych w tablicy 1.
Tablica 3a. Wymagany skład chemiczny stali (według analizy wytopowej) na pręty
sprężające St 900/1100
Pierwiastek C Si Mn S P Cr Cu Ni Mo
min 0,63 0,15 0,50 - - - - - -
Zawartość
w % masy max 0,77 0,45 1,00 0,035 0,035 0,25 0,25 0,15 0,09
Wymagana wartość
Parametr
parametru
Umowna granica plastyczności przy wydłużeniu 0,1%,
Rp0,1, MPa 900
Wytrzymałość na rozciąganie,
Rm, MPa 1100
Wydłużenie względne,
A10, % 7
Wydłużenie przy maksymalnej sile rozciągającej,
Agt, % 4
6xd (średnica nominalna
Średnica trzpienia w próbie zginania i kąt zginania
pręta), 180°
Amplituda obciążenia zmęczeniowego, 2 σ0, MPa 200/180
Naprężenie maksymalne obciążenia zmęczeniowego,
σmax σmax=0,65xRm
lub σmax=0,9xRp0,1
Wymagana liczba cykli
bez zerwania próbki =
= 2 x 106
1200
1000 odkształcenie
800
Temperatura, [ C]
o
wytrzymanie izotermiczne
600
400
200
0
0 100 200 300 400 500 600 700 800
Czas, [s]
Rys. 1 a.
1450
1350
Re,m, [MPa]
1250
1150
Re
Rm
1050
950
400 450 500 550 600
Temperatura przemiany, [ C] o
Rys.1 b.
13
12
11
A5, [%]
10
7
400 450 500 550 600
Temperatura przemiany, [ C] o
Rys. 1 c.
Rys. 1. Wyniki prób laboratoryjnych, których celem było opracowanie technologii obróbki
cieplnej bezpośrednio po walcowaniu na gorąco prętów sprężających ze stali perlitycznej o
minimalnej granicy plastyczności 900 MPa i minimalnej wytrzymałości 1100 MPa [1].
a) - Schemat eksperymentalnej obróbki cieplno-plastycznej realizowany za
pomocą urządzenia Gleeble 3800
b) - Otrzymane eksperymentalne zależności pomiędzy wartością granicy
plastyczności Re i wytrzymałością na rozciąganie a temperaturą, w której
przeprowadzono przemianę badanej stali podczas realizacji cyklu pokazanego na
rys. (a)
c) - Otrzymane eksperymentalne zależności pomiędzy wartością wydłużenia
względnego A5 a temperaturą, w której przeprowadzono przemianę badanej stali
podczas realizacji cyklu pokazanego na rys. (a)
3.2. Kierunki rozwoju gatunków stali na cięgna sprężające
Stale ferrytyczno-martenzytyczne
Jak już zostało podane, projekt normy EN 10138 : 2000 znajduje się w ostatniej fazie
uzgodnień i należy przyjąć, że w najbliższych latach stanie się dokumentem
obowiązującym. Norma ta zawiera najwyższy możliwy obecnie do osiągnięcia w skali
przemysłowej poziom właściwości cięgien sprężających.
W kolejnych podrozdziałach podano wymagane właściwości mechaniczne i technologiczne
drutów, splotów i prętów na podstawie normy PrEN 10138 : 2000.
Wyniki pomiarów siły maksymalnej w próbie rozciągania (Fm) oraz siły przy odkształceniu
plastycznym równym 0,1 % (Fp0,1) podlegają ocenie z zastosowaniem metod statystycznych.
W długim okresie produkcji (typowo 6 miesięcy) dla wartości Fm i Fp0,1 musi zostać
spełniony warunek:
m – ks ≥ Cv (1)
gdzie:
m – wartość średnia wyników pomiarów
s – odchylenie standardowe
k – współczynnik statystyczny (odczytany z tablic)
Cv – wartość charakterystyczna (w tym przypadku wymagana wartość
charakterystyczna Fm lub Fp0,1
4.1.1. Druty
Wymagane normą PrEN 10138: 2000 właściwości drutów sprężających wraz z niezbędnymi
objaśnieniami podano w tablicach 4 i 5.
Tablica 4. Wytrzymałość na rozciąganie i granica plastyczności drutów sprężających
według normy PrEN 10138-2: 2000
Wartość Wartość
Średnica Nominalna charakterystyczna charakterystyczna
nominalna wytrzymałość na siły maksymalnej siły rozciągającej
d rozciąganie
Gatunek stali w próbie przy odkształceniu
Rm rozciągania plastycznym 0,1%
mm Fm Fp0,1
MPa
kN kN
3,0 13,1 11,3
Y1860C 4,0 1860 23,4 20,1
5,0 36,5 31,4
3,2 14,2 12,2
Y1770C 5,0 1770 34,8 29,9
6,0 50,0 43,0
6,9 62,4 53,7
7,0 64,3 55,3
Y1670C 1670
7,5 73,8 63,4
8,0 83,9 72,2
9,4 109 90,4
Y1570C 9,5 1570 111 92,4
10,0 123 102
Objaśnienia:
Y – stal sprężająca
C – druty ciągnione na zimno
Tablica 5. Wymagane właściwości drutów sprężających (poza parametrami
wytrzymałościowymi podanymi w tablicy 4)
według normy PrEN 10138-2: 2000
Wartość Wartość
Średnica Nominalna charakterystyczna charakterystyczna
nominalna wytrzymałość na
siły maksymalnej siły rozciągającej
Klasa Gatunek rozciąganie
cięgna stali d w próbie przy odkształceniu
Rm rozciągania plastycznym 0,1%
mm Fm Fp0,1
MPa kN kN
Y1960S3 5,2 1960 26,7 22,9
6,5 39,2 33,8
Y1860S3 6,8 1860 43,5 37,4
7,5 54,0 46,4
7,0 56 48
9,0 93 80
11,0 140 120
Y1860S7 12,5 1860 173 149
A 13,0 186 160
15,2 260 224
16,0 279 240
15,2 248 213
Y177S7 16,0 1770 265 228
18,0 354 304
Y1860S7G 12,7 1860 209 180
Y1820S7G 15,2 1820 300 258
Y1700S7G 18,0 1700 380 327
Y2160S3 5,2 2160 29,4 26,2
Y2060S3 5,2 2060 28,0 24,1
Y1960S3 6,5 1960 41,4 35,6
B
Y2160S7 6,85 2160 60,9 52,4
Y2060S7 7,0 2060 62,0 53,0
Y1960S7 9,0 1960 98 84
Objaśnienia:
A, B – klasa cięgna
Y - stal sprężająca
S - splot
3, 7 - liczba drutów w splocie
G - splot zwarty (kompaktowy)
Tablica 7. Wymagane właściwości splotów sprężających (poza parametrami
wytrzymałościowymi podanymi w tablicy 6)
według normy PrEN 10138-3: 2000
Wartość Wartość
Średnica Nominalna charakterystyczna charakterystyczna
nominalna wytrzymałość na
siły maksymalnej siły rozciągającej
Gatunek Rodzaj rozciąganie
stali d w próbie przy odkształceniu
powierzchni Rm rozciągania plastycznym 0,1%
mm Fm Fp0,1
MPa kN kN
Y1100H R 15 1100 194 159
Y1100H R 20 1100 346 283
Y1030H P 25,5 1030 526 426
Y1030H P 26 1030 547 443
Y1030H R 26,5 1030 568 461
Y1030H P 27 1030 590 478
Y1030H P 32 1030 828 672
Y1030H R 32 1030 828 672
Y1030H P 36 1030 1048 850
Y1030H R 36 1030 1048 850
Y1030H P 40 1030 1294 1049
Y1030H R 40 1030 1294 1049
Y1030H P 50 1030 2022 1640
Y1230H P 26 1230 653 573
Y1230H R 26,5 1230 678 596
Y1230H P 32 1230 989 869
Y1230H R 32 1230 989 869
Y1230H P 36 1230 1252 1099
Y1230H R 36 1230 1252 1099
Y1230H P 40 1230 1546 1357
Y1230H R 40 1230 1546 1357
Objaśnienia:
Y – stal sprężająca
H – pręt walcowany na gorąco
P – powierzchnia gładka
R – pręt żebrowany
Tablica 9. Wymagane właściwości prętów sprężających (poza parametrami
wytrzymałościowymi podanymi w tablicy 8)
według normy PrEN 10138-4: 2000
Zakres siły zmęczeniowej przy górnej granicy Liczba cykli bez zerwania
Korozja naprężeniowa w
Minimalny czas do pęknięcia w godzinach
NH4SCN
d = 15 20 50
15 < d ≤ 25 60 250
(b)
Rys. 2.
a) Wysokowytrzymały pręt sprężający o nominalnej średnicy 15 mm i o użebrowaniu
gwintowym, o wytrzymałości Rm > 1100 MPa, granicy plastyczności Re > 900
MPa i wydłużeniu względnym A5 > 7%, po pozytywnym przejściu próby zginania
na trzpieniu o średnicy 6d w temperaturze otoczenia.
b) Mikrostruktura pręta w postaci drobnopłytkowego perlitu. Powiększenie 5000x,[1].
Rys. 3. Zakresy wartości granicy plastyczności i odpowiadające im zakresy wartości
udarności (mierzonej w temperaturze otoczenia na znormalizowanych próbkach Charpy V)
dla różnych klas stali
1 - stale węglowe i stopowe ulepszone cieplnie
2 - stale mikrostopowe perlityczno-ferrytyczne
3 - stale mikrostopowe perlityczno-ferrytyczne o podwyższonej ciągliwości
4 - niskowęglowe stale o strukturze dyslokacyjnego martenzytu listwowego i/lub bainitu
dolnego
5 - stale perlityczne węglowe (niestopowe) i niskostopowe.
Małe ziarna perlitu
Duże ziarna perlitu
Energia łamania, J
Temperatura badania, ° C
Piśmiennictwo