Sultan Abdlhamidin Htra Defteri meselesi

Ali BRNC

trat trnden eserler bilhassa yakn tarihin en dikkate deer ve ayn zamanda en ok hassasiyet gerektiren mehazlarn tekil ederler. Bu trn verdii bilgiler ok kymetli ve ayn derecede tehlikeli olabilir. Bu trn rnlerinde dorudan doruya btn zaaflar, kaprisleri ve duygularyla beer olanla karlalr. Bu itibarla da yar karanlk, kaygan ve tehlikeli bir zeminde bilgi aray bahis mevzuudur.1

Htrat okuyucular ve aratrmaclarnn ilk ii bu trden eser sahiplerini tanmak olmaldr. nk bu gibi metinlerin gerei gibi anlalabilmesi ve aratrmalarn malzemesi olarak doru ve isabetli bir ekilde kullanlabilmesi iin bu ilk arttr. Esasen menei ve mahreci gerei gibi tannmayan bir bilginin tam ve doru bir ekilde tartlmas ve deerlendirilmesi mmkn deildir. Eserden nce messir asgar bir derecede irdelenmeli ve tartlp tannmaldr. Ayn muhteva veya hatt bir cmle mahrecine gre farkl kymeti haizdir. Bir htratn nasl bir kalemden kt suali gndemin ilk maddesini tekil etmektedir. Metin yaam, mahede etmi veya duymu olann kaleminden km olabilir. Metin ayn olsa bile her duruma gre ayr derecede deerlendirilir ve aratrmann muhtevasna farkl deerde katkda bulunur veya bulunmaldr. Aksi takdirde katksnn deerini doru bir ekilde lmek mmkn deildir. Bu husus birka rnekle daha ak bir ekilde izah edilebilir. Mesel Sultan Mehmet Reata Balkan Harbi hakknda takdim ve Gazi Ahmet Muhtar Paaya (1839-1919) atfedilen Atabe-i Blend-mertebe-i
1 Sultan Abdlhamidin Htra Defteri hakkndaki bu yazmz dostum ve meslektam Prof. Dr. Gkhan etinsaya ile yaptmz bir sohbetten dodu. lk ipucunu, yani bnleminin htrat hakkndaki satrlarn kitapta iaret etti. Daha sonra da meseleyi tarttk ve olgunlatrdk. Bu bakmdan yazmzdaki katksn byk bir zevkle anyor ve derin teekkrlerimi sunuyorum.

177
DVN lm Aratrmalar sy. 19 (2005/2), s. 177-194

Ali BRNC

Hazret-i Hilafet-penahye Bir Arza (stanbul, 1328, 24 s.) bir askerin deil; bir sivilin, eyhlislam Cemaleddin Efendizde Ahmet Muhtar Kevkibinin (1878-1943) kaleminden kmtr ve bu gerek nda muhtevasnn deerlendirilmesi gerekir.2 Elif imzasyla yine Balkan Harbi hakknda iki ksmlk ok mhim bir tenkit metni baslmtr. Harbi takiben yazlan bu metnin ilk ksm Balkan Harbinde Neden Mnhezim Olduk (stanbul, 1329, 96 s.), ikinci ksm ise Balkan Harbinde Asker Malubiyetlerimizin Esbb (stanbul, 1329, 95 s.) adn tamaktadr ve Ktphane-i slm ve Asker Neriyat arasnda Tccarzde brahim Hilmi raan (1879-1963) tarafndan baslmtr. Osmanl Devletinin en byk kayb olan Rumelinin kaderini tayin eden Balkan Harbinin en dikkate deer ve erken tenkidi olan bu kitabn tam ve lykyla deerlendirilebilmesi ancak mahrecinin tannmasyla mmkndr. Metnin, Erkn- Harbiye Mektebinin 1905 (11 Ocak) mezunlar birincisi Ali hsan Sabis Paa (1882-1957) kaleminden ktnn tespitinden sonra daha ak bir mn ve ehemmiyet kazanaca gerei her trl izahtan vrestedir.3 Metin yazarnn tespiti ve tannmas meselesinde asl felket ise eser iin mellif olarak yanl bir ismin bulunmas ve aratrmacnn bu yanl isim erevesinde metni irdelemesi ve deerlendirmesidir. Bu gibi durumlarda zaman zaman ortaya gerekten ilm felaketler kabilmektedir. Bunun en ok bilinen bir rneini Turan kitab hakknda yazlanlar tekil etmektedir. nce bir Trk Yahudisi Moiz Kohen Tekinalpa atfedilen kitap Turancln bir Yahudi icad olduu yolundaki byk yorumlarn mehazn tekil etmi; daha sonra yazarnn Trk Oca mensubu bir Trk, Ahmet Ferit Tek (1877-1971)4 olduu ortaya knca yorumlar mesnetsiz kalmtr.5 Bu hdise bir kere teliften nce mellifi doru tespit etmenin ve asgar derecede tanmann gereini ortaya koymutur.
2 Bu yanl Ahmet Muhtar Paa isimli kitabn (Dr. Rifat Uarol, stanbul, 1989, s. 443) ikinci basksnda da srdrlmektedir. Paann Takvms-sinini (haz. Ycel Dal-Hamit Pehlivanl, Ankara, 1993, s.xviii) yeniden baslrken, ikazmz zerine bu yanl tashih edilmitir. 3 Ali hsan Paa bu eserin kendisine ait olduunu aka ifade etmektedir: Harp Hatralarm, stanbul, 1943, c. I, s. 19; brahim Hilmi raan iin: Bir Yayncnn Portresi: Tccarzde brahim Hilmi raan, stanbul, 2003, 324+(28) s. 4 A. Ferit Tek iin bkz. Ali Birinci, Tarihin Glgesinde, stanbul, 2001, s. 196198. 5 Turan kitabnn bu maceras iin: Ali Birinci Mstear kmaznda bir kitap: Turan, Tarih Yolunda, stanbul, 2001, s. 240-245.

178
DVN 2005/2

Sultan Abdlhamidin Htra Defteri Meselesi

Trk tarihiliinde mellifi en ok tartlan bir kitap da bir htrattr ve dier taraftan Osmanl tarihinin yine en ok tartlan bir pdiahna, Sultan II. Abdlhamit Hana atfedilmektedir. Kitabn Sultan Abdlhamidin Hatra Defteri (Pnar Yaynlar, stanbul 2002, 240 s.) serlevhasyla hl baslp satlmas ve okunmas da hakkndaki tartmalar canl tutmaktadr. Kitab baskya hazrlayan smet Bozda (Bursa, 1916) srarla kitabn Sultan Abdlhamit Hann kaleminden ktn ifade etmektedir.6 1. Htra metninin ilk defa ortaya k: Htrat- Abdlhamit Hn- Sn serlevhal metin ilk defa 6 Ocak 1919 tarihinden itibaren kmaya balayan haftalk Utarit mecmuasnda tefrika olarak baslmaya baland.7 Tefrika, mecmuada u ekilde takdim olunmutu:8
Cennetmekn Sultan Abdlhamit Hn- Snnin Beylerbeyi saray- hmyununda mutekif bulunduklar zaman ara-sra htrat kaydettikleri azdan aza dolar ve bz mukarriblerinin mnl tavr ve malar bu rivayeti takviye ederdi. Htratn vefatndan be sene sonra ve Almanyann Leipzig ehrinde tab olunmasn merhum hayatnda vasiyet etmi, vefatn mteakip Almanyada gsterdii mahalle isl edilmi olan o kitabn bz sahaif ve mebahisi elimize geti. Bu gibi srn tarihe ne derecelerde hizmet ettii mlumdur. Elimizdeki vesaiki mnasip dtke mecmuamzla neredeceiz. Ermeni meselesi bu srada ceraid-i yevmiyeye gaye-i mekal olduundan buna ait iki sahifeyi aynen mecmuamza dercediyoruz.

Bu takdimden sonra mecmuann tarihsiz ikinci saysnn arka kapandaki bir ihtar dikkati ekmektedir:9
Bz yerlerde mvezzilerin (Utaritte Sultan Abdlhamidin htrat vardr) diyerek mecmuamz on, hatta on be kurua sattklarn istihbar eyledik. Halbuki mecmuamz her yerde yedi buuk kuru olduundan bu gibi mnasebetsiz mvezzilerin szlerine ehemmiyet vermemelerini ve htta mmknse kim olduklarn idarehnemize bildirmelerini muhterem kri ve kriyelerimizden rica ederiz. 6 smet Bozdan hayat iin: hsan Ik, Yazarlar Szl, 1998, s. 141-142. 7 Utarit hakknda ksa bir yaz iin: Yunus Ayata, Utarid dergisi zerine bir inceleme, Trklk Bilimi Aratrmalar, sy. 2 (1996), s. 113-120. 8 Htrat- Abdlhamid-i Sn, Utarit, say. 1 (6 Knn- Sn 1335), s. 7. 9 htar, Utarit, sy. 2 (Knn- Sn 1335), arka kapak yazs.
DVN 2005/2

179

Ali BRNC

Bu ihtardan sonra gelecek nshamzda: Sultan Abdlhamid Hn Sn tarafndan Beylerbeyi saray- hmyununda bizzat yazlm htrat iln dikkati ekmektedir. Bu tefrika, ikinci say hari, mecmuann 1-17. saylarnda iki veya sayfalk ksmlar hlinde devam etmitir. Tefrika iinde bir sayfa, bir stundan ibaret olanlar da bulunmaktadr. 19. saynn arka kapanda gelecek nshada: Htrat- Abdlhamit Hn- Sn iln km ise de byle bir tefrika baslmam ve mecmua da 19 Haziran 1919 tarihli yirminci saysyla neriyatna htime ekmitir.10 2. Tefrikann kitap hlinde baslmas 6 Ocak-8 Mays 1919 devresinde Utaritte tefrika edilen metin sene sonra 1922de Htrat- Abdlhamit Hn- Sn (stanbul, 1338-1340, 72 s, Cihan Kitaphanesi) serlevhasyla kitap halinde basld. Banda Vedat rfnin Birka Sz serlevhal yazs (s. 2-8) ve sonuna da (s. 53-72) Tarihi Ahmet Reitin idadiler iin yazd ders kitabndan (Harital ve Resimli Mkemmel Tarih-i Osman, stanbul, 1327, II. Ksm, s. 543-572) yaplan iktibaslar eklenmiti. Son sayfadaki imza Sadr- esbak Halil Rifat Paa hafidi Vedat rfdir.11 Htratn metninde bulunan sayfalar 1, 2, 3, 4, 5, 11, 12, 31 Mart ve 1 ve 2 Nisan 1333 tarihlerini tamaktadr. Metni Tarihten bir-iki iktibas (s. 52) serlevhal ve Vefat rf imzal sayfa takip etmektedir. Kitabn eski harflerle bir defa basld grlmektedir. 3. Kitabn yeni harflerle baslmas: Kitabn Cumhuriyet devrindeki serencam bal bana bir merak ve yaz mevzuudur ve ok dikkate deer bir mahiyet arz etmektedir. A. smet Bozdan ilk neri: Kitap yeni harflerle ilk defa Bursada Bozda Kitapevi sahibi smet Bozda tarafndan (kinci Abdlhamidin Hatra Defteri, 1946, 69 s.) bastrlmtr. Ancak kendi ifadesine gre kitapevini kapatmas ze-

180
DVN 2005/2

10 Utarit, sy. 19 (12 Haziran 1335). 11 Vedat rf (Beng, 1900-1953) Mehmet Fuatn (Beng, 1926-19 Aralk 2002) babas, rfpaazde li Paann torunu, Mehmet Ali (Beng, . 28 Mays 1950) Paann oludur. Annesi sadrzam Halil Rifat Paann kz Gzde Hanmdr. Bilgi iin: Ses Sanatlar Ansiklopedisi, stanbul, 1970, s. 61-62; Ali Birinci, Tarih Urunda, stanbul, 2001, s. 211.

Sultan Abdlhamidin Htra Defteri Meselesi

rine kitaplar kat hurdacsna verilmi ve kitabn byk bir ksm bu ekilde yok olmutur.12 B. Sabahattin Selek neri: Kitabn ikinci neri tarihi ve gazeteci Sabahattin Selek tarafndan yaplm ve Selek Yaynevi neriyat arasnda kmtr. Yeni baskda da Vedat rfnin metni aynen verilmi (s. 102-148) ve ba tarafna kinci Abdlhamidin hayatna ksa bir bak (s. 5-100) ksm, htratn devamna da daha nce bnlemin Mahmut Kemal naln Trk Tarih Encmeni Mecmuasnda nerettii Abdlhamid-i Snnin Notlar (s. 150-168) ve Htralarla ilgili nemli meseleler hakknda aklamalar (s. 170-199) gibi blmler eklenmitir. C. Osman Yksel Serdengeti neri: Htrat, Sabahattin Selekin nerinden drt sene sonra Osman Yksel Serdengetinin sahibi olduu Serdengeti neriyat (Nu. 41) arasnda Abdlhamid Anlatyor (Ankara, 1964, 48 s.) ismiyle, herhangi bir ilvede bulunulmakszn, bir kere daha baslmtr. D. smet Bozdan ikinci neri: Sultan Abdlhamidin Htra Defteri meselesinde dikkate deer ve heyecanl son sayfa 1975 senesinde, rivayete gre htratn tam metninin Almanyada Leipzigde smet Bozda tarafndan bulunmas ve nce Tercmanda tefrika, sonra ayn gazeteye bal Kervan Yaynlar arasnda kitap hlinde baslmasyla ald ve gnmze kadar da ak kald. smet Bozda, kitapta13 Abdlhamidin htra defteri peinde 30
12 Kitabn baslmas hikyesi iin: smet Bozda, Sultan Abdlhamidin Htra Defteri, stanbul, 2002, s. 170. Bozdan kitabn bulunuuna dair hikyesi 1946 basksnda (s. 5) ok farkldr. Buna gre Bir gn sarayla yakndan ilgili bir ailenin kitap odas dzenleniyordu. Mein ciltli kaln tarihler, el yazmas, altn ssl dvanlar arasndan bir defter ortaya kt. Kab kopmutu. Sayfalar dalmt. Birok yerleri, belki yamurda kald, belki de herhangi bir sebeple stne su dkld iin buru buru olmu ve yazlar da okunmaz hale gelmiti. Bir karalama defteri sandlar ve bir keye attlar. smini vermek istemeyen bir gen, bu defteri buldu, merak etti ve bir arkadana gsterdi. Abdlhamidin hatralar bu sretle elimize gemi bulunuyor. 13 Htrat ilk defa Ocak 1975te, tefrikann yaratt scak alkay karmamak isteyen bir abuklukla basld. Sonraki basklarda sene ve bask says belirtilmemitir. Daha sonra Pnar Yaynlar tarafndan on basks yapld.

181
DVN 2005/2

Ali BRNC

yl serlevhal blmnde (s. 177-194) htrat ile olan mnasebetinin bir tarihesini vermektedir.14 1944 ylnn bir sonbaharyd diye balad hikyesini Muallim Nacinin Bir hakikat kalmasn lemde Allahm nihan msrayla15 bitiren Bozdan hikayesi gerekten de zevkle ve merakla okunan bir yazdr. Orta yal bir kadndan Bozda Kitapevi sahibi olan smet Bozda kfe dolusu kitap satn alr. Kitaplar nl asker tarihi Osman Senaden (Erdemgil) kalmtr ve nce dostlar tarafndan paylalmtr. Geriye ou ciltsiz ve paralanm kitaplar ve risleler kalmtr. Bir ksmn satar, gerisini pe atmaya karar vermiken son bir defa kartrr ve st kab kopmu ama formalar dalmam, iinde eski harflerle birtakm yazlar bulunan bir defter eline geer. Ypranm sayfalar kartrmaa balar; Sait ve Kmil Paalardan bahsedildiini grr, Mithat Paa, Namk Kemal ve Ziya Paa gibi nl kiilerle yaplan konumalara rastlar. Defterin ilk sayfasnda kurun kalemle yazlm silik satrlar okumak suretiyle aydnla kar ve defterin, Sultan Abdlhamid-i Snnin Beylerbeyi saraynda mahl iken dest-i mbareki ile tahrir etmi olduu htrat olduu ve be sene sonra baslmak zere Leipzige gnderdii defterin en mhim bz bahsin istinsah suretiyle meydana getirilmi olduuna dair kayd okur. Bundan sonra defteri bir solukta okuyup bitirir ve o gne kadar bildikleri alt-st olur. Her eyi yzst brakp tarih bilgisine gvendii dostu Hulusi Kymene koar, dostu da her sayfada heyecanlanr ve sigara stne sigara yakar. Daha sonra Bursadaki tarihilerden Nzm Ycelt, eref ve Memduh (Turgut Koyunluolu) beylerle defter bir kere daha okunur ve bu arada eref Bey defterin Utaritte tefrika edildii haberini verir. Dier taraftan Nzm Bey de bnleminin Yldz evrak arasnda bulduu notlar nerettiinden bahsettikten sonra phesi kalmaz ve kitab bastrr. Kitap cilde verildii srada kitabevini kapatmak zorunda kalr. Kitaptan onbe-yirmi nsha ee dosta datr ve gerisi kesekatlara verilir. smet Bozda da kendisindeki son nshay, htrat yeni harflerle ikinci defa basan dostu Sabahattin Seleke verir. Bu arada baz tarihiler Byle bir defterin asl-fasl yoktur. Mta-

182
DVN 2005/2

Bu basknn knyesi yledir: Sultan Abdlhamidin Htra Defteri, stanbul, 2002, 240 s. Kervan Yaynlarnn ilk basks Abdlhamidin Htra Defteri (Ocak 1975, 245+17 s.) adn tamaktadr. 14 Bu yazda atflarmz Htratn Ocak 1975, yani birinci basksna yaplmtr. Kitap ksaca Htrat eklinde de zikredilmitir. 15 Bu msran Bozda neri yanltr ve yledir: Kalmasn lemde Allahm hibir hakikat nihn.

Sultan Abdlhamidin Htra Defteri Meselesi

rekede biri uydurup yazm olacak gibi dayanksz szlerle kendisini aramaktan souturlar. Htrat meselesine 1961de Ahmet Emin Yalman da karr. karmay dnd gazetesi iin byk olay vasfnda bir yaz dizisi iin kendisine Bozda tarafndan htrat hatrlatlr. Sultan Abdlhamit Hann kzlar kendisine byle bir htrann babalar tarafndan yazldn bilmediklerini ifade etmilerdir. Ancak byle bir htrat varsa bunun ancak Leipzigdeki Kolze kitabevine gnderilmi olabilecei ihtimalini de ilve eder ve mesele kitabevinin 1923te kapandnn ve sahiplerinin de bulunamadnn renilmesiyle kapanr. Bozda htrat meselesini son defa Tercman sahibi Kemal Ilcak (Nisan 1973) ile konuur. ok nemli bir vesika, niin ilgilenmiyorsun? szne muhatap olur. in nakit taraf gazeteden karlanacaktr. Bozdaa gre iki byk sava geirmi bir lkede 55 yl nce gnderilmi bir defteri, kapanm ve izi tozu bilinmeyen bir yaynevinden aramak akl kr deildi. Ama hem aratrmac olmak, hem buna hayr demek de mmkn olamazd. Kolze sahibinin vrisleri, gazetenin Almanyadaki temsilcilii tarafndan aranr ve 1974 Eyll ortasnda Kemal Ilcaktan haber gelir, Kolze bulunmutur. Almanya yolculuunda Bozda Tercman ailesinden etin Ser Frankfurtta karlar ve ertesi gn Leipzige gtrr. Herr Kolzenin mze havasndaki evine kabul edilirler. nce yaynevinin bast Trke-Almanca lgati soran Bozda bunu bulamayaca cevabyla karlanca lgati aramadn syler. Yetmi sekiz yandaki Kolze piposunu azndan eker ve hayretle yzne bakar, iyice ikillenir, alt duda titreyerek ve korkuyla ne istediklerini sorar. Abdlhamidin htra defterini cevabn veren Bozda, kim olduunu soran Kolzeye kendisini aratrmac yakn tarih yazar olarak tantr. Uzun bir sohbetten sonra Herr Kolze, kendisine babasndan kalan drt yanndan hl rengi solmam bir mavi kurdel ile bal defteri Bozdaa uzatr ve Buyrun, aradnz emanetlerdir der. Borcumuz? diye sorar ve Borcunuz mu?... Evet, borcunuz, namuslu olmak cevabn alr. Kendi ifadesine gre Herr Kolzenin eline sarlp per ve bu insanlk tablosu karsndan bir ocuk gibi alamaktan kendini alamaz ve birer konyak daha ierler. Kolze gerek isim deildir, gerek ad htralarn asl ile birlikte saklanmaktadr, nk dnyann en iyi insanlarndan biri olan Kolzeye byle sz vermitir. Bozda, Tercmandaki tefrikay takiben Ocak 1975te kitap halinde bastrd metne ayrca iktibas ettii baka metinleri ve Htrattan da on bir sayfann tpk basmn eklemitir.

183
DVN 2005/2

Ali BRNC

4. Htrat hakkndaki phelerin hikyesi Abdlhamidin Htra Defteri ilk andan itibaren byk bir alka grm, nce Kervan, daha sonra da Pnar Yaynlar tarafndan defalarca ve miktar bilinmeyen bir ekilde baslmtr. Dier taraftan daha tefrika hlinde baslrken shhati hakknda pheler balam ve zamanmza kadar devam etmitir. A. Hareket Yaynlarnn phesi Htratn tefrikas srasnda Hareket Yaynlar da Ali Vehbinin Franszca kitabnn (Penses et Souvenirs de lEx-Sultan Abdul-Hamid, Neuchtel, 1913, 225 s.) tercmesi baskdayd. Bunun iin yazlan imzasz takdimde Tercmandaki tefrikada defterden rnek sayfalar verilmedii iin phe izhar edilmekte ve Ali Vehbinin kitabnn gerek htrat olduuna dikkat ekilmektedir.16 B. Aleddin Yalnkayann pheleri Sultan II. Abdlhamid ve Devri Semineri (27-29 Mays 1992) vesilesiyle Htra Defteri bir kere daha sohbet mevzuu olmu ve bunun zerine Aleddin Yalnkaya tarafndan uzun bir yazda Htratn eski yaz tefrikas ve kitap halindeki neri ile bnlemin tarafndan bastrlan notlar hakknda bilgi verilmitir. Bu arada bnleminin, be-alt sene nce mkerreren yaynlanan ksm tekrar yaynlamaya lzum grmemesi veya Vedat rf tarafndan yaynlanan ksmlardan bahsetmeye tenezzl etmemesi eklinde yorum yaplmtr. Baka bir yorumu da bask veya talimatlar neticesinde Utaritteki tefrikann 17. sayda kesilmi olabilecei yolundadr. Netice olarak Yalnkaya Abdlhamidin Htra Defterine Abdlhamidin elyazs niyetiyle eklenen eski harfli yazlarn uydurma olduunu, daha nce elde bulunan defterin sonradan kaybedilmi olmasnn ve bir fotokopisinin bile elde bulunmamasnn metnin gvenilirliini ortadan kaldrdn, Utaritteki tefrikann ve buradan naklen 1922de baslan metne ciddi bir itiraz olmadn ve ksaca bu metnin
DVN 2005/2

184

16 Ali Vehbinin kitab H. Salih Can tarafndan tercme edildi. mzasz olan Sunu (s. 9-62) Dursun zer tarafndan yazld. Aralk 1974te baslan bu kitabn (Siyas Htratm, stanbul, 1984, 224 s.) 1984 basksna atfta bulunulmutur. Bu kitap smail Hami Danimend tarafndan da tercme ve akmakta (1956) tefrika edildi.

Sultan Abdlhamidin Htra Defteri Meselesi

gvenilir olduunun, zikrettii kaynaklara dayanarak ortaya ktn ifade etmektedir.17 Bozda bu yazya kar ksa bir cevap yazarak defteri yeni harflere dktn ve baz kelimeleri sadeletirdiini ve yaynlanmas iin bu metni Tercmana verdiini ve iki sava geirmi bir lkede sakland iin ok hrpalanm defteri de Kemal Ilcaka teslim ettiini bildirmektedir. Yine rivayetine gre defterin eski harfli bir sretini saklamak isteyen Ilcak onu emekli albay Yavuz Senemoluna vermi ve crette anlaamadklar iin Senemolu istinsah ettii son birka sayfay ve defterin asln iade etmemiti. Bu arada tefrikaya da istinsah edilmi sayfalardan rnek konmutu. Daha sonra bunlardan on bir sayfa kitaba da eklenmiti. Yine Bozdaa gre Sultan Abdlhamidin htralarn yazan Esvabba smet Bey ile Yavuz Senemolunun hat kaligrafisi birbirine ok benzemektedir. Htralarn gerek mi, uydurma m olduunu tartmaya bile gerek grmemektedir. nk htralarn byk bir blm Sultan Abdlhamidin lmnn hemen ardndan saylacak bir tarihte hem Utarit dergisinde, hem Rislede yaynlanm ve hi tepki almamtr. Kendi elde ettii metinde de bu blmlerin aynen bulunduuna iaret eden Bozda, Yavuz Senemolunun gazetenin sahibi ile kafa kafaya verdik, yazdm yazlar bu Sultan Abdlhamidindir diye yutturduk yolundaki szne deinmek bile istemediini ifade etmektedir. Bozdaa bir kere daha cevap yazan Yalnkaya, Yavuz Senemolunun defteri hi grmediini, kendisine verilen yeni ifadeli ve Latin harfli bir metni eski harflerle yazdn tekrarlamtr.18 Aleddin Yalnkaya, Htra Defterinin sadeletirilmi; Abdlhamid-i Snnin Notlarnn asl metnini kitap halinde bastrrken Htrat mevzuunda sonsz (s. 33-34) serlevhal yazsna Kadir Msrolunun Htrat metninin brahim Hakk Konyaldan duyduuna gre Sleyman Nazif tarafndan yazldna dair mektubunu eklemitir (s. 33). Buna gre bizzat Sleyman Nazif, ttihatlara ok kzd iin bu htrat Sultan Abdlhamidin dilinden kaleme alp neretmitir. Netice olarak Yalnkaya Abdlhamidin htrat yazd veya yazdrdnn ortaya ktn; baz saptrma veya ilavelerin bu hakikati dei17 Aleddin Yalnkayann nce Tarih ve Toplumda (say. 105, Eyll 1992, s. 57-62) baslan yazs iin: Sultan II. Abdlhamid Hann Notlar, stanbul, 1996, s. 9-28. 18 smet Bozdan nce Tarih ve Toplumda (say. 108, Aralk 1992, s. 2) neredilen ksa yazs iin: A. Yalnkaya, a.g.e., s. 29-30.
DVN 2005/2

185

Ali BRNC

tiremeyecei sonucuna ulamaktadr (s. 34). Kitabnda (s. 35-38) Muhterem smet Bozdaa ak mektup yazan Yalnkaya, gerek kendisinin bir vicdan baskdan kurtulmas, gerekse tarih ve ilm konularda yapm olduu hizmetlerini zirveye karmas iin bu konuyu btn ayrntlaryla kamuoyuna duyurmasn hararetle beklemektedir. Dier taraftan yine yazdna gre Yalnkaya byle bir aklamann zorluunu ve skntsn takdir de etmektedir. Ancak gereklerden yana bir adm atnca iler ok kolaylaacak ve hafifleyecektir. Htratn bilinenlerinin dnda kalan ksmlarnn hangi kaynaklara dayand aklanmaldr. Bu yapld takdirde kitabn sonraki basklar kitabn sonraki basklar ok daha byk bir alka toplayacak, gereklere olan sayg istikametindeki tavr gnn konusu olacak ve tabi toplumumuzun takdirini kazanacaktr. Muhterem smet Bozda beyefendi de mill kltre, tarihe ve ilme kar grevini yapmann onuru ve huzuru ierisinde mrnn kalan ksmn tamamlayacaktr. C. Yavuz Selim Karaklann Grleri: Sultan Abdlhamidin Htra Defterinin tamamnn uydurma olduu ilk defa Yavuz Selim Karakla tarafndan, ancak hibir delil gsterilmeksizin, bir kanaat olarak ifade edilmitir. Htrat tefrika ve kitap halinde nereden Vedat rfnin tartmaya ak edeb itibarn ve para iin her eyi yapabilir ahsiyetini ve tefrikann kopukluunun ve arkas yarn intiba vermesini delil olarak gstermitir. Karakla ksaca ilk metnin Vedat rf, daha sonra eklenen ksmlarnn smet Bozda tarafndan kaleme alndn, dolaysyla bu ikinci ksma Abdlhamidin azndan yazlm bir II. Abdlhamid aratrmas gzyle bakmann tarihilik asndan ok daha gvenli bir bak olacan yazmaktadr. Bu arada Bozdan iki mhim kaynann Aye Osmanolunun htrat Babam Sultan Abdlhamid (Gven Yaynevi, stanbul 1960, 262 s.) ile Ziya akirin Sultan Hamidin Son Gnleri (M. Fuad Gcyener, stanbul 1943, 277 s.) isimli kitab olduuna dikkati ekmektedir. Bunu takiben Sultan II. Abdlhamidin gvenilirliini oktan herkese kabul ettirmi olan muhtra tarznda htrat da var diyerek bunlarn en nemlisinin Ali Vehbi Beyin Trkeye Siyas Htratm balyla evrilen kitab olduu hkmne varmtr. Karakla bu yazsna bnleminin nerettii notlarn takdimini eklemitir.19
19 Sultan Hamidin Sahte Hatrat, Toplumsal Tarih, say. 95 (Kasm 2001), s. 29-34. Karaklann bu yazs Arivden bir belge tefrikasnn 32. blmdr.

186
DVN 2005/2

Sultan Abdlhamidin Htra Defteri Meselesi

D. Engin Deniz Akarlnn Gr: XIX. asr Osmanl tarihi hakkndaki aratrmalaryla dikkati eken Engin Deniz Akarl, herhangi bir aratrma yapmam olmasna ramen, sezgilerine dayanarak smet Bozdan nce Tercman gazetesinde tefrika edip sonra da Abdlhamidin Htra Defteri (stanbul 1975) ad altnda yaymlad anlarn gerekten Padiaha ait olduunu hi sanmyorum eklinde kanaatini ifade etmektedir.20

E. Kemal Karpatn Grleri: Sultan Abdlhamidin Htra Defteri meselesinde grlerini ifade eden en son ilim adam tarihi Kemal Karpat, meselenin halline katkda bulunmak bir tarafa, biraz daha kartrmtr. Karpatn htrat meselesi hakknda yazdklarnn ihtiva ettii yanllar ylece sralanabilir: a. Ali Vehbinin Franszca kitab, Karpat tarafndan yazld gibi, smet Bozda tarafndan tercme edilmemitir. Hareket (sonra Dergh) yaynlar tarafndan baslan bu kitabn mtercimi H. Salih Candr. Bu kitabn ilk mtercimi ise smail Hami Danimenddir ve akmak mecmuasnda tefrika edilen tercme kitap hlinde baslmamtr. b. Karpat, Bozdan Leipzig (Kolze Yaynevi) hikyesine tamamen ve phesiz inanmaktadr. c. Karpat, Leipzig hikayesine inanmayanlar olduunu (A. Yalnkaya gibi) ama anlarn otantikliine itiraz edemediklerini ifade ve dolaysyla smet Bozda nerinin gerek olduunu kabul etmektedir. d. Karpat, Franszca baslan Ali Vehbi nerinin de smet Bozda tarafndan bulunan defterin tercmesi olduunu sylyor ki fhi bir yanltr. Ksaca Karpat tarihiler zmresinden smet Bozdaa tam destek veren ve htratn shhatinden phe duymayan biricik ilim adam olarak, yanllarnn yan sra, dikkati ekmektedir.21
20 II. Abdlhamid: Hayat ve ktidar, Osmanl, Ankara, 1999, c. II, s. 264 dn. 21 slmn Siyasallamas, ev. iar Yaln, stanbul, 2004, s. 288-289, dn. 2-3.

187
DVN 2005/2

Ali BRNC

F. M. Metin Hlagnn Grleri: Sultan Abdlhamid Hann husus tabibi Dr. Atf Hseyinin22 gnln nereden M. Metin Hlag de Htrat meselesine temas etmi; Sultann srgn gnlerinde bak srtnda yaar bir durumda iken htra yazmayaca ve yazdrmayaca yorumunu yaptktan sonra kat hkm gnl okuyacak olanlara brakmtr. Ancak bu arada Htrat ile gnln aynlik veya benzerlik arz etmediine dikkati ekmitir ki bu doru bir tespittir.23 Bu meselede sorulmas gereken temel sualler vardr: Gerekten tarihiler Sultan Abdlhamidin Htra Defteri meselesinde ok mu aresizdirler, bir hl aresi olabilecek cevabn paralar kaytlara aksetmemi midir? Bir tarih hadisenin akislerinin u veya bu derecede iz veya yank brakmamas mmkn mdr? Bu suallerin cevabn aratrmak ortaya dikkate deer bilgiler karabilir. 5. Htratn gerek yazar hakkndaki bilgilerin tarihesi: Sultan Abdlhamidin Htra Defterinin gerek yazarnn tespiti hususunda tarihilerin bir imknszlk iinde bulunmadna ilk anda iaret etmek gerekiyor. En azndan 1940 senesinden itibaren bu mevzuda meseleyi halledecek bilgilerin ortaya kt grlmektedir.
22 Dr. Atf Hseyin, 1869da dnyaya geldi. 1892de girdii Mekteb-i Tbbye-i Askeriyyeden 6 Ekim 1896da tabip yzba olarak mezun oldu naklolundu. 25 Austos 1898de ameliyat dersini ikml ettiinden Selanik Hastahanesinde emrz- zniye ve neziye ve haneriye dersine ve serriyyta devam ederek ihtisasn (kulak-burun-boaz) tamamlad. 27 Nisan 1909-10 ubat 1918 devresinde, pek az mddet hari, Sultan II.Abdlhamidin husus tabibliinde bulundu. 1 Mays 1924 tarihinde stanbulda irtihl etti. (MSB Arivi, Dosya no: 1312-11). Bu arivden Murat Babuolu ve Musa Trker beylere mteekkirim. lm tarihini Nfus leri Genel Mdr Cengiz Aydodu dostumun yardmyla renebildim. Mezuniyet senesi iin bkz. Rza Tahsin, Tp Fakltesi Tarihesi, (haz. Aykut Kazancgil), stanbul, 1991, c. II, s. 65; soyad iin bkz. Kemal zbay, Trk Asker Hekimlii ve Asker Hastahaneleri, stanbul, 1981, c. III-II Kitap, s. 363. Dr. Atf Hseyin ve eseri hakkndaki yazmz Tuncer Baykara Armaannda baslmaktadr. 23 M. Metin Hlag, Sultan Abdlhamidin Srgn Gnleri-Hususi Doktoru Atf Hseyin Beyin Hatrat, stanbul, 2003, s. 12-13. M.M. Hlagnn yazd gibi Atf Hseyinin bu eseri bir htrat olmayp bir muhtra veya gnlktr. Dier taraftan bu rznme daha nce ksm- azam itibariyle Ziya akir tarafndan neredilmitir: Sultan Hamidin Son Gnleri, stanbul, 1943, 277 s. Muallim Fuat Gcyenerin Tarih Eserler Serisi: 14.

188
DVN 2005/2

Sultan Abdlhamidin Htra Defteri Meselesi

A. bnlemin Mahmut Kemal naln yazdklar: Htra Defteri hakknda bnleminin yazdklar meseleyi kknden halledecek kadar ak ve ikna edicidir:24
Yldz evrakn tedkike memur olduum esnada -evvelce arayclar tarafndan karmakark olan- sandklar dolusu katlar arasnda Sultan Abdlhamid merhumun -her ne maksada mebn ise- syleyip yazdrd baz muhtralarn dank msveddelerine tesadfle istinsah etmi ve bir ksmn -hiyelerle- Trk Tarih Encmeni Mecmuasna dercetmitim. Merhumun htras olmad ve htra yazmak hatrndan gemedii hlde Sleyman Nazif, tarihle oynarcasna ve -hassa-i temyizden mahrum olduklar iin- her eye, htt kendi malumatlarna inanan birtakm sade diller ve cahillerle elenircesine merhumun htrat olmak zere bir risle yazp tab ettirmiti. leride tarihi ve erbab- tarihi talt edecek olan bu yolsuz hareketinden dolay kendini tevbh etmitim. Bu rislenin dzme olduunu bilmnsebe bildirdiimden dolay bilmediini bilmeyen bir bilgi -el-chil cesrun- meline muvfk olarak- bir gazetede beni techle cret ve risle, Abdlhamidin olduunu iddiada srar ile run len en nede- meseline tebaiyet etmiti.

Bu meseleyi bir dipnot izahyla anlatan bnlemin bir daha, herhangi bir vesile ile de olsa bu mevzuya temas ihtiyac duymamtr. Mesela Sultan Abdlhamide Dair25 yazdklarnda da bu hususa dair tek bir cmle bile yazmamtr. B. Sleyman Kni rtemin pheleri: I. ve II. Mertiyet hakknda yazd bir tefrikada Htrattan bir iktibasta bulunan S.K. rtem metnin Abdlhamidin bilinen ifade tarzna ve yazsna benzemediini ifade etmekten kendisini alamamtr. Bunun zerine kendisine MN rumuzuyla mektup gnderen bir okuyucu meseleyi bir kere daha bnlemini teyid eder ekilde anlatmtr:26
Vedat rf Beyin Sultan Abdlhamidin htrat olarak nerettii eser dahi vaktiyle edeb Utarid mecmuasnda tefrika olarak intiar etmiti. Bu htratn Sleyman Nazif Bey tarafndan bze-i kalem nevinden 24 Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul, 1940, s. 341, dn. 2. 25 bnlemin, a.g.e., s. 1264-1306. 26 Birinci Mertiyet ve Sultan Abdlhamid, stanbul, 2004, s. 18-19.

189
DVN 2005/2

Ali BRNC

ve ttihad ve Terakkye ramen Sultan Hamidi mdafaaten yazld Sleyman Nazif Beyin slbuna ve mizcna vkf olanlara malumdur. Sleyman Nazif Beyle aramzda hususiyet var idi; kendisini pek severdim. 1339 (1923) evstnda Manastrdan avdetimde bu eser hakknda mlhazam kendisine sylemitim; pek ok glmt ve nm (yar) itirafta da bulunmutu. Bu htrat dikkatlice okunursa Nazifin tahrr tarz ve kendisine has tabirleri derhal grlr. Sleyman Nazif Bey o zamanlar Utarid mecmuasna muvenet-i kalemiyede bulunur, iirler yazard.

C. Mehmet Zeki Pakalnn yazdklar: Htrat meselesinde nc bir ahs olarak tarihi Mehmet Zeki Pakaln da kfi bir aklkla metnin yazar olarak Sleyman Nazifi zikretmekte ve buna iaretle ayn zamanda onu bir mehaz olarak yeri geldike kullanmaktadr. M.Z. Pakalnn Htrat hakknda, muhtelif vesilelerle yazdklar yle sralanabilir:27
Abdlhamidin halinden lmne kadar husus doktorluunu yapan Atf Beyin muhtelif mnasebetlerle temas neticesi olarak ald notlar zerine yazlm olan Htrat- Abdlhamid-i Sn adl eserde Deerli edip Sleyman Nazif Bey tarafndan yazlm ve imzasz olarak neredilmi olan Htrat- Sultan Abdlhamid-i Sn adl eserde Halinden sonra lmne kadar husus doktorluunu yapan Atf Beyin Abdlhamidin azndan iittii szlere ait hatralar esas ittihz olunmak sretiyle Sleyman Nazif Bey tarafndan yazlp imzasz olarak neredilen Htrat- Sultan Hamid-i Sn adl eserde

190
DVN 2005/2

Grld zere Pakaln da herhangi bir phe zhr etmeksizin Htratn Sleyman Nazifin28 kaleminden ktn ifade ettikten baka mehaz olarak da Dr. Atf Hseyin tarafndan Sultan Abdlhamidin dokuz senelik husus tabiblii zamannda tutulmu gnlk notlar gstermektedir. Hemen ifade edelim ki, Pakalnn bu son tespiti bir tahmindir ve doru deildir.
27 Son Sadrzamlar ve Bavekiller, stanbul, 1942, c. II, s. 189; 1944, c. IV, s. 367; 1948, c. V, s. 84, 595. 28 Sleyman Nazif hakkndaki bir doktora tezi (uayb Karaka, Ankara, 1988, 338 s. Kltr Bakanl yayn) bu meselede tek cmle bile sylememektedir.

Sultan Abdlhamidin Htra Defteri Meselesi

D. brahim Hakk Konyal rivayeti: Tarihi . Hakk Konyalnn, Kadir Msrolu kanalyla gelen ve Yalnkaya tarafndan baslan ve yine Htrat yazar olarak Sleyman Nazifi gsteren rivayeti de nceki tespitleri desteklemektedir.29 Netice itibariyle Sultan Abdlhamit Hna atfen gerek Utaritde tefrika edilen ve gerekse 1922de eski harflerle baslan Htratn Sleyman Nazifin kaleminden kt gerei tarih kaytlarda gerei kadar ifadesini bulmutur ve bu hususta herhangi bir phe izhrna da gerek yoktur. Her eyden nce Htratn sde lisan ve edibne slbu metnin usta bir kalemden ktn gstermektedir ve bu gerek bile hkmmz iin kfi bir delildir. Dier taraftan Htrattaki ince teferruat yazabilecek ahsiyetler arasnda ve belki de banda devri ok iyi tanyan Sleyman Nazif gelmektedir.30 Sleyman Nazifin eserlerinde Htratla byk benzerlikler gsteren bilgiler, htta cmleler ve slp ayniyeti bulunmaktadr.31 6- Htratn smet Bozda Neri: Htratn ilk ve asl metninin Sleyman Nazif tarafndan yazld tespit edildikten sonra smet Bozda tarafndan bulunan nshann shhatini aratrmak ve tartmak gerekir mi suali akla gelmektedir. Mecellenin Asl skt oldukta fer dahi skt olur (Madde 50) dstru ile bu meseleye htime ekmek de mmkndr. Buna ramen Bozda tarafndan Htrata eklenen sayfalardan (6, 7, 9, 10, 14, 17, 18, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 28 Mart; 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11 Nisan) yaplacak iktibaslarn lisan ve lgatesi, meseleyi biraz daha vuzuha ve misale kavuturabilir ve phe kalmsa bsbtn izale edebilir.32
29 A. Yalnkaya, a.g.e., s. 33. 30 Sleyman Nazifin kitaplar ve bilhassa Yklan Messese (stanbul, 1927, 39 s.) isimli eseri bu hkmn delilidir. Ayrca bkz. Abdlhak inasi Hisar, Gemi Zaman Edipleri, stanbul, 2005, s. 213. 31 31 Mart Vakasn Abdlhamid ihds etmemiti. Hatta ayana gelmi olan bu frsattan istifade etmeye kalkmad. 31 Mart isyann Kmilpaazde Sait Paa ika etmiti. Balca vesiti Avlonyal smail Kemal ile dier birka ahs idi. Bunlar birka Arnavut silah-endz askeri idll ederek, o bdireyi kopardlar (S. Nazif, Yklan Messese, stanbul, 1927, s. 8). Kamil Paann mahdumu Sait Paa bu esnada en ok alyordu. smail Kemal Beyle dier mahkumlar da Sait Paa ile beraber idiler. (Htrat, 1338-1340 s. 40; 1960 s. 136). 32 Bu iktibaslar iin bkz. Htrat-1975, s. 255; 2002, s. 236; 1975, s. 256; 2002, s. 235; 1975, s. 257; 2002, s. 234.

191
DVN 2005/2

Ali BRNC

Bu Ermenileri tahrik edenler hususiyetle Sasun blgesinde devam ettiriyorlard. Bu Ermeni-Mslman kavgasn nihayetlendirmek iin Mir Zeki Paa kumandasndaki orduyu bu sahaya sevkedip isyan bastrdm. Btn devletlerin sefirleri birbiri arkasndan saraya kotular. Zavall Ermenilerin kltan geirildiini, bunun zulm olduunu beyan ediyorlard. Hele ngiliz sefiri hemen bir tahkikat heyetinin kurulmasn istiyor ve buna riyaset etmek iin de bir ngiliz ataemiliterinin mahll-i vakaya gnderileceini bildiriyordu. Btn elilere daha sert bir lisan ile ngiliz sefirine bunun bir dahil asayi meselesi olduunu, ordunun buralardaki ekyalar temizlediini syledim. Krk yldr devletlerin birbirleriyle kapmasn bekledim. Btn midim o idi ve Osmanlnn taliini buna merbt gryordum. O beklediim gn geldi. Fakat heyht ki ben tahttan uzaklatrlm, lkemi idare edenler de akl ve basiretten uzaklamlard. Bir gn Londra sefiri Msrs Paadan sadrazam ve serasker Hseyin Avni Paann ngilizlerden para aldn rendim. Padiah nmna devleti idare eden bir sadrazam kendi devletine ihanet ediyor ise istihbarat da elbette ki kendi menfaatine uygun geldii ekilde saraya bildirir. Cedd-i azizim Sultan Selim Han ecanibin elleri cierlerimin zerinde geziniyor. Aman biz de ecneb devletlere sefir gnderelim ve onlarn yaptklarn bir an evvel renmeye alalm diye feryad etmiti. Ben bu yabanc elleri cierlerimin iinde hissediyordum.

Htrata Bozda tarafndan eklenen sayfalarn kaynan aratrmann bir gerei bulunmamaktadr. Ancak mesel Aye Osmanolunun htralarndan aynen alnm satrlar ihtiva ettiini de, yeri gelmiken, belirtmek gerekir.33 Kez yine II. Sultan Abdlhamidin lisanndan yazd satrlar ile Namk Kemale reisl-fesat diyen Sultann dnceleri arasnda tam bir tezat olduuna da bu vesile ile iaret edilmelidir.34 Dr. Atf Hseyinin gnl bu dnce dnyasnn en mhim ve rakipsiz bir anahtar ve pusulas gibidir. Bu mesele hakknda varlar neticeler yle sralanabilir:

192
DVN 2005/2

1. Sultan II. Abdlhamide atfedilen Htratn Utaritdeki tefrikas ve kitap halinde baslm nshas Sleyman Nazifin kalemin33 Mustafa Kemalin bid Efendiye ceylan yavrusu hediye etmesi aynen Aye Osmanolundan (Babam Abdlhamid, s. 211) aktarlmtr. Bkz. Htrat-1975, s. 169; 2002, s. 158-159. 34 Htrat-1975, s. 45-46; 2002, s. 47.

Sultan Abdlhamidin Htra Defteri Meselesi

den kmtr. Fevr ve asab tabiatl Sleyman Nazif daha nce ve sonra da bu hususiyetinin delili saylabilecek metinler kaleme almtr.35 2. Tefrika kitap hlinde baslrken takdim niyetine eklenen Birka Sz serlevhal yaz da, tefrika srasnda on dokuz, kitap baslrken ise yirmi iki yanda olan Vedat rf tarafndan yazlm olamaz. Tam bir siyaset ve idare felsefesi olan yaz da yine Sleyman Nazifin kaleminden km olmaldr. 3. ttihatlara kar duyduu fkesini bir lde bu tefrikay yazarak teskin eden Sleyman Nazif, belki biraz da bnleminin ikaz ve tekdri zerine tefrikay, mecmua say daha kmasna ramen, yarda kesmitir. Dolaysyla ortada aranacak bir Htrat defterinin varl hakknda en ufak bir delil de bulunmamaktadr. 4. Btn bu tespitlere Sleyman Nazif ile alkal olarak ilave edilecek baka bir husus da II. Mertiyetin, mnevver zmresinde ve tabi Sleyman Nazifte ok byk bir skut-u hayale yol am bulunduudur. Bu sebeple II. Abdlhamid devrinin bu Jntrk bir zamanlar en ok kar olduu Sultann en dikkate deer mdafaanmesini yazmak mecburiyetini duymutur. 5. Gerek bu Htrattaki ve gerekse Franszcadan tercme edilen Siyas Htratmdaki mdafaa tavr ve II. Abdlhamidin lehindeki dnce ve slup bu metinlerin Sultan tarafndan yazld veya yazdrld kanaatini veya daha dorusu inancn dourmu ve pheleri ortadan kaldrmtr. 6. Bu tespitlere ramen hem Sleyman Nazifin ve hem de Ali Vehbinin imzasn tayan metinler devre dair tarih aratrmalarnda, tarih uslnn gerekleri yerine getirilerek, birer mehaz olarak kullanlabilir, kullanlmaldr. 7. Htratn smet Bozda nerinde eklenen sayfalar tamamen yenidir ve Bozda tarafndan yazlmtr. Yani ortada hl rengi solmam bir mavi kurdel ile bal bir paket iinden km ve
35 Sleyman Nazifin ni bir fke ve ar asabiyet neticesinde yazd baka metinler de bulunmaktadr. Krt erif Paa (1865-1951) iin yazd Bo Herif (Bursa 1910, 10 s., Emr Matbaas), skilipli tf Hoca merhumun Frenk Mukallitlii ve apka (stanbul 1340, 32 s.) isimli risalesine yazd mana Tasallut (stanbul 1342, 32 s.) isimli reddiyesi bu kbildendir. Bu risle tf Hocann idamna vesile olmutur: Tahirul-Mevlev (Olgun), Matbuat Alemindeki Hayatm ve stiklal Mahkemeleri, stanbul 1991, s. 255-258. Bu bilgiyi stdm smail Karaya borluyum.

193
DVN 2005/2

Ali BRNC

iki sava geirmi bir lkede sakland iin ok hrpalanm, rselenmi.., baz sayfalar dokunmakla yrtlyordu denebilecek bir defter hi olmamtr. Olmas iin de madd, tarih ve mantk bir delil bulunamamtr. 8. smet Bozdan Abdlhamidin Htra Defteri peinde 30 yl serlevhas altnda anlatt hikaye Leipzige seyahatini ve hl gerek ismini, her ne sebebe mebn ise, gizledii Kolze ile bulumasn ve defteri bulmasn anlatmaktadr ve gerekten de zevkle okunmaktadr. Sonunda da bir msra bulunmaktadr:36
Kalmasn lemde Allahm hibir hakikat nihn

Ancak aka ifade etmek gerekirse bu gzel hikyenin 1974 ncesi belki dorudur, ancak 1974 senesine ait olan ksmnda hibir hakikat pay bulunmamaktadr. Bu hikye Kolze veya Leipzig efsanesi olarak tescil edilmeli; tarih efsaneler arasnda yerini almal ve Sultan Abdlhamidin Htra Defteri artk tartma sahasndan karlmaldr.

194
DVN 2005/2

36 Muallim Naciye ait olan msran dorusu udur: Bir hakikat kalmasn lemde Allahm nihn.