BiLiM

otztst.

Ismail Besikci'nin 12 yildtr okurlarma ulasamayan yeni bir yapinm sundugumuz icin sevincliyiz. Dr. Besikci, bu cahsmasiyla yine Cumhuriyet tarihinin en tarnsilan olaylanndan birine nesterini vuruyor. Bu olgudan hareketle, tarihi ve resrni ideolojiyi yargihyor ve kendi gene! biIimsel cercevesini dogruluyor, Bu cozumemelerin yazIldlgt donemde yaymlanamamrs olmasi biiyiik bir sanssizhk, 0 donemdeki tartismalan zenginlestirebilecek bu inceleme, bugun de onemini koruyor. Dr. Besikci, sergiledigi ornekle, sosyal bilimcilerin ulusal sorun, curnhuriyet tarihi ve resrni ideolojinin genel cercevesi ve ozel olgulan iistfinde cahsabilmesimn turn olumsuz kosullara karsm rnumkun oldugunu karuthyor, Ve direnisi He ozgurlukler alarnrun genislemesine katkida bulunuyor.

BELGE
Birinci

rAYINLARI:
Bash'

122

$ubat 1991

~ ORGENERAL MUSTAFA I"Hi(;LAU OLAYI I OTUZO<; KUR$UN I Ismail Besikci I Dizgi: Bihliotek / Basks: Aydlnlar Matbaacilik / Kapak: Yusuf Asian I Kapak Baskt: Orhan Ofsct I BELGE-ULUSLARARASI YAY INCILIK: Basrnusahip Sakak Talas Han 16/302 Cagaloglu istanbul/Tel: 511 63 20

iSMAiL BESiK<;i

ORGENERAL "'"

MUGLALI OLA VI Otuzuc Kursun

MUSTAFA

Bilim Yontemi, Tiirkiye'deki Uygulama:

Onsoz

Bu arasurma Bilim Yontemi'nin Tiirkiye'deki uygulanmast ile ilgili dizinin besincisidir.t=) Bu incelemede "Orgenerai Mustafa MUgla/l Olayi" olarak da bilinen "Otuzu; Kursun" Olayt iaerinde durulmaktadir. Olayla ilgili TBMM tutanaklan ve tantk: ifadeleri verildikten sonra olaytn temel nedenleri aqlkllga kavusturulmaya ~all~llmaktadlr. Daha sonra, Turk universitesinin, Turk "solu'lnun ve Turk "sosyalist" hareketinin, Kurt sorununa yaklasim bictm; eie aiuup elestiritmekiedir. Bu diziye Cumhuriyet tarihinden seqrigimiz oteki olgularla devam edecegiz.
Ismail Besikci

Ankara Mart 1978

C·) Daha

3ncekiler

icin bk.

Bilim Y611Jemi, TUrkiye'deki uygulafft(j 1. KUrtlerin Mecburi [skasu, KOmilI Yaymlarl, Istanbul 1977, 250 s. Bil;m YOn/emi, Ti4rkiye'deki Uygulama 2. Tiak-Tarih Tezi, Gjjne; - Dil Teorisi ve KUrt Sorun«, Komal Yayinlan, Ankara 1917,261 s. Bilim YOlf-temi, Turkiye'deki Uyguiama Sorunu, lstanbul1978, 316 s. Belge Yaymlar<, Ekim 1990, 187 s.
3. Cumhuriyet

Halk Ftrkast'mn TiUugjj (1927) ve KUrt (1937-1938),

Bilim. Yontemi, TUrkiye'deki Uygulafft(j 4. Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi

11 Y II 9 Ay Sonra

Iklncl Onsoz

Bu inceleme, 1978 ytluun Mart aytnda, basima haur bir bicimde Kom Yayinevi'ne teslim edilmisti. Bu da bundan onceki incelemede oidugu gibi, 19; 1979, 1980 ytllarinda bastlamadt. Kamal Yaymevi, 12 Eyliil doneminde, incelemeyi de kaybetti. Bu kitap, olaysn yeniden incelenmesi sonucunda haurlanmis degild. 1977 1978 ytllartnda haztrlanan notlardan ve musvettelerden yararlantlarak kale! alinnustir. Bu notlarda ve milsvettelerde hicbir degi~iklik yaptlmamisttr, Da, do grusu, hep, 1977- 1978 ko§uUar:t dikkate altnmssur. Bu bakimdan okuyuculan bu incelemeyi, 1978 ytltnda yaytnlanmq gibi dii}unmeleri ve davranmalan gerek karustndaytm. Bu konuyu bugunku kosuiiar icinde inceiemeye ~all:;mak, kuskusuz cok da. [arkli bir metin ortaya ctkanr. Fakat, daha onceki ve daha sonraki calismalan dikkc alarak, 1977-1978 kosullartntn giiz online almmastntn daha yararlt oldugu. du:;undum. Butan bunlara ragmen, Bu lkinci Onsoz'de soz etmeden gecemeyecegim I:
8

roportaji. "Yas Tutan Tarih 33 Kursun" (Pencere Yayinlan, Istanbul, Kasun 198 Bu roportajda, 1943 ytlmda kursuna dizilen "33" kisinln, bugan ya:;ay. yaksnlariyla yaptlmts roportajlar yer aimoktadir. Olaytn cok dikkate deger be yonlerine degtnilmektedir. Roportaj kitaplasmadan once, Cumhuriyet Dergi', yaytnlanmuur. (SaYl174, 12 Temmuz 1989, s.21-23) Ote yandan Guna» Aslan'tn kitabina yazd,g, Onsoz'de, Musa Anter, sahi. oldugu Dicle Kaynag: Gazetesi'nin,)6 Aratik 1948 tarihli saytstnda, "Otuzi Kursun" olayim manset yaptiklanru, "/~i1Ieri Bakanuun cevobt tatminkdr degildir biciminde yazdiklaruu belirtmekiedir. "Orgeneral Mustafa Muglail Olayl"nm ve~ "Otuzia; Kursun" Olaytnin incelenmesi sirasinda bu bilgilerin de dikkate alinma gerektigi kamsindayim. Beige Yayinlan 'na bu incelemeyi gun 1§lgma ftkardlgt iein te§ekkJir ediyorum.

kitap var: Gene gazetecilerden GuM)' A sian 'in, 1989 Yunus Nadi Armagam kazan;

Ismail Beslk. Ankara Arallk 1989

"Otuzuc Kursun" olayi tck parti doneminin, uzerinde durulmasi gereken en onemli olaylanndan biridir, 1943 yrh yaz aylannda cereyan eden bu olay 0 zamanki Turk basmma kati sureue srzdinl manu sur. J 94 3 YII mda kursuna dizi len otuzuc kisiden ikisinin kardesi tarafmdan verilen dilekceye bes yd muddetle hi~bir cevap verilmemistir, Fakat bu olay 1948 yrhmn sonlanna dogru TBMM'nde sozlti bir sorunun sorulmasma neden olmustur, Bu soru onergesinden soma, olay Meclis'te tarusilrms, bu tarusrnalara iliskin bazi haberler basmda yer alrrusur, Meclis'in 15 Agustos 1956 gUnUyaprlan oturumunda ise, olaym cereyan ~kli kaba harlan He aylkhga kavusturulrnustur. Turkiye'nin ekonomik vc toplurnsal yapisr, bu yaprdaki gelismelerin tarihsel dogrultusu, tek parti donemi, donemin ekonomik, politik ve toplumsal iliskileri, idcoloji, demokrasi, siyasal panilcr, fevkalade huller, .. vs. gibi konular uzerinde ugrasanlar, "Otuzuc Kursun" olayma hiv deginmemi~lcrdir. Bu olgu bilincli veya bilincsiz olarak, VOguzaman da bilincli olarak, daima gozdcn uzak tuuilmustur. lhmal edilrnistir, Ad! "bilimsel" olan hicbir eserde, yazida, bu olgu uzerinde durulmamisur. Bilim bu konuyu incelernemistir. Herhangi bir soruna iliskin tahlillerine, bu olguyu bir etken olarak katmarmsur, Halbuki bu olay tek parti doneminin, Seflik doncminin temel karakterini tek basma bile belirleyebilecek bit guce sahiptir. Fakat, Tiirk tmiversitesinin, "biliminin", hicbir zaman mesgul otmadrgi, daima gozardi etmeye cahsugt bu olay, 0 yillarda cok gene olan bir ozarun cahsmalarma esash bir malzeme teskil eun istir, Oniversi renin, profesorlerin, mevcut duzen lie daha cabuk ve kolay uyustugunu, butunlestigini, sanaicrlann ise, diizeni kavrama yanmda degistirme surecine de. girdigini, rnevcut diizenc kar§1 dircndigini, ge~itli kereler belirtmistik, Bu surece girenler sanatcilann cok az bir ktsrm da olsa, genet olarak, sanatcilann mevcut duzen ile uyusma, butunlesrne durumlaruun, universiteye, profesorlere nazaran daha az oldugu gOrUlmek(edir. Ahmed Arif'in bes bolumluk siirinin adt "OlUzU~ Kur~un"dur.(\) Bu siirin ozellikle Kiln toplumundaki etkileri cok buyuk olmustur. Okuyuculann zihninde daima sorular yaratrms, bu sorular onlan olay hakkmda dusunmeye, arasurmalara, sorusturmalara, olaym ternel neden lerini ve olusurn un u an lamaya ' itm i~tk 1961-1969 ytllan arasmda CHP Zonguldak Milletvekilligi yapan Emekli General Kenan Esengin'in, "Orgeneral Muglali 01aYI", adlt yazt dizisinin'?', bu siirin yaratugi elkin potansiyeli krrmakicin kaleme almdigirn soyleyebiliriz, Fiiliyatta ise, bu girisim, olaym tarnsilrnasma daha yeni boyutlar 7

getirmis, olayin bUtlin yonleriyle, i~ ve dl~ baglannlan ile, celisme ve degismeleriyle, zaman ve mekan boyutu icinde kavranrnasma neden olmu~tuc.o) Bu olay genel olarak "Ozalp Olayi" veya "Muglah OlaYI" diye amhc.(4) Biz olayin ilk anlanrm olan "Otuz~ Kursun" adnu kullanmayi tercih ettik.

I. Olgu VI. "Otuzuc

Kursun"

"OtUZU1t Kursun" Olayi, 1948 yihndan itibaren, TBMM'nde konusulmaya baslarumsur, Fakat olay He ilgili en onemli aciklamalar 15 Agustos 1956 gunku oturumda yaprlmisur. 0 gunku Mcclis tutanaklanm aynen veriyoruz. Olaym gC.9mi~i ilc ilgili aciklamalar, Mcclis tutanaklan He iIi~kilcri oli;iisiindc dipnotian araclhgl ilc yapilacakur.

A. "Otuzuc; Kursun" Olay. Hakkmda Mecli! Goru!jrneleri

~32 vatanoasm oldurUlmesi dolayrsiyia eski Dahiliye ve Milli Mudafaa vekilleri hakkrnda rneciis tahkrkan a9!llp acrlmamasma dair arzuhal encumeni mazbatasi ile Eski~ehir sskl mebusu Merhum 'Ismail Hakki Gevik'in III nurnarah muvakkat arzuhal sncurneninin 15,111.1950tarlhll haftallk karar cstval indeki 2123 saY'lftkaran n umumi heyelle gorli:'jutmesine dair takrin ve arwhal encurnsni mazbatasi (5/3,4/1B) (5) ~ RE Is ---MazbataYI okuyoruz. CArzuhalencurnsni mazbatast okundu.) MOFUT ERKUYUMCU (Bursa)- Muhalele! ~erhi okunmadr, REisSon sncurnsn rnazbatasmda muhalefet !jerhi konmamrstrr. KEMAL YOROKOGLU (Van)- Muhterem arkadaslar, bu hadiseyi Meclis kursusOne gatiren Merhum Eski§ehir Mebusu Ismail Hakk: Qevik'e Cenabi Haktan ma(Jlirel dilerim (6) Aynl zarnanda vine muhalefet senelerinde ayrn hadiseleri Hayeli Urnumiye gatiren muh!erem reisimiz Fikri Apaydm 'a(7) mtnnet ve §ukranlanml arzetmeyi vazile bilirim, t Bu krsa girizgahlan sonra higbir hadisenin bu kubbede nihan (gizli) otmayacaqma vs butiln hadiselerin daima etkan umumiye huzurunda aydmlanacaqma bit kat daha lnanrms bulunuyorum. Muhterem arkadaslar: Hadisa, maalesef kendileri burada degil, lsrnet iilonu'nun Reisi Curnhur oldugu Yillarda careyan etmi:'jyani 1943 senesinde. Bendeniz 0 zaman Van Cumhuriyet MOddeiumumusi clarak bulunuyordum. Ve bu hadisenin butun leferruatta en hurda noktalanna kadar aydmlatrnayr vazife bilmekteyim.(S) Halk Partisi Uderinin; temel rejim, temel adalet, hakim tsminatr, vatandas hak ve hOrriyeti, matbuat hurriyet] ve nihayet ~iddet colitikast sczlerinin realiteden ns kadar uzak oldugunu, bu hadiseyi arzettigim zaman anlasrlacakttr, yuksek huzurunuzda aydmlattlQlm zarnan, muhalefet liderinln hakikatten, vatandas hak ve hOrriyetinden, realitelerden uzak olduQunu ve temel adalst sozlerinln birer vahi (bos) iddiadan ibaret oldugunu goreceksiniz. Muhterem arkadaslar: Cumhuriyet Hak Partisi iktidan bilhassa $ark vllayetleri i9in gldaslOl, zutmun, j~kencenin, kahnn nusqundan (6z suyund an) aim l~tH, Boyle bir zihniyete sahip bu iktidar zamamnda, 1943 senesinde, Van hudut bOlgelerinde dikkata ~ayan bir asayi~sizlik mevcuttu ki, biz iktidara geldigimiz zaman, Oemokrat Parti asayiji temin edemiyor, diye bir tsrans tutturmustardr, Halbuki asayi~sizlik butun :'jiddeti Ue, bi.iWn kuvveti ile kendi devirlerinde hukurn sOrmu~tOr. Nitekim, muhterem arkadaslar, bzalp hududunda iran'dan slk sik baz: hayvan gasrplan oluyordu. iran hududundan geliyorlar ve bizim huduttan hayvanalf ahyorlar, iran'a gotOruyorlardl. Bizimkilerde bu asayil}sizligi, bu taarruzlan, bu gasplan onlsrnek, buntara maniolmak yollartru brrakiyorlar, 0 zamanki

zihniyet icab: bir mukabeleyi bilrnlsil yapiycrler. Yani, bizden de bir krsrm halkl te!ivik ediyorlar. lranlliarm hayvanatrrn aldrnp, azalp'te satryortar. Bizim taranmrzdan hayvanlan gasp edilen lranhlar hOkOmete mOracaat ediyorlar, diyorlar ki; daha evvelki gaslplar bizim rruntrkarruzdan yaprlmarrustu, Siz bizim hayvanlanrmzi naksiz olarak golOrdOnOz. lade ediniz~ Aksi taktirde devletin haysiyetini krracak harekette bulunacaqrz, diyorlar. Bizimkiler vine aldrrrruyorlar, Bu vaziyet muvaeehesinde gunOn birinde hudut karakollanru asak, Ozalp kaza rnerkezine bir bucuk kilometre mesatede yaYllmakta olan hayvanatr alrp gbtOrOyorlar. Hakikaten devlet olarak gayet qirkin bit mesele: Hudut taburu var, [andarmasi var, polisi vat, hudut karakollan var. Adamlar bir bucuk kilometre mesafesine Kadar geliyorlar. Kaza merkezinin, yayllmakta olan hayvanatim gotilruyorlar. Bu hadise karstsrnda adamlar devletin haysiyetini krracak vaziyeti meydana getiriyorlar. Bu sirada -OzkurO rnsvtakum bilhayr diyeeegimMuglah(9) Van'a geJlyor, vall ile temasa ge<;iyor. Ben orada MOddelumumi idim ve ayO! zamanda Van'hYlm, benimle temasr mahzurlu goruyor ve Vali'nin evinde gizli toplantilar yaplhyor.(IO) Ne yapaylm, su vaziyeti nasrl kurtarayrm? $u koyden 5, bu kayden 4, su koyden 6 olarak 3B ki§i topluyorlar, bunlar, iran'hlara yatakhk ediyorlar !ieklinde itham ediliyorlar ve bu suretle idarecilerin aczini kapatmak i9in i§i bu vatandaslann 61umune Kadar gotOruyorlar. $imdi bunlan mahut Polis Vazife ve Selahiyeti Kanunu'nun 1B. Maddesi mucibince nezaret alnna almlyorlar. Yuksok malumunuz oldugu v99hile bu kanunun 1B maddesine gore tevkit edilen vatandasa Mliddeiumumi'nin mOdahale hakkl yokt u rO I). yOnkO, kanu n bu selahiyeti idari mareilare vermlstir. Muddtiumumi mOdahalede bulunursa vazlfasini suistimal etrnis savurr ve takibata maruz kaur. Bu, 90k aCI bir haldir. Bu kanunun tatblkan $ark'ta 90k aCI neticeler dogurmu§tur. 0 zaman bir yazrrnda da bu kanunun Sark'taki tatbi kat In 10 Garp'taki tatbikatrna benzemedigi(\2) Kutla halinde vatandaslann bir jandarma onbastsrrun yazlS! ile nezaret altma ahnrnasma maruz brrakrldrquu, bu halin onlenmesini ve getekirse maddenintashihi lazrrn geldigini Adliye Vekaletine yazdrrn. Biz, cevap ahncaya kadar elimiz kolumuz bagh oturduk. Bu vatandaslardan birisi bana geliyor. tarih 20 Temmuz 1943. Efendim, diyor, bizi nezaret altrna aldrlar ve §imdi biraktrlar, fakat bunlar bizi oldurecskler. Arkadaslar. !iimdi baglflyorlar, hukuk devleti, hukuka bagll devlet dive. 0 zaman da hukuk devleti, nizarm vardr, Hukuk nizammda vatandaslann mahkeme Karan olmadan asrlacaqm r, kesilece{!ini, kureuna dizilecegini, hatsalam alrruyor, Boyle ~eylerin hukuk nizarrunda ya!iad!glOl iddia eden bir devir olrnaz.'!" Kendisine dedim ki: arkadasrrn. sen bir vehim iqindesin. Boyle bir ~eye imkan yak. Cevap verdi, efendim, mesela senin bildii;iin gibi degil, ifadesini a/dim, ni9in nezaret altma almdrklannr lesbit ellim, deliller;n! topladirn. Hukukcu arkadaslar pek ala bilirler ki adli islerde Kaymakamlar ve Nahiye MudOrleri hakktnda.Muddeiumumilik resen takibat yapamaz. Ben de topladlglm dalillerla berabar keyfiyeti Vekalete bildirdim. Ve aynca vilayete de bildirdim. Vilayetten -ni9in nezaret alnna aldmiz, sebebini bana bildirin," dive bir yazt aldrrn. Vilayetin verdigi eavap entsrasandrr. SabTlOlZI 1a§Hmazsam, okuyaYlm.(Devam, devam sesleri) butun bildiklerimi arzedeyim, bunlar su zabitlara geqsin, gelacek nesiller, Halk Partisinin v« lnonu'nun bugunkO nutuklan lie bugunku sozteri ile icraatlannrn 11

rnukayeseslni

yapsrn.

TAHIR
yaprnarmssm.

TA$ER

(Klr~ehir)Dosyayi okudum, (Soldan gurultUler, rnudahale etme sesleri)

sen
(141

de

vazifeni

KEMAL YOROKOGLU (Devamlaj=- Musade edin, oraya da gelecegim. Strayla. Hiq merak buyurmaym. (Soldan devam devam seslsri) Vilayetin bana gonderdigi yaztyt okuyorum: T.C. Van Vilayeti Mektubi Kalemi Miiddl!liumumiJj~ine ve 1688 kenar yazm,za SaYI: 41819 Van Cumhurlyet 20. VII. 1943 gun 26. VII. 1943

cevept«:

iranlJlara yatakllk yaptlklarmdan dolaYI karde,I Sultan ve diger arkadaflarmm d6viildiiklerini iddia eden Van Cezaevlnde mevkuf Kuruoglu ismail'in bu husustakl dilekt;esl iizerine tanzlm edilip irsal buyurulan tahkikat evrakl tahkik olundu.

ceoutcuter« yardtm ve hiikumete haber vermedlklerinden tahklkat devamt miiddetince adl gefen fahlslar Polls Vazi!e ve Selahlyet Kanunu muclbince vilsyetten verilen emirle mfJftekllerle bersber daha 20 klf/nln de nezaret etun« almdlklarl VB blnaenaleyh kaymakamllgm bu ifts kanunsuz hareketi olmad'9r anla!U/mfft/r.
BUgi edinilmesini saygl lie rica ederim. Vall N. Tevfik
Vilayenen gelen cevap budur, (Kim imzalarrus sesleri) Efendim, Vali yerlne mektupcu Hamit Gnat isrninde bir zattr, Tevfik Yener imzalamrs. 0 zaman vali

Yener

(imza)

Kendiferini dinledik ve hadiseyi Vekalete bifdirdik. Vekaletin verdi!}i cevap "keyfiyeti isanrruz gib; mustediye bildirin" !ieklinde idi. Hakikaten bundan baska yaprlacak hicbir muameJe de yoktu. Bu sira arz ettigim gibi vilayetle ordu muleUi§ligi arasrnda hadiseler gizli tutul uyo rdu. Serbest brrakrlanlar lekrar nezaret altrna almryorlar, Bu hengamede bunlar Polis Vazife ve Selahiyet sirada Kanununa gore

serbest

bulundugu

38 ki§iden

5 ki§iyi

zabrtta bize veriyorlar(l3) Zabrt bana geldi, tettik ettim, gordOm kl, adamlarrn
aleyhinde hlcbir kuvvotli dell1 yok, du§undum ... byle bir zihniyet ki, serbest brraksak ~efendim ne yapahm? yakalaylp adliyeye veriyoruz, ama serbest btraklyorlar" diyecekler. Bizzarure, Polis Vazife ve Selahiyet Kaoununun 18. maddesiru i§lelmak zorunda kahyoruz. Asayi!ii temin edemiyoruz gibi bir lat soylenmesini onlernsk ve bunu onlara bir koz olarak vsrmernek iqin,

12

tahklkatm salarnatl baktrrundan be!} ki!}iyi 1evkif ettim. Bu be!} ki!}iyi tevkif ettigimizin 3. gunO diger geriye kalan 33 ki!}iyi tekrar topluyorlar, bir iki suvari mOfrezesi lle, sonradan muttali olduqumuza gore, bunlara dlyorlar ki, "bize e!}kiyalann gOzer~ahml gosterin-. Bunlar da masumane, peki diyorlar ve mOlreze ile gidiyorlar. Tam iran hududunda. ahnan tertibat uzerlne rnakinah WfekJerJe bu 33 vatandas 6JdOrO!Oyor. Diger bes ki!}iyi bilahars biz tahUye ettik. Dava acnk, aglr cezada beraat ettiler. Bu be!} ki§inin hayan kurtuldu. Bu hadise 0 kadar gizli tutuldu ki, sulh hakimi, yermik'ii idi, Diyarbaklr'h ldi, hadisenin olacagl gOn bana telefon actr, yocugunun qok aglr hasta oldu!;junu soyledi ve doktora gotOrecegim dedi. Ve geldi benim odamdan mOlemadiyen Ozalp'ta kaymakarm anyor, lelefon ediyordu. Nazan dikkatimi celbetti; vallahi efendim hudutta bir tekrm asayissizfikler oluyor, onun lcin ora ile temasi tesis ve idame edemiyorum dedi. Hakikaten de hudutta bircok hadiseler oluyordu. Ve 0 arkadas da mazur idi. MOdahale edemezdi. 90nkO rnudahale else, sen de sarkhsm, sen de onlarla berabersin, denecekti. Bana da bir !}ey soylerniyorlar: biz bilahare vaziyeti ogreniyoruz. Bu arada cezaevindeki ismail'in ihban Ozerine vllayettsn sorup kayliyeti derhal Adliye Vekaletine biJdiriyorum.(16) Vilayatten soruyorum, diyorum ki, bOyle bit hadisenin cerayan atti!;jine rnuttali olduk, maselenin mahiyetini bildirin. Vilayat diyor ki: bir zabrt vat ve bundan baska bir malumal yok ... MOsaade ederseniz cok enteresan olan bu zabrt varekasrru okuyaYlm ve zabrtlara geqsin.

MURAD ALI ULGEN (Alyon KarahisarjKEMAL YORUKoGLU

Gazeteler de yazsm.

(devamla)Malbuat hurriyeli acaba sirndi mi var o zaman rru vardr? Niqin bu muazzam hadiseye 0 zaman Turk rnatbuan bit satir yazi ile dahi lemas strnedi? Bu zabit varakasrru Orperecek. §imdi okuyacaqrm, cok !}ayani dikkattir ve tOyleriniz

Ozalp

Kaymaksmllgma

1. Liste muctbince poUsten 32 kif}i tesUm almm,,} ve kendi arzu ve ltiraflanyla gefit yollan gostermek uzere iki subay komutasmda iki gurup halinde hududa sevk edilmiftir. 2. Bu ,shlslar hududun muntetit yerlerinde bizo« malum olan yerlerden bafka 'bir ley gosterememif/er, en nlhayet 9aldlran'm 9illi ged/gi mmtlkasma goUirlilmekte Iken hudut dlfmda guruplar uzerine ani atel afllmakla bu ,ahJslardan bir kssm) suvarilerin hayvanlarma binerek, digerleri krsmen veya yaya otsrek hududu gefmeye fal!$mlf/arsa da mufrezeler bafmda bulunan slivari tegmeni Necdet BlIgez ile suvari tegmeni BUal Ball'nm tertipli ve uyantk butunmster: netIcesinde bu fahlslar hududun karll yakastndan iki atel arastnda kalmlf imha edlJdik/eri ve kafmaya muvaffak olamadlklart tahmln edilmektedir. 3. Taraflmlzdan 'hifblr 4. Van mmtlka zayiat olmadlgl 266. arz o tunur. (I1) Alay komutanllgma ve komutanllgm8,

13

bUgl 191n 6zalp

kaymaksmllfllns

yazllmi~lIr. Hudut Taburu Kumandam Binbafjl §OkriJ f(iter

Ozalp Kaymakamllglnm suretidir.

3 Agustos

1943 tarihli ve

J.

BI.

K.

37 saylll

yaz:

Van Valil/gine 26 Temmuz 1943 tarEh ve 5192 say," yazlnlzla gonderilen IIstede tstmter! yazIII fjshlslardan 32 ki§i hakkmda hudut tabur komutanllgmm rspor suretinln yuksnya 91kan/dlflml arz ederlm. ' Kaymakam Hilmi Tuncel
iran hududundan atas edi\iyor, biztmkiter de ates ediyor, bu musademede askerlere hiqbir §ey olmuyor, 33 ki§i oluyor. Zabrt varakasrm aldrrn, Adliye vekaletine g6nderdim. Decirn ki; hadlssnln olusuna gore bu, askeri bir suctur. Askeri makarnlar taratrndan i§\enmi§tir, asked bir suit oldUiju kanaatindeyim, keyliyeti takdirinize arz ederim. Bir de ili§ik olarak takdim ettigim zabrt varakasmdan baska bir malumat yoktur. Hakikat bunlann 61dOruidugu rnerkezindsdir. Adliye Vekaleti soruyor, biz tekrar gonderiyoruz. Sonunda Adliye Vekale!i bu sucun askeri bir sue oldugu neticesine vanyor ve key!iyeti Dahiliye V9 Milli Mudataa Vekaletlerine intikal ettiriyor. $imdi, 1943 senesinden ta 1948 senesine kadar mesele aliiha!ihi (oldugu gibi, gizli) kallyor. Ve olenierin yakmlanndan birlsi de bizirn cezaevinde mahkum oldugu iqin, ismail Oz er, Reisicumhur'a Medis Riyasetine, Basvekalete ve Dahiliye Vekaletine mutamadiyen te!graflar yagdlrryor. Adliye Vekaleti, sue, askeri bir suq oldugu lcin mOdahale edemiyor. 0 da keyfiyeti takibat yapmak selahiyet ve vazltesinl haiz makamlara bildirdim, diY0r. 1948·de. arzettiqirn 9ibi. bu i§ arzuhal enciimeninden Meclise lntikal edince takibata baslaruvor. Bendeniz 0 zaman GumO§hane Aglr Geza Reisi idim, §ahit sttattyla Asked mahkemede malurnatrma rnuracaat edildi. Ve bildirdim. Zablt varakaseun sahteligi su §ekilde tebayyun ediyotdu: ZaM varakast

nakkrnda soruyorlar. Diyorlar ki, ~ahlt, ayru zamanda bu iki mutreze birden
ate§ ediyor, aynea iki manga ile emniyet tedbirleri aldmyorlar ... Bu emniyet tedbirlerini alan subay diyor ki, zabrt varakast hllaf hakikattrr. Iran hududundan ate§ edilmi§ degildir. Tam dereye ge\digimiz zaman ewelee kararlastmlmrs tertibata gore derhal makinah tlifeklerle bu vatandaslar kursuna dizildiler.

Arkadaslar, cok hazindir, tabur kurnandaru ~ukrO Bey vatandaslan kursuna dizen rnutreze kumandanlarma telelon ediyor diyor ki, Muglah Pasa muvaffakiyetinizden dolay: sizi tebrik ediyor.0Sl Arkadaslar, sanki bir Rus ordusunu imha etmlsler, bir futuhat yapmielar gibi bir de bunlan tebrik ediyorlar. (soldan, namussuz. alcak heril, utanmaz nerlt sesleri). Ve
14

hadisenin bUtCtn merkezi sikleti budur. Arzetligim gibi 33 vatandasm en utak bir sucu yoktur. Biraz ewel arzettigim gibi devlet hudutta asayisi temin edemedigi i9in, bir aczin i9inde bulundugu ic;:in bu aczlnl setretmek (gizlemek, kapatmak) uzere, kudretsizligini 6rtmek icln 33 vatandasi kanunsuz, nizarnsrz oldurtuyor. Gec;:enlerde bir kongreye her k6yden bir basvskil crkar diye mesaj gonderen In6nu demek ki, bu suretle 33 ba!ivekilin mahkeme karan olmadan imhasrna g6z yummu~tur.(19)

I. Olaytn Tantklari Ne Diyor?

Burada, TBMM Tutanaklanna biraz ara vererek, olayi yasayan cok onernli li~ tarngm olayi nasil anlatuklanm belirtmeye cahsahm, Van Milletvekili Kemal Yorukoglu ve oteki konusmacilann konusmalanmn verilmesine daha sonra devam edecegiz. Tamklann anlatnklanyla ilgili aciklamalar, yine dipnotlari aracrhgi He yaprlacakur.
a) Yiizba$1 Dr. Resu ErsezerlO)

Yuzbasi, Dr. Resit Ersczer, olayJar

srrasl~da Ozalp'te

askeri

doktordur.

- ... Ozalp olavlanm anlayabilmek i9in, 0 gunku Ozalp hakkrnda biraz bilgi vermek isterim. 1943'teki Ozalp, Van'a 84 km. ve hududa da 10 km. mesafede bulunan bir kaza merkezi idi. Sonradan yeri degi~tiriidL Ve Van'a yakla§tlr lid I. Oz alp m mtikas mda bi rkac as irete me nsu p halk toplu luklan yasamaktadrr. bzalp'in dogusunda Arapsorlk kayu tam hudut uzerindsdir. Guneyinde Milanengiz Kayu vardrr, Bu kaylerde Milan asireti mansuplan yasarlar, Milan Asiretinin bir krsrru da iran arazlsl i9indedir.(21) iran arazisi icindeki Milan asirstinin, guneyindeki bOlgede Memikan a§ireti bulunur. Milan asiretinin raisi Mehmet Misto (Mustafa) Memikan asiretinin reisi Mehmed Hudi'dir, Mehmet Mlsto Turk oostu ve mifli emniyetimizin ajamdlr_(2Z) Rus kuvvetlsrinin mikdan,m) sitahlart, konuslan, hareketleri hakkmda slk stk bize habsr g6nderirdi. Memikan asireti iss dost degildir. Turk-Iran hududu, kuzeyden gOneye uzanan engebeli bir arazidir ve her tarafmdan ge9it vermez. En bOyUk gee;:it yeri Kotor deresi ve Kotor vadisidir. Bu vadi, bzalp's 23 km. uzakhktadir. Su vadiye hakim tepelerde bizim Herstll karakolum uz vard I r. H uduttakl karakollanm IZ arasmda u mum iyetle 23-25 km. mesate bulunurdu. Her karakolda da kuwet bulunurdu. Her karakoldan devriye postalan e;:lkarttlir ve hudut uzerinde devriye gezdirilirdi. Bu sureUe ge9itler kontrol altmda bulundurulurdu. 1943 ylllarllida 009U bOlgelerinde oazt maddelerin yoklugu ka9akC;:lllk olaylanna sebebiyet veriyordu. Bizim taratrmrzda gaz ve 93Y bulunmuyordu. Iran'da da seker ve ilae;: srkrntrsr vardrr. Oogu halk! e;:ay tiryakisidir. Aydmlatma vasrtast olarak da gazyagma rnuhtaen. Bu maddeler huduttaki kayler halkt tarafmdan takas suretiyle kacak olarak temin edilirlerdi. Gorevliler de buna g6z yummak meeburiyetlnde idiler. GunkO gazyagl gelmezse, resmi daireler dahil butun halk 1§lkslZ kalrnaqa mahkumdu. Iran'da et pahah idi. Bu baksrndan kayun kac;:ake;:iligi da oluyordu. Ender olarak, talan suretiyle, suruterin kae;:lrIldlgl olayi vaki oluyor idi ise de, ekseriya, anlasrnah olarak suruler gegerdi. Hatta, suruler ge9irilirken, hudutta koyun basina bir lira ri..i§vet almdlgt bile halk arasrnda soylenirdl.

15

Surusunu satan sOrO sahibi ertesi gun tslas i~inde kaza merkezine ,gelir ve surusunun eapulcular tarahndan ka~lrIldlglnl anlatarak §ikayette bulunurdu. Bunun uzerine resmi tutanaklar yaplllr ve ust makamlara sunulurdu. Bu tutanaklar, ust makamlar kanah ile, Muglall'ya kadar ula§tmllrdl.(24) Tedbir olarak i~i~leri Bakanhqmdan bir emir gelmi§ti. Bu emre gore surUler hududa 10 km. mesafeye kadar otlatrnak rnaksadiyla sokulrnayacaktr. Iran tarahndaki surUler de hududa yaklastmlmaztardr. Aneak, Mehmet Mrsto'nun suruleri hududa kadar yaklasrr ve orada otlarlardr. Zira en iyi otlaklar hudut civarmda idiler. Mehmet MIStO, TOrk dostu ve TOrk ajam olduquna guvenir ve bizden bir fenallk geleeegine ihtirnal vermezdi. Fakat her nedense Kaymakam Mehmet Mrstc'den ho§lanmazdl.(2S) Ozalp'ts bir tabur piyade bir boluk [andarrna ve bir bolOk te suvan birligi vardrr. Bir gun, Mehmet Mlsto'nun surusunO kacrrrnak i~in plan hazrrtarur, Plan muvattak olmustur ve SI£W ve koyundan mOrekkep Mehmet Mlsto'nun surusu kacrrtlmrsnr. SOrOnun bir krsrru slvll halk arasmda pay ediliyor. Bir krsrm da asker kazanma giriyor.(26) Mehmet Mlsto bir mektup yazarak kendisinin Turk hukurnetinin adarm olduqunu ve §imdiye kadar TOrklere hi~bir fenahglOlO dokunmadrqrru, buna ragmen niye surusunun ka~lrlldlglm soruyor ve sOrusunOn kendisine iade edilmesini rica ediyordu. Mektubunda §unlan da bildi riyordu. (V)

"Ben yine sizin edemimzim. Memikanlann azalp'in surusunu kacrrmak icin haztruk yaptlklanm haber aldrm, haber veriyorum, tedbir almlz." Birka~ gun sonra Vine bir mektup geldi. Ve Vine tedbir almarmz bildirildi. Bu haberlere ragmen hi~bir tedbir allnmadlgl gibi, yasak olmasma ragmen surunun, $erefhane dOzlUgOne gotOrOlmesine goz yumuldu. Birkaty gOn sonra bir Pazar gOnu siJrOnOn $erefhane dUzlUgunden ka~lfIldlglO! ogrendik.12l<) Kaymakam bir teklif sleri surdu. Mehmet Mlsto'nun akrabalarml top/allp tutuklayallm. SOriJnun geri verilmesi i~in bu suretle Mehmet Mlsto'yu tehdit edelim. Eger siJriiyii geri vermezse akrabalarml siirecegimizi bildirelim, dedi.(2'l) Ben, hem en, iyi amma Kaymakam bey, biliyorsunuz ki Mehmet Misto birka~ defa bize haber gondererek tedbir alrnarruz: istedi. '$ayet sOruyiJ kendisi kaciracak olsaydi hi~ tedbir almamm ister miydi? Kaymakam, isterse 0 suruyu bulup bize verebilir, Memikanlardan ged alsm, dedi. Ben, Vine, biliyorsunuz, Memikanlar, Milanhlardan kuvvetlidir, suruyu Milanlilara vermezler ve Milanhlar da bir silahh Cfatl~mayl geze alamazlar. 0 takdirde ne olacaktrr? Su adamlan haklkaten surecsk misiniz? Yoksa k6y!erine jade mi edeeeksiniz? Koylerine iade ederseniz, hukumetin . otoritesi sarsrhr, bundan sonra hi~bir tehdidinize inanmazlar.o0) Surecek olsaruz da sucsuz ve gunahslz insanlara haksizhk yapml§ olacaksrmz. Buldugunuz bu tedbir banee dogru degildir, dedim.(3i)
Ertesi gUn Van'a gidecektim. Kaymakam bana mektup verdi. Ve doktor, dedi, sana bir mektup vereyim, onu vali baye veriverP2) Van'da Van Valisi Hamil Onat't evinde ziyaret ettim. Kaymakam Hilmi Tuneel'in mektubunu verdim. Okuduktan sonra, ona da kaymakama soyledigim sozleri tekrar ederek toplatrlmanm dogru olmayacaglnl, zira bu vatandaslann hicblr gunahlart olmadiquu, bunlann toplatrlmast ile de surunun bize iade edileeegini zannetmediqimi anlattrm. Buna ragmen Vali Hamil Onat, lelefonla kaymakarru aradr, ve konustuktan sonra, ~~ahen toplanlma

16

emnm verdi. Yazlll emrin de arkadan g6nderilecegini bildirdi. Ozalp'e d6ndugOmde 40 kisinin toplatrlrms oldugunu 6Qrendim,1331 Bunlardan be!}i askardl, Oqu hava deOiljimine ve ikisi de izine geJmiljJerdL igJerinden birisi gavulj, birisi de onbasi idi. Hepsi de Mehmet Mlsto'nun akrabasr idi.(34) lki gOn sonra Orgeneral Muglah geldi. Muglah otomobilden inar inmaz etratrm k6ylu kadmlar alarak dilskceler verdi!er. Bunlar toptantanlann kadmlan va krztan idiler.(35) Muglah ilk defa bu sirada bu toplatllma olayiru 6{Jranmilj oluyordu. Askari gazinoya girinca, bu olayrn na olduOunu sordu. Vali kendisina izahat verdi ve bunlar capulculara yataklik yapan va surulerlrnizin kacmlmasrna yardrrn edan kimselardir, kendilerini toplattik, sorqulanru yapacak ve SU91u olanlan a(w cezaya verecegiz, dedi.(36) Mugla/l bunun

iizerin«, sorgu ve mahkeme ne oluyormu§, hapsini oldiirWn digerierine ders olur, dedi.(l7) Kaymakam ila vali gozgoze bak: !}tliar. Va na yapacaklannt
du!}unmaye basladilar. Bunlar, olaym bu suretla sonu91anacagml daha avvel tahmin etmemi§lerdi,<l8J Birkac saat sonra Ozalp'ten aynhrkan, vali kaymakama, tutuklulann simdlllk muhalaza edilerek koylerina btraktlrnamaetru, Van'da Muglah ile lekrar konusacaqrru, daha sonra, vereceg; amre gore hareket etmesini bildirdL Mugla/l, bunter: 6fdiJrun derken, adam/arln! yiizunii

bile g6rmek ve hakfarmda ba!jka bifgi almak liizumunu duymaml§rl.

Van'a dOnG§te, Vali, derhal Diyarbakrr'daki Umumi MGfetti§ Bay Avni Dogan'l telefonla anyor ve derhal Van'a gelmasini rica ediyor. Geee, orduevinde, Bay Avni Dogan ile Muglall bir ko§eye gekilerek gizli konusuyorlar, Oaha ewel Muglalt Ankara'daki bir §ahlsla gizli bir tele10n konusmasi yapmrstrr. Bir arahk Muglall, yOksek sasle, Avni Oogan'a, sen bu

i!je kenerns, ben emri yiiksek yerden eknm, icabederse sen; bile yokederim, diye bagmr.09) Oaha sonra Muglah, Valiye ve lUmen kornutarn, tGmgeneral
Rasim Saltuk'a donerek, tuluklulan emniyetten teslim etsinlar, slz de tabura emir variniz, emniyetten teslim alsmlar, diyor. Vah telefonla kaymakaml anyor ve tutuklulann labura taslirn edilmesini lstiyor. Fakat tutuklular kaymakam tarafmdan evlerine gonderilmi§lir. 191erinden be§ ki!ii suclu diya aynlml§, ve Van'a aglr cezaya gonderilmi§tir. Vali, ben sana bunlan muhafaza st, demedim mi, niye btraktin, derhal gerl toplattrr, ernrini veriyor.(401 Tutuklular kaymakam taraftndan brrakildiktan sonra, iylerinden asker olanlan $ube reisi, binba§1 Sltkl Tutanak, askerlik subesine 9agrnyor. Ve sizler askersiniz, diyor. Ben durumu bagenmiyorum, basrmza bGyOk b~ler a91labllir, derhal kitalanruza donunuz. lkisl kualanna donGyorlar,Oiger hasta olan u9G donecek vaziyette degiUerdir. Bunlar koylerinde kahyorlar. Bu defa toplanlan 33 ki§idir,(4\) 09G basta erdir. Tabur kumendem tiimenden afdlg I emir uzerine 7. bofiik

kumandam yuzba§1 Vahdi'yi qagmyor, ve rutukfu/arm hududa goriiriilerek 6ldiir{j{melerini emrediyor. Fakat Vahdi Yuzba§l teerGbeli bir askerdir ve
Askeri Ceza kanununda SU9 clan emirler yaprlrnaz, diye bir madde vardir, Blnbasrdan yazlh emir istiyor. Binba§1 da tecrubelidir, Yazrh emir vermasine imkan yoktur. Fakat bu amri yapabileeek iki kilji vardrr, SOvar] bolUgGnde Yedek Astegmen Bilal Bait ve Yedak Astegmen Durrnus Ozbsk. Bunlar, nenuz. kanuna nizama vakrf degillerdir. Emrin de Muglall'dan ge/digini biliyorlar. ltirazsrz emir yedne gatiriliyor.(4ZJ Hepsini oldG diye buakryorlar. Ama it;lerinden bid olmemi§Ur. Ve yoklama yapanlari aldatrrustrr. SGrOnerek

17

hududa 999iyor ve Mehmet Mlsto'ya iltlca ediyor. lite bundan sonra olay herkes tarafmdan anla§llmii ve garak Mahmet Mlsto'dan va gereksa Van'da tutuklu bulunan yaralmm kardesi tarahndan dilek~alarla Oumhurbaskanma, Ba§bakan'a, Maclis Raisina, dilekceler vererek oiaYI duyuruycrlar. Va musebbiblarin cezalandmlrnasuu istiyorlar. Fakat, maalesaf hic;biri cevap alarmyorlar. Ancak, Demokrat Parti mebuslan Meclise girdikten soma, bu olayi kurcallyorlar. Ve musebbibinin mahkemeye sevkini temin ediyorlar. Mu!';ilah'mn Van'da Avni Dogan'a aarfetti!';ii, "Ben emri yuksek yerden afdlm~, sozlerl 1951 Yllinda Meclis arasnrmasma yol acmrsnr. Muglah'ya 33 vatandasm mahkemesiz oldOrulme emrini veran, hangi yOksak §ahsiyetti? Yapilan bOtOn arasturnatara ra!';jman, bu anla§lImaml§tlr. Dosyalarda yazllI bir emir bulunrnadiq: gibi, Van'dan yapllan telelon muhaberatma ait, kaYlt ta bulunamaml!illr.(4~) Sw;:lu otarak Ozalp kayrnekarm taralmdan aynlan ve Van ~Ir sevk edilen 5 ki§i de baraal ederek evlarine d6nmO§lerdir.
w

CezaslOa

b. Yedek Tegmen DurmUI yapmaktadlf.

Ozbek

(44)

Ycdek Tegmen Durmus ilibek, olaylar sirasmda, Ozalp'te Yedek

Subay

olarak

askerlik

w ... 3. Qrdu Komutam Orgeneral Mu{llall'dan glktlgl bildirilen emir, izladigi kumanda zincirinin son halkasi ile, 33 vatandasirruzm kursuna dizildigi Ozalp olaylanna bizi da kattr, Biz, arkada§lm. Yedek Subay llyas Yalgln Ue birlikte, kursuna dizme olaymm cereyan eUigi varin yakmmdaki Takorengiz Askeri Srrur Karakolunda gorevliydik, Biza galen'emir. kursuna dizme gorevi verilsn suvari bOlOgOnden, -Necdet ve Bilal adu ysdeksubay arkadaslanm ile, komutalanndaki birligi gozetleme ve herhangi bir saldrnya kaf§1 koruma idi. Bu arada onOmOze irnzalarnamu igin. onceden duzenlsnmis bir de zacu konrnustu, Zabitta olay, bir kursuna dizme degil de samklann stmr dl§mdan vukubulan tscavuz sebebiyle meydana gelen silahh gatl§mada iki ate§ arasmda kalarak kaza kursunlanyla oldOkleri §eklinde ifade ediliyordu.(4S) 0 gOnOn olaganOstii iartlan iginda asasen igyOzOnOpek bilmedigimiz bu olayh zapn imzaladik, Ancak kursuna dizilecegini ogrendigimiz 33 vatandasm suclu oldu!';junu biliyordum,c461 Bizim eaasen gogunlukla srmroa gorevli olusurnuz sebebiyle fazla bir bilgi edinme irnkarurruz da yoklu.

Kur§una dizme gorevini yerine getirecek birli{le kumanda eden Yedek Subay arkadaslar, Necdet ve BUal ashnda, tavuk kasameyacak derecede, yulka yOrekli yaratlll~ta idiler. Aralarmda lahminen 13·14 ya§lannda bir gocu"un va birliklerinden lzin] olarak koylarine geldikletinde suclu dive yakalanan blrl .;avu§, biri onba§l, Og erin de bulundugu 33 vatandas sirur klYlsmda onceden aynlan yare getirildiler. Ve iki ayn gruba aynklllar.(47) Arazi durumuna gora birbirlerini gormOyorlardr. Bir grubun ba§lOda Necdet, diger grubun basrnda da Bilal Tegmen bulunuyordu, DI§andan herhangi bir saldm yoktu, Te{lmenlarin havaya ate§ ederek verdikleri i§aret Ozerine mangalar ates actr, Ve 33 vatandas bOylece kursuna dizildi.

~ncak benim bu ofayda dikkatimi r;eken, kUff}Una dizme gorevini yefine

18

getiren birJikJerin,karargahlarma, milJibir g6revi yerine getiren insanJarmruh haleti kinde, "Dag 8a§Jn/ Duman Alml$" msrstn: si5yleyerek d6nmeJeriydi. Anladlglm kadanyla vatan hainligi etmis kimseleri kursunladtklen kanaati ic;indeidiler.(4IJ) Ne var ki, kur~una dizilenlerin. sonradan sucsuz kimseler otduklanm ogrendik. Ve hepimiz halen de unutamadrqrrruz bir acrya garkolduk ... Muglali'n In itirafma kadar sucsuz oldugumuz u isbatlamada buyuk s ikrntrlar qektik ....

c. Yedek Tegmen Seyi/ Bali

yspmaktadir ,

(49)

Yedek Tegmen Seyit Bilal Bali. olaylar suasmda Ozalp'te Yedek Subay olarak askerlik
"... I~te bu Heretil hadisesini mutsakip Org. Mustafa Muglali, bzalp'e gelerek durumu yerinde gormek istedi, Gerek askeri, gerekse rnulkl yetkililerden aldrklan geni!i bilgilerden sonra Van'a donduklerlnda bu 32 vatandasm yatakuk suclanndan derhal toplanlmasr emrini ver,". Bu emir uzerins Kaymakam, jandarma marifetiyle bunlarr toplatarak kaymakamlrk binasuun altmdaki odaya yerle~tirdi. OqOneO Ordu Kornutarurun donu~Onden pek az zaman soma Birinei Genel MOfetti~, Avni Dogan, Ozalp's gelip. Kaymakamdan ve Tb.K. dan bilgi istedi. Ve tutuklularla da konusarak nSuqsuz oldugunuz anla$llml$tJr, serbest bJrakdacakslnlz" dedi. Ertesi gOn serbest brrakuan bu sahrslar 3. Ordudan gelen yeni bir emirle lekrar tutuklanarak aym yere kondular.
Diyarbaku'daki

BolOk Komutanrmlz Ostegmen Hasan Tuneay -daha bolOk Van'da ike n- izi nIi olarak ayrr1m bulu ndugundan sevk ve idaresi 1. t aktm I§ komutanr olan arkadassrn Tegmen Needet Bilgez'e vsrilrnlsti. BOIOgOmOzOn meveudu 80 kadardr, Qavu$ ve onba§/farln hepsi Hasankaleli kii. Eratm bir krsrru Hasankaleli, bir kisrm Qanklfl ve DOzeeli, diger bir krsrru ise, at/anyla geJen zatililerden oiusrnustu. Bize verilen yazlh emirde, "Bu tutuklu $ahlslar Yilzba§/ Vahdet Yilzger; tarafmdan kaymakamllktan teslim almacak ve Hasank.aleli qavu!j ve erlerden kurulu iki manga relakerinde (50) 9il/i mevkiine g6Wriifjjp gizli q/k/$ ve giri!j yerierinin tesbiti istenecek, !jayet kaqmaga te$ebbUs ederlerse ilzerlerine ate$ edilecektir" mealinde idi. lclsrlnde Araprosik koyOnOnaOasl olup katilden Iran'a kecen Mehmedi Mlsto'nun kiz: da vardr, Bu kadrn 6zalp'te blr yed-i emine brrakrlmrsn. Yoksa hepsi 33 ki~i
idl.

Emir gereOinee 30 Temmuz 1943 gOnO sabaht bu ~ahJslar (Yuzba§1 Vahdet YOzgelJ'in son anda hastahk bahanesiyfe gelmemesi yOzOnden) Tb.K. taraftndan verilen emir Ozerine ben ve Teg. Needet Bilgez'ee kaymakamhktan tesfim alrnarak, Takorengiz Konu§u'nun emniyet tertlbati alrms bulundugu Qilli mevkiine gotOrOldOler.11 va 12 kisilik iki kafile halinde Iran hudut ta~1 Ozerinde BolOk K. Vekili Needet Bilgez'in (gerek rnahkams ve gerekseMeciis tahkikat dosyafannda mevcut zabularda da belirtilmi~tir.) Konus komutanr Teg. Ekrem'in yanrnda hakirn bir tepeden k!hlJla verdigi srnri Ozerine iki manga tarafrndan aqllan ates ile oldOrOldOler.Bu mmtrkada

19

"Emoy" allireti dO§mand mar,

vardrr

ve a§iret

reisi Omer

agadlr.

Milan

asireti

ile de

~uraya dikkat ~ekerim. ~erefhane dOzlOgOnden kacrnlan sOrOnOn ge~irildigi gizli giri§ ve ~Ikl§ yerlerinin tssblti verine, tamamen ters bir y6nden giri§ ve ~Ikl§ yerlerinin lesbiti keyfiyetini takdirlerinize brrakmm. Eger hayatta iseler bu hadiselerin dogruluguna, Hasankaleli takrrn cavusum, Ourak VOce, ve Necdet Bilgez'in takun cavusu, Efendi Vavuz, ve seyisim, Kamil $atlroglu da tamamen istirak ederler. Bu olaydan rnektuocu Tevfik emir geregince karsrsmdaki iran soma kaymakam Hilmi Tuncel Van'a ahnrrus, verine Vener verilrnistl. Tb. Komutanllgmdan aldlglmlz -YazlllHaraprosik k6yO karersrndak: Kapi Karakolu mevkiinin topraklannda yukanda adt ge~en Mehmadi M,sto He Tevfik

Yener va Van'dan galen Emniyet Miifetti$i Abdulfah'm muhaf,z, o/arak kararla$tlllan yere gitmem emradildi. Takirmmta gereken emniyet tertioatuu
alarak kararlasturlan yere adl ge~en zevatta gittim. Mehmet Misto, yanrn tOrk~esiyle bizlere 6vgOde bulunduktan soma, ge~enlerde 61dOrOIen 32 ki§iden aglr yarall olarak kurtulan ve kendisine iltica eden Milanengiz Koyu rnuhtan Sultan Kuro'nun karde§i Ibrahim'in, mOsade edildigi takdirde elimizi 6pmek istedigini bildirdi,(5I) Tevfik Vener bana: Ne dersin komutan! dive hitap edince (emir sizin bendaniz sizteri korumakla gorevliyim) dive cevap verdim. Sanra, "gelsin, gelsin dedi. Ibrahim getirildi, elimiz optOrOldO. Yurda kabulii mOsadesi istendi. Karsrrnda bulunan M isto'nun agl unun, -Maalesef(T.C. As. Fab. 936) yazdi dipli fisekleri ta§ldlgml OzOlerek g6rdOm ve donusumde rapar halinde yazrh alarak keyfiyeti Tb, Kornutanhqma sundum. Oamek ki bu bolgelerde yalruz hayvan degil, mermilerimizin de karst tarafa ka~lflldlgl bir ger~ekti."('21
H

"Otuztic Kursun" olayirun cok onernli ti(,: tamginm beyanlanm bu sekilde ozetledikten soma, 15 Agustos 1956 gunu, TBMM'nde yapilan gorusmeleri izlemeye devam edelim. Van Milletvekili Kemal Yorukoglu konusmasma soyle devam ediyor: "Arkadaslar, iste 33 vatandas leci bir §ekilde wi hukOmetin kudretsizliQini setretmek (gizlemek) ve blr tedhi§ havast yaratmak ietin 33 TUrk'O, memleketin evlad 10 I katlettiriyor.(53) Sene 1945, 33 vatandasrn oldurulmesinden iki sene ge~mi§, kemikleri henOz ~urumemi§, kanlanrun klZllhQI 6zalp ve Van ulkundan henuz siliomedigi blr strada Inonu ziyarete geliyor, kiminle geliyar? Mustafa Muglah'Yl kaluna takarak Van'a geliyor. Aeisicumhur. Bu kOrsOde yemin ediyar! Vatandas hak ve hOrriyetini arayacaglOa yemin eden reisicumhur lnonu: bir katili, bir Fatih gibi kaluna takarak Van'a geliyar ... (~4)

ZOHTO ORA Y (Aydln)-

0 zaman Reisicumhur degildi.

Dik1atordu a zaman.

MURA T ALi OLGEN (Alyan Karahisar)-

KEMAL YOROKOGLU (devamla)Ne ise. Arkadaslar bu hareke1in buyuk bir manasi var. 33 vatandasi 61dOren kurnandanla gelmesi mi? Bu icab ederse 33 vatanda§1O daha oldOrOlmesinde mahzur yoktur. manaerm tazammun eder. Bu liili va harekeli bir Reisk;umhur yapIY0r. Kendisine muhtelif telgraflar etekildigi va hadiseden haberdar oldugu halde. Katlli cezaevine g6nderecegi verde, Fatih gibi, milli kahraman gibi koluna takarak

20

Van'l gezlyor. Relsicumhur Inono bunu yapmaklan qekinmeml4lir. • Mesele. muhterem arkadasrm buyurdular ki, vazitenlzl yaprnadmrz, Bendenit vaziyeti arzettim ve hakikalen mazbatada da get;iyor. Bu noktayi tavzih ederim. 11k raporda aynen ~u cOmle var: Van Cumhuriyet MOddaiumumiliginin i§anna atfen Adala! bakanhginin falan tarih ve falan saYlh yazrst ila, MiUi Savunma Bakanllgl va IQi§leti BakanllQln1n va 22.1 .1944 tarlh Ii yazrslyle Genal Kurmay Ba§kanllg 10 10 dikkat nazarlan eelbedilmi§tir. Evrak dort seneden Iazla bit gecikme ile bekletHmi§tir. $imdi gorOIOyor ki, muhtersrn arkadaslar, ilk lahriki yapan benirn, Van Cumhuriyet Savelflgldlr. Arkadasrrn hukukcudur. Bunu bilir. Bunun uzerine Adalet Vekaleti harakete ga(fiyor ve Askeri mahkemede muhakeme edilmesine karar veriyor. Nitekim Muglal. Askeri Mahkemede muhakeme edi\di ve hatta vaziiesizlik itirazl yaplldl. Vazifesizlik itirazl red edildi. SUQun tamamen askeri oldugu kabul edildi. Binaenaleyh askeri bir sUQhakkrnda mOddeimumumiligin yapaeagl bir §ey de yoklur. Kaldl ki, Vekalet sayst deseydi ki, harekete geqin. 0 zaman harekete geqebiJirdik. Kendi vazifemiz dl§lOda bir tahkikat yaprnanm imkanslzllgl msydandadir, Yine, Adliye Vekaleti yazlslnda; Van Cumhuriyet SavcI1I9mln i§'an uzerine talan filan verdim diyor. Fakat i§in hazin taratt aym Adliye Vekili, 1951 de kim idi bllmiyorum. Basvskatetten yaz uan yaziya verdigi eevapta, efendim diyor: Evet bize bildirdl, biz de ait oldugu makama yazdtk, ontann da bir ihmali mevcuttur. Ama simdi muttali oluyoruz. Muhlerem arkaoaslar; hakim Oq kadeh lazla raki iqli9i lQin harekele gelen Adliye Vekaleti, biz e{ler suclu .idiysek buna tam sekiz sane soma rnr muttali 0Iuyor?(5~)Adliye Vekaletindeki zat kendisini herhangi bir mOlahaza ile evet diyor, §imdi muttali oldum. Ai kanunu (f,kml§, §u olrnus, bu olmus, Bunu da ceza islerindeki muhterem zat yazrrus, Vakil de imza etmis, Bu meseleyi haizi ehemmiyet gormOyorum. Kaldl kl burada ucuz kahramanhk yapacak da de£lilim. Af kanunu qlkml~. soma mururu zamana ugraml§. Af ve mururu zaman intizarrn amme meselesidir. Ceza kanunumuzda bunun icin sarih hOkum vardrr. Mururu zaman olunca maznun hakkinda takibat yaprlrnasrru iSleyemez, bu hOkOmler muvaeehesinde muhterem hukukcu arkad aslanmin karsts rnda ueuz kahrarnanhk yoluna gidemem Tahir bey... Harkes evvela Kendi vicdaruna karst hesap verir. Bu i§te vazifemi yapmarun huzuru iqindeyim. Siz ne derseniz deyiniz. Mururu zaman olmasaydr, a1 kanunu qlkmasaydr, memnuniyetle Turk Hakiminin(56) huzurunda hesap vermeye qlkardlm, qekinmezdim. Hukukqusunuz, muhasebe ve murakabeyi vicdanrmzda vapnktan soma soyleyin, iSMET olurdunuz. USLU (Seyhan)Tam vazifenizi yapsaydmrz 34'de siz

KEMAL YOROKOGLU (devamla)Oogru, belki de olurduk, zaten bunlardan bize hiQ bahsetmiyortardl.(S7)$unu da arzedeyim ki, eger bunlar bize teslim sdilmis olsalardi muhakkak ki, hicbir kuvvet bunlan Adliyenin elinden alarnazdr. Hadisenin bOWn mahiyeti bundan ibarettir. (soldan. mazbata hakkmdaki fikirleriniz nedir? Biraz da bundan bahseder misiniz? sesleri) Muhlerem arkadaslanm: meseleleri arz ediyorum, Muglal. 6tmO§gitmi§tir.

21

Muglah'ya lalan ve filan emir vermi!}1ir, dive bendenizin elinde bir delil mevcut olmadl(:p ic;in dalilsiz va rnesnatslz bu kursOda konusrnak biza yakt§maz, ancak, bir noktaya lamas etttrn, onu tekrar edayim: 33 vatanda§1 aldOran bir kumandan hakktnda takiba1 yapmayan idara, mutaaddit ls'arlara ragman alakasiz kalan va davlat raisi srtattm halz iken bir katlli koluna takip Van'a gatirmenin rnanastm yuksek lakdirleriniza arz ediyorum. Bunu yapan zat zamamn devla! raisidir. Bu vaziyat c;ok manidar va c;ok §ayani dikkattir. Bunaanalayh hadisayi takdiriniza arz ediyorum, temel adalel 0 devirde rnl yoksa bu davirde mi? $imdi bagmyorlar, hakim teminatr, tamel adalet, BugOn bunlardan bahsedenler 0 zamanlar neredeydi? 6-7 EylOi hadlsesinde beyanda bulundu.(S9) Vatandastn hakkt bir taarruza ugradlgl zaman devlet kuwetinin kendisini kurtaracaqmdan emin olmahdu, dedi. Zamanmda, vatandas: haksiz yare oldurlmak iqin devlat kuwatlari harekata gec;mi§tir. Hakk: korurnak ic;in degil. Vatanda§1 oldurmek iqin devlat kuvvatlarinin hareke1e geqt:igi devrin devlet reisi bugun diyor ki; "hakkt taarruza ugrayam de viet himaye etrnelidir." Binaanaleyh misallerle arz enigim gibi 0 zamanki vaziyatle §imdi bu zatm dU§lugu tezat meydandadlr. Buna ragman bendeniz kalklp da, ·in6nu bu vatandaslann oldurOlmesi hakkmda emir vermi§lir· dive ifada bulunamam. (soldan kanaatin na? sesleri) Kanaatim arkadaslar: bu hadiseden zamarun davlat reisinin habardar oldu{!udur.(6O)
(58)

$imdi,

Adliya Encumeni'nin

rnazbatasmda

vekiller

hakkmda

serdedilen

noktayr nazar dogrudur ve kanuna uygundur. Mururu zaman a ugraml§tlr. At

kanunu qlkml§tlr v.s. Fakat takdir Vine yOksek heyatinizindir. Bendeniz de bu i§. ic;in mahkemeye C;lkmaktan tereddi.it degil,§aref duyanm. Maruzatlm bundan ibarettir. Hepinizi hOrmelle selamlanm.

REis-

Ahmet Hatr,

AHMET HA Tf (Bolu)- Muhterem arkadaslar, bu mevzuu medise intikal ettigi zaman bendeniz Iblettayin bir vatandas olarak 0 havalide, cereyan etrnis olan bu feci hadiselerden haberdar olan bir insanolarak bir mebusa mektup yazrrus tatsilat vermi§ ve llaveten "Turk Adaletinin Turk vicdani ammesinin bOyle en iptidai sakilde insanlann kursuna dizilmesine razi olmadl{!101 tebaliOr attirmak size dusen vazltsdir" demi!}tim. Fakat bu hadisa o kadar uzun bir tahkikata sahne oldu ki, kader biza mabus olarak bu i§in latkik edildigi zamanda bu kOrsOya 91kmak lrnkaru verrnlsnr, (bravo seslari)
Arkadaslanrn, ben bu qok uzun mazisi olan dosyamn inca hukuki m utalaalan na 9 ifi!} mayeceg im. Zaten bu n lar ba n im ihtisas Im 10 d a. haricindadir. Yalruz, 0 havalida bu hadisalar cerayan adarken orada bulunmu§ bir arkadasrmzim, Buna ilavetan da garak 1. ethan harbinda va gerakse istiklal Harbinde gene 0 havalide bulunrnus bir arkadasmmm, En der zamanlarda bile oradaki vatandaslann bu memlekate nasrl can siperane hizmet ettiklerini gormO§tOm.(61) Vine bu hadisalarin caravan elliOi zamanlarda 0 havalilarda mOtaahhit olarak bulundugum cihatla Valilerden, kumandanlardan ta kUlubada ya§ayan kaylUsOne varmcaya kadar herkesla temas edan bir insan olarak cersyan eden hadisalerin i9 yOzOnO bilanlerden biriyim. Bu hadise ne §ekilde nsticelenirse neticalansin ve bu rnazbatanm akrbetl na olursa olsun, bildigim hakikatlarm bazilanru §u meclisin kursusunden s6ylemezsam, burada yaptlglm yemina raOmen vazifemi ifa ,e1memi!} olacaglml du§unerek s6z aldirn. (soldan bravo sesleri)

22

Bu hadiseleri bilmekle beraber diger soz ahsmun bir sebebi de o gOn bu hadiseler careyan ederken seyirei kalml§ olan 0 gOnkO iktidann bugOn hOrriyet kahrarnaru kesilerek bize vaki hOeumlarma da i§aret etmek yerinde oiur, Huzurunuza gelmi§ olan bu mazbata §u v.eya bu §ekilde uzun bircok muamelelerden sonra 32 vatandasrn hakstz yere kursuna dizildigi hakikatini ortaya koymu§tur. ArI<.ada§lar.(62) BugOn en iptidai lnsan topluluklannda bile lnsan hayatma klymet verildigi bir zamanda eumhuriyetle idare editen bir memlekette mOnferit olmayan bu vakalar, hakikaten vatandasr, her viedaru olan lnsaru dO§OndOreeekmahiyettedir. (meseleye gelelim, sesleri) Hangi meseleye gelelim arkadaslar? Ben bu hadisaleri bilen bir arkada§lmzlm. (onu sOyle, sesleri) Dnu izah ediyorum. Arkada§lar, bu vakra mOnferit degildir. Bu, 32 de degil, 42 de degil daha coktur, Ve vine §unu da ilave edeyim ki, bir harekati askeriye veya bir tedip harekan esnasmda telel alan lnsanlan da mevzubahis etmek istemem.(63) Fakat bilhassa isaret etmek istedigim, sudur ki, o vatandaslar, soylenildigi gibi bu memlekete hiyanet etmi§ insanlar degildir. Eger bunlar hayin adamlar olmu§ olsalardr, 1. DOnya harbinde ve [stiklal Harbinde bunun asanru gOrurdOk.(64)

D havalide bulunanlar gayet iyi bitirler ki, onlar ellerinden geldigi kadar fedakarhk gOstermi§lerdir. Rus'latln ilededigi 0 zaman hiqbir yardrrna mazhar olmryan vatandaslar Revandlz daglarmdan baslayarak Baskalsye kadar Rus'lann tOdO IUrlO vaitlerine ragmen hieret etmi§ler sefatet t;ekmi§lerdir. Bunlara yardlm eden de olrnarrustrr. Geri d6ndOkieri zaman bir koyde Oe; art d hane olarak kalrmslardrr. KOrt harekati denen harekat ortaya qlktlgl zaman; o zamana ait meclis zabrtlan tetkik edilecek elursa, gorOleeektir ki: Erzurumlu RO§tU Pasa ismindeki bir zat "bu gosteritdigi gibi degildirdernistir, MBu harekan bozuyorsunuz" dive mOdalaa ettigi ie;in 0 gOnkO zihniyet karsrsmda 0 dOrOstadamm mudataas: tabii mOessirolamadr,
Arkadaslar: orada telef olan veya sefaletle Olenler ie;inde oyle kimseler vardl ki, muharebelerdeki gOsterdikleri fevkalade gayretler ic;in kendilerine passhk unvaru ve diger rOtbeler verilmi§tir. 10·12 yerinden yara alanlar sOrGlmO§, eri§an olmu§ veya imha edilmi§lerdir. Fakat maaleset 0 zaman p yapllan §ikayetlere, 0 zamarun hOkOmetierikulaklanru tlkaml§lardlr.(651 Son tortusunu temizlemek de bize nasip olrnustur. Arna iyi bir §ekilde degildir. C;OnkO benden ewel konusan hukuke;u arkadasmuz kanun bakrmmdan bu i§in takibine mahal olmadlgml soylediler. Ben diyorum ki, bu vatandaslar OldOrtilOyor,§ikayetler oluyer, takat bunun muamelesini yapmakla mOkelief olan 0 devrin adamlan vazifelerini yapmlyor. Muvazzal kimseler vazifelerini yaprnaymca zaman geqiyor mururu zaman vaki oluyor, ki bu da bu hareketin tabii bir neticasidir. Fakat rnururu zaman var dive benim anamr, babarm tlldOren kimselerin ve bunu takip etmiyen kimselerin takibata ugramamasl insafla kabili telif midir? Evet hukukyular ayle sOyluyor ama buna benim gonlOm ran degiktir. BugOn 0 havalide emniyet tesis etmek iqin hamdolsun bugOn eskisiyle nisbet kabul etmiyeeek icraat ve faaliyete geqilmi~ bulunuluyor. Arna vaziyet ciddidir. Ve bu muameleyi yapan insanlann mesul edilmemeleri dogru degildir. Bir noktaya daha i§aret etmek isterim kl, hie; olmazsa insan hayatrru keyfi surette nihayete erdiren 23

adamlan af kanununun §umulGnden lstisna etmemiz leap ederdi. Benim maruzanrn bundan ibarettir. blraklyorum. Gte taratrm hukukeu arkadaslanma

REI5-

Tahir Taser, Suyurunuz.

TAHIR TA$ER (Klr§ehirJ- Qok muhterem arkad8§lanm, orada hakikaten i§lenmi§ bir cinayet vardrr. Su cinayet kimim taratmdan yapihrsa yaprlsm yapanlar iqin yuz krzartrci bir hadisedir. Bu, 32 vatandasm muhakemesiz ve tahkikatsrz kursuna dizilmesi, affedilir bir §ey degildir.(66) Bunu boylece kabul etmek lazundrr, Yalruz yGksek heyetinizin bu hadiss hakkrnda ssash bir bilgi edinebilmasi il;in §u rnazbatanm tarnarmyla okutulrnasmi istirham ediyorum. Tamaman okunrnadr, MGsaade ederseniz mazbata tarnarruyla okunsun, ondan soma mesele tenevvGr etsin (aydmlansrn). Mebus arkadastanrmz da g6rO§lerini acsklasinlar. Benim de bu mevzuda g6ru§lerim vardu. Mazbata tamarruyla okunduktan soma arz edecegim.
Su hususta yazlll bir takrir vermiyecegim.

MURA TALI OLGEN (Afyon Karahisar)REIS-Oagltlldl

Mazbala dagllilmad I m I?

efendim ... (Oagltlkh, hepimiz okuduk sesleri)

TAHiR TA$ER (devamla)0 halde devam ediyorum. Efendim ben nottanrru bu mesetenin bugOn konusulacaquu tahmin edemediqirn i9in yaruma alrnamrstrm. (ruznamede vardr, sesleri) Eve! bu mazbata da demin konu§tugumuz yaralamaya ' sebebiyet verma mesela~i gibi 7 aydir gGndemde. Su gune kadar bir turiU muzakere adilemedi. Hadise hakkmda krsaca maruzatta bulunacaglm.
Orgenaral Mustafa Muglall Ozalp'a geliyor, Askeri mahfalde Van Valisi, Kaymakam, Jandarma Tabur Kornutarn ~ukru Tutsr, Sulh Hakimi Saki Tekin baraber oturup konusuyorlar. Mahalli durumlardan soz 89lyorlar. Bunlardan Van valisi ve Sulh hakimi Ozalp'te asayi§ bozuktur ka9ak9111k hadisesi oluyor.- buna bir care bulun diyorlar. Mustafa Muglall, derhal, Jandarma kumandanma, yahut tabur kurnandaruna emir veriyo r, ve diyo r ki, bu adamlan yakahy acaksm IZ, icabma bakacaksuuz, Muglah'nm bu §ekildeki sozlerini islrnlerinl arz ettigim mesul sahrslar i§itiyorlar. Mustafa Mugla!! bu emri verdikten soma, Van Valisi Hamil Onat Ozalp Kaymakamma emir veriyor, bu adamlan yakalat, Polis Vazife ve Selahiyet Kanununun 1S. maddesine g6re nezaret altrna alacaksiruz, diyor. Kaymakam 32 vatandast yakalatlyor, Jandatma kumandanma teslim ediyor. Tabur kurnandaru da bu §ahlslan iki yedek subaya teslim ediyor. Su iki yedek subay bir mOfreze himayesi altmda 32 vatandas: hududa dogru gotOruyorlar. Kokut deresi denen mahale geldiklerinde bu 32 vatandasm ellerini, kol/aam ve g6zlerini ba{1/ayarak makine/i tUfek/erfe biyiyorfar. (67) Ve bu hadise hakkmda Jandarma Tabur kornutaru $OkrO TOter sahte bir zaon varakasi tutuyor. 0 zamanki Van Muddeiumumisi Kemal YorGkoglu arkadasrrmzm da dediOi gibi, guya bunlar hududa dogru gidiyorlarml§, kar§1 taraftan ate§ aC;llml§, bu 32 vatandas bu ikl ate§ arasmda kalrmslar ve olmu§ler. Su §ekilde zabrt varakasi tutuluyor. Zabrt varakasi tutuladursun, hadisede 61enlerden birisinin kardesl i~i vekalete aksettiriyor. $ayani

24

takdirdir kl, Adliye Vekaleti bu mesele Ozerinde gereken hassasiyeti gosteriyor. Milli MOdafaa ve Oahiliye Vekaletleri hiqbir alaka gostermiyorlar. Adliye Vekaleti tutulan zabtm tatmin bah§ olmadlQlm anllyor va i§in tahkiki iqin keyfiyeti Van MOddeiumumiligine yaziyor. 0 zarnanki mOddeiumumi Kemal YorOkoglu'dur. Kemal YorOkoglu burada kendisini mOdafaa etti. Kemal YorOkoglu maalesef gereken hassasiyeti gostermemi§tir. Kendis! orah, hadiseye muttali oldugu halde sahle zabn varakasrrun dogruluguna inannuyor ve i§i Adliye Vekaletine bildiriyor. Adliye Vekaleti vine tatrnin edilmiyor. i§i Oahiliye ve Milli MOdafaa VakaleUerine yaziyor vs maseleyi msydanacrkarmaya qall§lyor. Fakat maalesef sahte zabn varakasmdan baska hiq bir deli I elde edilmiyor.
arkadasirmz

VEYSEL VAROL (Erzincan)olduqunu bilmiyor musunuz?

0 zaman bir Marko Pasa'mn mevcut

TAHiR TA$ER (devamla)- Rica ederim gelin burada konusun, Nihayet hadise bildiginiz gibi, 1943 den bu yana uzun bir zaman geqtikten sonra Fikri Apaydln Bey'in Mecllste muhalefette oldugu senelerde mesele ortaya atrhyor, Netlce itibariyle Muglall hakkrnda Asked Mahkemece tahkikat yaprllyor

ve sucu sabit gorOlerek idamdan Muhavvel 20 sene aglr hapis cezasma

mahkum ediliyor. Fakat cszasr inlaz edilmeden olOyor. ;;imdi, haklannda tahkikat ysprlmast istenen sahrslar 0 zamanki Dahiliye ve Milli MGdafaa Vekilleri ve Genel Kurmay Baskarudrr, Bu sahrslann hareketleri vazifede ihmal ve vazifeyi suistimal telakki edilerek bunlar hakkmda tahkikat acrhp acrlrnarnast hususunda YGksek Meclisce bir karar verilmesi isteniyor, mazbala bu sekildsdir. $imdi, 1950 de crkarrlan 5677 saYI11AI kanunundan mesela bir hayli zaman geqti, tabii rnururu zaman da cereyan eUi. Ne Milli MGdafaa ne de DahiHye VekiUeri ve Genel Kurmay Baskaru hakkrnda Meclis tahkikatt acmaya hukuken ve kanunen imkan yoktur. Bendeniz cnlan rnudataa edecek degilim. Fakat, eger oniann bu i§tan haberleri var idi de, meseleyi resmiyete aksettirrnernislerse, tarih huzurunda vicdanen mesul olacaklerdir. Arada rnururu zaman vardrr, af kanunu da qlkml§tlr. Onun iqin bunlar hakkmda meclis tahkikatl aerlrnasma imkan yoktur, Bendeniz §U noktayr tebarOz ettirmek istiyorum; damin de arzetti!;Jirngibi, Mustafa Muglail, Valinin, Kaymakamm, Hakimin ve Jandarma Tabur kumandarunm yantnda emir verrnistir, bu otuz iki ki§iyi sana taslim ediyorum, bunlan lemizliyeceksin, dive. Yukanda vazifelerini saydlglm bu zeval bu sozlerl duyduklan halde sukut etmi§lerdir. Bunlann fiil va harekeUari yaln IZ ve yalruz vazifeyi ihmal mahiyatinde gorOluyor. Adliyeye teslirn edilmeleri lazim gelen bu 32 vatandasr Adliyeye tesllrn etmeyip Askeri Mahkemeye teslim etmeleri(6S) ancak vazifeyi suistimal mahiyetinde gorOlmO§tOr.Boyle §ey olmaz arkadaslar, Eger ortada i§lenmi§ bir suq varsa bu do~rudan dogruya ~fiilen i§tirak'1ir. Binaenaleyh, ;;uraY-1 Oevlet'in vazifeyi ihmalden bu adamlar hakkmda vsrrnis oldugu Meni Muhakeme Karan bence dogru degildir. Bendeniz bu noktaYI tsbaruz ettirmek icin soz alrnrs bulunuyorum. Oiger

25

taraftan ne Oahiliye Vakili ve Milli MOdafaa Vekili ve ne de Genel Kurmay Baskaru haklannda Maclis tahkikatl a'1llmasma kanunen imkan yoktur. Tabiatlyla, takdir YGksek heyetinizindir. Maruzatlrn bundan ibareUir.

REIs-

Az:iz KOksal.

AZIZ K6KSAL (l'1el)- Bu vakra arzuhal EncOmeninde mOzakare edildigi zaman ben de muhalefet partisi narmna 0 EncOmende aza bulunuyordum. 8u mevzuu birtr>k tarnsmatara sebep oldu. Bastmlmak ve uyutulmak igin gok u{jra§lldl. Neticeitibariyle de aglr bas lid I. 0 zamanki, Milli Mudafaa Vekilinden izahat istedim, Encumene gelsin, Iazsrn gelen izahan versin dedim. Milli Mudafaa Vekili uzun zaman sonra geld; efendim, vaziyete yeni muttali olduk, oraya adli mO§avir gOnderdik, lazirn gelen tahkikatl yaplp raporunu verecek, ondan sonra'qelir lazsm gelen lzahatr veririm, dedL(69) Milli MOgafaa Vekiline sordum, stz, vaziyste' yeni muttali old uk, diyor~unuz. $imdiye kadar aradan uzun zaman geCfmi§tir. Vatandaslar itlaf edilmi§tir (oldOrOlmO§tOr). Milli MOdafaa Vekaletinde buna ait hicbir dosya hiCfbir malumat yok mudur ki, esasa yeni muttali olduk, diyorsunuz? Kagamakll cevap verlyor, esasa "girmiyor. Netice. MUll MOdafaa Vekili !Ie bOyle bir vakia olmustur, Laztrn galen §eyleri yapacaglz. §Oyle edacegiz. bOyle edecegiz diye gane atlatmak siyasetini takip ediyor. Pe§ini brrakmadik, ugra§tlk. Bununla uQra§tlkga da Cumhuriyat Halk Partisine mansup encOman azatanmn asao: bozuluyor. onlann birCfOkhakaretamiz hitaplarrna rnaruz kallyorduk. Ali Rlza Bay (Kemal Gedele§, akrabasl) kalktl dedi ki, hain; vatan olan bu insanlar aklbetlerina dugar olmu§. cezalan verilmi§tir.(70) Doktor Azlz Bey, bu namussuzlarm rnudataasuu neden yaplyor? dedi. Va bana kabul oldugu kadar taarruzda bulundu.
Onun Ozefine kalktrrn dedim ki, bu zaumuhtereme ben soruyorum, bu 32 vatandas arasmda kandisinin oglu da olsaydr, bugOnkO sozO soylerrni idi? Meclis kOrsOsOndan. bOtOn milletin hak ve hukukunu mOdafaa edecegiz diya yamin etmedik mi. neden bu yemininde hanis oluyor? H~ olmazsa ben hakslzlIQI sOylOyorum, bu vatandaslar koyun bogazlamr gibi bogazlanml§, hakstz yere itlaf edilmi§tir. Ban bundan vicdan azabt duyuyorum. bu arkaoasm vicdaru yok mu, vicdan azabt duymuyor mu bu adamlar? dedim. Netice itibariyle karar verdik. Heyeti Umumiye'ye intikal ettl. 8u vaziyete geldi arkadaslar, Arkada§lm benim hakkirnda birtakun muammah sOl. soyledi dedi. muamma falan higbir §ey yoktur. Oedigim gibi, YorOko{jlu'nun dediOi gibi biz tetkik ettik 0 zaman hatmmda kaldlQlOa gore bir Cfapulculuk meselesidir. 8u gapulculuk meselesinde 0 zamanki idare amirlerinin, maaJasef dahJO tesirleri vardlr.(71) 9apulculaIJ Iran'a sevkediyorlar gelen mal ve ganayimden hiss» allyorlar. Onlarda mukabil olarak taarruz ediyorlar. Kazrm Ozalp Kazasma nutuz ediyorlar. sOrOladni ve hayvanlanOl sOrOp gf3tOrOyorlar. 8ana 0 zaman taarruz eden 0 zatt muhtereme sordum: Oiyorsunuz ki, bu insanlar iki kursun arasinda kalml§, gOya hudutta geCfit noktalanru gostereceklermi§. Gegit noktalan asasen bilinmiyor idi. Iran hududundan ate§ aCfthyor bizimkiler de mukabele ediyor bu vatandaslar iki ate§ arasmda kalarak olOyorlar. GozO korctast bu kursunlann blr tanesi olsun 0 vatandaslann arkasrnda bulunan jandarmalardan bir tanesine isabet etmaz mi? Kur§unlar yalnlz 0 vatandaslara rm isabet ader? Bu kadar rnanttksizhk

26

olur mu? Bu, dogrudan do{Jruya imhadrr. ~imdi hal<ve haklkatten bahseden, bunun rnudataasrru yapan insanlar 0 zamanlar bu hak ..va hakikan dU!iunmuyorlar rru idi? Vaka ~ok fecidir. Bu 32 vatandas imha edilrnlstir. Tahkikat avrakmdan hatrnmda kaldl!;ilna gore bir tanesi ksndlslne 010 susO vererek olOler arasina gizleniyor, bilahare Iran'a ga~iyor, karde§ine vaziyeU haber veriyor, ben burada perisarurn, pasaportum olmadl!;il i~in gelemiyorum, lazun gelen i!ie, tevessul at, ben TOrkiye'ye geleyim, diyor. Evrakl tahkikiye i~inde 9U da mevcuttur. Hakikat bundan ibarettir, bildiklerim budur. RE/sMOfit Erkuyumcu MOFir ERKUYUMCU (Bursa)- Muhterem arkadastar, hadlse hakikaten fecidit. Bu feci hadisenin hazin tafsilahm Kemal Y6rukoglu arkadasrrruz izah eUiler. Hepimiz bundan elem ve eza duyduk. Bu hadise, hakikaten, eski iktidar i~in utarulacak bir hadisedir. 32 vatandasin koyun bogazlar gibi 6ldurulmeleri. bundan sonra bu rnillstin asia gormeyeeegi bir hadise olarak kalacaktrr, Qok uzunW duyulaeak, eza duyulacak bir hadisedir. Rapora galinee, raporda bakanlara isnadolunan sue, vaziteyi suiistimal ve ihmal suclandu. Bunlar At Kanununun §umOlune girmi!i rnururuzarnan cad otmustur. Eger esk! bakanlara isnadolunun fiiller vazifeyi suiistimal ve ihmal ise, yani hakikaten emir vermek suretiyle fWe istirak stmernislerse, At Kanunu ile suelan ortadan kalktlgl gibi rnururuzaman da caridir. Yalruz bilmiyorum, bunda, vazife suiistimali ve ihmal currnu tesbit sdilmis midir? Bunun tesbit edilmesi lazrmqelir. Bir fiilin :}U veya bu mahiyette olduqunu raporda rnutala etmeye imkan yoktur. Ben .komisyon sozcusunden va komisyonun muhterem baskarundan rica ediyorum ki, evvelcs vaprlan tahkikata bir vazife suiistimali ve ihmal olduqu sabit olrnus mudur? Sabit olrnussa lasrih edilmelidir. At Kanunu katil suclanru attetrnemtstir. Katil suclarrrun cezalanndan 2/3 nisbetinde bir tenzil yaprlrrustrr. C,eza Kanununda taarnrnudan i§lenen katil suclan hakkmda verilen csza ldarndrr. At Kanunu, idam hOkOmlerini 20 seneye lndlrrnistlr. Bu itlbarta i§i bu zaviyeden tetkik edeeek olursak hadisede af yoktur. TaamrnOden i§lenen suclar ilf!n Ceza Kanunu mucibince verilen cezaJar da rnururuzarna» tahakkuk etrnernistir. Bu itibarla muhterem encurnen baskanmdan rica ediyorum, dosyadaki tahkikatm seyri hakkrnda Yuksek Heyetinizi tenvir etsinler. Hadisenin mahiyeti nedir? Vazifeyi ihmal midir? Yoksa eski bakanlar bu fiile emir vermek suretiyle i§1irak mi etmi§lerdir? i§tirak etrnsrnislerse 0 zaman raper yerindedir. Ewel emirde komisyonun verecegi izahatla YOksek Heyetinizin tenvir edilrnesini arz ve rica ederim. REi5Kenan QIgman... KENAN 91GMAN (Qankm)- Muhterem arkadaslar, bendeniz, §ahidi bulunduQum bir vaka dolayrsryla huzurunuzu i§gal etmi:} bulunuyorum. MuQIall 'n In muhakem esin in carey am s Iras mda fak uItede as istan Ilk y apr yo rdurn, kendilerin i Qerkes 'ten tarud I{li m i~in g6ru§ meye gitti m. Kendisinden bu mesele hakkrnda izahat rica ettim. Anlanslan gerlSekten vazrh degildi, takat antatrslarma gore Iflkan mana, yukandan emir aldlgl §eklinde idi. Mustafa Mu{Jlall dedi ki, ben nihayet bir ordu kumandaruyim. Hudutda

27

vukua gelen bir kacakcrhk hadlssslnde

neden dolayt adamlan oldOrteyim?

Mustafa Mwjlall, bu hadisede seni goreyim, dive emir veren, j~j yaotrran zata iki defa mektup yazdtm, rnudataa ietin tevessUI edin, dive cevap vermedi, dedi. Bunun kim oldugunu ogrenmek istedim, anladrqrma gore bana, inonii a/dugu menesmt verdi ve oyle anladrm ki, dogrudan dogruya Reisicumhur olarak InonG, bunlarm imhast igin kendisi emir vermi~tir. Tahir Tassr arkadasmuz, burada kcnusurksn Mustafa Muglalt'nm, vall va emniyet amirinin yanmda efendim, bunlan harcayivsrin, dedigini soyledi.(72l

TAHiR TA§ER (KI~ehir)-

Mazbatada yazll!.

Olabilir. Yalruz mezbatanm ne §ekilde kaleme altndlgtnt gcrdUk. Kemal Yorukoglu arkadasrrmz, vaziyeti izah ederlerken bunu gorduk. Tanzim edilen mazbata tam amen hakikann ~adesi olmadlgl rnuhakkaknr. Ben bu §ekilde mO§ahedelerimi Meclis huzurunda aciklamak i9in soz aldirn. Hepinlzi burmstle selamlanm.

KENAN 9/GMAN (Devamla)-

REI5- Mustafa Ekinci MUSTAFA EKiNCi (Diyarbakm-« Muhterem arkadaslar, rnevzuu yakinen bilenlerdenim. Ama §unu itiraf edeyim ki, bugOn gOndemde olduj)unu bilmedigim icin tam mOcehhez olarak huzurunuza glkmadlm. Fakat rnuzaksra rnsvzuu olduqunu gorUnce bildiklerimi huzurunuzda anlatmak igin soz alnus bulunuyorum.
Bu mesele $arkta bir silsiie halinde i§lenen fecaatlerden biridir. $imdi, 33 vatandas tevkif ediliyor. Bunlar muhakeme edilmek uzere adliyeye sevk ediliyor. Adliye ifadelerini allyor, tahkikat yapiyor, SU9 unsuru bulmadiq: i9in bunlann hakktnda ademi takip karari veriyor. Vaziyeti boylace goren ve orada U9vneO Ordu Kumandarn olan Mustafa Muglal! bu adarnlan askeri nezarst allma aliyor. $imdi, hadiseye bizzat sahtdolan, zarnarun umumi mUfetti§i Avni Dogan Beyden dinleyelim. Onun naklettigi gibi bendeniz de naklediyorum. Avni Dogan Bey mutettisi umumi olmak itibanyla bu i§le ilgilL 0 gUn bizzat bzalp'a gidiyor. Mug!ah ile gorU§mek istiyor. Muglah'nm 9adlrda uykuda oldugunu s6yttiyorlar. N6betgiieri dinlemeyerek bizzat Mugla!1 ile temas ediyor. Bu 33 vatandasi adliyenin blraktlgl gibi kendisinin de brrakmasi lazlmgeldigini munskasa ediyor. Bir 90k israrlara ragmen buna muvaffak olarruyor. Oradan aynlmea Genel Kurmay Ba§kanllgtna §ifre gekiyor. Aynea Dahiliye Vekaletine de §ifre cekiyor, "Bu 33 vatanda~m hayatl tehlikededir, bunun it;in bir emri kati verilmedigi takdirde 61diiruleeekieri muhakkak" dive yazryor. Hem mektup yaziyor, hem de §ifre liekiyor. Buna ragmen ikinci gun, 33 vatandas degil, 32, bid aHa mazhar 0luyorP3) 32 $i elleri kelePgeJi oldugu halde, sevk edUiyor ve bi\djQiniz §ekilde olduriJlUyorlar. Ka91lklan igin vuruldu, diVe de hadise bir rapora baglanml§ oluyor ve mesele 0 zaman kaparuyor. Fakat a zamanki Demokrat Parti, Eski§ehir Mebusu rahrnetli, Ismail Hakkt Bey, bunu bir soru mevzuu olarak MeeBse getiriyor. Meclisteki bUtUn direnmesine ragmen bunu bir tahkikat mevzuu yaptirarmyor. Bir sene soma Fikri Apaydm Bey, tahkikat acrlmas: hususunda bir takrir veriyor. 8u takrire, (Mesuller hakktnda tahkikat yaplltyor) dive cevap veriliyor. Nihayet mesele Divarn harbe sevk ediliyor. Divanl harbde Muglall'ya 90k rsrar vaki oluyor, Muglall da emir almadan bu i§i kendisinin yaptlgml mahkame

28

huzurunda soyleyerek sucu uzerine ahyor. Mahkum oluyor. Temyize gidiyor. Temyizde, Muglah'YI kurtarmak iqin bir meezubiyet (muhakeme kabiliyeti olmamak) Karan aumyor, ehliyeti cezaiyeyi haiz olmadigl iddiasiyla tahliyesi yaplhyor ve mesele de b6ylelikle kapanmis oluyor. Okunan raporun rnuhtevasma gore, ihmalden bahsediliyor. Arkada!ilar, i~lenmi~ cinayeHer ve facialar silsilssi var. Su meseleyi ihmal sueu He geqi~tirmek dogru olmaz. Bunun ihmal ile kabili telil bir taraf yoktur. Bu mesele Turk tarihinde bir facia olarak yazilacaktrr. Bu sucu i~leyenlerin teeziye edilmesi (cezalandmtrnasr) lazirndrr. Mesele AI Kanuriu Uekepanrms sayrlmarnahdu, Meselede idarru mueip bir hal olduguna gore, Af Kanunu kalil i!ilerinde, aneak, sueun cszasmm uqle ikisini affeder ve 09le birini cekmsk meeburiyelindedir. Mesele, mahkumiyetin uqunde, be§inde degil, bu hadiselerin tasvi edilmemesindedir. Mutlaka bu suqun laillerinin aranmasi ve bulunmasi lazrrndrr, Bu yapnd 113takdirde, i!ilenen einayetin k6tUIOgu ve I tasvib edilmeyeeegi anlasinr. Boyte otmadlgl ve bu suclar Ortbas edildigi takdirde ise, bu, tasvib rnanasma gelir. Bir silsileden bahsettim. Bu silsilenin iqinde 103 vatandas In katli hadisesi de meveutlur. Bu da yakm bir zamanda her halde Meclise gelecektir. Ve bu mesele icin de huzurunuzda tafsilat vereeegim'(4) Binaenaleyh, bu mesele, bir ihmal sucudur, diVe ortbas eihetine gilmek do{Jruolrnaz. Suqlulann yeniden arastmlmasi laztmdrr. Ortada mururOzarnan diVe birmesele de asia yoktur. Bu gibi hadiselerde mOrOTO zaman muddsti 20 senedir. 103 vatandasrn meselesi de vardrr, arz ettim. Eger 0 hadise, 1957 de Meclise geti ri1m olsayd I, m0ruruzam an mevzubahs 0 labili rdi. i§ Halbuki, bu mesele 1943 te olrnustur. Aradan aneak 13 sene geqmi§tir. Bu bakrrndan mururu zaman yoktur. Bu mesele Ozerinde islernek laz irndrr, arkadaslar, 90nku bu, $arklrlann, buyOk derdi ve rstrraordrr. Hepinizden bilhassa rica ederim. REisEneOmen Mesele, yalmz :;?arkiliann derdi degUdir, ETEM AYBAR (Mardin)rnustarsk biT derttir.(7S)

MUSTAFA EKiNCi (Dlyarbakirj-> Muhakkak ki mtisterek bir derttir. ARZUHAL ENCOMENJ REiSi ABOORRAHMAN FAHRI AGAOGLU (Konya)- Muhterem arkadaslarrm, evvela eneOmenimizi bir hadisenin 6rtbas ~dilmesi gibi bir iddiadan tenzih ederim. MUSTAFA EKINCJ (Diyarbakuj-> Ben de tenzih ederek soyledlm. ARZUHAL ENCOMENI REISI ABDORRAHMAN (Oevamla)- Bir de ben s6yleyeyim. FAHRJ AGAOGLU

Bir hakikatm meydana qlkmasl icin eger tahkikal actlmasi ieabederse ve bunda yOzde yOz bir fayda varsa buna ben de istlrak ederim. Nitekim arz edecegim: Vaka 33 vatandasm kursuna dizilmesidir. Bu bit taciadrr, Buna benzer bircok facialar da vardrr. Mesa/a, bir jandarma subaymm an/att/glna gore, bir hayvan h/rs/zltgmm taili bulunamad/gmdan, koy imha edilmi~tir.(76)Hayvan hlrslzhl;jmm men'i hakkmda bir kanun vardir. (Blr hayvan nereden qahnml§sa o k6yOn hududuna Kadar gider, caunan verine gotOrOlmezse0 k6yce tazrnin

29

~ili{) dar, yoksa toptan imhay, tazammun etmez. Buna benzer fecaatlann hepsi hakkmda tahkikat acrlsm, Bu meselede 33 ki§i kursuna dizilmi§tir, birisi kurtulrnustur, 0 da hapsedilmi§ ve Meclise mOracdat etmistir, Bu vaka elbette ne affa tabidir, ne de henuz mOruruzaman vardir, Bu katil davassyla uzaktan yakmdan alakast olan, fer'an zimethal, hem fiil, mOliewik, emir vermi§. yardlm etrnis kimseier, alakahlar hakkmda tahkikat aerlmak, takibat yapllmak lazlmgelir. Fakat ne olrnustur? Boyle bir vakada 0 gOnkO kanunlar da, bugOnkO kanunlar da her liSyden ewel adliyeye mOhim vazitsler veriyor. Burada, vaka Ozalp vakasl hududu dahilinde oldugu iyin orada mOddeiumumi yok, Van MOddeiumumisinin sahas: dahilindedir. Van MOddeiumumisi namma sulh hakimi vakaYI tssbit stmistlr. Zatr vaka nedir? Bu adamlar nasu kursuna dizilmi§tir? Kaqml§lar mi. kaqmaml§lar rm? Bu tahkikat evel emirde Memurin Muhakemat Kanununa rm tabidir? Mesuller ogrenildiktan soma, vazife maselesi ortaya qlkar. Askeri sue ise, asked hakimler hakim gider. Askeri Muhakeme Kanunu bOyle emreder. Askerihakim suca el koyuncaya kadar, muddeiurnpmi onunla alakadar olur. Bunlann hiqbirisi yapllmaml'i. Aradan sanelar geqmi§. Hadise 1943 te oluyor. 1948 de BOyOkMillet Meclisi i§e el koyuyor. BOyOkMillet Meclisinin karan §udur. Tabii ihbar ve muracaat uzerins i§e ~I koyuyor. Asil mesuller askeri mahkemeye veriliyor. orada muhakeme ediliyorlar. Bunun drsrnda BuyOk Millet Medisi gegici Dilekqe Komisyonunun kararmdan aynen okuyorum. Dilekqe Komisyonu, 17.12.1949 tarih v« 8 sayrh haftahk karar cetvelinde nesrolunan bu karan Kayseri Milletvakili Fikri Apaydrn'in, 3.1.1949 tarihli onergesiyle Kamutaya intikal ettirilrnis ve Dilekge Komisyonunun ilk karannda rsrar mahiyetinde olan raporu rnunakasa olunarak 19.1.1949 tarihinde aynen kabul olunrnustur/?" Kamutaym bu karan uzerine vukuundan dort seneden fazla bir zaman geCfliktensonra hadiseye al konulmasma ihmalleriyle sebep olanlann lasbi!i Ba§kanllga yazllml§ ve Ba§kanllgm emriyle kurulan bir Bakanhklararasi Komisyonda hadise ilk deta incelenmistir. GorOyorsunuz ki karar bir kare ihmala taallik etmektedir. Bu ihmal §u veya bu vekilin ise, BOyuk Millet Meclisinin tahkikat agllmasma karar vermesi ve takibati emretmesi §arttlr. Ba§ka tOrWyapllamaz. Eger vekilleri alakadar etmiyorsa, yani mOddeiumumi, vall veya bir baskasuu alakadar ediyorsa 0 zaman takibat ona gore bir seyir takibeder ve i§ BOyOkMillet Meclisinde mOzakere mevzuu olmaz. Arkadaslar, bu karar uzerine bir komisyon kurulrnus, dosyada bu komisyonun raporu var. Genelkurmay Ba§kanliglOl temsilen !?erif Budak. Adale1 BakanhglOi temsilen Abdullah Oner, MUllMOdafaa Vekaletini temsilen bir askeri yarglg. 19i!ilerini temsilen de Emniyet Umum MOdOrOve Hukuk Mu§aviri buhmrnuslardir, Bu komisyon mevzuu tetkik ediyor ve bir rapor veriyor. Bu rapordan sonra yine bizden ewel bu i§i tetkik etmi§ olan gegici Ari.uhal EncOmeni rnazbatasmm d6rdOncu sayfasmda §u §ekilde bir karar
verrnlstir,

(Hadiseyi yukanda tatsilatiyla zikredilen rapor ve yazrsrnatarla tesbit eden komisyonumuz eski Milli Savunma Bakarn Ali Rlza Artunkal, eski 30

l~i§leri Bakaru Hilmi Uran, eski Genelkurmay Ba§kanl Kaztm Orbay'rn vazilelerini suiistimal etmak suretiyle ve bulunduklan mevkilerin kendilerine sa{jladlgl selahiyetlere dayanarak 32 vatandasrn kursuna dizilmesi hadisesinin mesullerini himayeye ~h§tlklatl ve resmi tahkikalln aqllmaslnl bilerek onledikleri ve eski Van Cumhuriyet Savers: Kamal Yoriikoglu ila, eski azalp Hukuk Yargici Baki Takin'in vazifelerini suiistimal etrnek suretiyle hadiseye elkoymadrklan kanaatine varmakla bsraber, hadiseda vazifelerini ihmal va suiistimal ettikleri mevzubahs edilen ve yukanda isimlerini zikrettigimiz samstar arasmda eski bakanlar bulunmasmdan ve bakanlann mesuliyetlerinin tayini hususunda tahkikat ancak, Meclis tahkikatl olarak yapl1abilecegi Anayasa hOkOmlarindenanlastlmaema ve di{jer vazifadarlann da bakana tebaan tahkikata tabi tutulabileceqine binaen. komisyonumuz, keyfiyeti bir Maclis tahkikatt a91hp acilmarnasma karar vermek hususunda yOksek takdirina arz etmeyi uygun bulmustur.] Bu ilk rnazbatadrr. Bu mazbatayi te1kik sttik ve boyle bit tahkikatm acrlmaamda hicbir fayda rnulahaza etmadik. (Tarihi nedir, sesleri) Tarihi 7.VIII.1951 dir, Bu mazbata Meclis1e gorO~Olmeden ve bir karara baglanmadan senaler birbirini takipediyor. Ve nihaye1 ancurnenimize geliyor. Meseleyi tetkik ettik. Yalruz ihmal ve suiistimal ileri sOrOlmektedir.Tahkikat bunu gostermektedir. 8u sebepledir ki bir tahkikat acrlmasmda ne hukuken ne de fillen bir layda rnulahaza etmedik. Ama bu bir katil hadisesidir. MOhimdir. Buna benzer lacialar olrnustur, 8uyuk Millet Meclisi taratmdan bu hadiselerin tahklkan lazrmdir ve yOzde bir ihtimalle de elsa, bir fayda _mulahaza ediliyorsa, tahkikat acrlsm. Biz bunda hicblr zaman musir degiliz... Arkada~lanma bu~ arzetmek is1erim. DoGAN KOYMEN (Giresun)- Soz istiyorum, sual soracaqrrn. REI5Buyurun. DO(;AN KOYMEN (Giresun)Arzuhal Enci.imeni vekaletlerarasi kurulmus olan komisyonun raporunda, vazifeyi suiis1imaJ ettikleri tesbit edilmistir, Yalruz bizim Arzuhal Encumeni bu komisyon kararrna gore vazilelerini suiistimal ettiklerini kabul ediyor. AI Kanunu i9inde kaldlglnl kabul ediyor. Halbuki Vekaletlerarasr komisyonun tesir altmda kallp da bu !iekilde rapor vermediklerini bize nastl temin &derler? ENCOMEN RElsl ABDORRAHMAN FAHRI AGAOGLU (Konya)Bahsetti~im rapor, bizden oncekl meseleyi tetkik eden, ancumenin rnazbatasidrr. Malumat olarak arz ettlrn. I~i tetkik eden, Meclis tabkikanrun acrlrnasrna IOzum kahp kalmayacagI Buyuk Millet Meclisinin takdirlne birakilan encumenin rnazbatastdir. 8u sncumen, yalruz 0 raporda de~iI, 0 raporun rnustsntdatr olan Askeri Mahkeme dosyasmdan alrnan malumata ve , saireye gore kanaatinl izhar ediyor, 0 raporla iktifa etmiyor. REI5Buyurun, Devlet Vekili Cemil 8engo' DEVLET VEKILI VE AOLlYE VEKALETI VEKILi CEMIL BENGU (Ordu}Efendim, bendeniz hadisenin ehemmiyeti Ozerinde aynca durrnayacaqrm. Bu, kafi de recede klymetti arkadaslanmrz tarafmdan izah edllmistir. Gerlti mazbata, Meclis tahkikatl a~llmasml terciveder mahiyette degildir ve bunun iqin de hukuki sabep olarak rnuroruzaman ve af vakralan ileri sOrOlmaktedir. Ancak bu vakralar tstkik mevzuu edilen hadieeye atfolunan sue vasrtlanna

31

g6re muteber olabilir. sue vasulan ihmal ve suiistimalden lbaret kaldlk~a mazbatarun varrnrs bulunduqu bu netice dogru olarak kabul edilmek zaruridir. Ama hadisenin i~inde isimleri ge~en eski vekiller ve Erkanl Harbiye Reisi hakktnda ~imdiye kadar sue dhetinden, gerek vazifede, ihrnal, gerek suiistirnal gerek zrmrnl veya sarih bir emirle veya manen katrlrms bulunduklan hi~bir tahkikat yaprlmarntshr, Evvalce te~kil olunan vekaletlerarasi encurnen elbetie ki, bu tahklkati gergekle~tiremezdi, ~unkO kendi selahiyeti buna musait degildi. Zira Meclis bu kimseler hakkrnda bir tahkikat a911masma karar vermedikge boyle bir tahkikat tabii olarak yapuarnazdr, . !?imdi, mesele burada dOgOmleniyor ve burada qOzOmleniyor. Yetki YOksek heyetinize aittir. Hadisede aski vekillerin ve Erkaru Harbiye Umumiye Reisinin istirakl var mrdir? yok mudur? (Soldan, var, sesleri) BugOn §U dakikada kimse, yoktur, diyemiyor ve yok oldu{junu isbata muktedir degildir. Binaenaleyh takdir yOksek heyetinize aittir. i~lirak cihetinin mOsbet veya men!i halladilebilmesi icln kanaatimizce tahkikat acrlrnasma zaruret vardrr, (Soldan bravo sesleri, alkl§lar) RE/S- Kemal Y6rOkogiu KEMAL Y6ROKoGLU (Van)- Muhterem arkadaslar, hakikalen vekillerin bu i§te i§tiraklefi var mldlr? Muglall bunlarrn emriyle mi bu fiili j~lemi~tir? meselesi mOzlimkalmI§tlr. Muhterem Mustala Ekinci arkadasim IZ'buyurdular ki, "Muglal!, Ozalp'e gidiyor, 33 ki§iyi nezaret altma aldmycr". Hadiselerin i9inde bulundum. Bir dela asked nezaret altma almma meselesi yoktur. Vilayetle mutabrk kahnarak Polis Vazife ve Selahiyet Kanununa gore. nezaret alnna ahruyor. Ni9in 0 zaman gelip mi.iddeiumumiye malumat vermiyor. Onun vazifesi Oahiliye Vekaletine degil, MGddeiumumiye bildirmektir. ~Arkada§, bunlari 6ldOrecekler, harekete ge(t demesi lazrrndi. MOddeiumumilik ewelden, bunlarrn kursuna dizileceklerini bilmez. Mesele vali ile MUljlah arasmda gayet gizli goru§UlUyor. Avni Dogan 0 zaman Dahiliye Vekilini ikaz edecegi Verde mOddeimumumiyi ikaz etrnis clsaydi ve bu a rkadas lar In oldOrUlecekle rini soyleseyd i, rnuddei urnumil ik eIbette onleyici tedbirler alabilirdi. Avni DO\ilan'mmahrem yazdlgl yazi elde edilernernlstlr. Eger bu mahrem yazllml§ yazl elde edilmi§ olsaydt muhtemeldir ki vaziyet ~Uphesiz daha da tavuzzuh ederdi (a9lkhga kavusurdu). Muhtemeldir ki bir emir verllrnistir. Zamarun DahUiyeve Mini MOdafaa Vekilierinin, Avni Dogan'ln ikazma ragmen hareketsiz kalmalannm bir rnanast vardrr. Bunlar tahkikata tabi tutulabillr, Fakat sunu arz edeyim ki, bu emri bugOn bulmak bir meseledir. Fakat hakikann butun vuzuhu ile meydana ~Ikmasl, verilmis bir emir varsa emri verenin bu sueta medhaldar olanlann cezasiz kalmamalan lazrmdu. Ve sarttrr. Binaenaleyh bendeniz de tahkikatrn derinle~tirilmesinln yerinde olaca\ill kanaatindeyim ve Meclisi Aliden bunu bilhassa istirham ediyorum. (Soldan bravo sesleri, alkl~lar) REJS- Mehmet Daim SOaip MEHMET DAIM SOALP (Siird)- Muhterem arkadaslar, Fikri Apaydm arkadasrrmzin Meclisten dilegi lki vekil hakkrnda isnadolunan SU93 gore bir tahkikat aerhp acrlrnarnast keyfiyeti olmustur. Halbuki bugUne kadar Arzuhal 32

Encumeninde surOpgelen goril§meler neticesinde Arzuhal Encilmeni kendi vazife ve salahiyetine girmeyen blr hususu mOzakere etmi§ ve bugOn bir raporla huzurunuza Itlkml!}tlr. Iki v'eki! hakkrndakl tahkikatm alt11lp CUjllmamaslaneak bir tahkikat komisyonunun tetkikatl neticesinde ve heyeti celilenizin verec~i kararla olabilir. Arzuhal EncOmeni iki vekil hakkmda isnadedilen sucun mahiyetini lahlile yetki1i degildir. ~Bunlann sueu ihmaldir, veyahut i§tiraktir diyemez ... Madem ki vekiller hakkrnda sue iddiasi ileri sOrOIOyor, 0 sucun mevcut olup olmad.gml aneak bir tahkikat komisyonu tetkik ve neticeye baglayabili r. (Bravo sesleri) Bu llibarla vaktiyle vekaletler arasmda kurulan komisyonun yapml§ oldugu tetkikat vekiller hakkmda bir tetkikat degildlr. QOnkOonlann vazifesi drsmda kahr, ~imdi istenilen §ey, vekillerin hakkmda tahkikat olduguna gore, mutlaka bir tahkikat komisyonunun kurulup kurulmamasi hakkmda karar vermek Iazirndtr. Bu ise Heyeti Celilenize aittir. Bu sebeple bendeniz bir takrir veriyorum. Arzuhal EncOmeninin raporunun reddi ile bir tahkikat komisyonunun kurulrnasrna karar verrnenlzi rica ediyorum. (8ravo sesleri, alkl§lar) '" REI5- Encurnan
K

ARZUHAL ENCOMENI RElsl ABDORRAHMAN FAHRI AGAOGLU (Konya)- Muhterem arkadaslar, biraz ewel arz ettim, tahkikat acumasma biz de tarattanz. Yalruz Mehmet Oaim SOaip izahatrnda yan"!} bir nokta belirttl, mOmasil hadiselerde emsal olabilir, onun icln tashih etmek mecburiyetindeyim. "Arzuhal EncOmeninin vazifesi degildir diyor. ~Fikri Apaydm iki vekil hakkmda tahkikat aCfllma~1talebiyle gelmi!}tir·, div~r. Bir vatandasm lstldasrytaqeliyor, Arzuhal EncOmenine, encOmen bir karar veriyor, Fikri Apaydm, Arzuhal EncOmeninin bu karanna itiraz ediyor ve karann BOyOk Millet Meclisinde gorO!}Olmesini istiyor. BinaenaJeyh bir mebus tarafmdan fHan ya da falan vekil hakkmda tahkikat acrlmas: iqin takrlr vermil} degildir. Bir vatandal}tn muracaati ile oluyor.
K

80yle olursa nas.1 olu(? DO§i.lnOn, herhangibi( vatanda§ Ba§vekil hakkmda tahkikat a1;11 rnasrn I iste rse bu nlar In yolu evvala Arzu hal EneOmenidir. 8u meselede tahkikat alt,lmaslna biz de i§tirak ediyoruz. (Soldan, bravo sesleri, alkll}lar) _ SEBA TI A TAMAN (Zonguldak)- Kisa maruzatta bulunacaglm arkadaslar, Tahkikat aCfllmas,luzurnu a§ikar. Ortada isnadedilen bir fiil var. 32 vatanoas kursuna dizilmi§. 8u fiille ilgili bakanlar meveut. Su bakanlann bu fimeri suit mahiyetinde midir? degil midir? Bunu Arzuhal EncOmeni soyteyemez. Bu fill Ai Kanununa tabi midir? d~il midir? Bunu Arzuhal EneOmeni soyleyemez. 8Uton bunlan tahkikat komisyonu sOyleyebilir. Binaenaleyh bir tahkikat komisyonu te§kil edilmelidir. Yalruz bendeniz bir noktaya temas ede~im: YOksek malumunuzdur ki, Oumhurbaskanlan sorumsuzdurlar. Vatan hainligi mOstesna vazifeleriyle ilgili suclanndan dolaYI Oumhurbaskanlart deail, Ba§vekil ve bakanlar mesuldOr. $imdi bu arada, Kemal YOrOkogluarkadasimm mevzubahs eUigi

33

bir husus vat ki, bu feci cinayete 0 zamanki Cumhurba§ksmmn, temas ettigini v« alakadar oldugunu i§tabeder mahiyettedir.

dolaYLstyla

Tahkikat komisyonunun, zamanm Cumhurba§kanmm bu einayetteki rolUnO tesblt etmesinde §u fayda vardtr: Cumhurba§kanmln bu cinayette herhangibit suretts temasi ve i§tiraki varsa i§ledigi suC1,vaziteden milhbais degil, alalade suetur. Binaenaleyh bir milletvekili sllatlyla le§ri masuniyetinin kaldmlmasllazLmgelir. Bu bakrrndan tahkikat komisyonunun bu eiheli lahkik edip

Oumhurbaskarurun bir SUC1 i§leyip i§lemedi!}ini, suc;:a i§tirak edip etmediOini arastirmast c;:ok yerinde olacaknr. Bunu ifade etmek ic;:in soz alml§
bulunuyorum.

VAclD ASENA (Bahkesir)sesleri. feye sesleri)

Usul hakkmda

.sOz istiyorum.

(Kali,

kafi

REls- Vacid Bey gerek usul, gerekse takrirler vardu, Onlan okutaca!}lm.
Yuksek Rgis/i~e

sair hususlar

hakkmda

verUmi§

yeter, mazbatanm raddi ile Meclis tahkikatl konulmasrrn arz ve teklif ederim. Muzakera

aC;:llmasmul reye

Giresun Mebusu D. Kc5ymen REISOaha sez alml§ arkadaslar mevcuttur. Takrir iki §Ikkl ifade etmekte ise de mUzakerenin kifayatine dair olan krsrru evvela reylerinize arzedecegim, Oiger kisrm sonra hallederiz.
MUzakereyi kali gorenier IUtfen i§aret buyursunlar ... Kabul etmeyenler ... MUzakerenin kifayeti kabul edilmi§tir. Oiger takrirleri okutuyorum

T.B.M. Mec/isi Reis/@ine

Meselenin ehemmiyetine binaen facia tarihinde Oahiliye ve Milli Savunma VekiJIeri hakkmda tahkikat ac;:lImaslnl ve bunun ic;tUzugUn 177. maddesi mucibince bit tahkik komisyonu te§kiline karar vetilmesini arz 'Ie -tekln ederim.

DiyarbakJr M. Ekinc/ Yiiksek Reis/ige

~ifahen arzettigim gibi hadisede dahli olanlann (sorumlulugu olanlann) suc;: derecelerini tesbit etmek 'Ie bu suelann mahiyetine gore zarnan a§lml olup otmadlglnl anlamak ic;:in i§in letkik 'Ie tahkik edilmesi lazlmdlr. Bu sebeple Arzuhal EncUmeni raporunun reddi lie tahkikat komisyonu kurulrnasrm arz 'Ie lekln edsrlm,

Siim M.D. Siia!p 34

REJS- Mustafa Ekinci'nin takririnde Milli MOdafa ve Oahiliye haklannda tahkikat 8It1lmaSIistenmekte, Mehmet Daim SOalp1n teklifinde ise, hadise lie ilgili olanlann ~ilecek tahkikat komisyonunda tesbiti teklif edilmektedir. MUSTAFA EKINCI (Oiyarbaklr}ediyorum. Mehmet Oaim SOalp'in teklifine i~tirak

RElsMustafa Ekinei arkada§lmlz, Mehmet Oaim SOalp'in takririne i~tirak etti{Jine gore, 32 vatanda§1n bila muhakerns (sorgusuz sualsiz) oldOrOlmelerihadisesinde dahli olanlarm suq derecelerini tesbit etmek ve bu suclann mahiyetine gore zaman a§lml olup olmadl{JlnI anlamak ittin tahkikat a~,lmasma dair Mehmet Oaim SOalp'in teklifini reyinize arz ediyorum. Bu teklifi dikkale alanlar... Almayanlar ... Teklif nazara ahnml§tlr. Bu lahkikatm, Nizamnamenin 177. maddesine gore, Maclisi Alice, ya mevcut eneUmenlerden birine veya yeniden bir encOmen te§kili suretiyle yaptmtmas: mOmkOndOr.(Soldan yeniden bir eneOmen set;elim, sesleri) MOsade buyurun efendim, maddeyi okuyal1m ve ilitn iqinden beraber qlkahm. (Maclis, bir madde hekkmdars'sen malumat edinmek isterse bir tahkikat eneOmeni te§kil adilir veyahut meveut eneOmenlerden blri bu vazife ile mOkellef olur. Bu kabil tahkikatln ierasrru aza veyahut bir eneOmen teklif e<lebilir) Yeni bir eneOmente§kilinin gOqlOgOnO takdirinize arz ederim. Umumi hOkOmler ve teamOl, Te§kilatl Esasiye EneUmeni lie Adliye EneOmeninden mUrekkep bir eneOmen tarafmdan tahkikat heyetinin teskil edilmesi yolundadu. Bu pratik bir yoldur va tearnul haline gelmi~!ir. Yeni bir heye!in te~kili zor olaceknr, MUSTAFA EKINCI (Oiyarbaklr}- Geri akhm. onu da geri aldirn. REIs- Bu mesele hakkrnda dikkate alman takrir veqhile hadisede SUt; §aibesiyle ilgili otanlann tesbiti ittin yapllacak tahkikatta Adliye Encilmeninin memur edilmesini, re'sen laklif adiyoruz. (Adliye ve Te§kilatl Esasiyaden mOte§ekkil Muhtelit EneUmen sesleri) Nizamname, (Mevcut eneOmenlerdenbiri bu vazife ile mukellef olur) der. MEHMET DAIM SOALP (Siird)takrir veriyoruz. 15 ki§ilik komisyon ie§kili hakklnda bir

RE/sBu 15 ki§iyi 500 kOsur ki§ilik Meelisten nasrl seqeeegiz? Tatbikatta bir yanh§h{Ja maruz kalmamak iqin iqtOzOk maddesini bir dela daha okuyahm. (Madde 177· Meclis bir madde hakkmda re'sen malumal edinmek lsterse bir tahkikat eneijmeni te§kil edilir veyahut meveut eneOmenlerden biri bu vazite UemOkelief olur. Bu kabil tahkikatln ierastru aza veyahut bir eneUmen teklif edebilir). Efendim, Riyaset olarak bu meseleleri Adliye EncOmeninin gordOgUnO tebellur ettirdikten sonra diOer hususu reylerinize arzadecegim. 177. madde gere{Jinee kurulaeak tahkikat heyetinin, Adliye Eneumeni olrnasuu kabul edenler IOtfen i§are! buyursunlar. SJRRJATALAY(Kars)- Niqin? Anayasa EneUmeni ne oJuyor?

35

REI5-Buna g6(e arz ediyorum, yanh§ bir latbikata gitmeyelim. HALUK $AMAN (BursarREI5- Buyurun. HALUK $AMAN (Bursa)Efendim, \¢OzO!;jOmOzOn hadiseye temas eden iki maddesi vardir. Bir tanesi 172. madde, blr tanesi 177. maddedir. 172. madde diyor kl: "Karnutay sorusturrnaya giri§mek i9in ya Anayasa ve Adalet komisyonlanndan kurulrnus olan Karma Komisyona veya be§ten onbe§e kadar Oyesi bulunan ozel bir sorusturma komisyonuna havale eder:
Meclis, tahkikat, mevzuunu kabul etti!;jine gore, bu mevzuu 172. maddeye gore Adalet ve Anayasa Komisyonlanndan mi.ite§ekkil Karma Komisyona veya Yilksek Heyetiniz kabul e1l1!;jllaktirde 15 ki§iJik hususi bir encOmene havale mOmkOndilr. Aiyase!in me§gul oldu!;ju 177. madde ite bendeniz gormemekleyim. 177. madde §byte diyor: meselenin bir ilgisini Soz istiyorum.

~Meclis, bir madde hakklnda re'sen malumat edinmek isterse bir tahkikat encilmeni le§kil edilir. Veyahul mevcut encOmenlerden biri bu vazife ite mOkeltef olur, Bu kabul tahkikatm ierasrm aza veyahut bit encOmen teklif edebmr.~ Hadise bu degildir. Hadise, meclisin herhangibir mevzu hakkmda bilgi edinmesi meselesi de!}iI. dogrudan do!}ruya muayyen bir mevzu Ozerinde Meclis sorusturmast yapl[masldlr. Bundan dolaYI 172. maddenin tatbik edilmesi Iszlmgelir. A911masl kabul edilen mevzubahs tahkikatm Tsskilan Esasiye ve Adliye EncOmenlerinden mOrekkep Muhtelit EncOmen taratmdan yaprlrnasrru reylerinize arz ediyorum. Kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmi§tir. au encilmenin 98h§ma milddeti hakkmda biT leklif vardrr.

eeie-:

Yiiksek ReisliOe
Tetkik EncOmeninin 09 ay i9iOOe rapor vetme~ini arz ve leklif ederim.

Trabzon Sabri Di/ek REIS- Bu teklifl reyinize arzediyorum.

kabul ~er veya etmezsiniz. hakkmdaki teklifi reyinize arz 09 ayda masainin hitama erdirilmesi ediyorum. Kabul edenler ... Etmeyenler ... (Altl ay olsun sesleri) Bir tekliftir.

Efendim, katip arkada§lar. reyleri tesbit edemediler. MOddeti az gOTenler oldu. Icabmda mOddetin uzatrlmast i9in Umumi Heyete mOracaat ad iii r. Bu encOmenin 09 ayda vazitesini bitirmesi hakkmdaki tek1ifi bu kaYltla lekrar reyinize arz ediyorum. Kabul edenler ... Elmeyenler ... Kabul edilmi§tir. Efendim, nizamnamenin bu meselelerle ilgili maddeleri vardir. Su hayelin aralanndan teklif edecegi Tali EncOmen azalannm veya kendilerinin lcabi hale gore baska yere 9itmeleri iqin salahiyel almalan lazrmdtr. Boyle blr yetkiye sahipolmalan hususunu reyinize arz ediyoTum: Kabul edenler ...

36

Etmeyenler ... Kabul edilmiiltir. Bu vaziyete gore mazbataYL reyinize arz etmeye mahal kalmaml§tLr. Ufak bir iki i§imiz var, miizakereye devam edelim efendim. (Yorulduk sesleri) Peki efendim. (78)

2. Olaytn 1943 Ythndan 1956 Ytltna Kadar Gelisiminin Kisa Bir Ozeti
Yukanda "Otuzuc Kursun" olaymm cereyan ~klini TBMM'nin 15 Agustos 1956 tarihli tutanaklanna dayanarak verdik, ~imdi olaym 1943'ten sonraki gelisimine kisa bir goz atahm.

planlarrnm hazirlanmasr, uygulanmasr, tamguun anlatugr gibidir.

1. "Otuztic Kursun" olayr 30 Temmuz 1943 tarihinde cereyan etmistir, Bunun milletvekillerinin ve ozellikle olaym iiC onernli

2. Elleri, kollan ve gozleri bagh olarak kursuna dizilen bu kisilerin cesetleri birbiri uzerine Ylgtlml~ur. Yani bunlar birbiri uzerine duserek olmuslerdir. Fakat 32 kisiden biri, Ibrahim Ozay agu yarah olarak birbiri uzerine ytgtlan cesetlerin en alunda kalrmsur. Cesetlerin en altmda kaldlgl icin sonraki kursunlamalardan ve tekmelemelerden fazla muteessir olmanusur, Ve cesetlerin en alunda kendisine uzun mtiddet olii susu vermeyi . basarmisur. Katliam mufrezeleri yerinden iyice uzaklasnktan sonra gece karanhk basugmda surune surune lran'a gecmistir. Orada, Milan Asireti Reisi ve TUrk Milli Istihbarat Teskilanrun ajam Mchmet Misto'ya slgmml~tlr. Orada tedavi edilmis, daha sonra Suriye'ye gecmistir. Olaym tamklarmdan Yd. Tgrn. Seyit Bilal Bali'nin sozunu.cuigi "cl opturrne''

OIaYl bu suada cereyan etmistir, 3. Kursuna dizilen 32 kisiden, Sultan Ozay ve Ibrahim Ozay'm kardesi Ismail Ozay Van Cezaevinde hiiklimlUdUr. Van Cezaevinde hiiki.imlU Ismail Ozay, TB MM Baskanhgma gonderdigi 15 EyliH 1943 tarihli telgrafiyla, Ozalp Kaymakarm ve Jandarma Komutamnm emirleriyle kursuna dizilen 33 kisi arasmda bulunan kardesleri Sultan Ozay ve Ibrahim Ozay'm katilleri hakkmda takibat yaptlmasi icin emir verilmesini talep etmistir. Bu telgrafm olaydan 1.5 ay kadar sonra yazrlmast dikkat cekicidir, Bu vatandasm en hakh, en masum oldugu islerde bile hakkmi arayamadiguu gostermektedir.
4. Daha soma Suriye'ye gitmeye muvaffak olan Ibrahim bzay, Van Cezaevinde hUkiimlU bulunan kardesine bir mektup yazryor, Bu mektupta, hayatta oldugunu, perisan oldugunu, pasaportu olmadl&1 icin TUrkiye'ye gelemedigini, durumu ile ilgilenmesini istiyor, 5. Bu arada, Ozalp'ta kursuna dizilmek icin toplanan 38 kisiden tevkif edilen 5 kisi yargdamyor ve yargtlsrna sonunda beraat ediyor. 6. Kardesinin hayatta oldugunu 5grenen Ismail Ozay, bu sefer, TBMM Baskanhgma bir dilekce gonderiyor, 20 Arahk 1943 tarihli bu dilekcede, 30 Temmuz 1943 tarihinde kursuna dizilenlerle aym suctan zanh bulunan 5 kisinin Van Agu Ceza Mahkemesinde yapilan yargilamalan sonucu beraat euiklerini bildiriyor. Ve yarah olarak lran'a iltica imkani buhnus olan kardesi lbrahim'in afolunarak memlekete girmesine miisaade edilmesini 37

ve katiller hakkmda da takibat yapilmasmi istiyor. 1smail Ozay'in sozu edilen 20 Arahk 1943 tarihli dilekcesi ~yledir:

M... iqerisinde benim de iki kardeslm dahil bulunari 33 vatandas tasvir ednen llekilde hududa gOtOr01mOllorada lrnha edilmi§terdir. Bu mesete hakkrnda §ikayetim vardrr. Tahkik ederek mOsebbiplerini taez,iye edin. Benim kardeslerimden birisi (Ibrahim) yarah olduj;)u halde kar§1 tarafa geqmi§tir. Halen sagdlr. Onu affedin ve bu tarata geqirilmesini saglaym. Aynl meseleden dolaYI daha once be§ vatandas mahkemeye verilmi§ netieede beraat etmi§lerdir. E!')er benim kardesirn de mahkemeye verilmi§ olsaydr, beraat ederdi. AYni suetan mahkemeye verilen be§ ki§i beraat etti.
M

7. Bes yda yakm bir zaman bu telgrafa ve dilekceye hicbir cevap verilmiyor. Hiebir

islem yapilmiyor.
8. 1946'dan sonra Demokrat Pani muhalefeti gelisiyor, Demolcrat Panililer ozellikle, Milli Sef ve Degi~mez Genel Baskan'i yrpratmak icin bu meseleyi kurcatamaya ve konusmaya bashyorlar. Bunun uzerine 28.6.1948 gUnil Milli Savunma BakaDi Husnu Cakir'm emriyle, Genelkurmay Sa~hgl Adli MU~virli~i, Orgeneral Mustafa Muglah ve olaya adt kansaa oteki kisilerin ifadelerini altyor.
9. Bu arada Eskisehir Milletvekili 1smail Hakla Cevik, Kasun 1948'de Basbakan Hasan Saka'ya (6) numarah dipnotunda sozu edilen sOzlii sorusunu soruyor, Yine (6) numarah dipnotunda belirtildigi gibi, Basbaksn adma Milli Savunma Bakam Hilsnii Calm sozlu soruyu cevaplandrnyor. Olaym adli mercilere intikal ettirildigini bildiriyor. Bu ccvabmda Milli Savunma Bakani ~u hususu ozellikle vurguluyor: ~... Burada, kulislerde dendigi gibi siyasi va askeri mahiyeti ta§lyan hi~bir sue yoktur. Bu, alelade bir kaqak~lhk ve 8§kiyahk vakasmrn mOessif bir neticesidir."fI9) 10. Daha sonra Van Cezaevinde komisyonunda incelendi, hiikiimlti

Ismail Ozay'm

bu talepleri

dilekce

~ Bu talepler dilekl$&komisyonunda incelenerek, Adalet, l~i~leri ve Milli ... savunma bakanllklanna havale edilmi§ ve bu bakanhklardan arman csvaplara dayamlarak 7.XII.1948 tarihinde 743 nurnarau karar verilmi~ir. Hadiseyi tafsilatfyle ve bakanhklardan ahnan eevaplarm esaslanru da zikretmek suretiyle karara baglaml§ olan Geqici Dilekqe Komisyonu karanmn hOkOmIikrasmda aynen §oyle denmi§tir: 'Geregi konu§uldu: Milli Savunma bakarurun komisyonda verdi!)i izahata gore, i§ askeri kaza mercilerine intikal ederek hazlrhk sorusturrnasr ~lIml§ ve miisebbipleri haklarmda kanuni kovusturma yapllmasma ba§lanml§ oldugundan bu durum karsramda komisyonumuzca yapllacak bir iii bulurimadlQma ve keyfiiyetin bu yolda dilekqe sahibi Ismail Ozay'a tebliQine oy birligi ve vaka Van Cumhuriyet Savclhgma i§anna atfen Adalet Bakanitj;)lIldan 6.XI.1943 tarih ve 5061163 sayIII yazl ile Milli Savunma ve lqi§leri Bakanhklanna ve ~2.1.1944 tarihli yazl ile de Genelkurmay ba§kanitj;)ma yazllarak dikkat nazarlan 'tekilmi§ olduj;)u halde aneak, dM seneden fazta bir gecikme iI-e 8.VIl.1948 tarihinde hadiseye el konulrnasi ve

38

rnahatline askeri yargu~ gonderilmesi ve ihbar Iizerlne derhal askeri ve' idari makamlarca kanuni gereginin yaprlrnastna tsvessul olunmamasr dikka1i ~ekecek rnahiyette garlildugunden bu hususta ihrnali garUlenler hakkmda kanuni kovusturrna yaprlmaa: i9in YOksek 8a§kanhga tezkere vazrlrnasma ~unrukla karar verildl. "(80)

1L Gecici Dilekce Komisyon unun 17.12.1948 tarih ve 8 sayih haftahk karar cetvelinde nesrolunan bu karar Kayseri Milletvekili Fikri Apaydm'in, 3.1.1949 tarihli ' onergesiyle kamutaya intikal ettirilmisrir,
Fikri Apaydm'm TBMM Baskanhgma verdigi onerge soyledir: ~... 6zalp ilgesinin Milenengiz k6yunden ismail Ozay irnzasryla 20.12.1943 tarihli dilekge ile Meclis Ba§kanllgma vaki rnuracaati uzerine, OiIekge Kom isyon undan varil ip, 17.12.1 948 gun 0 1evzi ed ilmifi old u. 7.12.1948 tarih ve 743 say 11 haftahk karar celvelindeki karann Kamulayda I incelenip g6rOfiOImesini i9 liizOgOn 57. maddesine dayanarak arz ve tekhf ederim.n(1I)) 12. Fikri Apaydm'm bu onergesi, 19.1.1949 tarihli birlesimde

tarusrlmis ve dilekce

komisyonunun karan aynen kabul edilmistir. Bu birlcsimdc Fikri Apaydm'dan baska, gecici Dilekce Komisyonu Baskam Orner Asrm Aksoy (Gaziantep), lhsan Olgun (Yozgat), Hasan Polatkan (Eskisenir), Adnan Mendercs (KUtahya), Fuad Sirmen (Rize, Adalct Bakam) da olay uzerine konu~rnu~ardlr.(82)
13. Kamutaym bu karan uzerine vukuundan dort scnedcn tazla bir zaman gectikten soma hadiscyc cl konulmasma ihmallcriylc scbcbolanlann tcsbiti Basbakanhga yazilrrus vc 8u)b'lkanligm cmriylc kurulan bir bakanhklarurast komisyonda hadisc ilk dcfa incclcnmistir, Adalct ve Milli Savunma Bakanliklarmdan hirer, iyi~lcri Bakanhgmdaa iki ve Genclkurmay Baskanlrgrndan bir ternsilcinin i~tirak1yla tcsekkul eden kornisyonun tanzim cttigi raper )jOyledir:(g3) ~8u rapordan hadisenin afiaglda naklolunan §ekilde cereyan ettigi
anlasurnaktadir.

1943 senesi Temmuzunda 09uncu Ordu Mtifel1ifii Mustafa Muglall Ozalp ilcasine gelmi§ ve Askeri mahtelde Van Valisi Hamil Onat, azalp Kaymakaml Hilmi Tuncsl, 6zalp Sulh Yargici Baki Tekin, Tabur Komutam $OkrOTOter ile beraber bulunurken, Van Valisiyle 6zalp Yargici baz: 6zalp'h vatandaslann hududun abur taratmdaki sahrslarla rnunasebetts bulunarak emniyet ve asayisl ihlal elmek1e olduklanndan §ikayel etrnislerdir. Bu ~ikayet Ozerine Ordu Milfetti§i Tabur Komutaru $ilkru Tuter'e, bu adamlan sana tsslim ettirece~im, icabma bakar hepsini temizlersin diye emir verrnis ve bu emir uzerlne hazrrtanan !isteye isimleri ithal olunan 32 vatandas Vali Hamil Onat'rn emriyle Ozalp Kaymakarru tarafmdan Polis Vazife ve Selahiyet Kanununun Mulga 18'nel maddesine dayamlarak yakalattmlml§ ve polis nezaretinden Hudut Tabur Kornutam $ukrii Tuter's teslim el1irilmi§tir. Bundan sonra, bu sahrstar Yedek Subay Nejdet Bilgez va Bila! Bali komutalanndaki iki mufrezeye tetrik olunrnus ve Kukur deresinde elleri kollan baglandlktan sonra uzerlerine makineli ti.itekle ate~ edilmek suretiyle 39

oldGrulmu§lerdir. Tabur Kornutaru ~ukrG Tuter hadisanln bu mahiyetini tamamiyle gizleyerek uydurma bir vaka raporu tanzim etmi§ ve bu taporda rnezkor 32 kisinin lran-Turk hududu Gzerindeki gizli gaqit ve yollan gostermek uzers hud uda ssvkolu nd uktan n I ve bu s Irada yald Iran'in yilt. 9 edigi m mukasrnda muhaflzlanna tecavuz ederek karst tarata kaqmaya te§ebbGs sttiklsrini, fakat mGfrezenin uyaruk davranmasi Gzerine buna muvaffak olamadiklenrn ve kar§1 taraftan bu tarata kaql§1 himaye etmsk icin acrlan ale§le mGfrezenin atesl arasrnda tamamiyle imha edilmi§ olduklanru tesbit etmistir. Hadise bu uydurma vaka raporunda tasvir olundugu sekilde hudut tabur kornutam tarahndan Van Mlntlka Kornutanhqma, 266 nel Alay Komutanli~lna ve Ozalp Kayrnakamhqtna bildirilmi§ fakat hadiseden rnahalli kaza marcileri haberdar edilme rnistir. OqGncu Ord u MOfetti§i Mustafa Muglall 13. V1Il. 1943 tarih va 1681 7 savih yazlslyla hadiseyi Genelku rm ay Ba§kanligma $GkrG Tuter'in uydurma vaka raporunda yazdrgl §ekilde aksettirmistir. Hadisa bu kadarla kahnarms, mak\Clller arasinda iki kardesi bulunan Van Cezaevinde hukOmlli ismail azay Adalet v« Iqi§lari Bakanlig Ina qektigi 15.9.1943 tarlhli telqraflanyla hadiseyi ihbar etmistir. Bu ihbar uzerine Adalet Bakanltgl meseleyi derhal Van CurTl'tluriyat Savellll1mdan sorrnus ve Van Cumhuriyat Savclllgi vilayete muracaat ederek oradan aldlgl eevaba gore Tabur Komutan I $likrli T liter'in 31.7.1943 1arih ve 3805 sayih Yaz I orneg ini Bakanhqa gondermi§tir. Adalet Bakanllgl bu yazlyl tatrninkar bulmadlgl icin 6.11.1943 tarih ve 163 saYI\! yazlslyla iqi§led Bakanhgma ayru tarih ve 217 saYIIi yazl He Mi!li Savunma Bakanhqrna hadisenin calibi suphe (:;;uphe cekici) ve raparun kanaatbahs olrnadiqrru bildirerek mesete.nin tetkik ve lahkik edilmesi icasettiqrni ve gereginin yaprlmas In I istsrnis, aynca 31.1.1944 tarihli yazrsiyla Genelkurmay Ba:;;kanll£lInln dikkat nazanru da cekmistir. Adalet Bakan!lglnln bu yaZISI uzerlns Mini Savunma Bakanligl Ali Rrza Artu nkat imzas Iy la yazrlan bit yaz I He keyfiyeti Genelk urmay Baskan IIg Ina bildirmekle beraber hadisanin ciheti askeriyeyi ne sebeple ilgilendirdigini vs musebblpleri hakkmda yapllan tahkikat netieesinin bildirilmesini de OqOncO Ordu Mufe1ti:;;liglnden istemistlr. OqGncG Ordu Mijfetti§ti!;}i bu yaziya Genelku rm ay Bask anh" Ina evvelee y azd 191n 1 Yukand a zik rettig im IZ 13.8.1943 tarih ve 16817 say III tezkeresinin bir suretini gondermek suretiyle cevap vsrrnis ve bunun uZerine MHli Savunma Bakanhgl, Adalet Bakanltgma hadlseden en bOyuk adli amir olan Genelkurmay 8a§kanhglnln haberdar edilrnis oldu!;}unu, fakat bu makamm bir muamele yapmaya Wzum gormedibini bildirmi~tir. Hadise BGyuk Millet Meelisi Dilekqe Komisyonunda gotG~lilmeye baslandiktan sonradrr ki, Milli Savunma Bakaru HusnG yaklr irnzasryla yazrlan 28.6.1948 tarihll emir Ozerine Genefkurmay Baikanhgl harekete geqmi§ ve hadisenin tahkikine baslarmsnr, Muhbir ismail Ozay'm kJi§leri Bakanhgma qektigi 15.9.1943 tarihli telgraf uZerine bu bakanlik i§i Van Valiliginden sormus ve Valliik yazdlQt eevapta Tabur Kornutaru ~ijkru Tutsr'in uydurma raporunu ireti surdOgu iqin, mu§tekiye bu rapor dalresinde tebligat yaprlmasr Van Valiligine aynca ernredilrnistir. jqi~leri B~kanlJbmm bu muameleyi yaptlgl Slfada hakiki

mahiyetinden tememtyte haberdar oldugu Birinc; Umumi Mfjfetti~ Avni Dogan

40

imzaslyla bu bakanll!Ja yazlfan 8.9.1943 tarih ve 857 saYIII !jifreden anla!jllmaktadlf. Filhakika bu §ifrede Umumi MOletti!} "hadisenin bazt
cephelerini izah eden hususi bir tahriratm Cuma gOnO hareket edecek posta Ue do{lruca Bakan adma sunuldu{lunu" bildirmektedir. Bu hususi tahriratm ask ve suret! /qi§IBri Bakanll!J1 dosyalarmda bulunamaml!j ve 0 zamanki

h;i,leri Bakanl nBzdinde kakll!J1ve mumaileyh (adl g8q8n) taralmdan resmi muameleye konulmadl!J1an/a!jllmaktadlf.
Polis Vazife ve Selahiyet Kan ununun 18. maddesine dayanarak nezaret altrna aldlrdlklan 32 vatanda§1 rnanuni merce olan adalete teslirn etmeyerek hudut tabur komutaru $OkrO TOter'e taslim etmek suretiyle vazifelerini suiistirnal etm;!} olan eski Vati Hamil Onat, azalp Kaymakarru Hilmi Tuncel, Ozalp eski Jandarma Kornutaru YOzba§1 Vasli Bayraktar, Van eski mektupqusu Tevfik Yener, Ba~ged;kli Ali Sever haklanndaki lahkikat ise, i~i!jteri Bakanll{lmca aneak, 1951 yrhnda yaptmlrms, ve sueun 5677 saYl1l Af Kanununa tabi oldu{lunu tssbit eden MOfel1i§ fezlekesiyle bu husustaki evrak 20.11.1951 tatih ve 131 saYll1 yazl Ue Damstay'a gonderilmi§tir. Dam!jtay lklncl Dairesi, 6.111.1951 tari h ve 579/644 say III karanyla zarnanastrru sebebiyle davanm dO!jmesine karar vermi!jtir. Hadiseyi yukanda naklettigimiz talsilatiyle tesbil eden Bakanhklararasi komisyon raporu, yapllan ihbara dayanarak Adalet Bakanhglnln harekete ge~mes;ne ve a~lk~ dikkat nazarlanrun ~ekilmi§ clrnasma ragmen 0 zamanki Mill; Savunma Bakam Ali Rlza Artunkal ite, Genelkurmay Ba!}kanl Kazlm Orbay'm ve i~i§reri Bakant Hilmi Uran'," hadiseyi tahkike yana!}madlklan ve tatminkar ve kanaatbahs (kanaat verici) olmadlgl bildirilmi§ olan $OkrO TUter raporuyla iktifa ederek hadiseya ciddi surette el koyrnadrklanru ve hadisenin Iailleri hakkmda kanuni hilfbir muameleye levessOI etmediklerini belirtmekledir. Bunlann yanmda hadiseden haberda olduklan halde hadiseye al koymamak suretiyle kanuni vazilelerini ila etmeyen Van Cumhuriyet Savclsl Kemal YorOkoglu ve azalp Sulh Yargici Baki Tekin'in mesuliyetlerini de tebarOz ettirmektedir. Komisyonumuz rapor muhteviyatlOa muttali olduktan sonra Ba!}bakanlJga yazdlQI, 4.6.1951 tarih ve 3607·4284·3566-4232 saYIII yazl He Birinci Umum Miifettig Avni Do!Jan tarafmdan yazl/arak as" veya sureti dosyalarda bulunamayan hususi tahriratm buJunmasln1 ve muhtevasmm ogrenilmesine ihtiya~ gorOIdOgOnO bitdirmi!j ve aynea azalp Hukuk Yargici Baki Tekin va Van Cumhuriyet Savclsi Kemal Y6rOkogiu hakkinda bir muamele yaplhp yapllmadlgmm bildirilmesini talep elmi!jtir. Basbakanhk bu yaziya verdigi cevaba eklenen Adalet ve i~i§leri Bakanllklan yazl sutetletinden Baki Tekin ve Kerna] YorOkOOlu'nun kanunen su~ te§kit eden liillerine vent muttali oJundugu i~in haktannda bugOne kadar bir tahkikat yapllamadlgl, bugOnden sonra ise hadisenin zamanasrmrna ugramasl ve AI kanunu §umOlOne girmesi yOzOnden bir muamele yapllmaslna imkan gOrOlmedigi, ad: g~n]erden Baki Tekin'in istita etme~k, Kemal Y6rOkoglu'nun milletvekiti s~ilmek suretiyle meslekten aytllml§ olmalan sebebiyle haklarmda inzibali bir muameleye tevessOI irnkarurnn da kalmadlgl Hilmi Uran'a yazllml§ olan hususi tahriratm bulunamadlgl

anlagllmaktadlr. "

41

14. Buarada Orgeneral Mustafa Mu~lah ve olaya adi kansan Oteki kisilerin yargdanmalanna devam edilir, Orgeneral Mustafa Muglah Genelkurmay Mabkemesinin 20.3.1950 gun ve 950-13 Esas ve 950-8 sayilr karan ile Once idama mahkum edilir. Sonra cezasi 20 yd agrr hapse !1evrilir. Hasta oldugu gerekcesiyle hastahaneye yaunhr. Genelkunnay Mahkemesinin karan Askeri Yarguayca bozulur, Fakat dava Genelkurmay Mahkemesince yeniden ele ahnmadan 11 Aralik 1951'de Orgeneral Mustafa MugIah Olilr. Dosy8S1 kapamr. IS. Orgeneral Mustafa Muglah'nm dosyast kapamr, Fakat Bskisehir MiUetvekili Ismail Hakki Cevik, t~i~leri ve Milli Savunma Bakanlan hakkmda yetkilerini kotuye kullandiklan ve gorevlerini yapmadtklan gerekcesiyle TBMM'ne, 15 Mart 1950 tarihiode Meclis tahkikatt acilmasuu isteyen bir onerge verir.($4)Gecici Dilekce Komisyonu 24 Mart 1950 tarihli raporunu Dilekce Komisyonuna sunar /B5) Bunun lizerine, n32 vatandasm OldtiriiJ.mesidolaY~~llylaeski l~i~leri ve Milli Savunma Bakanlan hakkmda Meclis tahkikau acrlmasmi isteyen, 7 A~ustos 1951 tarihli Dilekce Komisyonu raporu TBMM Baskanhgma sunulur. "(86) 16. 1951 ytlmdan 1955 ythna kadar olay yine unutulur. SOz konusu edilmez. 1955 ytllanna dogru OP iktidanna kar~lCHP muhalefeti yUkselir. CHP, iktidan, kamu ozgurlUklerini kismakla, ve hukuk dl~l eylemlerde bulunmakla su~lar. 6-7 EyUU 1955 olaylan bu muhalefeti daba da yUkseltir. CHP 6-7 Eyllil olaylannm bUtUnsorumlulugunun iktidara ait oldugunu soyler, Buoun Uzerine DP rnukabele-i bilmisil olarak Orgeneral Mustafa Muglah olaymi yine aktUel bir konu haline getirmeye ~1~lr. 1951'de hazrrlanan Dilekce Komisyonu raporu, Arzuhal EncUmenine gelir. Arzuhal Encumeni, 12 Subat 1956 (S7) ve 25 Suba; 1956(811) tarihli rnazbatalan TBMM'ne-gOnderir. Bu mazbatalarla tahkikat acilmasma gerek olmadlgl bclinilir. 17. c;al~manlD basmda belinugimiz, TBMM'nin 15 Agustos 1956 tarihli gOrii~meleri bu rnazbata uzerinden yaprhr, Hanrianacagt gibi yaptlan uzun gOri1F1eier sonunda, Anuhal Encumeni mazbatasr reddedilir. Sorumlulat hakkinda Meclis tahkikau acilmasma karar verilir. Tahkikatm Arahk 1956 tarihine kadar bitirilmesi istenir, Boylece 6-7 Eyliil olaylan dolsyisiyla muhafeletin iktidara ~l yOnelttigi baskt ve elestiriler Onleomeye .,a1~br. 18. TBMM Tahlcikat Komisyonu 30 Nisan 1958'de konu ile ilgili geni~ bit karat ahr. Bu katarda, olay, olaym nedenleri, kursuna dizilenlerin isimleri, Orgeneral Mustafa Muglah'mn verdigi gizli emir, olaym Oteki sorurnlulan, kursuna dizme olayuun nasil cerevanetugi, OrgeneraJ Mustafa Muglah'nm huknmet He iliskileri geni~ olarak anlanhr. Tahkikat Komisyonunun bu raporu, 1958 yiluun Mayis ayt baslannda TBMM'nde g6rii~Ullir. Fakat, zaman asmundan, ~~it1i af yasalanndan dolayi cezai kovusturmaya girisilernez, girisilmez. Sorun, siyasal ve hukuksal yOnleriyle kapaulnll~ olur. 30 Nisan 1958 taribli Tahkikat Komisyonu raporu ileride aynen verilecektir.

42

B. It Otuzuc Kursun"
Ahmed Arif'nin siirinin KUrt toplumunda bUy ilk etkiler yarattigtm yukanda belirtmistik, Sanatcilann, universitenin, bilimin hi~ ugrasmadig. konulara iliskin anlaumlan ise, sanaun toplumda yaratng: normal etkilerden cok daha kOklU ve yaygm olmaktadsr. "Otuzuc Kursun", bOyle bir sanat ve dU$tinlirUnudlir. Kurdistan'm ~e$it1i kesimlerinde, okuma-yazma bile bilmeyen Kurt genclerinin, dagdaki cobanlann, tarladaki i~i1erin, kahvehanelerdeki garsonlann vs, bu $iirlerin Kurtcelerini okuduklan srk sik gozlenen olaylardandtr. Diyarbakir Sikiyonetiminde kalanlar, tutuklulara, Srkiyonetim Komutanhgi, Askeri Savcihk, Mahkerne, Tutukevi mudurlugu, MIT gibi kurumlarda baski ve iskence yaptldlgl siralarda, veya boyle bir ortamm yaranlmasma ~1$ddl8:t anlarda, genclerin, ahengini ve veznini de yaratarak, bu $iirlerin Kurtcelerini okuduklanm
haurlayacaklardJr .

De IIxin lao
Llxln BI hlsani naylm kUf/lft

Ku~kI min da bin aglre venemtri jr we ra ~end gotinln min. bene

j, m.rovln

lama

ra.(89)

Bu genclerin, "Ocakta kullenrnis koz'fcri, "kammda sakladlgl sOz"leri nedir? "Kac bin yilhk hasret" ne icindir? Ncycdir?
TUrkiye'de yazarlar, 1919-1922 ydlan arasmda Mustafa Kemal'in ve oteki Osmanh pasalanmn, geleneksel ccvreleri, din adamlanm savasa katabilmek icin dinci ideolojiyi kullandtklanm soyierler.i90) Bu dogrudur. Fak:at tek basma bu degildir. Kurdistan'da

yUrUtU1en eylemierde Kurt ulus ideolojisi bilincli olarak kullamlrmsur,

-.... Oikkat edeceQimiz rnuhlrn bit mesele de Kurtluk cereyarudrr, istanbul'da, bu hususta bOyuk bir faaHyet gordum. Ben rmnnkarmzdak! a!jiretleri tensik (duzene koyma) ve beylerini bizzat celp ile onlan tutabllirlrn.
Kiirdistan'm Ermenistan o/acagml an/atmakfa mesele kofay halfo/ur.(9I)

•... Harbi umumide bulunan a!jiret alay kumandanlanm celb ile (yazlh t;aQlrma) 89lkt;a bunlara, KOrtlOkmeselelerinin neticesini, Kiirt/eri Ermenilere mahvettireceklerini anlattlm. Ve memleketimizin kurtanlmast it;in elbirliQiyle t;ah§mazlarsa. iki cihanda lanete hak kazanacaklanm soyledim."(92.) 1919-1922 yillan arasmda, ozellikle Turk-Ermeni savaslan strasmda KUrt ulus ideolojisi birinci planda kullamlmisur. Yukandaki ahnttlann acikca gosterdig! gibi soylenen kisaca sudur: "Eger Ermenilere karst savasmazsamz, Kurdistan's Ennenilere verecekler, Ermenistan yapacaklar". Dogu Cephesi Komutam Kazrm Karabekir'in, Kurdistan'da, Kurtleri, Errnenilere karst orgutleyebilmesi, birinci planda KUrt ulus ideolojisinin yani bu sloganm kullamlmast sayesinde olmustur. Bunun gibi, Urfa savaslannda, Revandiz'li Ali Saip (Ursavas) (Kurttnr) Ermenilere ve Fransizlara karsr Kurtleri OrgUt1eyebilmek icin yine bu slogam kullanrmsnr. 43

8abam gOderini l'erdi Ur/a iinUnde (j~ te /cardal'", O~ nad, sell'i OmrUne doyamam" il~ dar par~as, B ur~larddn, tepele rde n, mineret« rden, Klrve, tuson, asiret ~ocuklarlj Franst; kU'l'ununa karl' koyanda, B,y,kla" yeni lerlemi, daha
Benim kii~ilk daYlm Nazi!.

Yakl"kll, Hafif

Iyi silva", V urun kardal

Namus gOniidlir

demi,
atttu .•

Ve ,aha kaldirm"

GOrilidUgU gibi KUrtler, namus icin, KUrt ulusunun onuru ve namusu icin savasmrslardir. Kurdistan, Ermenistan olmasm diye savasmislardir. Savas sonunda ise, Kurdistan Ermenistan olmarmsnr, ama, KUn ulusunun namusu tamamen hac zed ilmi stir. KUrt ulusunun namusuna haciz konmustur, Ve KUrt ulusunun namusunu haczetme eylemi, "Ermenilerle savasmazsaruz, Kurdistan, Ermenistan olacakur" diyen Osmanh pasalan (Kuvayi Milliyeciler, daha sonra Kemalistler) ile, lngiliz Emperyalizrni, Fransiz Emperyalizmi, ve ~ehin:jah Riza Sah Yonetiminin, mnsrerek, politik, ideolojik ve askeri cylemleri ile gerceklestirilmistir. So bakirndan Osmanh pasalannm, Kuvayi MitliyecilerinKemalistlerin, savas sirasmda ve savas sonundaki Kurdistan politikalanm iyice 96zUmIemek gerekir. Bu politikalann dlinya dengesi, Ortadogu dengesi, 1917 Ekim Devriminin yaratugl sonuclar, TUrk-KUrt, Arap-Kurt, Pars-Kurt, iliskileri acismdan anlamuun a91kh~a kavusturulmasi gerektigi gibi, biiyiik devletlerin Ki.irdistan'la ve Ki.in ulusu ile ilgili arzulan acrsmdan da degerlendirilmesi gerekir, Bu bakirndan Kurdistan nzerindeki Lozan emperyalist b61i.i$Umlinden soma meydana gelen olusumlan dikkatle izlemek gerekir. (Kilrdistan Ozerinde Emperyolis: B61it§UmMacadelesi, 1915-1925 isimli arasurmarmzda bu konu uzerinde etrafh bir $Ckilde durulacakttr.) Aruk, Kurtlerden, Ktuthiklerini reddetmeleri istenmektedir. "Tlirkurn, motluyum" diye haykirmadtklan surece, rnutlu olamayacak:lan s6ylenmektedir. KUrdistan'da Kfu1.gekonusma yasaklanmaktadrr. Kurtce konusanlara zulUm yapslmakta, zindana aulmaktadir, Para cezalanna mahkum edilmekte, idari mueyyideler uygulanmaktadir. KUrt ulusunun ternel dernokratik ve ulusal haklan icin, kendi kaderini tayin icin giri$ligi butun eylemler, yukanda s6zU edilen emperyalist ve somurgeci devletlerin musterek askeri eylemleriyle kanla bogulmaktadir, KUrt olusu kitleler halinde katliamlara maruz birakrlmakta, si.irgUnlere gonderilmektedir, Kurdistan icin farkh yasalar crkanlmakta, oteki yasa1ar farkh bit sekilde uygulanmaktadir. KUrt ulusunun butun ulusal ve demokratik haklan gasbedilmistir, Kolelestirilmeye 9al.t.plmaktadlr. KUn ve KUrdistan adlan dillerden ve tarihlerden silinmek lizere yokedilmeye cahsilmaktadir, Kisaca, KUrt ulusu aldaulrmsur. lhanete ugramisur, Bu ihanet, bu aldaulma, sadece Osmanh pasalanndan, kuvayi milliyecilerden- Kemalistlerden
44

gelmiyor. Daha 1921 ytllannda, KUrdistan Ermenistan olmasm diye, KUrtleri Ermenilere ve Fransrzlara kaql firgutleyen KilrI:Ali 5aip (Ursavas) daha sonra Seyh Sail ve ar~lanm, yani KUn yunseverlerini asan mahkemenin bir uyesi, bir arada baskam olmustur, Ali Saip, kendi ulusuna, KUrt ulusuna karsr giri~ti~i bu ihanetlerine kaql Kemalistler tarafmdan Cukurova'da genis bir t;iftlik ve Kozan (Adana) mebuslugu He OdUlIendirilmi~tir. Aynca Seyh Sail ve arkadaslanm yargrlarken, 60.000 altm rU!jvet almasina Kemalistler gOz yummu~tur.(~3) Daha dogrusu Sark Istiklal Mahkemelerinde, Kurt yunseverlerinin kelleleri acik artmnaya t;lkanldlgmdan, rusvetler binlerce altmla ifade ediliyordu. Alan da "Kurt" veren de Kurt idi, Irkt;l. ilhakci ve somurgeci eylemlerle dopdolu olan Kemalisler icin, bundan daha iyi, "bijl ve yonet" politikasr uygulanamazdr, KUrt ulusu binbir ce~it ihanet karsismda idi.

l~

genclerin K~e

olarak,

Ocakt«
Karmmda

killlenmi~ klizilm, siJzilm var

Haldan bilene
bicimindeki dizeleri sik sik tekrarlamalan KUrt tarihinin acih ve dramatik gelisimini vurguluyordu. "Otuzuc Kursun", okuyucuda, KUrt tarihinin, 1919-1923 yrllan arasmdaki dramatik donemecini ve daha sonraki yrllara ail gelismeleri du~UndUrebilmektedir. Okuyucuyu cok yOnlU iliskileri anlamaya sevketmektedir, Bu bakimdan "OtuzUy Kursun", elkin bir sanat ve dusun tirUnU olarak karsumza cikmaktadu, Sinan Sabri'nin

Suskun ve sakll bir sablrla vurgunuz. Hacz.edilmiJ namusumuz.a(94)

bicimindcki dizeleri, yine gecmisi ozetlemekte, bugunun bebeklerine, yannm genclcrine,

onurlu yasamanm bilincini asilamaya cahsrnaktadir,

45

1961-1969 CHP Zonguldak Milletvekili Emekli General Kenan Esengin'in "Orgeneral Muglah Olayi" Hakkmdakl Gorusler!
Bundan onceki bolumlerde, ~Otuzii~ Kursun" olayuu, TBMM Tutanak dergilerine ve olaym ~k. onemli U9 tanl~Ulln ifadelerine dayanarak. etrafh bir ~kilde anlatmaya ~ah~tlk. ~imdi olayi tahrif eden, carprtan, KOn dusmam fakat MuA;lah hayrani, bir somurge generalinin anlaumlnl vermeye ~~lZ. Bu yazi dizisinin amscr, Muglalt'ya iade-i itibar etrnek, 32 kisinin katledilmesinin cok hakh oldugunu gostermek, "OtuzU~ Kursun'un toplumdaki etkinlig:ini kirmaya ~lt~ak oldugunu tekrar belirtelim. CHP Milletvekili Kenan Esengin, yazisma, 16 Agusros 194 I 'de. tran'm mgiliz ve Rus kuvvetleri tarsfmdan j~ga1 edildigini belirtmekle bashyor .
•... Su olayda, bizim SLnLr oyunca Sovyetler y9r19~mi~ti.Oaha sonra da b Sovyet i~gal balgesinde RLzaiye galli ~vresjnde rnsrkezi Mahabat1a olmak uzete, bit demokrat KiM hOkiimeti. .!ieyh Gazi Mehmet b<l!jkanh(lmda,... ve merkezi Tebriz olan Azetbaycan Cumhuriyeti kurulmu!}tu. Bu Cumhuriyetin baskam Pi~verj idL 01(95)

c.

o yillarda lran'da KUrt ulusal hareketinin biiyiik bir yoA:unlukla geli~tigi bilinmektedir. Fakat Mahabat KUrt Cumhuriyetinin kurulusunun 1946 oldugu ~ilphesizdir. Yazar daha sonra Orgencral Mustafa Muglah'YI6vmektedir:
~... Saym Muglall'nm bazt ozellikleri vardi. Bayunu biraz uzatmak iefin ayakkabtlanmn tapugu normalden yuksekti. Saeflanmalabros kestirirdi. ince bLy.klannm uc;:lansivri ve dikt1. Kuc;:ukkadehine konulan rakLs.mn i.izerine limon slkarak iCf6rd1. en ona, hep, Menamen ayaklanmasmda, asteQmen B Kubilay'] alt;akt;a ~ehid eden, yobazlan asan, mert, cesur ve devrimei, kararlann sahibi MuQlalr gozu ile bakiycr, kendisine saygl va hayranhk duyuyardum."(%)

"Otuzij~ Kursun" Olayr ise, Jandarma Komutam ~UkrU Tuter'in bastanbasa hilelerle ve tahrifatJarla dolu raporu aynen benimsenerek ~Oyleanlatdmaktadtr:
"Huduttan iqeriye sizan Iran ~aki1arjne yatakhk etniekten suc;:luolarak gazaitmda bulundurulan 33 ki~iyi, bu e§kiyalann hangi ge9itlerden geldiklerini vs gittiklerini bize gOstermeleri ~in kaymakamhktan teslim aldlk. Hududa g6tOrduk. Hudutta ge9itleri bize gostermelerini istedik. Onlar bile, bizce belli olan bazl g~l&ri gOsterdiler. Soma 9aidlfan Mmtlkasmm 9illi gedigi mevkiine geldigimizde hudut dllJlndan (ka'lldan) ate~ 89rldJ, bu 33 ki§i de kisrnen bizim suvarilerimizin hayvanlarma binerek, kLsmen yaya olarak abur tarafa ka~ak istediler. Bu sirada gerek abOr tarahan ~rlan ate§, gerekse bizirn krtalarrmlz taraftndan a9.lan atesarasmda kaldrlar ve bir sure soma kamilan imha (yak) oldular."(91)

Dikkat edilirse, somurge generali, CHP eski milletvekili Kenan Esengin bu uydunna ve hileli raporu bile tahrif ederek vermektedir. CHP Milletvekili 33 ki~jden sik sik, 46

soyguncu, capulcu, e$iya, talancr, hrrsiz ssfatlanm kullanarak sOz etmekte, "33 vatandas denen sski" demekte, "kursuna dizilmeleriiyi oldu, oh olsun" demeye getirmektedir. Fakat Orgeneral Mustafa Mu~lah'nm. bu katliamlan ve cinayederi islemedigini de sik sik belirUnektedir. Durusmada "arkadaslanm kurtarmak icin" sucu kendi iizerine almisur, boylece mert bir davramsta bulunmustur, demektedir.
~... Mahkeme bOylece stirdiiriildO ve Orgeneral MuOlah bir arahk "bu memur ve subaylara ben emir verdim, onlann bir sueu yoktur. Eger 0 zamanki tedbirlerim bir su~ ise suclu benim. Karanmzt verlrslniz" dediler ve m9rt<;9 her§9yi ytiklendiler. Hakimin, "ya emrinizi 'verine getirmes9ydiI9r", sozO uzsrlne de "yapm asayd liar onlan da cezalandm rdl m", kar§ Ihg In I vermi§lerdi... BOylece subay ve memurlar kurtuldular ..."{9fl) "... Orgeneral MuQlah, Balkan, Birinci DOnya ve Kurtulus Sava§lanndan gelmi§. Atattirk devrimlerine qok baglJ, yurtsever, duygulu aym zamanda mert ve cesur bir askerdi."<'I9)

"Otuzuc Kursun" olaymm onemli taruklanndan biri olan, General Kenan Esengin'in yazuan hakkmda suntan yazmaktadir:

YUz~1

Dr. Resit Ersezer,

"... SaYIn Kenan Esengin. Mugtah'yr mOdafaa edebilmek i~in Meclis arastrrrnaamda ve mahkemede suclulann verdikleri ifadeleri delil olarak gostermekledir. Oysa, bunlar kanun dr§1 tutum ve hareketlerini hakh gosterebilmek i1;in hakikat hariei beyanlardir. ~ayet emekli general K.enan Esengin arast rrrnalannda, bi raz da §ahiUerin ifadelerine vakil ay Irm I§ olsaydr, hakikatl anlayacak ve 33 vatandasm nasrl Oldiiruldi.iklerini ogrenecekti.OI(IOO) "... Muglah, savm Kenan Esengin'in ileri surdugu gibi, i§tedigi sucun sorurnluluqunu mence kabullenmernistir. Aylarca suren mahkeme esnasmda, devamlr olarak verdigi emri inkar etmistir. Suqun sorumluluqunu iki yedek subay astegmenin Durrnus Ozbek ve Bilal Bali'nin omuzlanna yuklemek isternlstir, Ben, demi~tir, oldurme emri vermedim. Bunlarr hududa g6turun, ~apulculafln ge~tikleri geqiUeri gostersinler. Hudutta iki ate~ arasmda kalarak olmO§lerdir. Fakat olay ssnasmda askerliklerini yapmakta olan erlerin §ahadetleri lie, bunlarm lkl ate§ arasmda kalarak 61medikleri ve suvari takun komutanr iki astegmenin smri Uekursuna dizildikleri anlasiltnca, bOyle bir olaydan benim haberim yok, demi§, qlkml§tlr. Mahkemenin dsvarm boyunca, kendisine bOyle bir emir vsrrntsse. itiraf etmesini, yoksa iki asteQmenin mahkum edilecekleri lkaz: yapllml§ ise de, mahkemenin son gOnune kadar inkarda devam atmistir, Nihayet son gunti itiraf cesaretini gOstermi!}tir.Bu mudur mertlik?"(IOI)

Bu beyanlar, olaym iki onemli tamgr, Yd. Astgm, Durmus Ozbek ve Yd. Astgm. Bilal Balinin anIaumlannda da vardlf.(102)
CHP eski milletvekillerinden Kenan Esengin'in yazi dizisinin, "Otuzuc Kursun'un etkinligini kirmak, 33 yoksul KUrt emekcisine, capulcu, eskiya, talanci, brrsiz, vurguncu, haydut... demek ve Orgeneral Mustafa Muglah'ya iade-i ilibar etmek icin kaleme ahndigun belirtmistik, Bu bakimdan somurge generali Kenan Esengin, olaym ozunn, dugum noktalanm anlatmaktan bilincli olarak uzak durmustur, Bu arada, olaylan, belge1eri tahrif

47

etmekten de cekmmemistir, Ome!in, yazar, TBMM'nin 7 A!USIOS 1951 tarihli bir birlesiminden bahsetmektedir. Tutanak.: Devre 10 Birlesim 2 Tarih 7 Agustos 1951(103) Halbuki TBMM'nin st)zU edilen bu tarihteki birlesiminde, HOtuzUC Kursun" olayma iliskin hicbir ~ey konusulmamrsnr.v"? BOylece yazar, okuyucular icin, kullandigi kaynakJan denedeme olanaklanm ortadan kaldirmaktadir. Bunun gibi 15 A~ustos 1955 tarihinde de(105), TBMM'nin herhangi bir birlesimi ohna~llf.(I06)

General Kenan Esengin yazisuun bir yerinde ~yle diyor:

"... azalp'ten sonra, Van. Hosap, Ba§kale, Kelikom bolgeleri de gezildi. Ordu Komutam birtikterin ve halkrn durumunu yakmdan goruyor, aClkl1 olaylar, hikayeler dinJiyor, ve ahnrnast gerekJi tedbitleri yerlnde komutanlarla goru§Uyotdu. Hemen her verde hafk, "Pasarn svimizdan C;lkamlyoruz. otleklarumza gidemiyoruz. Bu gidi§ Ue bOlUn hayvanlanrmz kacmlacaknr, Va bizi koruyunuz ya da kendlrnizl korumak ic;in bizeyeterli sUah veriniz" dive yalvanyorlardI. "(29.1.1974)

.Halbuki boyle bir olay yoktur. Olaym tamklanndan Yuzbasr Dr. Restt Ersezer'in belirtigi gibi olaym ash, gozaluna alman 40 kisinin yakmlanmn Orgeneral Muglah'dan, yakmlanm (ana-baba, coluk-cocuk) serbest birakrlmalarmm istemeleridir. 35 numarah dipnotu ve ona iliskin metin bu bakimdan cok onemlidir. G{)rtildU~ti gibi, General Kenan Esengin, olaylan buyuk OICUdetahrif etmekte, istedi~i bicimde anlatmaktadtr. Olmamrs seyleri olmus gostermekte, olrnus olanlan gizlemeye calrsmaktadir, y azann kullandl~1 oleki belgeler de tahrifat ve carpurnalarla doludur. Hangi belgelerin nasil kullamlmasi gerektigi ve, bangi belgelerin nasil secildigi konusunda da aym yol izlenmistir, Biz tahrifaun 'VC yanhshklann bilincli olarak yaprldig; kanrsmdayiz. Bu, "Otuzuc Kursun" olgusu etrafmda gelisen tarusmalan, sapurmak ve arasurmalan engellemeyi amaclamaktadir. Okuyucuya sahte belgeler sunarak,ve onlan dahl tahrif ederek, "lste Muglah o1aYI, 33 vatandas denen eskiya olayi budur" dernektedir. Yazar boyle yapmakla, "Otuzuc Kursun" denildigi zaman, daima kendi anlatuklanna muracaat edilecegini, sanmaktadir, Ummaktadir, Bu bakrmdan olaym temel belgelerini, dU~Um noktalanm gizlemeye cahsmaktadir. Yanhs belgelere ve olmayan Meclis tutanaklanna dikkati ~ekmeye cah~maktadlf. Tarusmalann sllrdlirUldUgll ve olaym can ahcr noktalannm anlauldig. esas birlesimi ise gizlemeye, yok fanetmeye cahsmaktadir. yunkU esas tutanaklan inceleyen ki~iler olayi gercek yOnleri He Ogrenmektedirler. CHP eski Milletvekili, sornurgegeneral Kenan Esengin'in esas koi1ctu~u ise gerceklerin Ogrenilmesidir.
o

duydugueu

General Kenan Esengin'in(um ~u yansi, som ut gerceklerden ne kadar biiyUk bir iizuntii actkca onaya koyuyor:
.... Gec;en gun Urfa'nlO Siverek ilc;esinden bir msktup alrmsnrn, Onda diyordu ki, burada qok kims« TOrkt;e konugmuyor, Turk oJduklafl haId8... Oysa 1944 te ben Siverek'e gitmi§tim. Herkes Turklte konusuyordu. Ba§ka dUde konusanlar yoktu. Ne oJdu da 30 Yll sonra bu kadar geriye dogru 9 itt ik. ~(1 Da)

GorUldiigO gibi CHP eski milletvekili

Kenan Esengin'in

"geriye dogru gitmek",

48

"ileriye dogru gitmek." anlayrsi ~agda~ olmaktan son derece uzak, Tam bit somurgeci CHP eski milletvekiline gore, KUrt ernekcilerinin kursuna dizilrneleri, katledilmeleri, "ileri gidisin" gostergeleridir, "Dogu'lda Kunce konusmanm yogunluk kazanmasi ise, "geriye dogru gidis'fir. Tam anlamiyla CHP'ye uygun bir aydm. "Sol" Kemalist, "llerici' sivil-asker bUrokrat omegi, Tam bit somurge generali.
manngr,

49

II. 1943 Yrllannda Tiirkiye'deki i~ Politika Gelismeleri ve Tiirkiye'nin Drs Iliskileri

1930-1934 yrllart arasmda lran'da Buyukelcilik gorevi yapan Ridvanbeyoglu

Husrev

Gerede, Hauraurun bic yerinde suntan anlattyor:

~... ~ah'a cevaben, hissiyatt nedbane ve dostanelerine, Gazi'ye kar§l gosterdikleri rnuveddet ve muhabbetlerine te§ekkOrden sonra asll mesefeye geqtim. Yani A~rt DaaJ vs hudut uzerindeki Kurt asiferine va 9§kiya/arma kaf§J yapdmasJ gereken mUlterek askeri harekata tomes ettim. Kendisinin iran ordusunun Baskurnandanr, yOksek bir asker oldu!)unu da ileri sursrek butun muharebelerde gayenin du§man! imha oldu~una nazaran, kitalanrmzm hudut mmtikasmda karsjlarrnda neat edecek e§kiya gruplarlnl imha it;in suratla, §iddetle takibe mecbur olduklanm binaenaleyh hareket esnasmda, "hududu tscavuz" meselesinin mevzuubahs olamayaca!)IOI, her iki memleketin asayisin, bozan. hudut Ozarinde haydutluk, kaqakqlhk yaparak doslluk rnunasebetlerirnizi !hlal eden bu asilere kar§1 musterek asked haret yapllmaslOin siyasi ehemmiyetini ve askeri Iaydalanru izah ettim •.. GOrO§me yanm saat sOrdu. ~ahslma karst cidden qok Utifatkar davrandr, Gazi'ys, derin hOrme! va prestij ve hayranhklanru mOkerreren ifade eUi. Gazi'nin muazzam reform ve kalkmma proqrarrum kendi kudretleri nisbetinde takip etmekte oidugunu anlatu, Mil§terek dO$manlar karllsmda ararmzdeki dostlu!;)un takviyesi luzurnunu katiyetie tekrar etti... Bu mulakatm mufassal raporunu Harlciye Vekaletimize gonderdi!)im zaman 18.9.1930 tarihll bir mektupla da Gazi hazretle.line arzetmi!itim .. ~(109l

Bu aciklama uzerinde buyuk bir dikkatle durmak gerekir. Zira, Cumhuriyet tarihi boyunca Turk hukumetlerinin Kurdistan politikasmm ve bu meseleden dolayr gelistirilen dis politik ve ekonomik iliskilerin krsa bir ozetidir, Kurtler, lngiliz (sonra lrak), Fransiz (sonra Suriye), Iran ve TUrk devletleri tarafmdan mu§terek du~man Han edilrnistir. Burada Turk buyukelcisinin Iran Sahi ile konusmasi yer almaktadir, Tt1rk.BUyUkel.-;isiiran Sabina, "Musterek dusman Kiirt1eri birlikte imha etmek zorundayiz, hudut Uzerinde haydutluk, kacakcilrk yaparak ilostiuk mUnasebetlerimizi bozan Kurtleri mustereken yoketmeliyiz" demektedir. Ve bunu, bir mecburiyet olarak iIeri stirmektedir. Ordu birliklerinin Ktirtleri kovalarken, smm gayer rahathkla gecmeleri gerektigini, bunun budut tecaviizii olamayacagmr, bu eylemlerin isbirligi halinde yUrlltiilmesi gerektigini vurgulamaktadir. Gercekten KUrdistan uzerinde yilrilttilen eylemler, Kurdistan'i musterek

50

somurge olarak kullanan devletler acismdao, nesnel bir zarurettir. Emperyalist ve somurgeci devletlerin ternel cikan, Kurdistan't ilhak etmek, somurgelestirmek, Kiln ulusunu tamamen yoketmek olunca, Kurdistan'daki ve Kiln ulusundaki, her tiirlU ulusal ve demokratik gelismeyi rnU§terek askeri, politik ve ideolojik eylernlerle bozmak da ternel bir gorev olarak belirmektedir, Tllrk Buyukelcisi Ridvanbeyoglu Husrev Gerede He, Iran ~ehi~ Riza Pehlevi'nin konusmasi, 15 Eylnl 1930 tarihine rastlamaktadtr. Yani Agn direnmesine. 0 srralarda han ordusu, zaten, lran'da, Simko liderliginde yliriltlilen KUrt ulusal hareketine karsr savas halindedir.oIO) Ve bu tur onerileri nesnel olarak kabul etmek zorundadir, Nitekim, Sehinsah Riza Pehlevi de, "Musterek dusmanlar karsrsmda her iki ulkenin arasmdaki dostlugun takviyesi luzumunu" belirtmistir, um "Otuzuc Kursun" olayrmn 1943 Temmuz ayuun sonlannda meydana geldigini belirtmistik. 8-15 Haziran 1943 tarihinde de CHP'nin 6. BUyUk Kurultayt toplandi, 6. BUyUk Kurultay 8 Haziran 1943 tarihinde Milli Sef Degismez Genel Basken lsmet lnonn'nun a~l$ konusmasr He basladr, Milli Sef lsmet Inonu'nun bu konusmasr, oteki konusmalan gibi basmda bliyiik cosku ve ovgulerle karsilandi. Partinin ve devletin bir numarah resmi yazarlanndan Falih RIlla Atay Kurultaym yapacagr i$leri ~yle belirledi:
w Altrnci Kurultay T.e. nin 21. barJ§ ve kalktnma yill ve 2. DOnya ... Sava§mm 4., ylll ieinde toptanmaktadrr, Bugun hepimizin ilk vazifemiz, Partimizin kurucusu ve ebedi $efi Ataturk'u anmak ve Mifli $efe sarslfmaz bagltl1glmlzl gogOs/erimizin bOtOnkuvvetiyle hayklrmak olacaktlr. Milli $ef, rnilli birligin, milli basiretin, mllH karar ve iradenin dOnyada timsali.olmustur. (Kurultay) Milli $efin sevk ve idaresi altinda Turk milletinin her zamandan daha kuwetli birli{lini nan edecektir.~ (Ufus, 8.6.1943)

Milli Sef ve Degismez Genet Baskan lsmet lnonu'nun rejim ve ulke yonetimindeki
etkinligini ve karar sahibi lek kisi oldugunu gosterebilrnek icin, konusmasi ile ilgili

yazilann bashklanna kisaca goz atmak yeter,

Ekrem Ugakltgil, Milli $e1i Dinlerken, Ulus, 8.6.1943 Yen; Sabah, Milli $ef ve Kurultay, Yeni Sabah, 9.6.1943 Tesvir-i Efkar, Devlet Reisimizin MOhim Nutuklan, 9.6.1943 Tesvir-! Efkar,

Haydar ROgtOOktem, Milli $efin S6ylevi, Anadolu, 9.6.1943 M. Zekeriya Settel, Milli $efin Nutkundan ylkan, Yannki Turkiye, Tan, 10.6.1943 (M. Zekeriya Sertel, bu yazrsrnda wMilii $ef "Mlili $efimiz- gibi tabirleri 10 kez kullanml§, ~demokratla§maya (!) katk Ida bul unuyor, diye $eli ovmu§tor. MUli$ef ve De(li§mez Genel B~kan tarahndan atanan Parti (CHP) Bag imsrzlar G rubu'n un 21 'den 33 ki§iye - ~Ikarllmas I "demokratikle§mewolarak de{Jerlendirilmi§lir.)
W , W

ASlm Us, Aliz $efin Millets Vol G6steren Nutku, Vakil, 10.6.1943 Sadri Ettem, Altmci BuyOk Kurultaydan DinJerken,.Vakit, 10.6.1943 Degi§mez Genel Ba§kanl

HOsey;n CaM Ya~tn, Kurultay Hattasr, Vatan, 13.6.1943

51

Kurultaym son giinii olan, 15 Haziran 1943'te CHP Genel Baskan Vekili ve Basbakan ~UkrU Saracoglu, bir konusma yapn, Turkiye'nin i~ ve dt~ politikasma iliskin bu konusmanm son bOliimii §<.lyle:
•... Arkadaslar, sozlsrirne son verirkan, bir kere daha duyrnasi lazlmdlr .. bOtun dunyanm ~u dart hakjkatr,

1. Turkuz, TOrk<;:uyOz,her gun biraz daha Turkqu olacaqiz, 2. Her i§imiz9 hakim rub: Terakki ve medaniyat ruhudur. 3. Turk miUetinin irade kaynaQI olan Ebedi $ef Atatiirk ararmzda ya~lyor va daima ya~ayacaktlr. .

4. Devlelimizir. ve Partimizin ba~1 Milli $~f lsmet In6nu, butun varh~lmlzm

hem ba§l, hem de kalbidir."

G()rUldii~U gibi Basbakan

ve CHP Genel Baskan Vekili ~Ukrii Saracoglu, bazilan sunlar:

Kendi

subjektif kam!anm "hakikat" olarak ileri surmektedir. TUrk basmmda, bu konusma He ilgili
olarak da bircok livticU yazi yaymlanrmsur, Bu yazilardan Falih Rllkl Alay, Basvekilin Nutku, Ulus, 16.6.1943
Tesvir-i Efkar, Ba§vekilin Yeni Nutku, Tesvir-i Efhar, 17.6.1943 Ehrem U~aklJgil, Bir Nutuk ki, Ne Bir Kelime Fazla, Ne Bir Kelima Eksik, Son Posta, 17.6.1943 . Yeni Sabah, Sara~lu'nun Sozleri, Yeni Sabah, 17.6.1943 Falih Rlfk, Atay, Son Nutuk ve DI~andaki Tasirlen, U/us, 19.6.1943 Hi.iseyin Cahit Ya/qm, Kurul1aydan Sonra, Vatan, 19.6.1943

Ekrem Usakhgil, sozu edilen yazismda soyle diyor:

~... Petti kuru/raYI millet kuru/taY/. kuru/tay kiJrsusO millet kiirsOsi.i sayllir. Saracoqlu millet kursOsunde soylerken sozu sik sik kesilerek alktsland), Son cumlaleri ise radyonun getirdi~i akislerden anlayarak sozluyoruz kl, adeta bir vecd (yuksek heyecan) havasi uyandrrdr, Fakat imkan olsa da, 18 milyon Turk bir yere gelerek nutku dinleyebilseydi. netlce ayru olacaktr,

Saracoqlu'nun
duyutulmasl

nutkunun son cOmlelerinden blrini butiln dunyaya lazirn gelen 4 hakikatfen birr olarak ~u cOmle te~kil ediyordu:

'Turkuz, Ti.lrkguytiz ve her gOn blraz daha TOrkqu olacaglz.'

Kurultaya vscd havasrru veren son curntslerdan biri de, j~e bu cumleydi. Ve TOrkO yOkselme yolunda ~ahlandlracak tek hakikatt en bOyuk kOrsOmuzOn bu devresinde bu kadar kesin olarak teslim etmek 'iereli Odemi§li'ye nasip oldu. Me~rutjyet Yl!1annm binblr Irkl temsil eden binbir kulOp ve cemiyetleri karsrsinda Turl<.IOgunu gu.rurla ilan edememenin aCIII~lnl yakmdan duymu§ olanlar arnk geni§ bir netes alabilirler."

CHP Genel Baskan Vekili ve Basbakan ~tikrti Saracoglu'nun bu konusmasi, Olku Dergisi tarafmdan da, ~ljyle duyurulmaktadir: "CHP Genel Baskan Vekili ve Basbakan ~tikrii Saracoglu, Devletimizin ve Partimizin basi, Milli Sef lsrnet 100nu, Buttin Varhgmuzin Hem Ba;;1 Hem de Kalbidir, dedi''(Say; 42,16 Haziran 1943, ss.6-9) 52

Bu yazilardan acikca an~tldl!t gibi, Degismez Genel Baskan ve Milli Sef rejim ve toplum uzerinde yo~un bir etkiye sahiptir ve karat verici tek g~tUr. Aym sekitde Turkculuk akimunn etkinligi de biiyiiktilr. Bu saptamalann yapilmasinda buyuk yarar vardir. Zira "Otuzuc Kursun" olaymda Milli Sef lsmet lnonu'nun ad. sik sik gccmektedir. Turkculuk aktmmm subaylar uzerindeki etkinligi ise tarusilmayacak derecede acikur, (CHP'nin Aluncr BOyUk Kurultayi He ilgili olarak bk. Aym Tarihi, sayi 115, Haziran 1943 ss.12~83) "Otuzuc Kursun" olayi He ilgili olarak saptanmasi gereken ikinci bir olgu yine Haziran-Temrnuz aylannda cereyan etmistir, Bilindigi gibi 1932 yihnda Mela Mustafa Barzani ve Agabeyi $eyh Ahmet, Guney KUrdistan'da lngilizlere karst ve onlarm kuklasi olan Arap monarsisine karst ycniden ozerklik mlicadelesine girmislerdi, Bu mucadele srrasmda Ingiliz yonetimi tarafmdan yakalannuslar, once Basra, soma da Suleyrnaniye'de zindana aulrmslardi, 1943 YIIl yaz ayJanna kadar orada kalrruslardr, lste bu tarihlerde Seyh Mahmut Berzenci'nin o~lu $eyh Latif, Mela Mustafa Barzani'yi zindandan kacirdt. Dalla sonraki olaylan Edgar O'Ballance soyle anlauyor:
Mustafa SOleymaniye'den kat;tl. lran'a girdi ve buradan da anavataru olan Irak'taki Sarzan'a gec;;ti. Burada Kurt milliyet9i!igi propagandasma ba§ladl ve Kurt aleyhtan oldugu bilinen Irak hOkOmetine kar§1 bUyuk destek sagladl.

~... 1943 te Molla(12)

1943 Hazlran'mda tam Turkiye smrrmda baska bir KOrt asiret reisi, Sail Siroki TOrk hukOmetine karst birkac a§ireti ayeklandtrdt, smtrdaki polis karakollanna hOcum eUi ve ozerkliktalebinde bulundu. Salt Biroki He birlesen Molla Mustafa silahh adamlanru topladi ve Irak smrnndaki polis karakollanna akmlar duzenlsdi. Fakat bir gece icinde TOrk birlikleri Sait Biroki'yi yakaladJlar ve adarnlanru daglttllar. Fakat TOrkiye'deki bu yenilgiye ragmen Molla Mustafa hareketini surourdu. 1_943 de lrak hukurnet: Molla Mustafa'ya kar§J bir askeri bOltik yolladr, Molla Mustafa bu bOiOgu pusuya dO§urdu ve yenilgiye ugrattl. ingilizlerin emrindeki Hintll askertar, Diyala kasabasrru geqici bit sure iqin durumu yatl§tlrmak maksadiyta i§ga! ettiler. Molla Mustafa'mn hala. denetim aJtmda Y3§ayan ailesi Suleymaniye'den Guneydeki Hilal'e sOrUidO. (113) Erkek karde§i ~eyh Ahmet, MoHa Mustafa' dan teslim olrnasuu istedi. Fakat Molla Mustafa, Irak asker; birliklerine kar§1 yUrUltugu ba§arih hOcumdan sonra kendine kar§1 gOvenini mahalli alandaki itibanm artnrrnrstr. Su durum blrcok KUrt'On O'nun bayragl alnnda toplanmasma yol acn, Hatta Irak ordusundan kacarak O'na kanlan Kurtler bile oldu. Yrhn sonunda Molla Mustafa birkac yUz kuvvetli KUrt askerine sahipti. Ve bu kuvvet Jrak ordusunun dagltJlmasl ve yenilgiya ugratilmasl iqin oldukca kuvvetli bir topluluktu. Bu durum karstsmda Ingilizler Molla Mustafa'ya ayaklanma taktiklerini brrakrnastru ve goru§melere gelmesini soylediler. Molla Mustafa da kabul etti. Bu ayaklanmalar boyunca Molla Mustafa yOksek seviyecle gorevli bulunan birkaq KUrt subayi ve hOkOmet gorevlisi ile yakm iIi§ki ve irtibat kurrnustu. Sik slk komsu a§iretlere elqi g6nderiyor, onlann desteklerini ahyordu. Aynca, Irak hOkOmeti ve Bagdat'ta bulunan ingiliz ek;isi Ue de i1i§ki kurrnustu, lrak hOkOmati Molla Mustafa'ya Iran'a ge<;mesini ve orada Pi§dar a§ireti ile birlikte yasarnas In I onerdt. 0 bu teklifi reddetti. Va KOrt haklannda diretti. Daha soma Kurt siyasi orgOtlerindan tekJifler geldi. Ingilizlerin rsranvla Basbakan Nur! Sait ilk once

53

Kurtlere kar§1 anlaYI§1Idavrandl, fakat talepler fazlala!ilnca Arap bakanlan anlaYL!i ~ostermek deQit, onlan du§unmek konusunda bile isteksiz davrandrtar, Kurt aydmlan arasmda klasik feodalizmden, a§ln sosyalizme kadar buyuk aynllklar vardr, Kurdistan dl§lOda ya§ayan Kurtler ve a§iret relsleri arasmda da bu turden aynllklar goruluyordu. Ozerklik talebinden dolayl hukumet i~nde Kurt aleyhtan duygular geli§iyordu. Bu dururn Irak hUkumetini zaafa ugratabilir, bOlunmeye yol aeabllir, ve vogunlu!:iu Arap olan orduyu vokertebilirdi.~ (1961-1970 Irak Kiirdistan'/ Kurtufu~ M{)Cadei9si, Qev. Mehmet GOreli, Yontem Yay. Istanbul 197355.54-56)

Anl~lldlgl uzere Kuzey Kiirdistan'daki Kurtlerin, GOney KUrdistan'daki Kiirtlerle iliski kurabilmelerinin her zaman olanakh olmasi, somurgect ve rrk91 TUrk yonetimini, KUrtler Uzerinde ~iddete, terore, cinayetlere ve katliamlara dayanan onlemler almaya zorlamaktadrr.

"Otuzuc Kursun" olaymda uzerinde durulmasi gereken bir oigu da yol yapim
cahsmalan

He ilgilidir, 28 Haziran 1943'te, Diyarbakir-Batman acan Baymdtrhk Bakam Sirn Day ~lan soylemektedin
ft •• ,

Demiryolu hatum i~letmeye

MUll mUdafaa bakimmdan bUyOkon9mi olan bu i§lere Gen91kurmay Ba§kanll!:iIOln ve kahraman ordumuzun yakln ilgisinin bir gostergesi olan Milli Savunma Bakarurmzt ve bOyOk kornutanlanmrzt ararmzda gormekle aynca haz ve iftihar duymaktaYlz. ... Sozlerime Ebedi $et AtatOrk'Onaziz hanrasuu bir kere daha tazimle anarak Reisicumhurumuz Milli getimiz InonO'ye kaf§1 beslediQimiz sonsuz minnet ve ba!:illilk duygulanm tekrar ederek hepinize tercOman olmak isterim.~ (Aym Tarih;, SaYI 115, Haziran 1943, ss. 53-56) Esat Tekeli, Diyarbakir-Batman Demiryolunun Acilmasr (Ulus, 26.6.1943) baslikh yazismda, sorunu yine "milli guvenlik" atlsmdan incelemektedir, Mahmut Esat Bozkurt, Demiryolu Politikasi (Yem Sabah, 26.6.1943) ~hklt yazismda ise, konuyu TUrk9lllUgUn yaygmlasmasi acismdan ele almaktadir. Mahmut Esat Bozkurt, Diyarbakir-Batman

Demiryolu Hatu'mn acrlmasi ile "TUrk ruhum beslendi" demektedir. Bu yazismda, 15 kez, "Turk", "TUrk ruhu", "TUrk ruhum" gibi sOzcUkleri kullannusur. Buraya onemli bir nokta koyduktan sonra, (}teki at;lklamalara gecebiliriz. Yukanda, "OblZ~ Kursun" olayr He ilgili hi9bir haberin, olaym cereyan ettigi 1943 yih yaz aylannda Turk basuuna sizdmtmadrguu belirtmistik. Fakat 0 siratarda, TUrk basmmda sik sik yer alan haber ve yazilardan, hi~ SOzUedilmeyen bazi i~ ve dl~ iliskilerden, olaym ge~ek nedenleri konusunda bazi ~yler ~lkarmaRln mUmkUn olduRu kamsmdayiz. 1. Hamil Sadi Selen, ~'da Bir Gezinti,
"... BOtOnyOksek d~larda olduOu gibi burada da eski dillerin izlerine rastgelinir5e de, TOrklOk her Verde hakim vaziyettedir. OoOu Toroslar Ozerinde kOltur izleri TUrklerin eseridir. Bunu gormek iliin Bitlis sokaklannda biraz dolasrnak yeter."{1\4)

2. 1 EylUI 1942'denitibaren. Turk Yurdu Dergisi 15 gUnlUk olarak yeniden yaym hayatma bashyor, Bu, derginin Dorduncu serisidir, 26. ciltten itibaren yaytna baslarmsnr, Derginin i~leyecegi konular ~ sekilde belirtilmistir, 54

1. TOrk~OIOOOnEsas Meseleleri
2. Edebiyat-$iir 3. l¢imaiyal ve lktisadiyat 4. TUrk'Un Ahlak, Din ve Felsefe Meseleleri

5. TUrk Tarihi ve Asar-I Alika

6. TOrk Dili ve Edebiyatl ve Bunlann Tarihi 7. TUrk CoQrafya, Etnografya ve Halkiyatl 8. TUrk GOzel Sanatl, Mimarisi, TIyatro va Musikisi 9. Talim ve Terbiye

10. TUrkOn SagIlO' ve Sporu

11. Hal TercOmeleri, Seyahatlar, Hatrralar

12. lntikad ve Sibliografi 13. TurklOk Alemi ve $uuru

14. TUrk Dunyasl Vakalanrun iki Haftahk Halasasr ve Kronolojisi

15. Mektuplar, Cavaplar He Yeni Ne§rlyat(115)

3. Vine 1941-1942 yillarmdan itibaren, Bozkurt, G6kbiJrii, Tiake Dogru, Cmaraltl VS. gibi dergiler yaymlanmaya baslamisur. Nazilerin A vrupa'daki saldmlan, ozellikle Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birligi'ne dogru saldmlan gelistikce, yogunla~uk\'l, bu dergilerin yaymlan da, Milli Sef', Degi~mez Genel Baskan Iktidan tarafmdan buyuk bir destek gOrmU~tiir. 4. Basmda sik sik, Turke Dogru, TUrk Nedir? Milliyetciligimiz, Irk ve Milliyetcilik, Ahlskta Turke Dogru, Hukukta TOrke Dogru, Muasereue Turke Dogru, Dilde Turke Dogru, Mimikte Ti.irke Dogru, Edebiyatta TUrke Dogru, Romanda Turke Dogru, Tiyatroda TUde Dogru, Mimaride .Ttirke Dogru, Evde Tllrke Dogru, Resimde Turke Dogru, Dekorda Turke Dogru, ~ehircilikte Tlirke Dogru, Heykelde Ti.irke Dogru, Modada Tlirke Dogru, Musikide Turke Dogru, DanstaTtirke Dogru, Teknikte Turke Dogru, Felsefede Turke Dogru, Devlette Ti.irke Dogru, TUrk Rejimi, Terbiyede Turke Dogru, Pedagojide Turke Dogru, Maarifte TUrke Dogru vs. gibi yazilar yaymlanmaktadll'}1l6) Bu yaztlardan birkae ornek verelim,
Demek ki mimik yani it; olu§ dill, milliyetinen dayarukh unsurlanndan biridir. Hem kUltOr hem de Irk obekleri bakrmmdan Turk obeklerine girar olduQu halde, tarihi sebeplerle ana dilled olan TOrkt;eyi kaybetmi§. verine Kurtt;e s6ylemeye ba§laml§ olan ~ark TUrkleriyle, ana diU yefine Arapfa s6ylflYfln Eli Turklflri, poz ve mimik, demek k[ zihniyet ve mitliyet bekimmden vine Turk kalml§lardlr.oo(1171
K •••

TOrkl Mimaride kendine donl Buttin geQmi!j zamanlarm mimari saltanatmda hukum sursn sensln. Mimarinln sOs sanan degil, yapl sanatr, ornoman (sUsleme) sanan degU. nisbet ve tenasOb sanan oldugunu insanlara ogreten sensin. Bu yeryuzOnun bOyOk aylplanm Ortmek kiln kubbe denilen kapaklan kapatan sensin. Mazlumlann ahiyla sarsllan gOk kubbesini tutmak i~[n diktigin minarelerin basmdaki g6z ya§lan gibi dakOlen istalastikleri oyan sansln, 61U taslara can veren sensin. Qinilerindeki Qit;eklerle taoiatm Qir;eklarine Ornek olan, yepyeni biT bltkl vs geometri alemi
ft •••

55

yaratarak Aflah1ayarl§ eden sensin. TOrk miman! Zamarumn beton tekniOini ai, fakat mimari vicdarum sakm alma! DedellJrin tal/art Tiirkle§tirdil8r, sen de betonu Turk/e§tff. Beton yapllannl gorenler, TOrkOn rOyaslO1 gormO§ olsunlar. TOrk! Mimaride kendine don!(I\8) ~... $ehirler de cemiyetler gibidir. Onlann da zOhtisi, millisi ve gayn millisi vardrr, Tarihte koyler, kasabalar, §ehirler nasil TOrk oldular? BOyOk felaket: Turk §ehircisi §ehirciligln TOrklUOOnden gafill I§te Grek, Amerikan yapilarl Ya TOrk nerede'? Adana'da betondan bir TOrk VaplSI buldum. Ko nferans salonunda m IVIm, yoksa bir TOrk evinin kuyulu, t;ardakh baht;esinde mi?ft(ll9) ft... 'Giyimde' demedim de 'mod ad a' dedim. QOnkO baY~1 korkuvorum. 'Muhafazak8r, mOrteci' diyecekler, dive ... Giyimde TOrkt;OIOk, Yaraticr Turk zevkine gOven. Giyim i§ini bir efkan umumiye meselesi yaylO. Bir giyim akademisi ister. Klz Sanat Okullan giyimde TOrkQu olrnah, Kastamonu, Bolu, Hatay, $ark kurnaslan, yeni TOrk rnodasma gore i§lenmeli. Kendimize modalar yaratmahVlz. Ba§ka milletleri bizi takfide mecbu« etmeliyiz. KendimizEl inanmahVlz. Ben Mara§ pabur;/armdan guzef pabuq g6rmedim. Kendimizden utanmasak on/arl giyeceniz. AgiZI havada zevk milliye~iliOini anlamam. Bu millivet~lik ekonomik VEl artistik Ie olmah. Yabancllara hayran olmak §8§kmhktlr. TOrk durma milli bir giyim varat."<l20)

5. Sadabat Pakti Bes YII Daha Uzauldi. Turkiye, Iran, Irak ve Afganistan arasmda 25 Haziran 1937'de yllrtirlllge giren Sadabad Paku 5 Yd Dalla UzalJkb. 25 Birincikanun
1942(121)

6. Huseyi« Cahit Yalctn, Sadabad Misal(l,

ft... Sadabad Misakl TOrk Cumhuriyetinin, milli hudutlan iqinde kalarak memleketin terakki ve inki§afml temine t;ah§uken emnivet ve istiklalini takvive m aks ad IVla akdettiO i m iUetleraras I Andlasmalar s isle mini n mOtemmim bir parcasrm te§kil adar. Misakm get;irdiOi ilk teerObe devresi bOtun akidlere, .aratanndaki rabttarun rnuhatazast ve inki§afl ISZlm olduOu kanaatrru telkin etmi§ olduOunda hit; §uphe yoklur. Sadabad misakl olmasavdl, ve bunu imza eden devletlerden biri veva birkat;1 birtakun ihliraslara kapiisalardl" dUnyanm harp afetinden masun kalml§ bu ko§esinde bugOn kanlara bulanrnrs

olaceku,

"(122)

7. Turkiye'de Alman Mimari Sergisi, Alman mimari sergisinin ~lh~ mGnasebetiyle Nafia Vekili General Ali Fuad Cebesoy ileAlmanya'nm Ankara B(jytlk:el~isi Von Papen birer nutuk sOylediler.{W) 8. Milli Sef. ~gi$IDez GeaelBaskaa Etti.24 Subat 1943 7. Mebus 1ntihabl

lcin Narnzeder Listesini llan

~... Yeni mebus s~jmi vQsilesiyle bir beyanname na§reden CHP O&Oi§mez Genel Ba§kanl Cumhurreisi Ismel InonO'nOn sOzlerinde TOrk milleti sevgili va kahraman $efi lle, bir daha ba§ba§8 gelme. yurt i§lerine dair, onun dilinden, kalbe ferahhk yOr&Oe inant; verici. OOOIler dinlemek

56

Irrsanm butdu. (jz kudretini Turk milfetinin ruhunda bulan BUyUk Millet Meclisi, g~en dart Yllhk devre boyunca bUyUk i§ter basardr, .. OM ylldan beri ararmzda bulunmayan AtatOtk'e, Ebed; ~ef diyorsak, bunu gUzet bir soz sOylemi~ olmak, yahut bir hatrrayi ya§atmak gayreti ile yaprmyoruz, AtatUrk Ebedi $eftir, yUnkO 0 duygulan ile milletin, hem duygu, hem dO§Unceleriyle de InonO'nUn yOreginde her zarnan sa{}chr. (124)
ft

9. Yeni Secim,
$imdi, 7. Oevre Millet Medisini kuracak Milletvekillerini se<;mege hazularuycruz. Milli $ef ve Partimizin Oe~i§mez Genel Baskaru, parti namzetlerini, dUn veciz bir beyanname ile memtekete bildirdi. Ve memleketin parti namzetlerine rev vermek suretiyle itirnadrm bir kers daha a<;19a vurmaslnl istedi. •
ft •••

Oerhal soyJeyeyim ki, secirn neticesi Ozerine bir §Ophe zenesinin bile konrnasma imkan olamaz. Su memleket bugOI'l inanO caprnda bit $efin basrnda bulunduqu CHP ne ba!JItII!JI, lnaru, rnunakasa kabul etmez bir hakikat halini alml§tlr.(125)

10. Seyh Mahmut Berzenci'nin oglu seyh Latif, Seyh Ahmet Barzani ve MeJIa Mustafa Barzani'yi zindanda bulundugu Siileymaniye'den kacmh, leak yetkilileri $eyh Latifi lutuklamaya calisular. Fakat $eyh Latif lran'a gecri. Ruslar kendisini iyi karsrladilar, (1943
yaz aylan),<t26l

11. Barzanilcr, GUney Kurdistan'da, GUney Kurdistan'm rnuhtariyeti icm lngiliz ve

birliklerine kars: savasa basladr, (1943 yilt yaz aylan).(lV)

lrak

12. TUrk dcmiryo\lannm Iran ve Irak hudutlanna ulasunlrnasma cah~lhyor. 3 Tcmmuz 1943.(128)
13. Yavuz Abadan, Buyuk Kurultay ve TUrk Kultnru,
Milli ktilttirUn geli§mesi davasi, millet hakimiyeti prensibine denk olarak bir bOtUndUr. Bu sebeple 'her ttiriO hurafeden uzak, milli ideolojiye uygun, vatan, millet ve aileseverlik esaslanna' dayanacak olan terbiye, 1ikirde, karakterde, bedende, birbirinden aynlmaz' surette gOdOlecek, 'ilert bir medeniyet toplulugu alan TOrk milleti i<;in kUltUrurUn bir parcasr ehemmiyetsiz gorUlemeyecegi' cihetle, 'milletin kOJtUr ihtiyaci ve i§Jeri her dah ile bOWn olarak takip olunacaknr. Bu bakundan, vatandaslarm, TUrkOn derin tarih ve medeniyetini bilmesine ustun bir ehemmiyet veren', parti, orijinal Him ve fikir eserteriyle, yOksek sanat eserlerinin vticuda gelmesini saglayacak tedbirlere hususi bir itina gostermektedir. Miffi suurt« set;kinfe§mi$ miffet biitOn iqinde, §ahsiyetini, rnilli benligini idrak stmi§ TOrk yurttasfannm mO§terek UlkUye <;evrilmi§ iradi yani hUr faaliyetlerinden do~acak verirnlsrln yekunu mitli kliltUrO te§kil eder."(129)
ft ...

14. 19 Haziran 1943 tarihli ve Berlin kaynakh bir haber Turk-Alman

hakkmda ~unlan soylemektedir:
ft...

dostlugu

1941 deki dost luk anlasm as I Nasyonal

TUrkiye ile otan ili§kileri tayin eden

Kemalist

Sosyal ist AI manya 'n IR bir unsur haline gelmi§tir.

57

DO!iman tarann tahrik il;in faydalandlgl mOnferit olaylarm OstOnde kalan bu muahede aralannda hiqbir antasmazhk bulunmayan iki memleketi birle§tirmektedir.~ (Aym Tarihi, SaYI 115 Haziran 1943 s.93) Bu haberin degerlendirilmesi Ue ilgili olarak bk. Nadir Nadi, TOrk Alman Dostlugu, Cumhuriyet 19.6.1943

15. Mahmlll Esat Bozkun, TIlrklIlk Davarmz

Eger milliyetQilikte ileri gidiliyor, dive, hOkumete soru sormak, hOkOmet te bunu bize izah etmek zorunda ise, ihtilali yapan bOyuk partinin program. ile, hOkOmetin politikasl He, ana kanunlanrmzla taban tabana Zit olan yazllar iqin neden susuyoruz.
M •••

Ben tOrkOm, milletim, milliyetim demek trrtmalar kopartiyor?

TOrktUr, vanm yogum ona feda olsun, TOrklO{JO mOdafaa edenlete,

Ve neden bu OztOrklere, memlekellerinde yabancJlara sanlrms, deniliyor?

l!ite CHP nin ilk Oyelerlnden biri slfatl lie, lekrar ediyorum ve takrar elmekten de bOyOk vicdan hazztm duyuyorum: TOrkOm ve yalnlz TOrklOk iqln ya!ilyorum. 0 kadar kl. Turk olmasaydsn, kendimi dunyanm en bahtsiz adami sayardim. MilHyetimle QvOnmek, onu her milliyetten OstOn tutmak benim tabi bir hakkrrndir. Baska milieUer de kendileriyle ovunebilirler. Zaten ovOnebiliyorlar da. Bu da onlann hakkidir. Benimki bana onlarmki de varsrn kendilerine kutlu olsun:(t3Q)

16. Falih Rifk Alay, Tlirkiiz, TUrb;uyiiz. TUrkiyeliyiz

M •••

Ne IrkqIYIZ, ne de srrurdrs: herhangi bir dava pe!iindeyiz."(131)

17. En BiiyUk Harikamiz, En Bi.iyUk~erefimiz TUrk Olmakur/P" 18. Cevdet Kerb;; lncedan, "En BUytik Tehlike", Adh Risale Ozerinde Konustu,
Son gunlerde bir risale okudum. 'En BOyOk Tehlike' adrru ta!ilyan bu risale bastan sona kadar ecnebi menfaatler lehine ihdas edilen bir cereyandan bahsetmektedir. GUya TUrk vatanda§hgl, TUrk milliyetperverl~i, kisvesi aHmda, memlekette Irkqlhk cereyanlan yaplkhgl ve TOrkiye'nin smrrtanrmz dl§mda bulunan ·TOrtlere kar§1 emperyalist cereyanlara sevkedildigi iddia olunuyor. Ben memleketimizde ne b6yle bir cereyan, ne de bu §9kilde bir milliyet mefhumu bilmiyorum. '
M •••

TOrkiye'de rejim Kemalizmdir. Buna uymak TOrkUm diyen lnsamn birinci ve mukaddes vazifesidir. TUrk tatihini ancak bC)yle yaratabiliriz. Turk Jrkr;IIwl da bunu amirdi. Turkiye'de t9k cereyan vard". 0 da CHP nin programmdaki cereyandlr. Turkiye'de tek irade vardlt ... ft('33)

19. Mahmut Esat Bozkurtun 61iimii Dolayisryla Nihat Erim Bir Nutuk. Soyiedi.
Mahmut Esat Milli Turk inkllabmm, -O'nun tabirlyle AtatOrk inkllabmmTUrk miHetini laYlk oldu~u seviyeye tekrar eri§tirecek en gUzel, en rnanah, hareket oldu~una iman etmis bir lnsandt. Ink/laba ve onun
ft •••

58

$eflerine b~/f/lk Mahmut Esat'ta bir akll vs mantlk i~i olmadan ones, bir g6nul, bir duygu, bit ke/ime ils iman i~i kii. '1134)

20. TUrk Basin Bii1igi Umumi Kongresinde, CHP Umumi ldare Heyeti Aza'si ve Ulus
Gazetesi lmtiyaz Sahibi Auf Akgii~ Nutuk Soyledi: " ... Vatan kurtaran, Buyuk insan 'Ie Milli Kahraman, Ebedi $ef AtatOrk'u sonsuz minnet 'Ie ljOkranla anarken. TUM dsha vs faz;let;nin canianmJ§ ve samimi bir timsali olan MilJi $sf Ismst Jn6nii'ye derin saygl ve sarsJ/maz babl/llk hislerimizi sunrnayr bir vazife bilirim."(135)

21. Ttirk-lngiliz lttifakmm YddOnUmU Kutlandt. (11 Mayis 1944) 22. TUrk-Irak Dostluk tli~kisi (24 Mayis 1944)
(131)

(136)

23. Barzani'nin Muhtariyet lstekleri Irak Basbakam Nuri Sait Tarafmdan Kabul Edildi, A~ Kesildi.o38) 24.1rak Kral Naibi, lngilizlerle Gorustakten Sonra, Muhtariyet lsteklerini Reddeui, Ateskes Bozuldu.(I:w) , 25. Irak Kral Naibi Altes AbdUllillah'm Turkiye'yi Ziyareti (14-20 Eylill 1945)<!4O) 26.1ngiliz ve leak Birliklerine
~I

Carprsan Barzani Erbil'e <;ekikli. (141)

27. KUrdistan'tn Guneyinde Barzan Bolgesinde Cikan Ayaklanma Ingiliz Kuvvetlerince Basunldi, (l4l) 28. KUrt Seyhlerinden Ahrnet Barzani ve Mella Mustafa Barzani lran'a K~Lt. KUrt lsyam 15 AguslOS'1a B~lamllitl.(!43) 29. Mella Mustafa Barzani, 2000 Adami He lran'a Gecti, lran'daki Kiirtler Bu Durumu Sevincle Karsuadilar, (!44) 30. Nihat Erim,
" ... Iran olaylan, Tiirkiye 'Ie Irak'ta Ugi ile izleniyor."(145)

A~ldaki

31. Basin Yaym Umum MiidUrti, Nedim Veysel Ilkin, Yabanci Ajans Muhabirlerine Demeci vermistir,
~..• Ya§asin AtatOrk, Yasasm Inonu, Yal}asm Demokrasi Ne fa§istiz, ne komOnistiz, dernokranz

Biz fa§ist de!)iliz, Nazi de<iiliz

8u vatan parcas: TOrk olanlanndtr Vatandaij, kotO niyetli olanlann gazetelerinl ckumayrmz Kahrolsun Serteller, Kahrolsun Kominizm, Ya§asin Turk Demokrasisi, Kahrolsun Rusya, Ruslara Oliim ... '1146)

32. Ba~bakan Saracoglu'nun Toplannsmdaki Demeci

Tan olaylan

He ilgili

olarak Ayhk Gazeteciler

"... Bundan 4 ay onceki toptannrmzda. 'sirast gelince 50. madde hOkmOnu daha uysal bir hale getirmek i9in qah§maYI dOl}OnOyorum, fakat, 59

korkuyorum kl, bu husustaki mu§kilat gazetecilerden gelmesin' dsrnlstlm. Bugun bu korku azalrms de?JiI,qogalml§tlr. Vine 0 gOn, gazetelerin uzerinde durduklan konulan saydiktan sonra biltOn bunlann, Ozerlerinde konusulabilecak konular oldugunu soylemi§, 'elverir ki irtica yollanru ve kaprlanru srmsski kapatallm' dernistim. Halbuki dil devrimi, tOrkqemizi t(jrkqele~tirmek gayreti aleyhindeki yazllarda sukunet ve rnannk verine, siddet, hiddet ve infialin hakim olrnasi, irtica kokan bir yola yava~ yava~ sapmak istedigimizi gosterir. Halbuki TOrk IrlO, §imal irklan gibi saglam, rnatin, sogukkaniJ, aglrbaljll btr millettir. Ve her qeljit i§ini sukun ve intizam iqinde yapmayr sever. Milletimizin, bu hasletleri herkes tarafmdan bilindigi halde, birkar; gazers, ve gazetecimiz yatan yanh~ haberler ve yersiz ve alevli yazrlanyla Turk milletine ve TUrk memleketine bOyOk fenallk yapmaktadlrlar. QOnkO demokrat hOkOmetierin, hepsinde gazete ve gazeteeiler memleketin i~lerinin kontroluna i~tirak ederler. Ve pek ~k faydall olurlar. Bizde birkaq gazete ve gazetecinin tuttu{1u ya/an dolan dolu yolu biraz daha qagallr ve biraz daha ~iddetlenirse memleket cocuklan yavas yavas do{1ruyazllara vs haberlere de inanmamaya baslayacaklar ve bOylelikle memleket haYlrll bir kontrolun faydalarmdan mahrum kalacaktrr,
Tan'ln 1938-1939 Yillannda, gizli paralarla ilgili iddiasr,

Rivayel ederler ki, hOkOmett 938-1939 tarihlerinde vekillik ve mebusluk stmis bazi kimselerin servetlerl hakkmda geni~ tahkikat yaptlrml~ ... Merkezi isviqre'de bulunan bir te~kilat vasnasiyla yabanci memleket bankalanna para yatlrml~ olanlann da isimlerini ogrenmek lsternis. Su tesktlann baskarum Ankara'ya getirtmilj. Kendisine bolea para verilmi~. Su te~kilat dunyanm her tarahnda bulunan ajanlan vasrtasryla bOtOnyabanct bankalar da eski ve yeni TUrk ricalinin yanrdiklan paralan arastrrrms, 1esbit ettig; isimleri bir liste halinde hukumstevermis. Fakat hi.ikOmet ne bu Ilsteyi ne~retmi§, ne de bu lislede isimleri bulunan ki~iier hakkmda tahkikat yapmaya luzurn gormU§tUr denilmektedir. Bu rnanayi andrran bir sozU bundan 7-8 ay ewel bir parti i91imamda, i~itmi~tim. Bu i91imada Celal Bayar, hUkUmetin, memleket iqinde ve dlljtnda, Gelal Bayar'a ait gizli paralan bulmak ic;:in,takibat ve tahkikat yaptlrdlgml soylemi§ti. Bunun uzerlns soz alml~, ve bOyle blr tahkikatm yapllmadlglOl saylemill1im. Bayar, oldugu verde ayaga kalkarak, 'Saracoqlu'nun boyle bir j~ten haberi olmadlglOf biliyorum' dernisti. 'Saracaoqlu da madem ki boyle bir i§i bilmiyor, o halde, 0 i§ yalandrr, Yahut da dedikoduyu asmayan bir latnr' dive eevap verrnistirn. Aradan Yillar ge91i Tan Gazetssi bOtOn kotOIUklere kapt acan yazilanm yazdl.~(147)

33. Iran, Sovyetlere

NOla

Verdi

~ Kuzey Iran'daki kart§lkltklardan SovyeUer mesuldOC(14B) ...

34. Istanbul Universitesi Salonunun a~dl~l dolayisiyla Basbakammiz Recep Peker'in

V erd.i~

11k Konferans
Yurdumuzun bazi parcalarrnda oturan ve kOrtq9 kcnusrn vatandaslanrmz: da sevgi ile gO{1s0muze basiyoruz, 8u bolgenin yeni okuUara devam eden baz: cocuklan TUrk dilini pek gUzel ogrenerek ve ayru
W •••

60

bOlgenin genq evlatlan bilgilerini artrrarak, temiz Turk milleti duygulan iqinde Turk milletinin iyi unsurlan oiarak yeti:;;iyorlar. Bazi gOneydo{ju illerimizde oturan bu halkrn zor gunlerde civar memleketlerdeki WrW Kurt kayna$malaflnl ve tahriklerini en kuyuk vatandas kusuru yapmadan kayrtsrzhkla seyrederek rahathk ve guven ic;:in~e yasarnalanru takdirle kayda deger buluyorum. Turk ailesinin butun bu klymetli svlatlan botOn yurttaslar ile beraber devletin her vazile katinda ~eref!i ve kusursuz insanlar olarak c;:ah~lyorlar.. Bunlardan er olarak silah altrna ahnan gene;: . askerleri, gegmi§te olduqu gibi, bugun de, vatan savunrnast borcunu yerine getirmek uzere, ordumuzun sallan arasrnda havesle va gayretle vazile yaptlklannl takdirle g6ruyoruz.~(149)
".". Irkt; Illk, kendi irkmdan sayd IgI insanlan n oturd ugu yabanct i.ilkelera dogru simrlanru geni§letmek davasiru guder ... Bunlar bizde de, sosyalist, i§C;i, ernekci isirnlerts ortunsrak ve memleketimizde kanun dl§1 alan kominizmin acrk doktirinlerini gizleyarek ve hatta bazen milliyetc;i bile g6rOnerek, milli suuru uyusturrna taktigini tatbik ediyorlar.~11501 Butun bu haberlerden "Otuzuc Kursun" olayirun, Ganey Kurdistan'da, emperyalist ve somurgeci guclerc kar~1 gclisen Kurt ulusal hareketi ile cok buyuk bit iliskisi oldugu ortaya cikmaktadu. Ote yandan yine ayru yillarda, lran'da, Azerbaycan'da ve Kurdistan'da, yogun bir ul usal hareket gelismekted i r. Bu gelismc lerin, Turk hiiktlmctlcrm i end i scye se vketmcsi dogaldlr. <;UnkU Kurdistan'm otcki bolgelcrindc gcliscn ulusal harckctlerin, TUrk somllrgeciliginin ve IrkC;:lhgmm boyundurugu alundaki bolgclcrdcki Kurtlcri de ctkilcycccgi ~iiphcsizdir. Bu bak undan xuurlarda olag,mlistU COl n i yl.'l tcdbirlcri ahnmaktadrr. K a~<.Ik,"I 1 kla, 1141yd uti ukla, c~ki yaltk la, m ucadclc cd iyoruz, g~'rcL;~'si y lc K urt ulusuna kar~1 I yogun hir sindirtnc hurckcti surdiirulmcktcdir. Butun hunlann yaruuda, A lmauya'da gctiscn Nazi Irk~llLgl,Tiirkiyc'yi cikilerncktc hie gccikmcmistir. Rcsad FU<Jd Barancr'in "En BUyUk Tchlikc" isirnli risalcsi, bununla ilgilidir. Fakat yazann dcgmmemcsinin aksinc, TUrk Irkylhgl disa donuk olmaktan cok, ulkedcki Kurtlere kars: cikili oluyordu. Yani Kiirtlcrc kar~t sUrdlirliHiyordu. 1~{C, bir yandan, Guncy Kurdistan'da vc Iran'da gcliscn KUrt ulusal harekctleri, vc bunun TUrk sornurgeciligindc yarattlgl endise, otc yandan Nazi Irk\lhgma paralel olarak gelisen TUrk trk\lhgl, KUrt ulusuna karsr boyle bir cinayctin islenrnesine neden olrnustur. Dikkat edilirse Barzanilerin, hapishaneden kacarak, Kurdistan'a gecisi ve KUrt ulusal direnisininyeniden baslamasi 1943 yrh Temmuz ayma rastlamaktadir. "Otuzuc Kursun" olayi ise, 31 Temmuz 1943 gtinli cereyan etrnisti. . Gerck Buyuk Sef Gazi Mustafa Kernal'in, gcrck Milli Scf

lsmertnonu'nun

cok yakm

bir adamr olan Asim Us, /930-/950 durumu ~oylc ozctliyor:

llaura Notlari (istanbul 1966) isimli kitabmda bu

~... 21 Aralik 1945. Kurt mesalasinin TUrkiye icin tehlike teskil edan sekli sudur: Ruslar, iran Azarbaycanm'da uyandrrdiklan mese!e gibi bir de iran hudutlan ic;inde KUrt meselasi yaratmak istiyorlar. Bu da kuc;uk bir Kurt hi.ikUmeti te~kit ederek 0 vasita ile bizim huduttanrnrz ieinde tahrikat yapmaya ve bi.iyOk bir Kurdistan vucuda getirmeye cahsrnak Rus siyasetinin ana hattrdrr, Buna mani olabilmek ic;:inyegane care Ttirkiye'nin Iran hududu uzorinds Turk nUfusu teksif atmesidir. $arktaki hududumuz boyunca bir nutus yerlestirrne bolqesi yaprnahyrz. En kisa zamanda bu

61

hudut b61gesi lie memleketimizin iq b61gesinl bir otcmobil yolu ile birle~tirmeliyiz. Harlcten, dahilden iskan suretiyle nakledileeek Turk nutusunu her verden ewel bu b6Jgeye yerle~tjrmeHyiz. Bu b6lgenin idaresine hususi bit ehemmiyet vermeUyiz. 0 haldeki, hudut b61gesinde vucuda getirilecek Turk nutusu kesafetini, $arkta hudutlanrmz k;inde olan Kurt kesafeti ile Iran'da Kurtlsr arasmda bir duvar te§kil atsin. Su duvar Iran hudutlarmdan geleeek Kurt tahrikaurun hudutlarimrz iqindeki Kurtler arasma nutuz etmesine rnanl OIUT. Rusya, Asya'daki muhtelif Turk camialanru parcalamak icln aralanna lslav nutusundan duvar b6Jgeleri getitmi§tir. Fazla olarak her Turk camiasmm alfabesini baskalastrrarak aralannda manevi aynhklar yaratrmstrr. Bizim lqin de ayru sistemi tatbik etmek cok kolaydrr. Bir kere iran hudutlan ile TOrkiye KOrtleri arasrnda bir Turk duvan vucuda getirdikten sonra §ark vilayetlerimizdeki KOrt nOfusu kesafetini azaltmak i910 buralarda Turk nutusu yerle§tirme siyaseti tatbikine ve diger temsil siyaseti ile, takviye edilebilir. Rusya Ue diger meselelerimiz halledilmi~ olsa da KOrt meselesinden vazgeqeeek gibi g6rOnmOyorlar. Bu, Rusya k;in uzun vadeli bir siyasetlir. Senelerden beri Ermenistan'da bit KOrt Oniversitesi kurmak iqin qah§malan bunu g6sterir. GOreO meselesinin TOrkiye icin ehemmiyeti yoktur. yOnkO memleketimizde bir GOreO azhgl yoktur. Huslarin GOreO meselesini cikarrnalan TOrklerin dikkatini Turk meselesinden q9virmektir. 811 bir igfal hareketidir. iran'da Ruslann aemak istedikleri KOrt meselesi ise, Turkiye'ds bir Kurt meselesi qlkarmantn baslanqrcrdtr. Su mesele de Irak'la rnusterektir. Bu itibarla KOrt meselesi hayali ehemmiyeti haiz bir meseledir. Kurt meselesinde iran ve lrak'rn mustersk olarak ahnaeak tedbirleri vardir. Fakat Turkiye icin ahnacak inzibati tedbirler de vardrr. Bu da hudutlanrruz iqinde olan Kurt b6lgelerinin iran ve Irak'taki KOrt b61geleri ile aralarrru tecrit etmektir. Zira oralarda tedbir ahnmazsa cikacak hadiseler Tiirkiye hudutlan iqinde akisler yapabilir. Rus!ann isledikleri KOrt meselisinin geni§lemesidir." (8S. 663-664)

Asim Us'un bu yazrsi Kernalistlerm Kurdistan'i ve KUn ulusunu nasil somurgelestirdiklerini veya Kurdistan'daki uluslararasi somurge statusunu surdurebilmek icin ne gibi tcdbirler aldrklanm ve bunlan uyguladiklanm a\;lk\;a ortaya koymaktadir, Kemalist Asim Us'un bu yazilanm, okuyueular, Otuken Dergisinin 28-29 sayismda (1967) yaymlanan ve "Dogu Mitingleri"nin (1967) 'dlizenlenmesinde rolu olan yazisi ile karsilasurmahdrrlar. Asim Us hakkmda arasnrmamn ileriki kisunlannda bilgi verilecektir,
".

62

m.

"Otuzuc Kursun" OlaYI ile tJ.gili Meclis Gorusmelerinln Basmdaki

Yankrlan

"Otuzuc Kursun" OlaYI ile ilgili Meclis gorusmelerinin 15 AA:US10S 1956 tarihinde yaplldlglDl belirtmistik. Bu bolumde Meclis gorusmelerinin basma nasil yansrdigtm ~itli gazetelerden alman omeklerle gostermeye ~1~ca&1Z. lncelenen gazetelerden Zafer iklidann yani OPnin gazetesidir, feni Istanbul daha ~ok iktidar tarafhsidir, fem Sabah da Oyledir. Vatan muhalefetin, CHP'nin tarattandir, Ulus, Cumhuriyet, Milliyet gibi gazeteler olaya ya hi~ yer vermemisler veya t;Ok az yer vermislerdir, 1. 16 Agustos 1956 tarihli Zafer gazetesinde ~u haber var. (Haber 8 sutun uzerine yazllml~ ve birinci sayfayt kaphyor.)
CHP Iktidan Devrinde, Sorgusuz Sualsiz ve Kanunsuz Karde§i Karde§e 6ldurtenler, ~arkta 32 vatandasi Katledenler Hakkmda Meclis Tahkikati ~llIyor. Dun Toplanan Meclis SU Adilane Karan Ald•. Haberin daha k~uk hartlerle dizilen alt bashklan da ~ylc devam ediyor: Tahkjkan Yapaeak Komisyonea Bu Faclarnn lhdasmda Medhaldar Bulunduklan (faeianm meydana gelmesinde rolu olduklan) Belirtilen lsmet In5nG, Hilmi Uran, Kazrm Orbay ve 0 Devir Iktidannm Di~er Ban llerl Gelenleri Hakkmda sorusturma B3§lIyor. Mustafa Muglall'nm YargJlanmas. S.rasmda Kendisi lie G5ru§en Qankm Mebusu Kenan Qlgman, DOnko.Mecliste ~ayaOi Dikkat (dikkate deger) ve Tuyler Orpertici if§aatla Bulundu. Mustafa MuglalJ Kendisine $unu hade Etmi§ti ~Bu Cinayeti Yapnran ve Emri Veren InonG'dOr,~arkta Ikamet Eden Vatandal}larlmlza Izdlrap Qektiren Eski Devrin Keyfl ve Kanunsuz HareketlElrindenBir Tanssi Oaha Adalet Huzuruna GetiriUyor.

2. 16 Agustos tarihli Yen; Sabah gazetesinin ~hgl

da ~yle:

Kazlm Orbay, Hilmi Uran ve Artunkal Hakkmda Meclis Tahklkan ~Ihyor. . 1943 Senesinde Merhum Orgeneral Muglall'nm emri ile 32 Vatanda,1O Kur§una Dizilmesi Hadisesi OGnkGMeeliste Uzun MOzakereye Yol A~I. Bazt Mabuslar In6nO'nOnde Bu Hadisede Mesuliyeti Oldugu lddiesuu Ireri SOrduler.

3. 16 Agustos 1956 tarihli VaJan gazetesinin ~bgl

ise ~Oyle: 63

1943 te KUlluna Tahkikatl AQlldl,

Dizilen 32 Vatanda§1O Durumu

lie Ilgili Olaral< Meclis

M. Ekinci'nin (Halk Partisi) takririne gore H. Uran, Ali Rlza Artunkal ve Kazlm Or bay Ue hadiseye i!itirakleri tesbit edilecekler hakkmda takibata geqilecek. Sebati Alaman, tesbitinj istedi. InonO'nOn hadise ile ilgisi bulunup bulunmadl{j101O c;ah§malan

Anayasa ve Adliye encumanlsrlnden 3 ay surscsk,

mOrekkep komisyonun

4. 16 Agustos 1956 tarihli Yern Istanbul gazetesi haberi ~yle verdi:

Van'da Kur§una Dizilen 32 Vatanda§1n Hakkmda Meclis Tahkikati At;:lldl. Hadiseye Ali Rlza Artunkal ve Hilmi Uran'dan Ba§ka Kazlm Orbay'm da Adl Kan§lyor. Bir Mebus InonO'nun durumunun istedi. da dikkatli bir §ekilde tetkik edilmesini

5. 16 Agustos 1.956 tarihli

Son Posta

32 Ki§iyi Kur§una Dizenler Hakkmda Tahkikat AC;lhyor.

6, 17
vat.

Agustos

1956 tarihli Zafer gazetesinde olayi 'Yak yakmdan ilgilendiren bir haber

Kat;:akC<lh{jaKar§1 !iliddetli Tedbirler Hudut Vilayellerindeki Halk Beyanname Verecek Hatay, Gaziantep, Uria, Mardin, Siirt, Hakkari, Van, A{ln vilayetlerinde Hududlan itibaren 25 km.lik Saha Ic;inde Oturanlar Ellerinde N~ Miktar Bulund urduklan OJ Bildirecekler. lktisat va Ticarst Vekaleti, halk, ve Milil MOdafaa ihtiyal1lanOl tanzim va bazi §ark ve cenup hudutlanmrzdan mal va a!iya kac;mlmastntn onlenmesi maksadiyla 1<1982 saYl1i Kararname tatbikatma dair yeni sirkOler.

7. 17 Agustos 1956 tarihli Vat an, lsmet lnonu'nun kendisini savunmasi ile ilgili bir habere yer veriyor,
\nonO, Hesap Vermeye Muktedirim, Dedi. CHP Genel 8a§kanJ, "bu vahim hadlse CHP lktidan zamamnda mahkemeye verilerek neticeye baQlanml§tlr. Mesele 1950 denberi tekrar tekrar tetkik edilmi!i vs tahkikal mevzuu bulunamarmsnr .." dedi.

8. 17 Agustos 1950 tarihli Hilrriyet

Kut§una Dlzllen 103 Valanda§tn'

habere

9, 18 Agustos 1956 tarihli Vatan gazetesi Kazrm Orbay'm savunmasma iliskin bir yer veriyor.
Kazirn Orbay, Ozalp Hadisesi suasmda, Ne 0l1uncli Ordu Komutam,

64

Ne de Genel Kurmay Ba~kan! Idim. Sadace Asker! sura Oyesiydim. Oc;uncu Ordu Kurmayhgmdan 1942 Martmda Aynldlm. Genel Kurmay Ba~kanhgma 1944 Ocagmda Tayio Edildim, dedi.

10. 21 Agustos 1956 tarihli Zafer gazetesinde,

hukumetin
Sebep

lsrnet lnonu'ye cevabmi

Hesap

iceren bir haber var,

CHP Iktidan Sorrnarrustir, 33 Vatandasrn Katlins Olanlardan

Adliye Vekaleti Vakili Cemil Bengu'nun in6nll'ye cevabi: inoni.l ve diger alakahtar aneak ~imdi hesap verme msvkiine gelmi~lerdir.

11. 21 Agustos 1956 tari hli Yeni J stanbul

Cemil BengG: inonG'nGn Kendisini MUrur-1.I Zaman va At Siperlerine Gizlenerek MOdafaaya Qah§mamasl Lazrrn Gelir. Bakaurn, Bu Siper!er Mudalaasll1l Temine Kafi Gelecek mi?

12.23 Agustos 1956 tarihli Zafer

33 Vatandasm Katline Sebep Oianlar Dun Faaliyele Ge9ti.

Muhteli! (karma) Komisyon

DunkO toptannda, 6zalp'taki taciayt tetkik iqin 9 kif?:ilik tali (yan) bir encOmen se9i1d i. Bu encOmenin bugun ictirna stmesi (toplan rnasr) bekleniyor.

13.26 AgUSlOs 1956 tarihli Zafer

bzalp Katliarrn Tetkikan (s.4)

14.5 EyHiI 1956 tarihli Zafer gazetesinde,

olayla yine cok yakindan iJgili bir haber

var.
Yeni Kanun KaQaktflll{J1 Menedecek Kaqak9t!191 on!emek ve bu maksatla yapllacak kcntrolfeti kolayla§wmak maksadlyla hudur mmtlka/afl!lda emniyet belgeleri lhdas edilerek bu b61gelerdeki arazinin icabmda is!imlak ve halkin tsken Kanunu hiikiimlerine gore ba$ka mahallere iskan edifmesi, mezkur bolgeletde ·Ii.izumlu 6nleme tedbirlerinin ahnmasi hususunda iera Vekilleri heyetine sEilahiye!ler verilmi§ VEl hOkum'ilt9E1 tesbit ve Han olunacak EI$ya VEl maddeierin merciinden miisade a/lnmakslzm bu b61gelere sokulmast menedilmek.le beraber istihsal, imal ve sair suretletle tedarik edHmi§ alan mallann sari ve istihtaklsri halinde isba! mukellefiyeti de vaz olunmustur,

15.6 EyHil1956 tarihli Zafer

Dogu'da, 6zalp'te, Muradiye'de CHP Eriyor. DP ye gel,fi~ var.

16. 17 EylUl1956 tarihli Zafer

Cenubi $arki Anadolu'da Yol lnsaatma H!z Verildi.

65

17. 17 EyHU 1956 tarihinden itibaren Zafer gazetesi, "Sarktaki Kasliamlar" ~hgl alunda bir yazr serisinin yaymlanacagim haber vermistir, 17 EylUl1956 tarihli gazetede bu yazi serisine ait fin haberler §fiyle verilmistir,
Zafer'in Dshset Vend If~aatl ;;arktaki Katliamfar Cinayetler Serisinin let Vuzunu Ac;lkhyoruz. Ozalp tactasi mOnferid bir hadise degildir. 1942-1943 yrllannda Baskala, Muradiye ve Agn'da da bugune kadar gizll kalrrus korkunc cinayetler i~lenmi§, vatandaslar sorgusuz, sualsiz, mahkemesiz, hukurnsuz kursuna dizilmistlr. Bu Wyler Orpertici cinayetlerin mahallinde tssbit edilmi§ tatsllatrm butun etlplakhgl ile umumi efkara arzediyoruz. Arkadas: m IZ Veda! Refioglu eng iz isyon iskencelsrine rahmet okutan ;;ark rnezalirnini vaka mahallinde tahkik ve tesbit ederek ve resimlerle bir roportaj se risi haz rrlarn Istrr. Bu yaztlarda katledi len vatandaslann aile leri cinayetlerin deh§et vs hayecan vsrici satahanru sizlere anlatacaklardrr.

'''Sarklaki Katliamlar" ba:jhgl ile yaymlanmasi duyurulan bu haberde U~tane de fotograf yer alrnaktadir. Bir kadmm fotogrrul alunda sunlar yazih:
Resmini gordOgOnOz bu kadlOmoglu Ozalp'te 32 arkadasi ile birUkle

katlsdilmistir.

Bir askerin fotografl aluna sunlar yazrlrms :

Bu asker sorgusuz

Vatan mudataassnda
don rnustur.

sualsiz kursuna dizilen bir vatandasm kardosidir. aldlgl vazits ila Kora'ya gitmi§ ve §imdi koyOne altma isa sunlar yazrlrrus: katlsdilen vatandaslanmrzden birinin

Bir cocuqun !otog!afl

8u yavru bza!p taciasmda torunu, di~erinin yegenidir. Birkaq gOne kadar later

sutuntannoa.

18 EylUI 1956 tarihli Zafer gazetesinde bu mizanpaj aynen yer almaktadir, 19 Eylul 1956 tarihli gazetede ise, ihtiyar bir koy lunun fotografuun altma sunlarm yazddlgl gorulmektedlr:
" ... Van tarafta resmini gordugi..inOz ihtiyar, vaka mahalline giderek kendisini dinleyen arkada§lmlz Vedat Refioglu'na §oyle diyordu: Asian gibi oglumu kursuna dizmeden ewel saatlerce, oldOresiye dovdOler. Soma beni qaglrdllar. SGton vucudu yara bere ietindeydi. Tabanlan da davul gibi §i§mi§ti. Evladlmm bu halini bana gostermek yetmiyormu§ gibi, git kar getir, oglunun vucudunu, tabantanru ov, dediler. Ke§ke benim de carurru alsalar da bOyle bir i§e kosrnasalardt."

20 Eyllil tarihli gazetede de on haberler ayru bicimde verilip, roportajm 22 Eyliil1956 Pazar guntl baslayacagi bildiriliyor. 21 Eyltil tarihli gazetede ise birtakrm fotograflarla
. I

66

birlikte, roponaj su sekilde duyuruluyor:

Zulrnu, vatandaslann yasarna haklanru selbetmeye kadar g61iiren bir idarenin sebep oldugu korkunc cinayetler serisini, maha!linde, hadiseleri bizzat ya§am I~ veya §ahit aim us vatandaslanrn IZIn malumatlarma mi.iracaal suretiyle tesbit etmi~ bulunuyoruz. Okuyuculanrmz bu sutunlarda TBMM nin tahkikatrna mevzu te§kil eden 6zalp katliarrunm ve henOz' umumi efkann rnechulu bulunan Baskale, Muradiye, Agrl cinayetlerinin i~ yuzi.inu, Wyler urpertici satahanrn ibretle okumak Irrsatrru bulacaktrr.

roponajm yaymlsnrnayacagi

18, 22 Eyliil 1956 tarihli Zafer gazetesinde yaymlanacagr gunlerdir haber vcrilen bildirilir, Bu haber 0yle:
Meclis Tahkikat Encurneninin aldlg! karar, rnszkur hadise ilgili nesriyann yapnmamasina ... lahkikat sonuna kadar,

GMlldllgll gibi yayinlanacagi gunlerdir haber verilcn roportaj, "Zafer'in Dchsct Verici Ifsaau, Sarktaki Kauiarnlar" Meclis Arasurrna Komisyonu'nun kurdugu bit yan kurulun aidlgl karar uzerine yayindan kaldinhr, Boylece Kilrtlcr vc Kurdistan'la ilgili bit yaymda dcvlet politikasi hukumet poliukasim asarak bir kere daha kendini gosterir, Bu ashnda "dcmokrasi"nin kolayhklanndandrr. "Olay mahkemeye iruikal etmisiir. Yayin yasagt vardir". Boylecc hukumetin Ktirtlcr vc Kurdistan'la ilgili cok onernli bir konuda rnuhalefetc kM?1 stirdUrdi.il!U kampanya da durdurulmus olmaktadtr. Bu arada, 5 Eyltil t 956 vc t 7 Eyhil 1956 tarihli ZaJer gazctclcrindc yayrnlanan haberlcr uzerindc durmak gerekir. Yukanda bu haberlerin ozctini vermistik. Bu habcrlcrden de anlasrlacagr uzere bir taraftan Kurt ulusuna karst 1943't~ islcnmis cinayctleri a<;lga cikarmaya calisan gazctc, bir yandan da "kacakcihgaengel olmaya cahsiyoruz", "Dogu Anadolu'da yo! yapim cahsmalarma hiz verildi" diyerek KUrt ulusal gelisirnini sindirmeye cahsmaktadrr. Guneydogu Anadolu'da sum boylannin rnaymlanmasi da yine bu tarihlerc rastlamaktadir. 18 Haziran 1978'de Semdinli'de, "Koye Ulasnn Projesi' am altmda yine ele ahnan yol cahsmalan yine ayru siyasal amaca hizmet etmektedir, Bu konu ileridc, "eHP ve Caldrran (Ozalp) 1930, Caldiran 1943, Calduan 1976" bolurnunde tekrar ele ahnacakur, (bk, dipnotu 267)

67

IV. TBMM Tahkikat Komisyonunun Raporu

TBMM Tahkikat Komisyonu 30 Nisan 1958 de konu He ilgili genis bir karar ahr, Bu yine, iktidann yaym orgaru Zafer Gazetesinde HimUyJe yaymlamr. 3 Mayis tarihli Zofer gazetesi TBMM Tahkikat Komisyonu raporunun yayinlanacagma door ~u on haberi veriyor: karar
Ozatp Hadisesine yaYlnlamaya ba~llyoruz.

ail

raporun

tam

metnini

yanndan

itibaren

CHP devrinde cereyan eden azalp hadisesi, 32 vatandasm katli ile ilgili tahkikat sona erdi. Karma komisyon taratmdan hazrrlanan ve MecHs Genel Kuruluna g6nderilen raper. CHP lktidan devrinde cereyan eden ibret verici bir faclayi butUn 91plakllgl ve deh~etiyle orlaya koyrnaktadrr. Halk Partisi iktldan devrinde mahkemesiz ve savunrnastz olarak Ozalp'ts kursuna diziten vatandaslarla irgili clarak Meclisce tahkikata giri§ildigi ve bundan bit mOddet evvsl, bir tahkikat komisyonu kurulduqu, faaliyete gegtigi hanrlardadrr. Meclis komisyonu uzun suren bir Ifall§ma sonucunda, bu korkunc oiaYI en ince aynntilarma kadar ve e§siz bit titiztikle atasturnrs ve vardlgl sonucu bir rapor halinde duzenlemi§lir. Masum vatandaslann kitle halinde oldurulmelarinin butun ayrrntuanm kanuni ve hukuki mueyyidelerle karsrlastiran raper, gorO~(jlmek Ozere TBMM Genel Kuruluna sunulrnustur. Adliye va Anayasa komisyonlanndan maydana galen, Ham OzyOrOk'On baskanhk ettigi ve Sabri Dilsk'in mazbata muharriri (Zablt katibi) bulundugu karma komisyonunun hamladlgl raper §oyle sona ermsktadir: (bk. adl ge9sn rapor sonuc krsrm) ... Hakikaten ibret vsrlci bu laciaYI eski devrin korkunc zlhniyetinl butun 91plakllgl Ue ortaya koyan bu raporun tam metnini yann Zaier'de okuyacaksm IZ.'

Ad! gecen rapor Zafer gazetesinin 4, 5, 6 Mayis 1958 tarihli sayilannda yaymlanmisur. 4 Mayis 1958 tarihli gazete, raporun yayuuna soyle bir aciklama ile bashyor:
H32 vatandasm oldiJrOlmasi fIe sonuclanan azalp aynntrlan jle veriyoruz. OlaYIn! buWn

68

Halk Partisi lktldannm keyll idaresini aynntrsi ile anlatan raporun metnl.

ortaya

koyan bu oiaYI en inca

CHP lktldan devrlnde mahkemesiz 'Ie savunrnastz olarak azalp'te kursuna dlzilen 32 vatandasla ilgili arastrrmarun sona erdigini di.inkO sayrrmzca bildirmi§tik. Eski devrin tamamen keyfi ldarssini gosteren bu deh§et verlcl olay

nekkmda, Meclis komisyonu gerekli titizlikle bir repor nazrrtarmsnr. CHP Iktidan run ibret verici olay I nasrl gerqekle§ti rd igin i bOtOn ay nntuan Ue anlatabilmek k;ln bu raporun tam metnini sunuyoruz.
Raporun rnetni

~yledir:

(Raporda geeen bazt kelimeler ve ifadeler turkcelestirilmisur.)

"Van ilinin azalp ilqesinden 32 vatandasm sorgusuz 'Ie savunmasiz oldOrUlmeleri olaymda rolG olanlann suq derecelerini saptamak 'Ie suqlarm niteliklerine gore zaman asirm olup olmadlglnl anlamak iqin Yuksek Meclisin 15 Agustos 1956 tarih ve 2027 num ara II karanyla Anayasa 'Ie Ad liye komisyonlanndan meydana gelirlleo karma komisyonun raporudur. Van ilinin 6zalp Ilqesinden 32 vatandasm sorgusuz 'Ie savunrnasrz oldurOlmeleri olayrnda suclu olanlann suq derecelerini saptamak 'Ie suclarrnm niteligine gore zaman asum olup olmadlglnl anlarnak iqin yaptlglmlz arastrrmada ulaijtlQlmlz sonucu, aiag1da, oldugu gibi sunuyoruz:

I. Olay
1943 senesi Temmuz aYlnda idarl makamlar tarafmdan Polis Vazife 'Ie Selahiyetleri Kanunu'na g6re 96z ahma ahnan 33 ki§i daha soma ,askeri makamlara testim sdllmislerdir. Daha soma da iqlerinden bir kadm serbest blrakdml§ 'Ie geriye kalan 32 ki§i Turk-Iran hududundaki Qilli gedigi olarak bilinen mmnkaya gotfirOlerek, uzerlerine piyade ti.ifekleri ve hafif makinah tOleklerle ate§ edilmek suretiyle kursuna dizilmi§lerdir. Bu 32 ki§inin adlan §unlardlr:

1. Harapsorik koyunden Hasan aglu Cellat Uzunta§

2. Harapsorik 4. Harapsorik 5. Harapsorik 7. Harapsorik koyiinden Cellat oglu Ahmet Uzuntas 3. Harapsorik koyOnden Memi aglu Ahmet UyaOik koyunden Mehmet oglu Arap Ali Polat koyunden Timur oglu Serhenk Ozkaplan k6yi.inden HOseyin o~lu 6mer Akahn Timur oQlu Mehmet Ozkaplan

6. Harapsorik k()yunden Huseyin oglu Haydar Akalln 8. Harapsorik koyunden

9. Harapsoril<: koyOnden Hmr oglu Ismail $en

10. Harapsorik koyunden Ali o~Ju Tatar Gok 11. Harapsorik k6yunden Ali oglu Mlsta Ertba§ 12. Harapsorik koyOnden Mihi oglu Be§ir Deniz

69

13. Harapsorik

k6yunden

Cellat aglu Mustafa Uzuntas

14. Harapsorik k6yunden Yusuf o{llu Aco «elebl 15. Harapsorik koyOnden Aco oglu Sueo «elebi

16. Milanengiz 17. Milanengiz

koyunden koyunden

Ahmet oglu Salih Hrzu oglu Ali

T a~ql

Sevinq oglu ~OkrO Ta~91

18. Milanengiz koyunden

19. Milanengiz koyunden Ali oglu Mehmet Ta!l91

20. Milanengiz koyOnden Kuro oglu Sultan Ozay

21. Milanengiz koyOnden Osman og:lu lsa

22. Milanengiz koyOnden Ismail oglu Yusuf 23. Milanengiz koyunden Matlmet oglu Haydar 24. Milanengiz koyunden Muhtar Ali

25. Milanengiz k6yunden Orner oglu Seydi 26. Milanengiz k6yOnden Yusuf oglu Fmdl

27. 28.

Milanengiz koyOndan Ahmal oglu Memi Milanengiz koyOnden Isa o{!lu

Paso

29. Milanengiz k6yOnden Bekir oglu Kazirn

30. Milanengiz k6yOnden Bekir oglu Ahmi

31, Milanengiz k6yunden Ahmet aglu Hiztr Kon

32. Milanengiz koyunden Kuro oglu Ibrahim Ozay

Kursuna dizilen 32 kii}lden Ibrahim Ozay olay anmda oJmemi~, ve agJr yarah olarak iran Oevleti hudutlan iqine firar ve olayi oradan TOrkiye'ye ihbar ~detek 7 ay sonra olmO§tUr. I~te bugOn, krsaca, Ozalp Olayl dadigimiz olay budur."

"Olaym Nedenleri'ne gecmeden once, bir ozellige dikkat etmek geregi vardir, Bu da koylulerin, ozellikle Harapsorik k~yijndeki koylulerin soyadlan He ilgilidir. Goriildiigii gibi soyadlan tamamen Turkcedir. Bu da Turk Milli lstihbarat Teskilau'mn ajam olan

Mehmet Misto'nun Kurtlerin asimilasyonu ve oz benliklerinin unutturulmasi yolunda, somurgeci devlete ne kadar onemli hizrnetlerinin gectigini gosterir. Milanengiz kOyliilerinin cogunun soyadlan bile yoktur. Daha onceleri de a~lklandlgl gibi, bu Myler Mehmet Misto'nun denetimi alundadir. Bu denetim gerek akrabahk ve asiret iliskileriyle, gerek Gretim iliskileri siireciyle sUrdiirtilmektedir. Ote yandan liste incelendigi zaman, baba-oguiun bir aradakatledildigi anlasrlmaktadir. Ornegin, Hasan ogiu Cellat Uzuntas, Cellar oglu Ahmet Uzuntas, Cellar oglu Mustafa Uzuntas, Yusuf oglu Aco Celebi, Aco oglu Suco Celebi. Birinci ornekte baba, iki ogiu He birlikte katledilmistir. Bu arada kardeslerin bir arada katledildiklerine de rastlanmaktadir. Ornegin, Timur oglu Serhenk Ozkaplan, Timur oglu MehmetOzkaplan. Huseyin oglu Haydar Akahn, Huseyin oglu Orner Akalm. Kuro ogiu Sultan Ozay, Kuro oglu tbrahim Ozay, Bekir oglu Kazirn, Bekir ogtu Ahmi. GortildligG gibi bu olayda, 4 aileden birbiriyle kardes olan ikiser kisi katledilmistir,

70

II. Olaym Nedenleri

Meydana gelmesi kuskusuz olan bu olaym nede~leri !}oylece saptanrms bulunrnaktadrr: komisyonumuzca

1943 senesi oncelerinde, Turk-iran hududunda, ilk krskrrtmanm, hangi tarat uyrugundan geldigi acik olarak saptanamayan, talan ve yagma ,niteliginde bazi hudut olaylan cereyan etmektadir. Turk mahalli idare rnakarnlan, lranhlar tarafmdan hudutlanrmza karst giri!}ilen bu olaylan onleme iddiasiyla, ve murnkun oldukca misilleme yapmak arnacryla, silahlan jandarma teskilati taratrndan verilmi!} bir r;ete kurerek bu olaylara rnudahalsda bir sakrnca g6rmemi~lerdir. Van valiliginin ve 0 suada iqi§leri Bakaru alan Reeep Peker'in de onayi ile boyle bir !tete kurularak tiilen adt g9gen harekat alaruna sokulmus bulunrnaktadrr, lcisleri Bakanllgl ciddi devlet anlayrsma uygun olmayan bu goru§unu, daha sonra, sorumlulugu olmayan ki§ilerden meydana gelen qetelerla hudut emniyatini saglamanm murnkun ofarnayacaqma kanaat getirerek degi§lirmi!} ve geteledn daglltlmaslnl Van valiligine emretmistir. Zaten baslanqrcta bu gibi qeteler kurulmasrru tavslya etmi§ ve kuwetli bir olasrhkla, getelerin faaliyetlerlnden qlkar elde a'tmi§ alan bzalp Kayrnakarm Hilmi Tuneel, lqi§leri Bakanhqmm ikinei emri valilik kanal1yla kendisine ula§tlgl halde, bu emri fiilen di nlem eyerek geteyi dag rtrnarn I§tl r. hte iranll bir a!}iret reisi alan Mehmedi Mlslo'nun Turk hudutlan iqerisinde onemf bir talaru gerqakle!}tirmasinin aS11 nedeni, bu amra ragman dagltllmayan qetenin mevcudiyetidir. ~oyle ki: Anla!}tldlgma gore lranh capulculara misilleme yapmak i9in sorurnluluqu olmayan qeteier kurmak tikri !}U U9 ki§inin katasmdan cikrrus bulonmektadrr: bzalp Kaymakaml Hilmi Tuncel, Ozalp Jandarma Kumandaru Yuzba§1 Vasti Bayraktar ve Hudut Tabur Kumandant Binba§1 $ukru Tutar. Bu uq resmi memur soz ve fiil birligi halinde qetayi kullanmakta ve iran hudutlan iqerisine sokarak hayvan talan ettirmektedirler. Talan edilen hayvanlann bir krsrru qeteyi meydana geliren k6ylUiere da?)ltlhyorsa da diger bir k Ism In In kuquk crkar h esaplanyla bu U9 gete idaredsin in tasarrufuna baoh tutuldugu arasnrrnavla saptanrnrs bulunrnaktadir. Bu U9 kisiden asked kuvvetlere kumanda eylemekte olan ~ukru Tutar'in getenin bir numarah idarecisi oldugunu gosterir pokcok helirtiler mavcutlur. Bu aciklarnalardan anlasrlacaq: uzers lqi§leri Bakanllgmm getelerin dagltllmasma dair alan emrinin dinlenilmemis olmasmrn nedeni k09uk cikar hasaplandir. azalp'te bOyle kanunsuz bir durumun varo!dugundan, Van'da Vali alan Hamit Onat'm habarsiz bulunmasi rnurnkun degilse de, kendisi bunu inkarda rsrar etmi§tir. I§te bu I;ele bir gun Iran hududu iqlerinde 6 km. sarkarak orada bir a§iret reisi olan Mehmedi Mlsto admdaki iahsm, bir rivayete gore 400-500, ba§ka bir rivayete gore de 1500-2000 hayvamru Turkiye'ye getiriyor. Mehmadi Mlsto'nun dedeleri Turk dostu olarak tarunmrs kimselerdir. Hatta bu aslret Birinci Dunya savasmda. a rmnuka Rus i§galine du!}tugu gGnlerde bile kuvvetli i§lgal makamlanna de?)il, israrla TOrkiye'ye hizmet etmis olmakla

tanmrmsnr. Mlsto'nun 1943 rllmda dahi Turk jstihbaratma hizmet eyl6diOi sabittir. Hayvanlannm Turk geteleri tarafmdan talan edilmesinden uzOntu
duyan Mehmedi Misto ozel haberei gondererek ve mektup yazarak Ozalp

71

Kayrnakarnmrn sahsrnca TOrkiye'ye basvuruvor. Diyor ki: "gasbedilen hayvantannu bana iymkle geri veriniz. Ben slzin dostunuzum. Ricaml kabul etmezseniz, ben hayvanlanrru ayru usu!le geri aiabiiirim. Fakat bu takdirde TUrk hUkUmetinin haysiyeti rencide olur, buna sebebiyet vermeyiniz." Mehmedi Mlsto'nun bu basvurusu olurnlu kar~lhk gormek §oyle dursun, bizirn idaredler kendisiyle alay edip, ~gelip karin! da koynundan alaca!jlz" dive mektup yaziyorlar, Bunun uzerine MlstO,6 Temmuz 1943 tarihinde iran i~indeki diger bazt asiratlerin de yardrrruru temin ederek TUrk hudutlanm a§lyor va Ozalp iilsa msrkezinin 1.5 km. yaklOmdaki otlakta otlamakta olan bzalp halkma ait 406 bas hayvaru surup lran'a kacrnyor. Otay bzalp'teki resmi makarn sahiplerini telaslandmycr. Bunlar Mehmedi Mlsto'nun Turkiye'da boyle curetkarane bit talan yapabilmesinden TUrk vatandaslarrndan da yardrmcrlar buidugu kanaan ile harekete geqiyorlar. Gerek Hilmi Tuncal'in, gerekse ~ukru Tuter'ino anda ~k kbtU ~eyler tasarlarrus olrnalannm delili alarak olayi tazlasryla mObalagalandlrdlklaTln! goruyoruz. Hilmi Tuncel, Van Vahligine, ~6zalp yakmlanna kadar Rus asksrlari gelmi§tir.~ dive hakikate aykm ~ifre verirksn, diger taraftan avru yalan raper. $Okru Tuter taratmoao yuksek askeri makamlara ulasnnhyor. Bu iki ~ahsm yuksek asked makamlan telaslandrrmak arnacmt guttukleri aqlkllr. Su arada, Ozalp'te arzuhalci Rifat isminde bir ~ahslO kaymakama mOracaatle kendisinin oaz: arazi ihti!al\an sebebiyle ge~inemedi~i Milanengiz koylerinden 40 ki§iyi, Mehmedi Mlsto'nun yataklari otarak ihbar eyledigini ve bir liste verdigini goruyoruz. Kaymakam bu listeyi Vali Hamit Onat'a bildirerak 40 ki§inin tutoktanmast i~in izin istiyor. Valinin de onayi ile 40 ki§i Polis Vazife 'Ie Selahiyetleri Kanunu'nun ilgili hOkmune gore 96zaltlna aumycrlar. Bu 40 ki~i tutuklarna istemi ile bzalp Sulh Mahkemesine sevkediliyorlarsa da mahkeme, 21. 7.1943 tarihinde iqlerinden yalnlz be~ ki§iyi tutuklayarak Van Cumhutiyet SavclliQma gonderiyor. Geri kalan 35 ki~i, haklannda tutuklamaya dahi yeter dam bulunmadlQmdan, serbest btrakthyorlar.

Mahallinde durum bu merkezdayken, Van'da hudut emniyetl kalmadli)1ve Rus askorlerinin hudutlanrmza tscavuz eyledigi teranaleriyle tela§a verilen yi.iksek makamlar da olay ita pek dogal olarak ilgileniyorlar. Vamik i~i§lari Bakanllganl ve l?ilkru Tutsr'in amiri olan Rasum Saltuk'ia Erzurum'daki Oquncu Ordu Mufe1ti§li(jini tahrfk ediyorlar. 8unun uzerine Genel Kurmay vaziyeti incelemesi iqin Ordu MOfetti§i Mustafa MU91all'yatali mat varirken i<;i§leri8akanll91 da Birinci Genel Mufetti§ ile Jandarma Genel Kurnandanrru ayO! i§ i<;inVan'a gondariyor. Mustafa Mus)lall24 Temmuz 1943 gOnOVan'a ula§lyor. 24 Temmuz'u 25 Temmuz'a baglayan geee Van Valisi Hamit Onat'm eviode, Mustafa Muglah, Hamit Onat, Tumgeneral Cevat Yahm, ve Tuggeneral Rasim Saltuk'un da katurnalanyla bir tcplann yaplilyor. Bu toplannda Mustafa MU91ah,Hamit Onat ve Rasim Saltuk'un mahkeme taratmdan serbest blrakllml§l olan, Mehmedi Mlsto'nun uzak veya yakmdan akrabalan bulunan 35 ki~inin oldilrDlmeJerinde birle§tlkleri, ttimgeneral Cavat Yahm'm Mug[ah'ya ftPa§am kanun yollanndan yurumek daha uygun olur, etinlzl ate§e sokrnayimz" dive nasihat yollu lkazda butunrnus otrnastndan anl~llniaktadlr. Nitekim bu toplanndan bir gun sonra, 25 Temmuz 1943 gunu Vali Hamil

72

bzalp Kaymakaml Hilmi Tuncel'e telelon ederek Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu'nun serbest birakrlan 35 ki§iye takrar uygulanmasl lie, buntann yaniden tutuk/anma/arlnt emretmi§ olrnas, ve ~yann organaral Muglall ile birlikte 6zalp'e gelecegiz, hazrrhkh olun" demi§ bulunrnasr bu korkunl1 karan belirten bit belgedir. Valinin telelon emri uzerine Kaymakam Hilmi Tuncel adr g~n 35 ki§iyi tuteklamasi iqin .Jandarrnab6lOk kurnandaru Vasli Bayraktar'a emir veriyor. Koyler derhal_taranmaya ba§lamyor. Su tarama sonunda koylerinde bulunamayan, iki ki§iden baska bid kadm, biri 11 ya§mda cocuk, biri krtasrndan izinli gelmi§ muvazzaf qavu§ vs biri de hava degi§imli ar olmak uzere 33 ki§i yakalanlp 6zalp merkezine getirilerek emniyet komiserligindeki nezarethaneye konuluyorlar.
Onat'm

Bu olaylar cereyan etmekte iken Iqi§leti Bakarn'run ara§tlrmaya memur ettigi Avnj Dogan, Jandarma Genel Komutam Aila! Nataraci ile birlikte Van'a geliyotlar. Avnt Dogan, Milli Emniyetten de 6zalp olaylan hakkmda bilgi alml§ dururndadir. Hakll ve dogru olan kanaatr, 6za/p ta/anmm emrs ragmen d~ltllmayan ysle/erin ba§mda bulunan Kaymakam Hilmi Tuncel, Jandarma Kumandam Vasti Bayraktar VB hudut tabur kumandam $iikrii Tuter adIJ ~ ki§ilerin kotO tutumlan sonucu doi)dugu merkezindedir. BuyOk bit ctasrukta bu uq kisidan naklen, daha 40 ki§inin tutuklanmalan anrndan itibaren, 0 muhitte tutuk/ularm aid iirUlecek feri soy lentil eri dol as ma ktad It. Dldurulecekleri soylenen ki§iler ve onlarrn yaklnlan karsilastrklan her vazifeliden yardrrn istemektedirler. Avni Dogan sorunu Muglall jle goru~mek istiyorsa da, Mug/all m{jfetti~i hafite a/lp g6ru~meyi bir gun sonraya brrakryor. Gerek Van'da ve gerekse 6zalp'e galdikten sonra Muglall ile - Avni Dogan ziyafet sotra/annda kar§J1a§lp bu ,§i goru§uyorlarsa da mufetti§in generali kanun yoluna getirmesi kolay olmuyor. Hatta Muglall'nln "Memlaketin qlkafl iqin babarm bile asanm, Avni Dogan bu i§e kansmasm, onu krrbaclanrn" 'vasair §ekillerde acaip beyanlarda bulundugu sabittir. 6zalp'te yanlndakilari daireda bltaklp tutuklulan gormeye giden Avni Dogan'dan bu ki§iler, "Pasarn bizi kurtar" diVe yardrrn istiyorlar. Avni Dogan'ln tutuklularla goru§meye ba§ladlgml haber alan VaH, Kaymakam ve Hudut Tabur Kumanoaru arkasrndan gelerek karakol onunde, kendisiyle goru§uyorlar. Mufetti§in karakoldaki polis memuruna tutuklulan gostererek, ~bu nsdir" dive sordugu sorusuna aldlgl cevap §udur: "Etendim bunlar polisce tutuklanml§lardl. Mahkeme taratmdan serbest blraklfmca t9krar tutukladlk. Muglall Pa.§a bunlan gordu ve askeri mekamlara teslim ediniz dedi. Bu nedenle tutuyoruz." Su cevap uzerlne, mahkemenin serbest blfaktlgl ki§ileri tutmarun kanuni olmadlglnl hatrrtatan Avni Dogan'a ~ukru Tutar, "Efendim, bunlar casusturlar, ordunun konusunu du§mana bildiriyorlar, Harp Divaruna verllsceklerdlr" dive mudahals ediyor. Bu cevap karsismda mufetti§ Toter'e "0 halde derhal tsslim alrmz" deyip oradan aynllyor. Buraya kadar verilen aeiklamalardan anla~;lIlacagluzsre Avni Dogan'm bu ki§ilerin serbest birakurnalan yolunda Muglall nezdinde yaptlgl giri§imler de ba§anll olarnamrs ve bizce aqlklanmasl zor nedenJerden dolayr asked makamJarma teslimJerine izin vermi§ bulunrnaktadrr. Kendisi, Muglall'nm "bunlan asacaqrm, kesecegim" yollu, etksli ve duygusal beyanlarda

73

bulunduqunu vs fakat bOylesine korkun9 bir uygulamaya, yine de olanak vermedigini, Van Valis! Hamit Onat'rn ise, askari kumandanm kararlarmdan kendisine bahsetrnedlq ini kom isyon umuz huzu runda savun mus bulu nmak1ad tr. 26 Temmuz 1943 gOnO boylece ge9tikten sonra gerek Muglah ve gerekse Avni Dogan Ozalp'ten aytlhyorlar. Aym gOn olaym can alacak ncktasi olan su emir Orgeneral Mustafa Muglah tarafmdan Yedinci Kolordu ve Van Mmtlka Komutanhklarma gonderiliyor. Son derece dikkate deger olan bu emrin bir suretini onerninden dolaYI aynan 9lkanyoruz. Ozu: Iran hududu bUg; verecek 32 kif; Zala Mahsustur: K. VII. Kolordu uZ6r;ndekl yollar ve afiretler hakkmda

Van MmtlkB Komutanllgma 1. azalp mmttkasmdaki tefti§lerlmde azalp hudut mrnukasim ~ok iyl tamyan va ssk stk memleketlmiz 1~lerlnde ~apulculuk yapan a,iretler hakktnda Qok iyl bUgl sahlbl .. olduklart anla,llan 1II,lk listede Isimierl yazlll kl,lIerln ~e,ltll gruplar ha IInde, subay ve erlerln beraberllg Inde hudut mmnkasma gotOrlilerek kendllerlnden esasll bllgl atmmasrm ve iran hududunun glzll ve ~apulcularm g6rOnmeden gelmesine elveri!J1i YOI va patlkalartn ogrenilmesini Qok faydalt buluyorum. 2. Bu adamlartn her ne kadar gorev! yerine getireceklerine s6z vermelerine ragmen sozlerinden donmelerl ve hrsat bu lur larsa ka~ma la rt her an ala na k II bu lund ugu nda n mOfrezelerln ~ok uyanlk bulunmalart gere{Jinin mOfreze komutannqma blldlrllmeelnl, ,ayet bu hale cOret edenler ve er lerl n sllahlartnl almak amacryra uzer lerlne sa Iduanlar bulunduqu taktlrde derhal sllah kuuarutmaemm hi~blr zaman unutulmamastnl 6nemle rica ederim.

VII. Kor. K. Ilgma

3. 26.7.1943 ve gezl 53 sayl yazllml,tlt.

lie Van Mlntlka

ve Bilgi

I~in

3. Ordu Mufettl!jl Orgeneral Mustafa Muglal. yazlh~ tarzmdan da anla~!lacagl gibi bu emir evvelce verilm~ topyakun oldOrme karat ve sozIO emitierinin, 0 zarnarun ah~llml~ usulleri dairesinde, bir dogrulanmasmdan ve saglamla§tltlimsmdan baska bit ~ey degildir. Nitekim GenslKurmay Ba,kanhgl Askeri Mahkemasinin, 2 Mart 1950 tarih ve 950/13 karar ve 12 Nlsan 1952 tarih ve 952/4 karar saytil ilamlannda ayn ntilanyla belirtild igi ve bizim di nledigim iz tan iklan n oybirligiyle beyan eyledikleri Ozere bu emir kati bir o/dOrme emridir.

Raporun katliam olaymm nasrl cereyan ettigi konusu ile ilgili krsrmm vermeden once birkac nokta iizerinde daha durmanm yaran vardir. Birincisi, sornurgeci devletin sirur

74

boylannda, kaymakam, jandanna kumandam gibi memurlar araclhgl ile "eskiyalik" surecini bizzat baslatmasi ve surdurmesidir. Bu talan ve yagmalarda arac olarak kullarulanlar yoksul Kurt emekcileridir. Ve yagma ve talanlara konu olan mallar KUrt emekcilerinin UreuikIeri rnallardir. Yoksul KUrt emekcilerinin urettikleri mallann, urtmlerin yine, devlet gucti ve emri sayesinde, yine yoksul KUrt emekcilerine yagmalatunlrnasi, "bol-yonet" politikasmm bir geregidir. Talan edilen ve yagrnalanan urunlerin ve maliann, tamamen, somurgeci devletin burokrasisi arasmda paylasrlmasi yine lizerinde durulmasi gereken bir konudur. Boylece sornurgeci devletin tizerinde cok fazia durdugu, "asayis", "duzen", "intizarn" da saglanrms olmaktadir, Onemli bir nokta da Orgeneral Mustafa Muglalr'nm jenosid emrini bizzat yazrh bir bicimde vermis olrnasrdu. Bu olay, Kurdistan'daki TUrk somurgeciliginin curetini gostermesi bakimmdan onernlidir,

III. Oldlirme Fiilinin Cereyan $ekli

Muglall'nm bu emri Rasim Saltuk'tan $OkrO Tutsr'e ulasrrken di{Jer taraftan tutuklu 33 kisinin asked makamlara taslimins dair Van Vallsl Hamit Onat ve bzalp Kaymakarru Hilmi Tuncel'in soziO emirleti de, Avni Do{Jan'm da bilgisi dahilinde uygulanml~ ve Jandarma Karakol Kumandanl Gedikli Qavu~ Ali Saber 30 :remmuz 1943 Cuma gOnU sabahleyin saat 03,30 da !utuklu 33 vatandasi $GkrG Tuter'in taburuna teslim eylemi~tir, Bu teslimden soma 30 Temmuz 1943 Cuma gOnO aksarm Hudut Tabur Kurnandaru $ukrG Tutar'in bzalp Kaymakamllgma yazdlgl, sureti a§aglya 91kanlan tezkere sonueu belirtmektedir,

ve 4 maddedcn ibaret tezkeresi daha

(Hudut Tabur Kumandam Binbasi ~ilkrU Ttiter'in, Ozalp Kaymakamhgma, diye yazdrg: once verilmistir. Bk, Otuztk; Kursun OlaYI Hakkmda Mec1is Gorusmeleri, Kemal Yorukoglu'nun actklamalan.)
j~ bu sonucu do{jrulayan ve ewelce zabrt varakalan ise aynen ~oyledir. hazrrlarup sonradan lmzalatilan

Zab,t

varakas,

30.7.1943 Cuma gOnO ke§if amaciyla Karatepe'den Qill! Gedlgl Ganey Sirtianna dogru emniyet tertibatl olarak gelmesi olanak dahlllnde olan Celailieri ke§fe devam edlyorduk. Bu ssrada 100 kadar atll l1apulcunun hududu getferek sOvarllerlm izln Ozerlne ate§ atftlklannl gordOk. Bunun Ozerlne sOvarllerlmlz de ate§ atflnca tfapulcular geriye dogru c;ekllml,lerdlr. Bu esnada blrcok slvil kl,ilerin Iran Hududuna dogru katfmaya ba§ladlklarm, gordOk. Qapulcularm durumu ve sayl OstOnlOklerl kar"smda du,en sOvarllerlmlze yard,m amaclyla biz de lfarpl,maya katlldlk. Bu anda iran hududuna dogru katfan bln;ok 8iv11 klmseler lkl ate', araslnda ka 1m 1,lard rr. QapuIcu lar hudut harlclne tfek i1ip 9 11m iI}lerd ir. Varlm saatten fazla devam eden bu farp"mada 33 plyade mermisi harcanml, aneak 24 bo, kovan bulunabllml,tlr.

_ 75

1. Manga K. Durmu, 6. BI. Tk. K. Ilyas Takorenglz Onb. Mehme' Kanlk 3. Manga K. Mustafa Er S/nan t;elep Zab,t VarakaBld". 30.7.1943

6z9mar YaJ91n

2. Manga K. Ya,ar Mert Tk. K. Durmu, getln

6zbek

Do!)u hududurnuzun C;:aldlran mrntrkasmda smlrlanmlza uzayan glZli girl, yollarlnl saptamak uzere mangamla blrllkte Iran ~puleularmm yakm arkada,lanndan 16 kl,lIIk blr grupla C;:ilil Gadi{li yanunde gidlyordum. Uzunea bir yun1yu,ten sonra hududa yakm bir yerde hayvanlarlmlza katanma molasl vermek 1I;ln yere indlglmizde hudut ta,mln Ozerinden 989ti91 Karatepe 8mlrlarmdan ani olarak Ozerlmlze ate, a911dl. Ben askerlma mavzlye glrmesl 191n emir verirken blzl pu.uya dO,Ormek amaelyla tertlp edUen bu vazlyetln kantlkllglndan laydalanmaya kalkl,an yatak grubunun bir klsml erlar ve yedek atlar uzertns va dlger blr klsml da kar,1 tarafa ka9ma!)a te,ebbOs attlklerlndan bun lara ate, alfmak zorunda katdim. Bu anda Nahlr O.gl eteklarlnde narlayen 200 kad.r atll 41arpl!}maya ba,ladlk. Ellmlzden ka9an bu yatak grubunun 90gu, itte bu ikl atat ara'sll'ida hududun 50'0-600 m. kadar lIarlsinda aldOgOnO ,va birkalflmn da k'9maYI ba,arablldigini kuvvetla tahmln atmaktayim. Ikl saat devam aden bu 9arpltmada taraflmlzdan hl9blr zaylat olmadlgl, 81 marmi hareanarak 43 adet Iran bo, kovam buldugumuzu a91klayan bu zablt varakasl Takorenglz mlntlk8Stnda dOzenlenml,tlr.

I,

Sv. 81. K. V. T{Jm. Neede' BlIgez Sv. 8/. I. Manga K. Efendi Yavuz Sv. BI. II. llanga

K. Ibrahim

Tank

Sv. BI. III. manga K. Yusuf

6ma,

Bu tutaoaklann igeriginden 32 ki§inln kursuna dizilmi!l olduktan 33. ncO ki§i ise, bu ki§iler oldOrOlmeyesevkedilecekleri anda YOzb8§1 Vahdet YOz9ect'in mOdahalesiOzerine,Turk askerinin kadrna kursun atmayacagl gerek~esi Ue,serbest blrakllml§ olao Mehmet Mlsto'nun Turk uyru"undaki klZI ZOhre'dir.Durum askeri hiyerar§i i91ndeHudut Tabur Kumandanll~lndan266. Alay KumandanllOma oradan da TOmen,Kolordu ve Kumandanhklanyolu ile ve aynca ~OkrOTOtertarafmdan telefonla 3. Ordu Milfetti§i Mustafa Mu9lah'ya ve O'nun taratmdan da §u tezkere Us Genel Kurmay Ba§kanllOlna bildirilmi§lir.
anlasrlrnektadrr,

76

Gentitl Kurmay

Bat}kan/Jgma

1. Ozalp mlntlkasmdakl teftl,lmde 6zalp mmnkesrru c;ok Iyl tamyan ve Iran topraklarmda akrabalan ejup sik sik memleketimlz 1c;lnde gapuiculuk yap.n 8,lretler hakkmda c;ok Iyl bUgl sahlbl olduklan anl8,llan ki,lIerln c;e,ltll gruplar halinde hudut mmttkasme g6tOrOI.rek asasil bUgl ahnmasl ve Iran hududunun gizl! ve gapulculartn gorOnmeden hududumuza glrmelerlne elverl,1I yollann ogrenilmesini ve bu mmukada otedenbert meydana gelen c;apulculuk olaylannm onlenm.sl bakumndan c;ok 18ydall buldum. 2. Emir Ozerlne subay komutaslOda c;e,ltll gruplar halinda hudut mlntlkasma sevkedllen 32 kil}1 91111 gedlgl mmnkesma gotOrOlmekteyken hududumuz dl!Jmda' gruplar Ozerine ani olarak aC;llan ate,l. beraber bir klsml korunmalartna memur edllen .Ovarll.rln hayvanlartnl almaga va dlger bir krsmt da hududu gec;erek kac;maga te,ebbOs etml,lerse de derhal sllah kullanmak zorunda alan muhallzlarla. hududun dl,lndan agllan ate, arasmda kalan ve klsmen hududun dl,ma C;lkmaYI ba,a ran k I,ll erin Cia I,ma son ucu nda fir 8rlar 10 a meydan rp verllmeden tamamen Imha edildlklerlnln tahmln edildigl, 3. yarpl,ma gruplannm birln. kornuta eden subaYIn ellnden yaralandlgmt ve gruplarm gorevlerinl c;ok Iyi bir surette yaptlklartnl Van Mmtlka Komutanllg,"m bllgllerlne alfen arzederlm. 3. Ordu Mufetlltjl Organeral Mustafa
Aynea olay, yukandaki tutanak Valiligi teraftndan It;:i§leri Bakanll{!lna

MU{Jla/J
Van

ka{jl1lannlO esasi qerl(evesinde da bHdiriliyor.

BiltOn bu tutanak kagltlan va bildiriler bastan a§agl sahte VEl gerl(9k dl§ldlr. Yalandir, Bu cihet Ozalp olayrmn careyan ettigi devirde memleketin her tarannda ve ozaWkie Oogu ve hudut rmntrkalannda uygulanan butun oldurrne fiiHerinin arm kili$e gerskr;eys ve ayru ornek tutanak ka{jltlanna dayandinlmrs bulunmalanyla, Qilli Gedigi olayma katllml§ ordu personelinden hiqbirinin iddia edilen silahh qatl§maya ragmen isabet atrnarnalan, 0 rmnukamn ordumuz tarahndan karl§ kan§ tarunrms olup yeni bir ke§fe gerek bulunrnarnasr ile, yarall olarak lran'a kaean Ibrahim bzaY'1n §ikayetleriyte, Tegmen Bilal BaWnin kendi lddiasmm aksine olarak elinden yaralanmadl"mm daha sonra anla§ltmaslyle, suvanlsrlrnlz lizerine hueum ettikleri iddia olunun 32 ki§inin oldOriilme yerine elleri arkalarmdan bagh olarak sevkedilmi~ olmalanyle, olay samklannm Genel Kurmay Ba§kanhgl Askeri Mahkemesinin taruk ile isbatlanml§ aynnnh ilamlanyle, ve nihayet komisyonumuzea yaprlan arastirmalarta sablnlr. Bu nedenle lizerinde fazla durmuyoruz. Olaym cereyantndan sonra bO!gede Turk makamlan taratmdan 200

77

ki~inin 6ldOriildOi;jU $Oylentisi doiasmaya ba~laY1nca bu s6ylentHer Hakkari Valiligi taraflndan Iqi§leri Bakanliglna bi\diriliyor. Durumu Avn; Dogan'dan saran \l;i§leri bakaru Hilmi Uran'a Genel MUfetti§in verdigi 8.9.1943 tarih ve 857 sayrh §ifrenin birinci ve ikinci maddelerinde sarun Manak ka{jltlarmda oldugu gibi krsaca anlatndiktan soma OqOncU maddesinde aynen §oyle denilmektedir. "3. Olaym bazi yonlerini aciklayan ozel arastumalanrmn Cuma gOnO hareket eden posta ile dogrudan yOksek ad In rza sunuldugunu arzederim." Bu ifadeden anlasumaktadu ki, Avn; Dogan sorunun gen;:ek niteligini, lqi§leri Bakarnrun ki§iliginde HUkOmete bildlrmis bulunmastadrr. Komisyonumuz, bu gizli yazlyl iqi~leri Bakanllgmln ve Emniyet Genel MOdOrlOgOnun ar§ivlerinde rsrarla ararrus ise de bulmak miimkun otmemist«. Hilmi Onat bOyle bit yazrnm gondarilmi§ oldug unu Inkar eylememekle beraber iqeri{lini hat Irlamad IgIru rsrarla savu n rnustur. Ani asrtmaktad rr ki, bu raper arslvtsrden ve dosyalardan qekilip 91kanlmak surstiyls kasrth olarak ziyana ugratllml§ olrnaktadrr. Komisyonumuzun vardlgl sonuca ve Genel Kurmay Ba~kanllgl Askeri Mahkemesinin cesitli taruklarla isbatlanrms ilamma gore 61dOrme olayi aynen §oyle cereyan etrnistir: 6zalp Kaymakamllgmdan 33 ki§i teslirn ahndtktan soma bunlann iqetisinde bulunan kadrn ~Okru Tutsr'ce amirlerine bilgi vermaye dahl gerek gorOlmeden serbsst blraktlml~ va digerlerinin hududa gctUrOlmeleri tabur subaylarmdan Yuzbas: Vahdat Yi.izgeq'e smredilmistir. Vahdet YOzgeq'in oldurrnek ;9in mahkeme ilarm aramasi ve bu WI; bizzat yapmaktan qekinmesi Ozerine yedek Tegmen Neede! Bilgez ve Bilal Bali qagfllarak, gorev Orgeneral Mustafa Muglalt'nun emridir, denilmek suretiyle, kendilerine verilrnls ve aynca su !ertibat ahnmrstrr. Qilli Gedigine hakirn bir srrta bir subay kornutasmda bir manga asker yerle§tirilmi§tir. Bu rnanqarun qorevi 61dOrOleeek kafile 0 bclgeye geldiginde havaya ate~ acmak sure!iyle tiilin uygulanmasma baslanrnasuu Needst Silgez ve Bilal Bali'ye bildirmekten ibarettir. 30 Temmuz 1943 Cuma gOnO sabahleyin hezarette bulunan 30 sivil ve iki asker dl§afl'~!karllml§ elteri arkafarma ve kil;ifer birbirferine iplerfe ba(Jlanmak suretiyle ad: gegen iki tegmenin kornutasrndaki takimrn onuns kanlarak Qilli Gedig; y6nunde sevkedilmlslerdlr. Su strada zaten oldurulecekterini bilen eUeri baglanan magdurlann (hakslzilga ugraml§larm) yaivarlp yakarmaiafl feryadl figanlaf/ 90k yUrekler aCISI bir sahnedir. Kafile Qilli Gedigine geldiginde ikiye aynlrms, iljaret rnanqasmm havaya ates etrnesi uZerine, iki tegmen emirlerindeki mangalara ate~ emrini verrnisler erler piyade ti.ifekleri va hafif makinah tOfeklerle 32 masum vatandasi yayltm ate§i altma alarak katletrnislerdir. Bundan soma vine $Okru Tutsr'in ewelce verdi!)i s6zlu emir geregince hakslzltga ugraml§lann Dzerleri arantp para va saatleri gasbedilip ki§ilere dagrtllml§tlf. Gerek Askeri Mahkemelerin arastrrrnalar, bu korkunc durumu sal)lamla§tlrmaktadlr. kararlan gerekse bizim yaptlglmlz aynen dogrulamakta ve bilgilerimizi

78

vaktiyle

ki, 6ldOri.ilenlerin arkadaslan olup, Ozalp Sulh Mahkamesi tarahndan tutuklanan be§l ki§li lranh capufculara yatakhk yaptikian veya Rus casusu olduklan hususlannda hi9bir delil elde adilmemls olmakla Van Aglr Ceza Mahkemesinde bsraat ettirilmi~lerdir. HakJannda bazi deliUer bulundugu iddiaslyle tuluk)anan be§ ki~inin beraat etmi~ bulunmalan, tutuklamaya yeter be!irlilerle dahi suctanarnayan 33 ki§inin cok daha masum olduklanm aqlkqa gosterm ekledir. ButUn bu aqlklamalardan anlas Ilaca{JI uzsre Ozalp olayi dive adlandmlan bu olay basmdan itibaren di.i§UnUlm u§ tertiplenip uygulanm I§. hun harca bir cinayetten baska bir §ey de{Jildir.

Olaym su y6nOnu de belirtelim

Raporun Sorumlu Hukurnet Uyeleri ile ilgili krsrnma gccmeden once tutanak kagulan ile ilgili bir iki nokta uzerinde durmak gerekir. Birinci tutanak kagrdmda bildirilen sayilar ilginctir, "33 piyade mermisi harcandigi" belirtiliyor. Katledilen kisilerin de 32 (33) oldugu dU~UnulUrse her kisi icin bir kursun "feda edildigi" anlasrlmaktadir. Kurt ernekcilerin "elleri

arkalanna ve kisiier birbirlerine bagh" olarak katliam yerlerinc goturulmeleri yine ilginctir, Katledileceklerini anlayan kisilerin feryat ve Iiganlan yine oyle, Katledilen yoksul KUrt emekcilerinin paralanrun, saatlerinin ve oteki mallanrun gasbedilip, somurge ordusunun birlikleri arasmda paylasunlrnasr, yine, tizerinde dikkatle durulmasi gereken bir konudur. lste somurgeci dcvletin ordulanmn somurgelerindeki kahramanhgi, cesurlugu bu Lip mizansenlerlc belgelendiriliyor.
Burada bir konu uzerindc

dikkatle durahm.

0 da "TUrk askcrinin kadina kursun

atmayacagr" rnizanscni ile ilgilidir. A91k9a gorulmektedir ki, kisilcr ellen arkalarmdan baghdir. Ve kisiler yine birbirlerine baghdir. 32 kisilik grup kahn urganlarla, harckctleri
murnkun olmayacak
karledilmerneleri

dcrecede birbirlcrine
yal

baghdirlar.

Bu kisilcr Icryat Iigan cimckte,

ordu ,. boy

icin

va rm ak tad Iflar . ..Kahraman

lesine bir grubu, suvari

birlikleriyle, piyade birlikleriyle, makinah tufeklerle dort taraftan tarayarak kailetmekten utanc duymuyor. "TUrk askeri kadma kursun sikmaz' diye asalet tasltyor. Boylesine bir

grup uzerine ates acrnak hangi asaletin, kahramanhgrn

geregidir? Katledilen kisilerin

paralanmn, saatlerinin, oteki mallannm gasbedilmesinden utanc duyulmuyor, "TUrk askeri kadmakursan atmaz" denerek kahramanhk taslaruyor, Katledilen, birbirleri uzerine Ylgllarak kan golU icinde yuzen cesetleri iteleyip kakalayarak, cepleri, koynu-kusnunu didiklemek, iclerindekini talan ve yagma etmek nasil bir kahramanhkur? Bu manzara Kllrdistan'daki
TUrk sornurgeciliginin icinde bulundugu derin drarnatik celiskiyi iyice gozler online sermektedir. Aslmda, kadm, Turk Milli lsuhbarat Teskilau'nm hizmetinde cahsan ajan Mehmedi Misto'nun klZldlr. Ve onun icin serbest brrakilrmsur. Bunun icin de Mehrnedi Mrstonun olayi yok yakmdan bildigi halde Ttirk makamlarmdan hicbir ~ikaye[i olmarmsnr. Ote yandan tutanak kagulan incelendigi zaman olaym 33 kisinin kauedilecegine gore duzenlenrnis oldugu gorulur, Bunun icin "33 kursun harcandt" denilmcktedir. TUrk Milli lstihbarat Teskilau'nm ajani Mehmedi Mistonun son anda girisimi ile kill gruptan almmrs, grup 32ki~i kalmisur. Fakat eskiden dilzenlenen tutanak kagrtlanndaki 33 rakami 32 olarak degistirilmemistir. Bu mizansenin dikkatle duzenlenmedigini, boyle bir dikkate de gerek

duyulmadrgrm gostermektedir, G5rtildligu gibi somurgeci devletin, "asalet", "onur", "kahramanhk" taslamalannda bile bir kokusmusluk havasi vardir, Ashnda bir vahset Omegi

79

olaylar, barbarhklar, cinayetler "kahramanhk" olarak sunulmaktadir,

IV. Ozalp OlaYI ve Sorumlu Hiiklimet Oyelerl

Komisyonumuz, Ankara'daki HOkOmetuyelerinin azalp olayt kal'§lsmdaki durumunu iki bakrrndan incelemlstlr, Birincisi azalp olaymdan evvelki durum, ikindsi de olay careyan sUlkten sonraki durumdur. Ozalp olaymm cereyamndan sonraki durumda adam oldurmsk sueundan ayn, daha baska suclar da soz konusu oldugu i<;in onu ayrica incelemek uzere burada olaydan onceki durumu sunuyoruz: bzalp Olayrmn oncelerine ait hukurnet tutumunu incelemek Turkiye'nin 0 tarihlerdeki durumunu krsaca belirtmek gerekir. i<;in

1943 Yllinda ikinci DOnyaSava~1bOWn~iddetiyle devam ediyordu. Dogu

sirur kornsurnuz buiunan Iran devletinin topraklan, TOrkiye'ye kar~1siyaseti

daima ~(jpheli kalml~ olan Sovyetler 8irli{Ji'nin askeri i~gaH altinda ldl, Huduttaki birlikler dogrudan dogruya Rus askerleriyle temas haline gelmi~lerdi. Bu durumun, devletin genel emniyetinden sorumlu olan ki~ileri, DoQu hudutlanna kar~1ozellikle uyamk olmaga yoneltmesi gayet dogaldlr. C;:or<;iI'in InonO'ye "Sava~ Dogu·ya kaYlyor, dikkatti olunuz" dive uyardlQI Mustafa Mugla" tarahndan bir mOnasebetle ifade edilmi~tir. Bu itibarla 1943 $ubat aymda bir askeri sura tcotannsi iqin Istanbul'dan Ankara'ya gelen Mustafa Muglah'nlOailesi lie vedal~maga bile birakumadan derhal, OqOncO Ordu MOfeni~i o/arak Erzurum'a ganderilmesinde, hOkOmetinozel bir arnac ta~ldlgml tahminde hata yoktur, kanaatindeyiz. QOnkli, hiJklimetin hakh bir onarn verdigi Dogu hududlanrruzda hudut olaylan devam edip gidiyor ve bunlar asia 6nlenemiyordu. Mustafa MUQlall iS9 cebbar (kudretli, zorba), gayyur (gayretli, krskanc) ve ozellikle cok sert tarunrms biT kumandan idi. O'nun ozeUikle bu sertlik sdatl Ozerinde durmak gerekir. Mugtall'nm butun gorev hayatl boyunca kendisine verilen gorevleri kenun, nizam, hak ve
adalet dUljiincelerini asia dikkate almadan yapmllj ve birqok adam a/durme olay/a.rma adl kaflljmllj bir general idi. Dogu'da bOyle arfi icraat yapacaglOlO

(yerine ve zarnaruna g6re hOkOm vereceginin)ve bu suretle hudul emniyetini koruyabileceginin O'nu tayin edenlerce dO§unOlmemi§ olmasi mumkOndegildir. Bu nedenlerle Hilk'OmebnMu{Jlah'yabizzat kendisinde dahi bulunmayan birtakirn geni§ yetkileri hiq olmazsa zimnen (aqlktan olmayarak, dolaYlslyla) taOldlgl her WrW §Opheden uzaknr, Nitekim Ozalp otaymoan soma Erzurum'a gelen Reisicumhur Ismet In6nu'nun herkesin huzurunda, ~Muglall Dogu'nun krahd«, ben O'nun burada bulunmasi sayesinde rahat uyuyorum" diyerek Muglah'nlO arkasrm ok§aml§ olmasmm bir anlarm vardlr. Mu~lall 1943 senesi $ubat aylOda Ordu MUfetti§i olarak Dogu'ya hareket ederken, Genel Kurmay Ba§kam lie birlikte, Reisicumhurun huzuruna davel edilmi§ olduguna g6re, bu gorO§ffiecle de buna benzer s6zlerin g~igi ve surup giden hudut claylanrun onlenmesi gerektiginden soz edildigi kuskusuzdur. Bizim Arasnrma Komisyonu olarak dinledigimiz gerc;eklerden g6reli olarak haberi olabilecek makamlarda bulunrnus bOWn taruklar Mugfah'nlO Dogu'daki butun hareketlerinde qok geni§ yetkiler ta§ldlgml belirtir durumlar taklOdl{jml oybirligiyle ifade etrnislerdir, Turk kanunlannda

80

hiqbir kimsa vs hiqbir makam iqin olaganustu yetkiler bulunmadlgma Orgeneral Mustafa Muglall bu geni~ yatkileri nereden almn~ olabilir?

gore

Bu soruya cevap varmeden once, TUrkiye'nin 1943 Yllindaki iq yonetiminin ne oldugunu belirtmege zorunluluk vardrr, 1943 Turkiyesi Tak Parti, Tek :;;ef esasi 'Ie parclast ile idare edilmekte idi, ldarsnln basmda kendisine ayru zamanda Milli $ef unvaru da vsrilmisbulunan Reisicumhur ismet inonti bulunuyordu. BOtOn onernli gorevlere yaprlacak tayinler ve memlekette onernli sayrlabilecek her tOr olaylar Milli $efin bilgisine, onayma va takdirine sunuluyordu. Bu pak dogal idL Dogu hudutlanrrnzda onernf durumu 90zmeye ve Ttirkiya ordulanrnn Oqle birinin kurnandanhqma layin edilen bir ki~inin seqiminin nasil oldugu bu aqlklamalardan kolayca anlasilrr, Zaten bu hususlar dinledigimiz, yuksek makamlarda bulunrnus butUn taruklann kesin kanaatlan olarak dosyarmza geqmi~ bulunrnaktadir, i§te bu nedenletdendir ki Muglall, zavalh, 33 vatandasm oldurulmelerins engel olmaqa cahsan ve kanundan. soz ~den ve yOksek dereceli bir devlet memuru olan Avni Dogan'ln krrbaclanrnasmdan soz edebilecek kadar ileri gidebilmi§tir. Vine bu nsden lerden dolaYld.r ki, daha sonralan, tutuklandiktan sonra, rsrarta yardim istedigi tek ki§i lsrnet inonii olmus, "srkenu slvaz/aYlp goreyim seni Mug/all diyen ki§i nerede~ diye yamp yakilrnrstrr. Bu konuda MUI}lall'nm daha dikkate deger bir ifadesi de sudur: "Bana bu i§leri yaptrran ki§iye iki kere mektup yazdirn, cevap bits vermedi", Muglah'nun bu son beyaru asrn hassasiyetinden yaptl91 kabul edilse bile, bu O'nun Reisieumhut isms! lnonu'ye iki mektup yazrrus 'Ie bunlardan hiqbirins eevap alarnarms olrnasi garo;egini degi§tirmez. Ozet olarak Muglall'nln .Doqu'va giderken kanunlu veya kanunsuz cok geni~ yelkilerle donaulmrs bulunduqu ve bu yetkileri 0 zamanki idare sistsmimiz geregi en geni$ yelkilete ve olanaklara sahp olan Milli $e1 ismet lnonu'den aldlgl hususunda kanaat bildiren, Muglali'nln krzlan ve avukan da dahil oldugu halde, tarnklann ifadeleri komisyonumuzea dikkate deger g6rulmu§tur. ButUn bu gerqekler 1943 YIII $ubat aymda 3. Ordu MufeUi§ligine hareket eden Mustafa MUlillah'nm Ankara'dan aynhrken her haraketinda Hukurnetin destegini kazandlg! kanaatrru ta§!d!9101 g6stermektedir. Nitekim a§ag.1da aynntrlan ile sunulaeagl uzere 32 vatandas katledildikten sonra, olay, 5 YII butun hukumet makamlan tarafmdan rsrarta gizli tutulma{Ja qsh§llml§, katillikleri daha sonra mahkeme ilarm ile sabil olan Mustafa Muglah vs arkadaslan hakslzllga ugrayanlann g6zleri onunde hOr ve sarbest gezebilmi§lerdir. azalp olaymm oneesindeki hOkumet tutumunu ve durumunu incelerken bu gerqegi belirtmek zorunlu bulunmaktadir, Artlk Mehmedi Mlslo'nun adamlanrun Ozalp'te, $Ukru Tuter, Tuneel, Vasfi Bayraktar qetesinin hareketlerine bir kar$lhk olrnak yaptlgt talarun Ankara'ya akislerini ineeleyebiliriz. Hilmi uzers

Yukanda sundugumuz uzere bu talan Kaymakam Hilmi Tuneel taratrndan Rus askerlerinin baskrru seklinde lqi§leri Bakaru Hilmi Uran'ave Binbas: $ukrti Tutsr tarahndan da Rahmi Saltuk ve Mustafa Muglall ve onlar tar aflar ind an da Gan el ku rm ay B askan IIg t n a ulast mhyo r. Bu du rum karsrsmda Dogu olaylanna kar§1 zaten hakil bir hassasiyet ta§lYan ii;i§leri 81

Bakam ile Genelkurmay Ballkam'nm sorunu incaleyin ve qozi.imleyin diVe Mustafa Muglah ve Avni Dogan'a talimat vermis olrnalanndan daha dogal bir §ey dO§uniliemez. Gerqi bu arada Binba§1 ~OkrO Tuter, Kaymakam Hilmi Tuncel, YOzba§l Vasti Bayraktar tiriyorvlrasmrn (OqlOsOnOn) tartlpleri sonueu g6z alnna ahnan vatandaslann oldOrOlmeleri olas1l1gmdan sozeden §ikayetler resmi makamlara aksettiriliyorsa da, Ankara'mn incelenmesi iqin talimat verdigi bu sorunun bu sonuea varacagm: kabule yanasmamis olmasr, onun katf! fWine katt!dtglnt isbata yetmez kanaatindeyiz. Bu itibarla Genelkurmay Ba§kanl, Milli Savunma Bakaru ve iqi§leri Bakarurun arastrrmalann sonueunu beklemeleri dogal saYllabilir. Unutmam~ gerekir.ki; bu makamlann sahipleri dahi biraz ewel krsaca acrktarnasrm yapttgtmtz idare biqiminin ikinei derecede mensuplatmdan baska bir §ey degillerdir. Ve , Muglah bu idare biciminin birinci dereeedeki sorumlusundan kuvvet aim aktad tr.

Ozet olarak, Dogu hudutlannrn i:\nemi, Ozalp talarurun, kendilerine Aus tecavuzu biqiminde aksettirllrnis olmasi, tutuklulann dO§man casusu olarak tamillml§ bulunmalan ve Muglah'nm ozel durumu itibanyla, olav uzerinde bit l1ukuk devletinden beklenilen dikkatle durutmus ve bit bakima arastirmaya memur ettigi kimselerin varacaldan sonucu beklemi§tir. Komisvonumuz da lqi§leri Bakam Hilmi Uran, Milli Savunma Bakaru Ali Alza Artunkal ve Genelkurmay Ba§kanl Mare§al Fevzi yakmak taraflanndan Mustafa Muglah'ya "Ozalp'te tutuklanan 40 ki§iyi i:\ldur" dive aqlkqa bir talimat verildigini isbata yeter de1ile sahip degildir. bu itibarla hOkOmetin bu konudaki sorumluluqu yukartda sunduQumuz gibi karakteri malum bir general;, neler yapab;lecegini adeta bile bile ve Devle! Reisi tarannda» arkasi oksanarak Dogu bOlgesine g6ndermi§ olmasrnoan ibarettir.
Tunali Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi (1937·193Sj isimli incclemcden dc baurtanacagi uzcrc, Turk somurge yoncti m i "Dogu'' yu ULy in cUigi y liksck dereccli mcmurlara daima gcnis yctkilcr verrnistir. Bu mcmurlann "nsugl asuk, kestig! kestik'fir. Dersirn'e gonderilcn Dorduncu Genel Mlifeui~ Korgcncral Abdullah Alpdogan, bu durumun daha onceki bir Ornegidir. Somurge Kurdistan'm boylesine keyfi yontcmlerle yonetilmcsi isc dogaldir. Bununla beraber, Muglah'nm "... butun gorev hayau boyunca, kendisine verilen gorevleri, kanun, nizam, hak ve adalet d~Oncelerini asia dikkate almadan yaprms ve bircok adam oldurrne olaylanna adl kansmis bir general idi... ",gibi ifadelerle anlaulmasi ilgi cekicidlr. Mustafa Muglah'mn, 1930 yilmdaki, Menemen olaymda da gorevli oldugunu daha once belirtmistik,

v.

HOkOmetin Olaydan Sonraki Tutumu

1943 Ylh AQustosundan itibaren 1949 Ylh Ocak aymm 19, gOnOn9 kadar geqen tam 5 yll, 5 ay, 19 gOn Ankara'daki resmi sorumlu makamlar kendilerine qe§itli kanallardan ihbarlar ve §ikayeUer yaplldlgl halde Ozalp olayiru arastirma ve sorumlulan saptama konusunda hemen hic;bir harekette butunmarruslardrr. Bu kasrth ihmalden delay: olaym ortbas edilmeye qah§lldlQI veya bu surette de deliJlerin kaybolmasma olanak verildigi komisyonumuzca g6zlemlenmi§tir. Biz TBMM nde bize verilen bu g6revi daha

82

klsa zamanda daha ac;lk sonuc;lara ulqtlramadlksa ydllk zaman kaybmm QOk bOyOk etkisi olmu~ur.

bunda

sOzO edilen 5

Bu Ihmalde kimlerln ne derece suetan bulunduOunu saptamaya ~h,manln veri galmi~ir. 30 Temmuz 1943 gOnO T.C. nin B8§bakanl $OkrO SaracoOlu, Ic;i§leri Sakanl Hilmi Uran. Milli Savunma Bakaru Ali Rlza Artunkal va Genel Kurmay Ba§kan! da Mare§al Fevzi Cakmak idUer. Oaha sonra 1946 Ylhnda HOkOmet Recep Peker taretmdan kurulmu§ ve bu hOkOmeti de 1947 yllmda Hasan Saka hOkOmetj Izlemi§tir. Su hOkOmetlerin ciddi ara,tlrmalann ba§ladlOI 1948 yllma kadar Mini Savunma B8§kanhklarln! yapml§ olan ki§iler slraslyla ,unlardlr: Ali Rlza Artunkal, Cemil Cahit Toydemir, MOnir Birsel. HUsnO Caklr. AyO! mOddet ic;inde \c;i,leri SakanllOI yapan ki§Uer Hilmi uran, $OkrO SokmensUer ve MOnir HOsrev Gale'den ibarettir. Su mOddet ic;erisinde Genelkurmay b8§kanhOI yapan ki§iler lse, Kazlm Orbay ve Salih Omurtaktir, SiltOn bu hOkOmetler 'Ie sorumlu bakanlann yOnetimleri boyunca olaV' bit esrar perdesi altlnda sakh tutulmaya devam edilmi§tir. Bu ssrar perdesi Ozalp

'sozkonusu d~ildir.

ku§kusuz olaym cereyan Veri olan Van 'Ie 6zalp ir;in Oradayakmlan 6ldOrilienier Mustafa MuOlah, Rasim Saltuk 'Ie $OkrO TUter taratlanndan devam ettirilen tedhi§: havasma raOmen rzdiraplanru 'Ie §ikayetlerini yOksek makamlara aksettirmekten bir an bile geri kalmaml§lardlr. Su cilmleden ofarak OlOlerden Sultan ile lbrahirn'ln karde§i olan Ismail Ozay durumu bir tarattan Van ValiliOine 'Ie savclh{lma duyururken, diCer taraftan da, 15 EylOI 1943 tarihli telgraflarlyla lc;i§leri 'Ie Adatet Bakanhklarma duyurrnustur. Aynca TSMM BalkanhOma Ilkayet etmiltir. Van ValiliOi 12.8.1943 tarihinde lC;i§leri Bakanma rapor verrnistir, Van SavclhQI sorunu Adalet BakanhQlna anlatrmstrr. ismail Ozay'm duyurulanna paralel, daha ba§ka duyurular da, daha baska kisiler taratrndan aynl makamlara yapllml§tlf. Yukanda ilglsi dolaYlslyla belirttiOimiz gib~ Hakkari Valiliginin birraporu vardlr. Aynca Avni Dogan'm lay In gerc;ek niteligini aynntlfarlyla bildirdiOini Uade eniOl ve fakat bulamadlglmlz ba§ka blr rapar da hUkOmete ula,mlltlr.

Ozet olarak bu gibi §ikayet, duyuru ve raporlar 1943 Ylhndan itibaren 1948 yllma kadar Israrla surdOrOlmO§tO r. Oikkate deger ki, bu ba§vurulann tamanu AnayasaOin aC;lk hOkmOne raOmen ya cevapsrz kalllMi veya Van Valisinin Ismail Ozay'a verdi"i tek cevapta oldugu gibi atlatmak arnacr gOden sudan tayler olrnustur. Adam oldOrmekle suqlanmak gibi c;ok aOlr bir suc; kartlslnda gOrevli makamlann ve bu arada Ozalp Sulh hakimligi 'Ie savclhOlnm bu tutumlan, adam oldOrmek fillin!n suc; delillerini saklamak olmasa bile, en azrnda« §iddet nedenlerini netsinde toplaml§, bir gorevi kOtOye kullanma sucunu meydana getirmektedir.

'bir deOlliklik

I,te bu hava ic;erisinde yillar gec;mi§ ve 1946 yllmda TOrkiye'de onemli meydana gelmi§tir. Bilindigi Ozere bu deQi§iklik 1946 yllmda, TOrkiye'de muhalefet partilerinin kurulmasi 'Ie bunlann ic;inden bir tanesinin, Oemokrat Parti'nin 21 Temmuz 1946 gOnO yapalan genel seqimlerde TBMM ne muhalif mebusfar sokabilmilj olmasldlr.

83

Demokrat Partili mebuslar 1946 ylilndan itibaren Mecliste Ozalp olayma bir dereceye Kadar vaktf olunea bu i~i izleme{je baslarnrslardtr. Bu arada yukanda ad. geqen Ismail Ozay taratmdan BtiyOk Meelise tao 15 Ey1011943 va 20 Arahk "1943 tarihlarinda yap,lm,§ buhrnan iki b8!jvurunun dilakqa komisyonunda senelerdenban uyumakta oldugu g6rtilmO§tOr. Muhalif miUetvakillerinin israrr Ozerine komisyon bu i§i gOndame alrnrs va konu hakkmda ar;lklama istemak tizere Milli Savunma Bakarnrn huzuruna davet stmlstlr. Bakan. TBMM nin OslOnlOgO prensibine. Anayasanm va Meclis iq tGzGglinGn 81ii1k hlikumlarine kar§, hayrats dager bir kayrtsrzhkla va komisyonun IiiSgnsm. tekrarlama 'lie isrerlanna ra{jmen. tam 11 ayaqlklama yapmaktan kaqmml$ ve komisyona gelmemi~ir. Milli Savunma Bakarurnn, 12.6.1947 tarihinde Komisyona verdig! eevapta. bu olay hakkrnda bir i§lem yapilrnastna gerek gorQlmedigi bildirilmektedir. Bu cevaba ragmen g6revlerini yapmak lqin q.rplnan muhalefet mUletvekilierinin israrlan uzerina kornisyon Milli Savunma Bakanhgmm blr temsilcislni IiiSglrml~ 'lie bu tsmsilci sorun hakkmda bizzat bakaru n aqlklama yapacag In I, 11 .5.1948 gOn0 komisyona bildlrmlstir. 0 srrada Milli Savunma Bakaru bulunan MOnir Birsel ile onun verine geqen HusnO yakir komisyona aneak, 2.12.1948 gOnO gelabilmi§ va konunun arasunlmasma 8.7.1948 tarihindan itibaran b8§landrg'nI bildirmi§tir. 8.7.1948 tarihlnde konunun arastmlmasma memur edilen askeri adli hakimin verdigi rapordan da bir §ey ct,kmaymca ve bu arada Kayseri Milletvakili Fikri Apaydm taratmdan yukanda belirtilen savsaklamanm sorumlulan hakkrnda Macris arasnrmasr alS'timasl istegini ~eren bir onerge TBMM ne sunularak, facia Turk kamuoyuna duyurulunca. hOktimet zorunlu olarak Bakanhklar arasi blr komisyon kurulmasma karar vermi§ ve bu komisyon marifetiyledir ki Ozalp olay, jlk defa nisbeten eiddi bir arasnrmaya konu edilmi§lir. Su arasnrrnanrn sonucu, bilindigi uzere, Genelkurmay Ba~kanltgl Askad Mahkemesinde Organaral Mustafa Muglalt ve arkadaslanmn aleyhinda bir davarun acslmasrru ve sorunun bir hOkme baglanmaslnl saglam,§tlr. Buraya Kadar yapilan aq.klamalardan §u yon acikhkla anlastlrnaktadrr. IlIi§lari Bakaru Hilmi Uran, ve daha sonra onun verine geqen l?ukrO S6kmensuar. MOnir HOsrev Gole, Mini Savunma Bakam Ali Rlza Artunkal ve yarine galien. Cemil Cahit Toydemir, Munir Birse!, l?likrO yak,r; Genalkurmay Ba§kanl Kazrrn Orbay ve yarine gec;en Salih Omurtak ile 1943 ylll Ternrnuz ay,nda Ozalp'te saverhk yatkisiyle de donat,lml§ sulh hakimi Saki Takin vs 1948 ylll son una kadar gorav yapm.§ halefleri (yarine gelenler) ad, geqen gOravlari va yatkHari k6tOye kullanma sucunun sugfulandlriaf. Milli Savunma ve lr;i§lari Bakanlanrun sorumluluklartn. aglrla§l.ran bir husus ta §udur: Ismail Ozay'ln §ikayati ve Van savclhgmm yaz. ile bildirimi Ozerine, Adalet Bakanhgl 16.11.1943 tarih ve 506/163 saylh, ki§iya 02el ve gizli kaydtnl ta§lyan yall ile 61dtirme olay. raporlannm incelenmeye de{jar bu!undu{Juna 'lie bu ki§i1arin hudut taburunea taslim almmalanndaki tuhafltga da lsaret ederek konunun lncelsnmesl ic;in k;l§leri va Adalat Bakanhklannm dikkatini qekmi§tir. Bu yaz.ya Milli Savunma Bakarunca verilen eevapta askeri yarglya ait olup, Ganalkurmay Ba~kaOi Kazlm Orbay'm, vanlen olay tutanak kagltlartna Muglah'OIn raporlanna dayamlarek takibata gerek gorUlmedigine ibaret olunmaktadir. Gerek Milli Savunma va gerekse IlIi§leri Bakanlan taratmdan Adalet Bakanlig,oa bazl gizli, ve siJzlii at;lklama

84

yapllml~ olacak ki, Adalet BakanlOlO bu eevapla yetinmeyerek yeni giri§imlerde bulunduOuna dair bir kayda komisyonumuz rastlayamaml§tlr. l~i§leri Bakam Hilmi Uran, Avnj Oo!:lan tarafrndan kendisine gizli bir yazl gonderilmi§ olabileceOini, komisyonumuz huzurunda kabul etmlssa de, AVnj. oogan'lO olaym ger~ek yonlerini aynnnlanyla belirttiOini iddia aWOl bu raporun igeri9ine gore de{Jil de, Binba§1 $ukrO TOter tarafmdan tutturulup sahte olduklanru yukanda aqlkladlOlmlz olay tutanak kagltianna samimiyetle inandlOlni eavunmustur, Bu savunmarun samimiyet derecesini yOksek meclisin takdirine sunrnakla yetiniyoruz. Bu konuda ozet olarak soylenebilecak olan §udur ki, TOrkiye'yi 0 devirde idare eden, Mustafa MuglalJ'yl oogu'nun krah gorOp gayrete getiren. yi.ireklendiren ve te§vik eden zihniyet, ball gerilemelerine raOmen 1949 Ylhna kadar yurdumuzda hUkOm ferma kalarak Ozalp oiaYI sultlulanmn eezadan kurtulmalan i9in sorunun ortbas edilmesine var kuvvetleriyle qall§ml§lardtr.

VI. Mustafa Mug/all ve Arkada!}larmm Yargllanmalart

Orgeneral Mustafa Muglah ve arkadaslan aleyh ine 19.49 Ylhnda zaruri olarak aqllan adam oldUrme davasi Genelkurmay Ba§kanhgl Asker! Mahkamesinde gorUlerek sonueta sue isbat edilmi§ ve Orgeneral Muglah neticeten 20 sene aglr hapse hOkOmgiymi§tir. 23 Kasun 1949 tarih ve 949/6; 2 Mart 1950 tarih ve 950/13; 12 Nisan 1952 tarih 95214 karar sayilanru ta§lyan Genelkurmay Ba§kanhgl Askeri Mahkemesinin kararlan ile, Rasim SaJtuk, $UkrO TOter. Vahdet YOzge~, Needet Bilgez, lie BUal Bali beraat ettiriJmi§Jerdir. Bu beraat karan kesinJe§mi§ butunrnaktadir. Vahdet YUzge~'in beraati olaya tamamen uymakta ise de, digerlerinin beraatlerinde hiqbir hukuki dayanak-yoktur. Kanuna aykm hususlarda amire boyun egme, alt rutbedeki bir ki§iyr sorumluluktan kurtararnayacaqr lie zaten masum vatandaslan oldurmek iqin lIerilmi§ bir ernrln kat'j surette askeri gijrev saYllmayaeaOI ve basta Rasim Saltuk lie $ukru Tuter olmak Uzere, suclulann katil fiiline bUtun ~artlarJyla kanldiklan gerek asker; mahkeme ve gerekse taranrmzdan yapllan arasnrrna ile sabit bulunmustur, Bu cihetle Genelkurmay Ba§kanhOI Askeri Mahkemesinin ad: geqen saruklan beraat ettirmek hususunda ortaya koyduQu butOn gorO§fer mesnetsiz, yersiz lie kanunsuz bulunmaktadir. Bu hakikate raOmen komisyonumuz ~§itli kademelerden gSlterek kes!n hukum halinl alml§ bir hOkmun iptaline kendisini yetkili gormeyerek onu aynen kabul mevkil- ve zorunda kafml§tlr. Adl gegen saruklar hakktnda lIaracaQlmlz SOnhukOm i§ bu kes;n hOkOmfikrine de dayanmaktadtr.

VII. Belli Olan Suglar ve Sanlklar

Buraya kadar verilen aciklamalanrmzla OzaJpolayma §U veya bu §ekilde

85

adlan karl§an ki§ilerin huviyetlerl meydana t;lkml' izafesi rnumkun gerUien suc;lar da

bulunmaktadlr.

Bu kl,nere

1. Adam

oldUrma

2. Adam f3ldUrmeye azmettirme 3. SUt; demlerini saklama 4. GOrev; ihmal 5. GOrev; ve yetkiyi kbtUye kullanma. Ozalp tarihindeki olayma , adlan kart§an slfatlartyla yazllml§lardlr) Rasim Saltuk olmak Uzere isa

be,

t;e§iHir. (Kimlikler olay

ki§iler

,unlardlr:

1. Organarai Mustafa Muglah

2. Tuggeneral 3. Binba§1 ~(ikrU Tuter 4. Tegmen Necdet Bilgez 5. T eOmen Bilal BaH 6. YUzba§1 Vahdet YUzg~ 7. Van Valisi Hamil Onat 8. Ozalp Kaymakaml Hilmi Tuneel Gedikli 9avu, Ali Seber

9. Ozalp Jandarma 8()IUk kumandam Vasfi Bayraktar 10. Ozalp Jandarma Karakol Kumanda", 11. Birinci Genel MilieUi§ Avni DoOan 12. Milli Savunma Bakanl Ali Alza Artunkal 13. Ic;i§leri Bakam Hilmi Uran 14. Genelkurmay
Bqkam Mare§al Fevzi c;akmak

15. Ozalp Sulh Hakimi Baki Tekin

16. 17.

k;i,leri Bakam !?iikrO SokmensUer Ic;i§leri Bakam MUnir Husrev Q()le

18. Mill; Savunma Bakam Cem!1 Cahlt Toydemir 19. Milli Savunma Bakam MOnir Blrsel
20. Genelkurmay Bqkam Kazlm Orbay

21. Reisicumhur

Ismat InenU

Bu ki§i1erin her birinin yukanda belirttigimiz 5 su~a Ithamlarmm mOmkOn olup olmayacagl, mOmkUn olsa bile kesin hOkUm ve saylll At Kanunu dolaYlslyla vanlrnasi geraldi sonuca dair kanaatlmizi a,aglda sunuyoruz:

56n

1. Mustafa MuOlah: Adam 6ldUrmekten numarah sorumlusu alan bu ki§i olmUI}tOr.

hUkUmlOdOr. Ozalp olaYlRln bir

2. Rasim Saltuk: Katilden suc;lanmasl tamamiyle olanakh olan bu ki,inln lehinde kesin hOkOm mevcut olup kendisi olmU, bulunmaktadir.

3, $OkrO TOter: Katilden lehinde kesin hOkOm vardir,

suC;lanmasl tamarmyla

yerinde

alan bu ki,i

4. Necdet Bilgez: Katilden su~anmasl

tamarmyla olanakh alan bo ki§inin

86

lehinde kesin hukOm vardlr. 5. Bilal Bali: Katilden suc;rlanmas I tamarmyla lehinde kasin hukum vareir. olanakh oIan bu ki§inin

6. Vahdat Yuzgac;r: Bu ki§iyi hie;:bir suc;rla suc;rlamak olanakh de"itdir. Olaydaki tutumu takdira d&Oer olup zaten lehinde kesin hOkum vardir, 7. Hamit Onat, 8. Hilmi Tuncel: Biri Van Valisi, biri Ozalp Kaymakaml olan bulki kifinin 33 vatanda§1n olduruleceklerini bite bile, Mustafa Mu"lall'nlO emrindeki askeri kitalara teslimini emretmi§ olmalan Ha suclanrnalan iteri surUiebilir. Kenditeri oldurOlen ki§ilerin, oldOrOleceklerinden haberdar olmadiklanm ve askeri mahkemeye sevkedileceklerini sandlklanm savunmuelardrr, Bu savunmalann aleyhinde bazl belirtiler mevcut ise de, bu bllirtilerin, kendilerinln, MuOlah, Sahuk ve TOter ile tamamen aym dO§OndOklerini adli anlamlyla isbata yeter delil saYlhp sayrlarnayaceklart takdir de dOOal bit husustur. Sam"," aksi sabit olmayan savunrnasmtn do"ru olarak kabul edilmesi ,&klindeki temel ceza hukuku kaidesine de i§arelle, Hilmi Tuncel ve Hamil Onat haklannda adam oldurmek tiiline yardtmdan dava ac;rllmasl takdire baj}h bir husus olup Cumhuriyet Savclhj}mt ilgilendirm$ktadir. Bu ki§Uerin g6revlerini ve yetkilerini a{lIr §8kilde kotOye kullandlklan kesin olarak ortadadlr. Ancak bu iki sueun takibi 5677 saYl1I Af Kanunu ger&Oince mumkun d&Oildir. ' 9. Vasfi Bayr~tar, 10. Ali Seber: Bu iki ki§lnin adam oldGrme suc;runa kanldiklanm isbata yeter delil mevcut d&Oildit. 32 si 61dOrUlen 33 ki§iyi hic;rbir kanuni dayanak yokken Kaymakamm emri ile ~OkrO TOter'in e1lerine teslim eytemekte gorevterini ve yetkiterini kOtOye kultandlktan sabi! ise de bu sue;:5677 saYIII kanunun kapsamlna girmi§ bulunmaktadlr. 11. Avni OoOan: Bu ki§1 mOmkun oldu{tu kadar, Ozalp olaYlnln meydanagelmesini anlemeye e;:all,ml§tlr. Mustafa Mu{tlah'nln 33 ki§iyi 61dOrmeye kesin ve ciddi olarak karar verdi{tinden habersiz olduj}u ve Muj}lah'nrn "bun[an asaca{tlm, kursuna dizecegim· gib; sozlerinin ofke ife s6ylenmi§ sozler olduj}unu kabul ile adam oldurUieceOine ihtimal vermediOinl rsrarla savunmus bulunan bu ki§inin feci suc;rakatllchOlsOzkonusu edilemez. Ozalp1e bizzat ziyaret ettiOi 33 tutuklunun askeri sue; i§ledikleri iddias: lie serbest blrakllmayacaklanm ae;:lklayan, ~OkrO TOter'e, ~o halde teslim ahmz" demi, olmasl ve sucsuz olduklanna inandlQlnl ifade etti!}i bu tutuklulann serbest blrakllmalan ie;:in Vati Hamil Onat'rn kesin karat vermemi, bulunmast gorevi ihmal sU(funu meydana getirirse de bu sue; 56n saylll Af Kanununun kapsamma girmi§ ve zaten zaman a1jlmma uj}raml1j bulunmaktachr. Savunma, biri le;:i§leri Bakanl olan bu iki ki§inin Mustafa MuOlah'yl adam 6ldOr'meye azmettirdikleti veya a~lk a~lk, Harapsotik ve MHanengiz k6yOnden 33 ki§iyi 6ldOtmesi ic;in Muj}lall'ya emir vetdiklerine dair hic;rbir delil mevcut d&Oildif'. Kendilerinin, Mu{tlail'OIn, nizam, hak ve kanun anlaYI',"1 ve huyunu bildikleri halde onu kapsam/ pek geni$ 87

12. Ali Rlza Artunkal, 13. Hilmi Utan: Biri Milli

olan 3. Ordu MOfetthlliOi gorevine gonderen hOkGmete dahll bulunmalan balki siyasal bir sOTumluluOu gerektirip, bu yanGn ar8!jtullmasl komisyonumuzun arasnrmelan ile ilgili deQildir.
SUVUn meydana gelm9s;nden sonra sorumlulan takip etmemi§ olmalan aolr bir gorev ve yetkiyi katOye kullanma sucu olup, bu su~ Af Kanununun kapsarmna girmi§ ve zeten Hilmi Uran da olmO§tOr.

14. Fevzl c;akmak: Tann rahrnetine kavu§mu§ mar&§alin, Mustafa MuOlah'yl, Ozalp'h 33 vatandast oldOrmeOe azmettirdiOine veya bu yolda bit emir verdiOine dair hi~ir delilmevcut olmaylp ksndisl de vefa1 eylemi§
buiunmsktadir. 15. Baki Tekln: Ozalp Sulh hakiminin ~i.ikrO TOter, Hilmi Tuncel, Vasfi Bayraktar grubunun bazi hareketlerine vaklf olduQu ve 30 T9mmuzdan bir giln ewel izin a/maga daM Wzum garmeden mahkemeyi kapa.tlp Van'a kaqtlgJ ve 30 Temmuz gOnOnO Van Adliye binastnda bOyOk bit tela§ i~inde
g~irdiOi sabit olmakla beraber bunlar onun adam OldOrmeye katlldlQlnt isbata yeter deHller de{jillerdir. Hernekadar kendisi ~§itJi yonleTden gorevini ve yetkisini kotOye kullanml§sa da su~ 56n saYlh AI Kanununun kapsaml

dairesine girmektedir.

16. $OkrO

SOkmensOer,

17. MOo;r HOsrev GOle, 18. Cemil CaM Toydemir,

19. MOnir Birsel: Olaym sakh tutulmaOa ~h§lk:hOI devrade Iqi§leri ve MUll Savunma 8akam olarak gOrev yapan bu ki§ilerin Ozalp katliarru samklanru saptamarrus ve takip eylememi§ olmalan aOH bit g6rell ve yetkiyi kotOye kuUanma sueunu meydana getirirse de bu su~ 56n saYIIi AI Kanununun kapsarmna girmi§ bulunrnaktad«,
20. Kazrm Orbay: Olaytn meydana geli§inden krsa blr mOddet sonra Genel<:urmay B8§kam olan bu ki§inin Adalet BakanhQIOC8 yapllan uyaTmaya rSOmen sorumlulart ara§tlrmayarak ve takip etmeyerek gorevini ve yetkisini aOIT ~ekilde kotOye kuliandlQI sabittir. Ancak bu su~ 5677 saYl1i Af Kanununun kapsamma girmil} buluomaktadir.

21. Ismet Inonu: Ismet In6nu'nOn Ozalp olay.1 kaT§lslOdaki durumu birk~ yonden dikka1 ~ekmektedir. Bir kere kendisi, MUQJall'01n, ~ok 6nem verdiQi 0<>OubOlgesine g6nderHmesine ilk amildir. Aaporumuzun YUkartda IV numarah b6lOmOnde belirtildiQi GZere, MuQlah, 3. Ordu MOletti§i olarak o/a~aniistii yetkili bit hiJkOmet korniseri rolOnde hareket edebilmenin olanaklanm ve cesaretini 1943 On Milli $eli In6nO'den suC;lu saYllanlann yargllamaslz 61dOrOlebileceklerlneve bunun hi~bir takibe baOIt tutulmayacaqrna, icabmda b6ylesine hareketin hatta vatant lIazife saytlacaOtna dair MUQlah'da mevcut zihniyet temelin! (T9k parti tek ,ef) dOsturunun olanaklanndan almaktadlr. T8k Partinin lider! Ve TOrkiye'nin §efi ise In6nO'den ba,kasl deQildir. .
I§in pek fazla aytlntlya elveril}1i bu tarafl tarihsel ve siyasal sorumlulugu gerektiren bir husus olduQu cihetle komisyonumuz bu husus Ozerinde uzun boylu de{jerlendirmelere kendisini yetkili gormemi§tir. Ismet InonO'nOn Mustafa MUQlah'ya Ozalp'te gozalttnda tutulan 33

88

vatandasi oldiitmesi it;in emir verip vermedigi sorunu, Muglah'nm te!ivik gorOp gormedigi hususuyla ilgili bulundugu cihetle, bu konunun deliUeri a!iaglda tarnsilacaktrr. Su nedenle inonO'nOn gorev! ihmal, gorev ve yetkiyi suistimal sovlan ile sut;lanip su~anmayacagml krsaca sunduktan sonra bu konuya gelecegiz. azalp oiaYI meydana gelmesinden sonra qe§itli kanallardan vaku§kusuz hOkumet tarafmdan Reisicumhur Ismet InonO'ye ula§tlrllml§llr. Kendisi bOyle feci bir fiilin mevcudiyetlne ragmen sorumlularm takibi yolunda hiqbir harekette bulunmarmsnr. Ancak bu olaya ragmen Anayasa Kanununun 41. maddesinin 1. bendi geregince Reisicum hur bu ihmalinden bile sorumlu degildir. SOtOn bu gert;eklere ragmen Mustafa Muglall'mn ban beyanlan ve diger bazt belirtiler dolaYlslyla Ismet InonO'nun durumunu bir ba§ka yonden de tektikte zorunluluk bulunmaktadir. Su cihet §udur: Acaba Ismet ln6nO Mustafa Muglah'ya adam oldOrme cesaretini venlii§ miclir? Sa§ka bir deyimle Reisicumhur Ismet lnon O'yO Anayasanm 41. maddssinin 2. bendi geregince ki§isel fiilinden dolSYI, suctamak mUmkUn mOdUr? Komisyonumuzun arzediyoruz: bu konuda saptadlgl noktalan a§aglda

srra ile

A. InonO'nOn Muglall'ya -Dogu'ya gil, hudut olaylanm bit direktif verdi{Ji her tUrlO kuskudan uzektrr.

hallet- diye genel

S. azalp olaymrn cereyamndan sonra Erzutum'a giden InonO'nOn, orada ve herkesin huzurunda, Muglah'nm arkasmi ok§ayarak -Muglah Dogu'nun krahdrr, ben, O'nun burada bulunmast sayesinde rahat uyuyorurn" diyerek katil oldugu daha sonra isbat edilen General! onurlandlrdlgl sabittir. C. Muglah'nm ifadesine gore, In6nO, ayru seyahatlnde kendisine, -Muglah, senin D~u'dakj uygulamalann sayesinde biz Ankara'da rahat uyuyoruz" diVe iltifal1a bulunmustur, Muglah'mn ovUlen, Dogu'daki uygulamalan arasrnda 32 vatandasm sorgusuz sualsiz kursuna dizilmelerinin mevcudiyetini Ismet InonO'nOn unutrnus olrnasi veya unutrnus gorOnmesi dikkat ~kicidir. D. Yine olaydan sonra InonG, olay mahalli olan Van'a giderek, orada hakslzhga ugraml§larm gazleri onOnde MugJall'nm koluna girerek gezmi§tir. Bir katliam failinin, katliam bolgesinde, Devlet Reisi tarafrndan onurlandmlmasmm anlarm uzerinde durulabilir. E. Komisyonumuz, tarnk slfat.yla dinledigimiz Kenan vlgman'dan §u bilgiyi alml§tlr: Mugiah'nm tutuklulugu sirasmda hasta olarak yattlgl hastanede onceden taOldlgl Kemal «tOman'la bi~k sohbetleri olmustur. Su sohbetlerde Kemal «Igman'm Ozalp olaymm niteligi hakkmda Muglah'ya sordugu sorulardan birlne aldl!)1 cevap §llyledir: "Ben askertm, Bal}kumandantmm verdigi her emrl yapanm. BugOn de verse gene yapanm: Tutuklu generalin Baskumandan sozu ile kastettigi anlam uzerinde dO!iunOlmeQe deger bir husustur. F. Muglall'nlO avukan Hamit §evket ince'ye §u sozleri soylediOi sabittir: "Ordu I~inden sanl se¢im. DoQu'daki 9!ikiyallgl onle. Senin gibi demir bir adam oraya giderse 0 havaliye salah geUr, ne yaparsan yap ben

89

vanm arkanda," Hamil ~evket Inca'nin ifadesine gore bu sOzler 0 zamanm Milli $eti taraftndan Muglah'ya 'tekilmi!} vatanperverane bir nutuktan bafka bir §ey degildir. G. MUlglall'ntn krzlanmn "babamlza bu i§i yaptlranlar qlksmlar" dive israr etmelerinin bit anlaml otmssl 9E!rekir. meydana

H. Muglah, -bana bu i§i yaptlrana ild kere yazdtm, Cavap bile vermedidiye bir ifadede bulunmustur, GetQekten, Muglah'n 10 Reisicum hur Ismet InonO'ye 19.2.1949 tarihli bir mektubu ile 26.9.1949 tarihli bir tel yazls, dosyalanmlzda bulunmaktadlr.

I. Komisyonufnuz huzurunda dinlenen pek eok taruklann, Mustafa Mu!)lah'mn bir gorev gorOyorum zanmyla 33 TOrk vatandasnn oldOrmeleri gibi korkunc ve tOyler Orpertici bir emri, yOksek makam sahiplerine dayanrp gOvenmeden veremeyeceOi yoh.inda kanaat beyanlndabulonrnalanm hakh gosterecek nedenleri sahip olduklan ku§kusuzdur.
J. Ismet InonO'nOn Devlet Reisligi boyunca Ozalp otayimn rsrarla gizli tutulmaga Qah§lldlQI yukarlda 8Qlklanml§ bulunmaktadlr.
BOtOn bunlan ve orne!)in Van Valis; Hamil Onat'in Muglah ite g6rO§tOkten sonra tutuklu vatandaslan askeri makamfara testimde saklnca gormemi§ clmasrrn ve kabine degi§iktiklerine ragmen sorunun esrarh niteligini korumus olmasl,:!' komisyonumuz dikkatle degerlendirmi§tir. Vardlglmlz sonuc sudur kit biJtOn bu belirtiler ve suctlamalar katil adam oldOrme{le adli anlarruyla isbata yeterli delil saYllmak mumkOn degildir. Bu itibarla Mustafa Muglah'nm, Harapsorik ve Milanengiz k6ylerinde ya§ayan 33 lnsaru 61dOrtmesi olaylOda, lnonu'nun ki§isel fiiUnden dolaYI sorumluluQu yanune gitmeye, -adli anlamlyla detil mevcut olmadlgmdanolanak gorOfmemi§tir.

Sonug
30 Temmuz 1943 gOnO azalp kazaamm <litti Gadi!)i bOlgesinde sorgusuz sualsiz kursuna dizi1en vatanda!jlanmlzm oklOrOlmelerinde rola ve kusuru olanlarrn durumtan yukanda ayrtntllanyla belirtilmi!j bulunmaktadrr, Bunlardan bit krsrn) aleyhlerindeki delillere ragmen Genelkurmay Ba§kanhgl Askeri Mahkemesinin kesim hOkOm halini alan hOkmO; bir krsrm haklarmda adam oldOrmek, adam 61dOrmege azmettirmek veya adam oldOrme sUQunun delillerini gizlemek sUlilan Ue sU<tlanmalarma yeter delilin mevcut olmamasl; diger bir klsml halen olmO!j bulunmalan nedenleriyle fU anda cezal kovu!jturmaya labi olmaktan kurtulmu~ bulunmaktadlrlar. DIO'erbir klslm ki!jilerin Ozalp oiaYI dolaYlstyla Ozerlerine dO§en gorevleri ihmal dikleri vaya kOtUye kullandlklan ali,kqa sabit ise de 1950 Ylhnda 'ilkan 56n saYl1l Af Kanunu TCK nun 240 ve 230. maddeleri geregince yap,lacak kovu~turmaYI durdurrnus olduQundan bu klslm samklar hakkmda eeza davas: cu;maga olanak kalmaml§tlr.
Bu itibarla Ozalp'e 32 vatand8!jlmlZm oldOrUlmeleri Iaciasmm yazlk ki meydana gelmi§ bulunduguna, bu olaym meyrana gelmesine olay 90

zamanmda, TOrkiye'de yOrOrlOkte olan idari ve siyasi zihniyetin ve ozellikle lnsan ve vatandas hak ve hOrriyetleri anlaYI§lnrn neden olduguna, olaym meydana gelmesinden sonra ise, facianm 6rtbas edillp scrurnunanrun gizlenmesi yolunda 0 zarnanrn iktidanna baQll gorevli kl'lilerin bOyOk gayretler harcadiklarrna dair kanaatrmm TBMM YOksek Ba§kanllQma sunanm. 30 Nisan 1958 Adalet ve Anayasa komisyonu: komisyonlarmdan (Konya meydana gelen karma ara§tlrma

Ba§kan V. Halil 6zyorOk Mazbata (dilek~)

yazan: Sabri Dilek (Trabzon)

Yazior; T. Barl§ (Sakarya) Oye: Faik Ahmet Barut.;u (Ankara) Oye: Nail Geveci (Aydin) Dye: Vacid Asena (Bahkesir) Oye: HOseyln Bayn (Bursa) Dye: Mazlum Kayalar (Bursa) Dye:

I. Hadlmllo~lu

(Denizli)

Dye: A. SaQlrolillu (Erzincan)

Dye: Ali ~ahin (Gaziantep) Dye: Ahsen Aral (Hatay) Oye: Mehmet Dolek (i~I) Dye: Sait Bilgi.; (Isparta)

Dye: Neela Tekinel {Istanbul)

Dye: Needet Davran (izmir) Dye: Ekmel Kavur (izmir) Dye: Atlf Akin (Manisa) Dye: M. Ali Ankan (Mardin) Dye: Zeki Kumrulu (Ordu) Oye: Nusret Kiri§yioQlu (Sakarya) Dye: A. Kelemlu (Samsun) (Sivas)

Dye: Turhan Feyzioglu

Dye: Salih Zeki HanoQlu (Trabzon) Dye: Ali Rlza AkblYlk~lu (U§ak)

Dye: Sltkl Korahan (Konya) Dye: Mustafa Kemal BiberoQlu (Qorum)

Yukanda TBMM Arasnrma Komisyonu'nun raporunu Ulmtlyle verdik, Raporun Uimtlnde, dikkati ~ken en onemli husus, arasnrmamn adi, siradan bit sucun arasunlrnasi tavnyla ytlrUUllmU~ olmassdir, Halbuki sue tamamiyla siyasal niteliktedir. Bir jenosid . 91

sueudur. Bir ulusun yokedilmesi eyleminin bit ~du. Komisyon sorunun bu yOntlnden dikkatle uzak dunnaktadtr. Stradan bir "adam oldnrme" OlaYI olarak ele almaktadir, Birinci Genei Mijfetti~ Avni Dogan. t¥i~ler'i Bakam Hilmi Uran, gibi kisiler, sorunun gercek niteliklerini bildilderi halde, komisyonlann Oniinde gerek:li a~lklamaIan yapmaktan, bunun i'rin dikkatle ka'rmml~lardu. tnkara yonelerek sorunu gizlemeye. esas yonu olan siyasal yOnUortaya ¥lkarabilecek her tUrlOgirisimi onbas euneye, engellemeye ¥all~ml~lardtr.

92

v.

Kiirt

SOruDU

Karsismda

Turk

Universitesinin

Tutumu ve Bu Tutumun Elestirisi

1930 yrlmda, Agn'daki KUrt ulusal direnisinin devam ettigi gunlerde, TUrk Adalet Bakam Mahmut Esat (Bozkurt) Odemis'te halk onunde yapttgt konusmada ~Oyle

soyluyordu:
~... Biz TOrkiye dEmen, dunyanm en hOr Olkesinde ya§.yoruz. Mebusunuz inanclanndan samimiyetle bahsetmek it;in bundan daha mOsait bir ortam bulamazd r, Onun i9in hislerlmi saklarmyacaqrm. Turk, bu memleketin yegane etendisi, yegane sahibidir. Sat TUrk soyundan olmayanlann bu memlekette bir tek haklan vardir: Hizrnstcl olma, kole olma
hakkr,

Dost ve dO§man ve daglarbu hakikatl bOyle bilsinler."l151) Bu sm. vine 1930 yillannda lran'a BUyUkel~iolarak gonderilen Husrev Gerede'nin, lean Sahl ile yapligi ve yukanda bit MltimlinU verdigirniz konusmasryla birlikte ele almdig, z.aman Cumhuriyetin Kurdistan'a ve KUrt ulusuna kar$1 yUrliltUgti politika btiytik bir acikhkla ortaya crkar, Demek ki devrin Adalet Bakam(lSZ) "Turk olmayanlann, yani Kurtlerin tek hakkr vardir, 0 da TUrk milletine kole olma, TUrk milletine hizrnetci olma hakkr" demektedir. 1923 yillanndan gunumnze kadar, biltUn Cumhuriyet tarihi boyunca, bu politikanm butun gerekleri, devletin her tu.r olanaklan kullamlarak yerine getiri1m i$tir . Devletin maddi baski araclan, devletin ideolojik baski araclan, kullamlarak, KUrt ulusunu kolelestirmek, KUrt admi ve Kurdistan admi, dillerden ve tarihlerden silmek icin her tUriU olanak kullamlrmsur.

KUrt ulusu ile, onu somurgelesurmeye ve yoketmeye cahsan emperyalist ve somurgeci devletler arasmdaki celisme elbette uzlasmaz bit r;eli~edir. Fakat yukandaki soz en azmdan, Turk Adalet Bakaru Mahmut Esat (Bozkurt) ile Kurt ulusu arasmda uzlasmaz bir yeli$kinin mevcut oldugunu gOstermektedir.
Bunln bunlara ragmen, boylesine Irkr;l ve katliarnct bit kisinin, IrkClhgml ve katliamcrhgnu da ar;lkr;a iftiharla Han ennis bir kisinin, TUrk universitesinde heykeli dikilmistir, Bu heykel Ankara Oniversitesi Hukuk Fakultesi binasmdadir. Bu durum KUrt ulusu ile, TUrk tmiversitesi arasmda ne kadar derin bit celisme, uzlasmaz bit ce1i$me otdugunu sornut bir bicimde ortaya koymaktadrr. "Kurtler ancak, TUrk ulusuna kole olabilirlerl" diyen ve bu Oneri ve arzunun gerektirdig! her $Cyi yapan ve yapdmasma yardim eden bit kisinin universitede heykeli dikiliyor. Bu olgu, TUrk universitesinin, KUrt ulus olgusunun arasunlmasma, incelenrnesine neden kapah oldugunu a~tklamaktadiC. Bu oigu, 93

trk!y1.somurgeci, ilhak!y1 ve i~birl~i Kemalist ideolojinin eylemlerini mesru gostermek . i!yinol~lUfduAu flkirlerin, neden, "bilim" diye sunulduiunu ve TUrk Universitesi tarafmdan tarnsilmaz, sarsilmaz "bilim verisi", "bilim diye kabul edildig;ini 8!Ytklamaktadll'.
M

Turk iiniversitesi eski ~lar hakkinda bilimsel bilgiler ureune caoasma girebilir, baska toplumlar hakkmda da bilgi uretebilir. Fakat 1923'ten sonra, Tilrkiye hakkmda ilretilen bilgilerin, genet olarak bilimsel bir deg;eri yoktur. Tarihsel gelisim, toplum yapismdaki degismeler, Turk Kamu Hukuku, Turk Anayasasi, TUrk Siyasal Par tiler Sistemi, TUrk Kamu ldaresi, Tilrk Tek Parti Sistemi, Turkiye'nin Sosyo-Ekonomik Yapisi, ve bu yapsda olusan ~~itli kurumlar arasmdaki iliskiler, Uluslararast tli~kile_r, Devletler Hukuku ... gibi kanular Uzerinde yapilan arasurma ve incelemelerde, KUrt ulus olgusu, Kurdistan'm b6IUnUp parcalannushgr, dUnyadaki en onemli "bol-yonet" poluikasmm, Lozan ernperyalist b61~UmU sirasmda KUrdistan'da ve KUrt ulusuna ~ uyguJand.lg;I, bili~1i olarak g6zden uzak tutulmustur. Dikkate almmamisur, Bu bakrrndan bu konularda uretilen bilgilerin, hemen hernen hepsi de emperyalist ve somugeci bir OU sahiptir, Bu bilgiler gizli ve a~lk bir $Ckilde, KUrt vc Kurdistan adun, dillerden ve wihlerden silmeyi amactamaktadsr. Bu konularda Kemalist ideoloji ayoen benimsenerek Edime'den ffitkkari'ye kadar, herkesin TUrk oldugu ileri surulrnekte "TUrk olmayanJar varsa", mutlaka, Turklesurilrneleri icin her tUrlii tedbirin almmasi gerektigi haurlaulmaktadrr. bu bakimdan Milli Istihbarat Teskilaunm burolannda I.Irelilen bilgilerle TUrk universuesinde uretilen bilgiler arasmda ·hi.; te onemli bir fark yokiur, Ornegin, Kurdistan'm herhangi bir kesimindeki KUrt ulusal direnisleri sirasmda, TUrk, fran. Irak ve Suriye Basbakanlan, Disisleri Bakanlan ve oteki gorevlileri, srk sik toplandiklan, lngiliz ve Fransiz Basbakanlan ve Drsisleri Bakanlan He ortak gorusmeler yaptiklan halde, bu gOrU~eleri gizli tutmak icin bUyUk gayretler gostermislerdir, Gizli
tutamadiklanm da, "Firat sulannm paylasmu" gibi konularla gerekcelendirrnislcrdir,

Sadabad Pakunm ve daha sonraki paktlann nedeni ve ternel amaci, Kurdistan'i ve Kurt ulusal bareketini daha iyi kontrol etmek oldugu halde, Turk universitesi, bunu bambaska bir bi~imde sunmayt ba§anlll~ur. Temel amaci, Ortadogu'daki statukoyu korumak ve percinlemek olan bu paktlann sosyalist hareketlerin gelismelerini engelleyecegi, devrimci-dernokratik hareketleri baski alunda tutacagt da ku~usuzdur. Bu, sapurma, carpnma ve maskeleme i~ politilcada da aynen vardir, Buum bunlar, Kiadistan Ozerinde Emperyalist BOliqilm Milcadelesi, 1915~1925 isimli arasurmada etralli oIarak ele almacakur, TUrk Oniversitesi KUrt ulus sorununu zaman ve mekan boyutu icinde ele almamakta biiytik bir caba harcamaktadrr, Bu konuda buyuk bir suskunluk i~indedir. "Olgular birbirlerine bag-hdlf. birbirleriyle etki-tepki iliskileri ~indedir, olgulardan birisi keyfi olarak: Otekilerdcn aynlamaz, gOzardl edilemez", ternel ilkesini haurlaytp, KUrt ulus olgusunun iIi~iler biitUnu ir;inde otdugu 6teki oigulan nasil elkilediAini. onlardan nastl elkilendiAini kavrama ve anlatma sUrecine girmemektedir. Bu suskunluk bil~li bir suskunluktur. <;Unkti Turk universitesi duzenin universitesidir. Duzenin egemen ideolojisi He bOUinl~i~tir. Duzenin en gecerli olan davrams bicimi ise suskunlektur. Bilinr;1i bir suskunluk, Bu baktmdan TUrk Universitesi. 55 ylla yakm bir zamandrr, sUrdlirdUgu bu. bilim dl~l ve dogrnatik tutumunda, hicbir degj~iklik, hicbir duzeltme yapmak geregin! duymamrsnr. Ostelik bu bilim dl~1 tutu rna 0 Kadar ahsmis, bu tutumla a kadar
94

biiUinl~i~tir ki, bu durumun sonsuza kadar surecegine 0 kadar tnannnsur ki, resmi ideolojiye uymayan gOrti~lerin sahiplerinin universiteden tasfiyesi i~in, devletin gizli orgutleriyle bile i~birli~i yapmaktadu. Resmi: ideoloji cercevesi icinde, iyice dogmadklesen ve kemiklesen gOrO~lerin sahibi olan TOrI: tmiversitesi, zaman zaman Mini Istihbarat Teskilaumn bit burosu gibi ~ah~maktan da kendini ala mamaktad ir. Bu bakimdan, universite, tek patti dOneminin nitelikleri konusunda g~ler ileri siirUrken, Kemalizmin, .Kurdistan'a ve KUrt ulusuna kaql siirdiirdUg-U politikayr katiyen gormemekte, gormek istememektedir, TUrk universitesi, Hitler'in, Mussolini'nin eylemlerini degerlendirebilir, Franco'nun ve Salazar'm Afrika'daki somnrgeci iliskilerini degerlendirebillr, fakat, KemalizminKi.irdistan.ai1i~kin eylemlerine, kati surette dokunamaz. Onlan degerlendirernez. Bunlan aYD11kendi militarist somurgeci burjuvazisi gibi yok sayar. Suskunlugunu sUrdi.irlir. C;i.inkli egemen simflann ve egemen guclerin lstedigi budur: Suskunluk. Suskunluk, dogmatizmi, yanhsr, sUrdtinnekteki isrann en gecerli yoludur, Oniversitenin, profesorlerin, duzen He bu kadar bliti.inle$tig-i,resml ideolojiyi "bilim" diye sunmaya ~al~t1g1 bir onamda, "Otuzuc Kursun'un cok onemli bit fonksiyonu olmustur. ~iirin 1948-1950 yillannda, Marksizmi Ogrerunenin ve O~tmenin yasak oldugu bir donemde, universiteye henuz baslamis bir Ogrenci tarafmdan yazddlttl da unutulmamahdlC . Sunu da belirtelim ki, "Otuzuc Kursun" olayi antaumyor, Bu ~ir kursuna dizilenler icin bir agunr, ~iirden olaym ne zaman meydana geldigini anlamak bile mumkun degil. Yalmz siir, ozellikle KUrt okuyucuJarda, etkili ve devamh bir sorusturmayi baslauyor, "Bu 33 ki~i kim", "Niye kursuna dizilmisler'', "Kursuna dizilenlerin sucu neymis", "Olay ne zaman olmus", "OguUan kursuna dizilen aileler ne yapmrslar?", "Haklanm aramislar mi. nasrl ararmstar?", "Bu olay karsrsmda devlet ne yaprms?", "Devlet btiyUkleri nastl tavtr takmrms?" "Kursuna dizenler ceza g5rmu~ler mi?", "Olay nasil ortaya crkmis?", "Bu tur kursuna dizme olaylan Turkiye'nin oteki kesimlerinde de otrnus mu?", "Neden olmamrs?", "Dogu'da neden olmus?" ... vs, Bu sorusturma Once aileden bashyor, Daha sonra, akrabalar, koy, kassba, halka halka gelisiyor, Sorusturma iiniversiteye kadar uzamyor. Sorusturma surecinin gelisimi Kurt toplumunda siyasal bilincin olusumu konusunda buyuk bir elkinlik yarauyor, Bir kere, "OtuzU~ Kursun" hakkmda sorusturma surecine giren bir ki~i, KUrt ulusuna ve Kilrdistan'a karsr uyguJanan oteki politikalar hakkmda da bilgi sahibi olmus ve kendi toplumunun statusu hakkmda bilinclenmistir. Zira, bu tlir bir sorusturma surecinde, olayi yasayanlar, bilenler, duyanlar, sadece "OtuzUy KUC$un"olayuu anlatmamakta, ona benzeyen Oteki olaylan da birer birer anlatmaktadtrlar. Kurt direnmelecini, surgunleri, Agn'yl, ZHan'I, Sason'u, .seyh Said'i, lhsan Nuri'yi, Seyid Riza'yi, Berzenci'yi, Simko'yu birer birer anlatmaktachrlar. Vine bu sorusturma surecinde, Turk universnesinin, TUrk "solu"nun, TUrk yazarlanmn, sanaicrlannm, Kurt toplumunun sorunlanna ~I ne kadar yabanci, ne kadar ilgisiz oldugunu da kavnyor, Zira bu tur sorulara karsr bu tur kurumlann verdigi cevaplar, "bilmiyoruz, onemli degil"den baska bir ~ey degil, Veya "ilericilik" adr alunda, ulusal harekete, attlZ dolusu kiifiirler edip, TUrk egemen simflanmn istek ve iradesi dogrulmsunda hareket etmek. Dersim orneginde ifade ettigmuz gibi, Hasan Izzettin Dinamo, Barbaros Baykara, Kemal Bilbasar ve daha bircoklan bu tiir kutlircU yazarlardandtr. Bunlar resmi ideoloji He daima uyusrnus, burunlesmisur. Bunun otesinde, sanat adma bu ideolojinin 95

propagandasiru da yapmislar ve militarist somurgeci TUrk burjuvazisi karsismda mesruiyet kazanmaya ¢t¥n~. Bu bakimdan "Otuzuc Kursun", boylesine pis ve kokusmus bir ortamda dagyeli ' gibidir. Ferahhk verir. Boyle bir dagyelinin bUtUn kokusrnusluklan, pislikleri silip sUpUrmesi elbeue beklenemez. Fakat sUrekli ve gUCUi aktmlann ol~umunda6nemli bir kaynakttr. "Otuz~ Kursun'u sadece bir edebiyat eseri olarak degerlendirmek dogru <JePldir. "Otuzuc Kursun" edebiyat eseri olmayt cot COk~I~, toplumla butnnlesmistir.

96

VL Kiirt Direnmeleri, Siirgiinler, Dersim ve "Otuzuc Kursun" Olaylan Karsismda Tiirk "Solu"nun ve Tiirk "Sosyalist" Hareketinin Taklnmgl Tavrr ve Bu

Tavmn Elestirisi
A. Milli Demokratik Devrim An/aYII' ve Mihri Belli
Turk "sosyalist" harekeunin liderlerinden Mihri Belli 5 Arahk 1968 gunu, Ankara'da Siyasal Bilgiler Fakiiltesinde, "Tiakiye'de Kars« Devrim" konulu bir konusma yaprmsur, Konusnanm bir yerinde Mihri Belli sualan soylemektedir: "... Asker~sivil aydm zurnre tutarsrzdrr, sallannhdtr, ama, emperyalizm ef1plakyuzu ile kar§lmlza dikildiginde her zarnan anfi-smperyalist bir tutum lzlernistlr. 8u denenmistir, Ve bu kadan bu asamada CfOk 6nemli bir devrimci potansiyeli temsil eder. 8ugOnOn sorusu, 'Milli baglmslzhktan yana rmsm, tam baqrmsrz TOrkiye'den yana rmsm, degil misin' sorusudur. 'Sosyalizme maruyor musun, lnanrmyor musun?' sorusu sonraki i§.Ka/d/ ki Kema/izm ile sosyalizm arasmda a~llmaz duvarlar yoktur. AtatOrk'On en bOyuk efabasl, genef kusaklara Turk milfi gururunu telkin etmek olrnustur. Milfi gurur iy; §eydir. Milli gurur insaru sosyalizme goturur. En saglam sosyalistler 0 yandan gelmi§lerdir, sosyaJizme. Bir adamda gerefek milli gurur varsa korkma! Ergeeflemel ilkelerde birle§irsin, onunla. Ergeg bu dOnyada, Turk olarak bS$1dik ys~amanm, kapitalizmin son asamasrclan emperyalizmin dOnya yOzOndensilinmesi ile mi.imkOnolab~ecegini anlayacsknr. Ben bunu kendimden bilirim. Bizim delikanhhglmlzda biz, 'Bir TOrk dOnyaya bedel', 'Ne Mutlu TOrkOmDiyene' sloganlarJRIciddiye alan bir kusakttk, U§ak zihniyeli, komprador zihniyeti, 'Amerikaslz ya§ayamaYlz', 'Va Amerikanuydusu, ya Rus uydusu clmarruz mukadderdir' zihniyeti ezUmi§ti Ataturk TOrkiye'sinde... Va i$te AtaWrkt;u olarak, en derin bir miJli gurur it;indesin, ve 0 havanla batlya okumaya gidiyorsun ... Ballda Anglosakson dOnya hakimiyetiyle kar§lla§lyorsun. Ingiltere'nin imparatorlugu di.inyanm dortte birini kapsiyor. Amerika kapitalist dOnyaOln en zengin Olkesidir. Bir Anglosakson dOnya hakimiyeti var .. Ve senseziyorsun ki bu dOnyada yetenegin ne olursa olsun, TUrk oJarak senin kaderin, ikind SIOI' dOnya vatandasi olmaknr .. Ve onun, anglosaksonun, ve oteki emperyalist Ban Olkeler vatandasirun kaderinde, (sOmOrenmetropolOn insaru oldugu iefin) daha dogdugu gOnden ba§layarak, birinci SIO.' dOnya vatanda§1olmak yazlhdrr. Sen milli gururunla bunu kabul edecek misin? Etmeyecek misin? Etmeyeceksin! Etmedigin anda da bu Anglosakson hakimiyetini Ylkman gerek. EmperyalisUerin dOnya 97

hakimiyetinin nasil Ylkllabilecegini dli~uneceksin, qli~linuyorsun. Ve sen ezilen, somurulen bir 009U ulkesinin avladt olarak sen, anllyorsun ki, yalruz senin cabanla basanlarnaz bu is. Ook gu~lOdOr, du§man. MOttefik anvorsun, Kapitalist ulkelerdskl i§~i hareketi He ilgi1eniyorsun. Ve ancak dOnya i§~i hareketiyle sanin, milli baglffislzilk hareketin birle~tigi anda, emperyalizmin Gstesinden gelinecegini anilyorsun. Ve bu senin gozlerini sosyalizme ceviriyor, Dunya i~<;:j hareketinin buyuk ustalanm okumaya ogrenmeye baslryorsun. Ve sonunda kavnyorsun ki milfi gururunu zedelememenin tek yolu somiiriiyu yalmz u/usal anlamda degil, slnlfsal anlamda da kaldtrrnaknr. Hsy«, Kemalistle sosya/ist arasrnda a§/Imaz bir duvar yoktur. Ben bunu kendimden biHrim."(lS~)

Burada, konusmacmm, Turk milliyetcisi oldugu, bu ozelligini de uzerine basa basa anlUltlgl hemcn belli olmaktadrr, Bu bakrrndan srk sik Turk milli gururundan soz euncktedir. Dikkat cdilirsc, Mihri Belli konusmasinm bir ycrinde, "Kemalizmle sosyalizm arastnda astlmaz bir duvar yoktur", "llaytr, Kemalisliesosyaiisfamsmdu.a!;llmm bir duvar yoktur." (154) demcktcdir. Mihri Belli bu konusrnasmda, Tlirkiye'de karst devrimci surecin ba~ladlgl ve yogunla~ti£! tarihi tesbit etmeye calrsmaktadir. Bunu Temmuz 1942 yazr, ~Ukrti Saracoglu hukumetinin kuruldugu tarih olarak bclirtmek tedi r. M ihri Belli, 1920'lcrde, 1930'larda, karst dcvrimin kokeni oldugunu belirtmckle bcrabcr, bu surecin csas olarak, ,stikrti Saracoglu hlikilmeti ile heraber ha*ladlgml vurgulamaktadu. Aynca karsi devrimci egilim olarak gordugti, toprak rcformu yapilmamasr durumunu da, iki buyuk savas arasi yrllarmda Turk koylllslinlln toprak a<,:llgl cckmcdigi, bugday fiatlanrun zatcn dU:-jilk oldugu, adli mckanizmanm yava~ i~Jcdigi, ve Kemalistlerin ikusatbilmediklcri gcrckcclcriyle mesru gtistcrmcyc cahsiyor. Mihri Belli'nin, Turkiye'dc denim, karsi dcvrirn, toprak rcformu, bugday Iiatlan ve buum bunlann Kemalistler ile iliskileri, Curnhuriyct Halk Frrkasrrun programma iliskin sorunlardir. CHP'nin prograrm, Kadroculuk ilc ilgili arasurmada bu konu uzerinde durulacaknr, Burada Mihri Belli'nin yazrlanna Kurt ulus sorunu acismdan bakmak istiyoruz. Dikkat cdilirsc Mihri Belli, "Milli dcrnokrauk dcvrim" derken "rnilli" sOzti uzerinde hie
kadar,

durrnarnaktadir, Bunu,

ifade ctrnistir. hcrseyden once, ulkenin somut kosullanna uyarh olan, ulkenin somut kosullan ile srkr bir baglanust olan bilgiler uretmc zorunlulugu vardir. Mihri Belli ve gencl olarak Turk "sosyalist'Ieri isc, KUrt ulus etk.enini hicbir zaman gormemisler, gorrnek istemernislerdir. Bu temel olguyu daima gozden uzak tutmaya cahsmrslar, gozardi etmisler, sosyo-ekonornik yap. tahlillerine katmamislardrr. Boylece alaru kosin olarak militarist, somurgeci, lTk<;. ve ilhakci guclcrc terketmislerdir. KUrt ulus sorunu konusunda, "sosyalistler" susunca, suskunlugu temel bir politika haline geurince, alan elbette somurgcci, rrkci, ilhakcr vc militarist gllclerc brraktlmrs olur: Bu alanda bu gucler istedikleri gibi at oynatmislardrr. "Solcu'Tan bile, kendi propagandalanru yapan kisiler ve orgutler haline getirrnislerdir, Blitun bunlara ragmen, TUrk milli gururundan vurgulaya vurgulaya soz eden Mihri Belli'nin, KUrt ki~iJjgini ve onurunu hice saymasi ilginc hir konu. Zira, Turkiye'de Kurtlerin varhgl 1968 yillannda da
konusuluyordu,

uzerinde durrnayi gerekurmcyccck Elbettc, Turk "millisi. Fak:at sosyalistlerin

acik

ve kesin bir bicimde

98

Politik, ekonomik, toplumsal ve ktiltiirel iliskileri belirleyici olan ve temelde duran bu sonueu, TUrk "solu"nun ve TUrk "sosyalist" hareketinin, Kurt ulus sorunu konusundaki dusuncesi, somurgeci, ilhakci, Irk~l ve asimilasyoneu ozler ta~Jr. Temel yanhsa hicbir zaman karst durmayan, Kurdistan Uzerinde uygulanan Lozan emperyalist bOlti~i.imtinden bu tara fa sorunu zaman ve mekan boyutu icinde ele almaktan kacman Turk "solu" ve TUrk "sosyalist" harcketi icin baskabir altematif de yoktur.
yanlism

Mihri Belli, 1968 yrh Arahk aymda yaptlS:l bu konusrnada Kemalizme ve Kemalistlere ovguler dUzdiikten sonra, "Kemalizm ile sosyalizm arasinda astlmaz bir duvar yoktur" diyor. Bunu nasrl soyleyebiliyor? Bu kamyi, bu sonueu veren hangi bilgilerdir? Bu bilgiler hangi somut kosullann, somut tahlili sonueu elde edilmislerdir? Mihri Belli bunu soylcrken buyuk bir rahathk icindedir, TUrk devrim stratejisi boylesine bir rahathk icinde olusturulmaya yail~dmaktadlr. ClinkU Mihri Belli. bilirnscl bilgi uretiminin temel kosulu olan, "olmazsa olmaz" kosulu olan olgusalhktan kopuktur. KUrt ulus olgusunu yok sayrnakta, gozardi etmektedir, Ayru, ilhakcr, irkcr, somurgeci, asimilasyoneu TUrk burjuvazisi ve "etkili cevreleri" gibi. Kunlcrin, emekci veya aga, asiret rcisi, seyh aymrni yapilmadan kitleler halinde surgunlere gonderilrnelerini, Kurdistan'da yasak bolgcler ilan edilmesini, Kurdistan'da ayn uygulamalar yapilmasrm vs. dikkatc almarnaktadir. Boylesine bir yoneumi, sosyalizmle karsrlasurrnaya yah~maktadlr. Kurdistan'i Gcnel Mufettislikler aracihgi He dcvamh bir sikryonetim iccrisinde idare etmis, KUrt ulusal ve dcmokratik haklaruu tamamen gasbetmis, KUrt adrru vc Kurdistan adrrn dillerdcn vc tarihlerdcn silebilmek icin devletin her tiir\ti maddi ve idcolojik baski araclaruu yUriirlUgc koymaktan cckinmemis, Kurdistan'da Kurtcc konusmayi yasaklamis, Kurtcc konusanlardan kclimc ba~J para CCl.aSJ alnus bir yoneum sosyalist bir yonetim ile nasil karsilasunlabilir? Tunccli Kanunu vc uygulamalan, Dcrsim'dcki vc Kurdistan'm otcki bolgclerindcki jenosid cylcmlcri ortada iken, sosyalizmdcn nasil SOl, cdilcbilir? Otuztk kisiyi, yani 33 KUrt emckcisini, onccdcn duzenlcnrnis bir plan geregincc, tamamcn keyfi bir sekilde ve KUrt uJusuna gozdag: vermek icin kursuna dizcn bir yonetimin sosyalizm ile ne ilgisi olabilir? Butun bu olaylarm terneli olan, ve daha sonraki olaylan belirlemede en buyuk etken olan, Kurdistan uzerindeki Lozan emperyalist b01ii~umu isc, gun gibi ortada durmaktadir. Kurdistan zarnarun en buyuk emperyalist gucleri, lngiliz empcryalizmi ve Fransiz emperyalizmi ile, Kemalistlerin ve Sehinsah Riza Sah yonetiminin, musterek politik, ideolojik ve asked cylcmlcri sonucu parcalanmrsnr, Bu baktmdan Kemalistler Fransiz ve lngiliz emperyalizrninin Ortadogu'daki isbirlikcileridirler, Ve Kurdistan ve KUrt ulusu uzerindeki buum bu eylemler, "Otuzuc Kursun" baric olmak uzere, Mihri Belli'nin ve genel olarak TUrk "solu'tnun ve TUrk "sosyalist" hareketinin, "Tllrkiye Cumhuriyetinin en baglmslz donemiydi", diye anlatmaya cahsuklan, Buyuk ~ef (daha sonra Ebedi Sef) Gazi M usiafa Kemal donem indo gerceklestirilmistir, M ihri Belli bu olgulardan hicbirini gormuyor, Admr bile etmiyor. Olgulardan kopuk olduktan sonra, olgularla organik bir bagl olmadiktan soma. somut durumun somut tahlili olmadiktan sonra ise uretilen bilginin hicbir onemi yoktur, Mihri Belli, 12 Mart'tan sonra "Devrimci Hareketimizin Elestirisi-Ozelestirisi" adh bir yazi yaymlanusur, Temmuz 1972'de yazlldlgl belirtilen bu yazida, 12 Mart 197 1'den onceki bazi orgutler ve eylemler elestirilmektedir.v= Bu orgutler arasmda, TUrkiye Halk Kurtulus 99

Ordusu, Tiirkiye Halk Kurtulus Partisi-Cephesi, Proleter Devrimci Aydmhk gibi OrgUder vardtr. Mihri Belli bu "ozelestiri'tyi yazarken, TUrkiye'de Kurtlerin ya~adlAml da haurlanll~urp36l Devrirnci Dogu Ki1lliir Ocaklan'mn elestirisini "Kurt toplumuna bir zarar gelmesin" diye, ve zaten KUrt O~ncilerin de yukanda sOzUedilen Orgilder adma eylemlerde bulunduklan gerekcesiyle bir kenara buakan yazar, Kilrder konusunda sunlan soylemektedir:
~... Hap ezilmi§ KOrt halkr, tarihinde hktbir zaman bugOnkU kadar zulme uQramadl. BugUn TOrkiye'de baskr kuwetlerinin eline dO§en KOrt devrimciler 'tlUe I§kenceye ugruyorlar: Hem devrime; olduklan l'tin, hem de KUrt olduklan ic;in. TOrkiye'de taslzm baskrsuu iki alanda YOOunla§tlrml§tlr. i§(;i srrntrna kar§l ve karde§ KUrt halkrna kar§I ... Slklyonetimin, i§ltiJerin ve KUrtler;n yo{jun olduQu bOlgelerde ilan edilmi§ olmas: da bunun bir karuttd«. Bu, aym zamanda KOrt halkt ile, TUrkiye ;§lti srrufrmn kader birligi dururnunda olduklannm da kanmdir, ~(157)

Mihri Belli'nin bu beyanlan gercek somutlan kati surette akseuirmemekte, bilakis onu gizlemeye cahsmaktadir, "Hep ezilmis olan KUrt halki, tarihinde hi~blr zaman bugiinkil kadar zulme ugramadi" ibaresi tamamen yanhsur, Kurt ulus olgusunun zaman ve mekan bOYUIU i~inde ahnmamasmm ortaya ~tkardlAl bir sonuctur, 12 Mart'tan sonra KUrt ulusu elbette ~ok bUyiik zuliim ve iskencelerle karsrlasn. Toplu koy aramaian, koy basktnlan, napalm bombalan ve gercek mermilerle yapilan Buca tatbikatlan, General Alpdogan manevralan, SIDlr bolgelerinde ilan edilen sUrekli stkiyonetim idaresi, gece I~tk yakma yasagi, bu zulmUn ve iskencenin sadece birer parcasrdir. Ogrencisinden toprak sahibi bazi agalara, yoksul koylUsiinden kOy imamma Kadar yargrlama, MtT, iskence, zindan ..• ayn. Fakat bu zulum, ve iskence, hicbir zarnan, BiiyUk Sef Gazi Mustafa Kemal donemindeki, Milli Sef lsmet InOnU donemindeki zulurn ve iskenceye ulasmanusur. Her zaman oldugu gibi, 1971 donerninde de Klirdistan'da, zulum, iskence ... olmustur. Banda rastlanandan cok ~k fazlasi olrnustur. Fakat, daragaclannda, Dede-Baba ve Torun olmak Gzere, U~nesil bir arada asilmarmsur, Once, babalann, dedelerin gozleri onunde ve feryadlan arasmda, torunlar, ogullar, sonra da babalar asrlrnamisur. 1971 doneminde Kurdistan'da zulum, iskence olmustur, Her zaman oldugu gibi. Fakat KonIer asiretler halinde, koyler halinde, kasabalar halinde, snrgunlere gonderilmemistir, Ailenin her bir uyesinin ayn ayn yerlere surgGne gonderilmesi ailenin parcalanmasi nasil bir i~encedir? Ya Tunceli Kanununa, Dersim'deki jenosid eylemlerine, "OtuzUy Kursun'ta ne denir? Bunlar gizli tutulmasi icin girisilen bGtiin cabalara ragmen bilebildiklerimiz . .su olgulan gozden gecirelim,
~... ~eyh Said isyanmdan sonra, ne kadar baba-oi)uJ mahkumlar varsa, ewela babanm 96z0 6nOnde oQlunu astrnr, soma babayi asardr. (MiJddeiumumi SUreyya Orgeevren). Bu hususta babanm teryadl figanlan zerre kadar kan kalbine tesir etmElzdiJIS8.) ~... ~ark mebuslanndan Ismet Pa§8ya itimat edenlerle etmeyenler(lS9j ve korkudan ka~lp ta reye i§tirak EltmElyenler ve ka~lp ta rey vermayenler dahil hepsinin bi.itOn akraba VEl taallukatrru kamilen netyO tebid eniler (sUrgOne gonderdiler VEl uzaklastrrduar). Ve bir krsrnrrn da lstiklal Mahkemelerine gonderdi1er. iftira, tezvir (yalan), tasni (yakl§tlrma) kampanyas: makinalan ~all§tlrthyor, dUnyada gorUlmemi§ kotGllikler, fenahklar isnad ediliyor, haklkatrrus gibi muameleye konuluyor ve ki§iler cezalandrnhyordu. Hele

100