A ΦIEPΩMA

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

2-31 AΦIEPΩMA
 Tο μινωικ θαύμα. H Kνωσς
του μύθου και της πραγματικ-
τητας.
Tης Πέγκυ Kουνενάκη
 Mύθοι και παραδ σεις. H
δράση πολλών αρχαίων ελληνι-
κών μύθων τοποθετείται στην
Kνωσ με κεντρικ ήρωα το βα-
σιλιά της Mίνωα.
Tου Aντώνη Bασιλάκη
 Oι πρώτες ανασκαφές. O Mί-
νως A. Kαλοκαιρινς υπήρξε ο
πρώτος ανασκαφέας της Kνωσού.
Tης Kατερίνας K πακα
 H π λη και τα νεκροταφεία.
Σωστικές ανασκαφές στη μινωι-
κή, ελληνιστική και ρωμαϊκή
Kνωσ.
Tης Eύας Γραμματικάκη
 100 χρ νια απ την πρώτη α-
νασκαφή.
Tου David Blackman
 O Eβανς και η Aγγλική Σχο-
H βρεια είσοδος του ανακτρου της Kνωσού και ο χώρος του «Tελωνείου».
λή. H αρχαιολογία, το περιβάλ-
λον και το μέλλον της διάσημης

περιοχής.
Tου Colin F. Macdonald
 Aριστουργήματα της Kνωσού.
Tα μοναδικά έργα τέχνης βοη-
θούν να κατανοήσουμε και να α-
ναπλάσουμε τον μινωικ πολιτι-
σμ.
Tης Πέγκυ Kουνενάκη
 Tο ανάκτορο μετά τον Evans.
Aναστηλωτικές κακοτεχνίες και
κάποια αδιαφορία των αρχών
δημιουργούν προβλήματα στη
διάσωση του μνημείου.
Tης Aλεξάνδρας Kαρέτσου
 H αρχειακή έρευνα. H κατά-
σταση των ερειπίων πως τα α-
ποκάλυψε η σκαπάνη του Evans.
Tης Bασιλικής Φώτου
 H πορεία των επισκεπτών. H
ραγδαία αύξηση των επισκεπτών
επιβάλλει άμεσα μέτρα για την
προστασία του χώρου.
Tης Kλαίρης Παλυβού
 H ρωμαϊκή π λη της Kνωσού.
O Iούλιος Kαίσαρ φαίνεται να ί-
δρυσε εκεί μια ακμάζουσα ρω-
μαϊκή αποικία...
Tου K. A Wardle
 H έπαυλη «Δι νυσος». Eνα
λαμπρ κτίσμα με εξαιρετικά μω-
σαϊκά και προσεκτικά μελετημέ-
νη διακσμηση.
Tης Sara Paton
 Πρ γραμμα Kνωσ ς 2000. Mε
τη χρήση σύγχρονων μεθδων αρ-
χίζει μια νέα ανασκαφή απ την
Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή.
Tου K. A. Wardle
Eξώφυλλο: «O πρίγκιπας με τα κρίνα», τμή-
μα τοιχογραφίας, π. 1550 π.X. Hράκλειο,
Aρχαιολογικ Mουσείο.
Tο μινωικ θαύμα
H Kνωσς του μύθου και της πραγματικτητας
ΣE MEΓAΛH έκταση, πέντε χιλιμε-
τρα έξω απ την πλη του Hρακλεί-
ου, βρίσκεται το ανάκτορο της Kνω-
σού, ένα απ τα μοναδικά και αρχαι-
τερα τεκμήρια του πολιτισμού που
αναπτύχθηκε στο νησί της Kρήτης
και ονομάστηκε Mινωϊκς. O μύθος
θέλει το βασιλιά Mίνωα ως το σοφ-
τερο των κατοίκων της πλης-κρά-
τους της Kνωσού, πρώτο να νομοθε-
τεί καννες διαβίωσης των πολιτών,
οι οποίοι αργτερα θα περάσουν και
στην υπλοιπη Eλλάδα. O Mινώταυ-
ρος και ο λαβύρινθος (περίπλοκο
κτίριο που είχε κατασκευάσει ο Δαί-
δαλος), οι επτά νέες και οι επτά νέοι
που έφταναν απ την Aθήνα-φρος
υποτέλειας στο Mίνωα, ο Aθηναίος
Θησέας που με τη βοήθεια της
Aριάδνης απαλλάσσει την πλη του
απ αυτν το φρο αίματος, αποτε-
λούν πάντα σημαντικ κεφάλαιο της
Eλληνικής μυθολογίας. Πέρα απ τη
μυθολογία, μως, το ανάκτορο της
Kνωσού αποτελεί αδιάψευστο τεκ-
μήριο του πολιτισμού που άκμασε ε-
κεί και αποδεικνύει τη συνεχή αν-
θρώπινη παρουσία στο χώρο επί ο-
κτώ χιλιάδες χρνια, απ το 6000 π.
X. έως τις ημέρες μας. Σ’ αυτ το
διάστημα αναπτύχθηκε ένας μοναδι-
κς για την εποχή πολιτισμς, με ε-
ξαιρετικής ποιτητας οικήματα,
πρωτγνωρο δίκτυο ύδρευσης και α-
ποχέτευσης, ίση συμμετοχή ανδρών
και γυναικών στη θρησκευτική και
κοινωνική ζωή, έργα ύψιστης αισθη-
τικής και καλλιτεχνικής αξίας. Oι πε-
ρίοδοι των Mινωϊκού Πολιτισμού κα-
τά το σύστημα του μελετητή του N.
Πλάτωνος, είναι: Προανακτορική
(2800-1900 π.X), Παλαιοανακτορική
(1900-1700 π.X.), Nεοανακτορική
(1700-1400 π.X) και Mετανακτορική
(1400-1100 π.X.). Σ’ αυτ το διάστημα
ήκμασε ο λεγμενος Mινωϊκς Πολι-
τισμς που θεωρείται απ πολλούς
και ως ο πρώτος ευρωπαϊκς.
H πρώτη ερασιτεχνική ανασκαφή
επιχειρήθηκε απ τον Mίνωα Kαλο-
Eπιμέλεια αφιερώματος:
ΠEΓKY KOYNENAKH
καιριν, λίγο πριν απ το τέλος του
προηγούμενου αιώνα. H πρώτη συ-
στηματική ανασκαφή έγινε απ τον
Aγγλο Arthur Evans, στις αρχές του
αιώνα, ο οποίος είχε αγοράσει τμήμα
της γύρω περιοχής για να διευκο-
λυνθεί το ανασκαφικ έργο. Σιγά σι-
γά, το ένα αριστούργημα αποκαλύ-
πτεται μετά το άλλο. Aργτερα, οι α-
νασκαφές θα συνεχιστούν απ την
KΓ’ Eφορεία Προϊστορικών και Kλα-
σικών Aρχαιοτήτων με τη συνεργα-
σία της Aγγλικής Aρχαιολογικής
Σχολής. Mοναδικά αριστουργήματα
ήρθαν στο φως, ενώ τα αρχιτεκτονι-
κά μέρη του ανακτρου που διασώ-
θηκαν της μεγάλης καταστροφής
που σήμανε και το τέλος του Mινωϊ-
κού πολιτισμού, προκαλούν ακμη
και σήμερα το θαυμασμ. Eπισκέ-
πτες απ λο τον κσμο συρρέουν
στην Kνωσ καθ’ λη τη διάρκεια
του χρνου για να γνωρίσουν τα α-
διάψευστα τεκμήρια του πανάρχαιου
μεγαλείου. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο
αυτ που είπε απ τηλεοράσεως ο υ-
πουργς Πολιτισμού Eυάγγελος Bε-
νιζέλος: Tα έσοδα απ τα εισιτήρια
ανέαρχονται σε 2,5 δισ. το χρνο. Mε
τέτοια έσοδα θα υπολγιζε κανείς -
τι θα είχαν εξασφαλιστεί, ως ένα
βαθμ, η αναστήλωση και η διάσωση
του μνημείου. Ωστσο, είναι κοινά
παραδεκτ τι το μνημείο καταρρέ-
ει, οι μνες αναστηλώσεις που έχουν
γίνει και υφίστανται ακμη είναι αυ-
τές του Evans, οι οποίες, δυστυχώς,
είχαν γίνει απ μπετν!
Πριν απ λίγες ημέρες αναγγέλθη-
κε ένα πργραμμα αναστήλωσης και
διάσωσης του μνημείου. Aς ελπίσου-
με τι θα επισπευσθούν οι εργασίες,
έτσι, ώστε, να διασωθεί το κέντρο ε-
νς απ τους πιο λαμπρούς πολιτι-
σμούς της ελληνικής και της ευρω-
παϊκής προϊστορίας. Σ’ αυτ το αφιέ-
ρωμα των «Eπτά Hμερών» εξειδικευ-
μένοι επιστήμονες, Eλληνες και
Aγγλοι, φωτίζουν λες τις πλευρές
του Mινωϊκού πολιτισμού, μιλούν για
τις ανασκαφές και τα προβλήματα
που αντιμετωπίζει το μνημείο. Mε
γλαφυρτητα αναπτύσσουν τις απ-
ψεις τους για την Mινωϊκή Kνωσ, την
Pωμαϊκή αλλά και ,τι απέμεινε μετά
την καταστροφή του ανακτρου.

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

H μεγαλοπρεπής αίθουσα του θρνου, με τις περίφημες τοιχογραφίες που απεικονίζουν φυτά και ζώα ιδιαίτερα αγαπητά στους Mινωίτες.

Mύθοι και παραδσεις

H δράση πολλών αρχαίων ελληνικών μύθων τοποθετείται στην Kνωσ με κεντρικ ήρωα το βασιλιά της, Mίνωα
Tου Aντώνη Bασιλάκη θάλασσα. O Mίνωας εντυπωσιάστηκε
Eφρου Aρχαιοτήτων τσο πολύ απ την ομορφιά του λευ-
κού ταύρου που αναδύθηκε, ώστε α-
Στην Kρήτη τοποθετείται η πλοκή θέτησε την υπσχεσή του και θυσία-
και δράση πολλών αρχαίων ελληνι- σε άλλον ταύρο στη θέση του. Tτε ο
κών μύθων με κεντρικ ήρωα το βα- Ποσειδώνας για να τον εκδικηθεί εμ-
σιλιά της Kνωσού, Mίνωα, που ήταν φύσησε έρωτα στην Πασιφάη για τον
γιος του Δία και της Eυρώπης, νύμ- λευκ ταύρο. Aυτή εμπιστεύτηκε το
φης απ τη Φοινίκη. O Mίνωας γεν- πάθος της στον Δαίδαλο, τον φημι-
νήθηκε, μαζί με τους αδελφούς του, σμένο τεχνίτη απ την Aθήνα, που
Pαδάμανθυ και Σαρπηδνα, στην κατασκεύασε για χάρη της ένα ξύλι-
Kρήτη, σύμφωνα με μια παράδοση νο ομοίωμα αγελάδας ντυμένο με α-
στην περιοχή της Γρτυνας. H Eυ- ληθιν δέρμα, μέσα στο οποίο κρύ-
ρώπη, ταν την άφησε ο Zευς, πα- φτηκε η βασίλισσα και ζευγάρωσε έ-
ντρεύτηκε τον Aστέριο, το βασιλιά τσι με τον θεϊκ ταύρο. Aπ την ένω-
της Kρήτης που υιοθέτησε τους γι- σή τους γεννήθηκε ο Mινώταυρος,
ους της. Tον Aστέριο διαδέχθηκε άνθρωπος με κεφάλι ταύρου, που εί-
στο θρνο ο Mίνωας. χε και το νομα Aστέριος. Tον έκλει-
O Mίνωας νυμφεύθηκε την Πασι- σαν μέσα στο περίπλοκο κτίριο που
φάη, κρη του Hλιου και της νύμφης κατασκεύασε ο Δαίδαλος, τον Λαβύ-
Kρήτης και απ τον γάμο τους γεν- ρινθο.
νήθηκαν τέσσερις γιοι και τέσσερις
κρες, Kατρέας, Ξενοδίκη, Aριάδνη, Φρος αίματος
Aνδργεως, Γλαύκος, Δευκαλίων,
Φαίδρα και Aκάλλη (ή Aκακκαλίς). Aπ τους γιους του Mίνωα, ο
Στο ανάκτορο της Kνωσού εξελί- Aνδργεως φονεύθηκε στην Aθήνα,
χθηκαν δραματικά γεγοντα. O Mί- Θησέας
αφού προηγουμένως είχε νικήσει
νωας αφιέρωσε βωμ στον Ποσειδώ- και Mινώταυρος, στους αγώνες και ο φνος του στά-
να και αφού έκανε λες τις προετοι- παράσταση θηκε η αφορμή για να επιβάλλει ο
μασίες για τη θυσία, ζήτησε απ το σε μελανμορφο Mίνωας στους Aθηναίους την υπο-
θε να ξεπεταχθεί ταύρος απ τη αγγείο. Συνέχεια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3

Συνέχεια απ την 3η σελίδα
χρέωση να στέλνουν νέους και νέες
ως βορά για τον Mινώταυρο. Eδώ ε-
μπλέκεται στο μύθο και ο ήρωας της
αθήνας Θησέας που ήταν, κατά μία
παράδοση, γιος του Ποσειδώνα. O
Θησέας προσφέρθηκε να συμμετά-
σχει στην Aποστολή των νέων στην
Kρήτη. Tον ερωτεύθηκε η Aριάδνη,
που μαζί με τον Δαίδαλο τον βοήθη-
σαν να μπει στο Λαβύρινθο και να
φονεύσει τον Mινώταυρο, δίνοντας
έτσι τέλος στο φρο αίματος. O Θη-
σέας έφυγε απ την Kρήτη με τους
συντρφους του και την Aριάδνη,
αλλά σύμφωνα με θεϊκή βούληση
την εγκατέλειψε στη Nάξο για χάρη
του Διονύσου. Aπ την ένωση Διονύ-
σου και Aριάδνης γεννήθηκαν ο Στά-
φυλος, ο Θας και ο Oινοπίων.
Γλαφυρς και ενδιαφέρων είναι
και ο μύθος του πρίγκιπα Γλαύκου.
O Γλαύκος διδασκταν τη μαντική
απ τον αργίτη μάντη Πολύιδο. Παί-
ζοντας μέσα στο ανάκτορο πνίγηκε
σε ένα πιθάρι με μέλι. O Mίνωας ζή-
τησε απ τον Πολύιδο να τον ανα-
στήσει και τους έκλεισε σε ένα υπ-
γειο θάλαμο. O μάντης κατάφερε να
τον αναστήσει με κάποιο βτανο
που του έφερε ένα φίδι. Yστερα απ
αυτ δίδαξε στον Γλαύκο τη μαντι-
κή, αλλά ταν έφευγε για την πατρί-
δα του, το Aργος, στο λιμάνι ζήτησε
απ τον Γλαύκο να φτύσει μέσα στο
στμα του, χάνοντας έτσι τη μαντι- Tο μεγαλπρεπο και εκτεταμένο ανάκτορο της Kνωσού απ αεροφωτογραφία.
κή ικαντητα.
πτουν ιστορικά γεγοντα. H γνώση
Δαίδαλος και Iκαρος τους βοηθά στη μελέτη και την κατα-
νηση πολλών ζητημάτων του μινωι-
O μυθικς κύκλος κλείνει με την
κού πολιτισμού. Eτσι η Aριάδνη, η
δραματική απδραση του Δαιδάλου
Kνώσια ηρωίδα που πεθαίνει στη νή-
και του γιου του Iκάρου απ την Kρή-
σο Δία (Nάξο) είναι η ενσάρκωση της
τη με φτερούγες που κατασκεύασε ο
νεαρής θεάς της βλάστησης που πε-
Δαίδαλος. O Iκαρος έπεσε στη θά-
θαίνει και ξαναγεννιέται κάθε χρνο,
λασσα (Iκάριο πέλαγος) και πνίγηκε,
ακολουθώντας τον κύκλο της βλά-
ενώ ο Δαίδαλος κατέφυγε στη Σικε-
στησης. O μυθικς Λαβύρινθος είναι
λία, που τον κατεδίωξε ο βασιλιάς
το ίδιο το ανάκτορο της Kνωσού, με
Mίνωας. Oμως με την βοήθεια μιας
τη μοναδική πολυπλοκτητά του.
Σικελής πριγκίπισσας και του βασιλιά
Στην προσωπικτητα του Δαιδά-
Kώκαλου κατάφερε να ξεφύγει και
λου συμπυκώνεται η τεχνολογική ε-
με τέχνασμά του να δολοφονήσει
ξέλιξη και προδος των Mινωιτών. H
τον Mίνωα.
διήγηση για τους Aθηναίους νέους,
Oι οπαδοί του Mίνωα τον έθαψαν
που δίδονταν βορά στον Mινώταυρο
με μεγαλοπρέπεια στη Σικελία, που
απηχεί τα περίφημα «ταυροκαθά-
ιδρύθηκε προς τιμήν του η πλη Mι-
ψια», θρησκευτικά μάλλον αγωνί-
νώα. Yστερα απ τον θάνατ του α-
σματα με ταύρους, στα οποία συμμε-
ποθεώθηκε μαζί με τον αδελφ του
τείχαν άνδρες και γυναίκες, αλλά
Pαδάμανθυ και έγιναν θεϊκοί δικα-
σημαίνει και την επιρροή της Kνω-
στές και κριτές των ψυχών στον Aδη
σού στη ντια Eλλάδα, μέχρι την
μαζί με τον Aτακ, τον παππού του
Aθήνα. H Eυρώπη που έδωσε το -
Aχιλλέα.
νομά της στην ήπειρ μας, ήταν η
Σύμφωνα με άλλη παράδοση, ο
μητέρα του θεϊκού Mίνωα, που έδω-
Δαίδαλος έφυγε απ την Kρήτη με
σε με τη σειρά του νομα στον πρώ-
τον Iκαρο, χι πετώντας αλλά με κα-
το ευρωπαϊκ πολιτισμ. Mίνωας ί-
ράβι. Πλέοντας ανατολικά απ τις σως ήταν τίτλος του βασιλιά της
Kυκλάδες ο Iκαρος παραπάτησε, έ- Kνωσού, ανάλογος με του Φαραώ
πεσε στη θάλασσα και πνίγηκε. O πα- στην Aίγυπτο. ΄H μπορεί να υπήρξαν
τέρας του τον έθαψε στο πλησιέστε- ένας ή και περισστεροι βασιλιάδες
ρο νησί, που ονομάσθηκε Iκαρία. Στη με το νομα αυτ. Tο σημαντικ εί-
συνέχεια, έπλευσε προς τα δυτικά έ- ναι τι στο πρσωπο του Mίνωα οι
ως την Σικελία. αρχαίοι Eλληνες έβλεπαν τον ισχυρ
Aλλος ξακουστς βασιλιάς της κυβερνήτη, τον εμπνευσμένο νομο-
Kρήτης υπήρξεν ο Iδομενέας, εγγο- θέτη, τον δίκαιο δικαστή, τον κυ-
νς του Mίνωα, γιος του Δευκαλίω- ρίαρχο του μεγαλύτερου μέρους του
να. Πήρε μέρος στον Tρωικ πλεμο, ελληνικού κσμου, της ντιας και
που διέπρεψε και ήταν ο τρίτος σε κεντροανατολικής Eλλάδας και του
δύναμη και ανδρεία αρχηγς των Aιγαίου, στα χρνια της μέγιστης ακ-
Eλλήνων. O Iδομενέας εκπροσωπεί μής του μινωικού πολιτισμού.
τον δυναμισμ της Kρήτης στα μυ-
κηναϊκά χρνια. Σημείωση: Tο άρθρο είναι απσπασμα απ
Oπως λοι οι μύθοι, έτσι και οι το έργο «Kνωσς – Mυθολογία – Iστορία
κνωσιακοί δεν αποτελούν ιστορία – Oδηγς του Aρχαιολογικού Xώρου».
αλλά στον πυρήνα τους αποκρύ- Θησέας και Aριάδνη, παράσταση σε αγγείο απ τους Aρκάδες. Eκδσεις AΔAM, Aθήνα.

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

 Oι πρώτες ανασκαφές
O Mίνως A. Kαλοκαιρινς υπήρξε ο πρώτος ανασκαφέας της Kνωσού
Tης Kατερίνας Kπακα κληρονμος μεγάλου οικογενειακού
Kαθηγήτριας Προϊστορικής Aρχαιολογίας κύρους και, συγχρνως, πολλαπλών
στο Πανεπιστήμιο Kρήτης οικονομικών και διοικητικών ευθυ-
νών που σχετίζονται, κυρίως, με το
«Πέποιθα τι επέτυχον διά των ανασκα- εμπριο, τη σαπωνοποιία, τις αμπε-
φών μου να ανεύρω το Bασιλικν Aνά- λοκαλλιέργειες και την οινοποιία.
κτορον... του Πρώτου της Kρήτης Bασι-
λέως, Mίνωος του A΄,... περί ου ο Oμηρος
Στις υποχρεώσεις του αυτές θα α-
βεβαιοί την ύπαρξιν αυτού εν Kνωσσώ» νταπεξέλθει με φιλοπονία, τλμη και
επιχειρηματικ πνεύμα αντάξιο εκεί-
THN ΠEΠOIΘHΣH αυτή διατύπωνε, νου του πατέρα του.
στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, Eπιδεικνύει, συγχρνως, μια πολύ
ο Mίνως Aνδρέου Kαλοκαιρινς, ο ενδιαφέρουσα έφεση προς τις κλα-
πρώτος ανασκαφέας του «ανακτ- σικές σπουδές. Tελειφοιτος του
ρου του Mίνωος». O άνθρωπος που Γυμνασίου της Σύρου, ξεκίνησε
συνέβαλε αποφασιστικά στην απο- σπουδές στη Nομική Σχολή Aθηνών,
κάλυψη των προϊστορικών αρχαιοτή- τις οποίες χρειάστηκε να διακψει
των της Kνωσού και, μέσα απ’ αυτές, με την ασθένεια του πατέρα του.
στη διαμρφωση της φυσιογνωμίας Aπ την επιθυμία του να σπουδάσει
της αρχαιολογικής έρευνας στην δεν παραιτήθηκε ώς το τέλος της
Kρήτη. ζωής του. Tα σημαντικτερα, μάλι-
Oι διατυπώσεις που ακολουθούν στα, απ τα οικογενειακά του κειμή-
στηρίζονται στην υπάρχουσα, ισχνή, λια, υπήρξαν, ακριβώς, τα βιβλία του
βιβλιογραφία για τον Kαλοκαιριν – Aδαμαντίου Kοραή, με τις πολύτιμες
βασίζονται μως, κυρίως, σε ανέκδο- για τους Eλληνες, πρώτες μεταφρά-
τες μαρτυρίες απ το προσωπικ σεις των αρχαίων συγγραφέων:
του αρχείο, το οποίο εθεωρείτο, ως «Kατά τας ώρας της σχολής μου, ε-
πρσφατα, οριστικά χαμένο. H προ- μελέτων τους αρχαίους Eλληνας
σέγγιση της προσωπικτητας και του συγγραφείς και ιδίως τους εν τη βι-
έργου του M. Kαλοκαιρινού εγγρά- βλιοθήκη του σοφού Kοραή υπαρχ-
φεται στο πλαίσιο ευρύτερου ερευ- ντων... διακαιώμενος υπ του πθου
νητικού προγράμματος του Πανεπι- να αντλήσω τα προς διαφώτισιν της
στημίου Kρήτης, με αντικείμενο τις αρχαίας ιστορίας της Kρήτης, δι’ αν
απαρχές της Aρχαιολογικής έρευνας ανασκαφήν (εποιησάμην) της ιδίας
στο νησί, το 19ο αιώνα. Tην περίοδο, της καθ’ Oμηρον μεγάλης πλεως
δηλαδή, που οι τοπικές αρχαιτητες Kνωσσού, βασιλείου του Mίνωος...».
αποτέλεσαν βασικ υλικ συγκρτη- Aυτή η πτυχή του διανοούμενου
σης εθνικής συνείδησης των Kρητών Kαλοκαιρινού έχει αρκετά παραγνω-
λογίων, που, πως ο Kαλοκαιρινς, ριστεί στην υπάρχουσα βιβλιογρα-
αναζήτησαν και προέβαλαν στο πα- O Mίνως Kαλοκαιρινς με τη γυναίκα του Σκεύω Eμ. Kριεζή και τα δύο μεγα- φία.
ρελθν τα τεκμήρια της εθνικής
τους ταυττητας.
Tο πορτρέτο
του Kαλοκαιρινού
O Kαλοκαιρινς γεννήθηκε στο
Hράκλειο, το 1843. Hταν το υστερ-
τοκο παιδί του αυτοδημιούργητου
άρχοντα του 19ου αιώνα Aνδρέα Kα-
λοκαιρινού και της Mαργιρας Kρα-
σάκη, κρης εύπορης και σεβαστής
φραγκοκρητικής οικογένειας. Mε
τους τρεις αδελφούς του, Λυσίμαχο,
Θρασύβουλο, Mύρωνα και την αδελ-
φή του, την Πηνελπη, ο Mίνως ανή-
κει στην τέταρτη γενιά των Kαλοκαι-
ρινών. O πατέρας του, ο Aνδρέας,
μετοίκησε στην Kρήτη απ τα Kύθη-
ρα και εγκαταστάθηκε, το 1830, στο
Hράκλειο. Yπήρξε εξέχουσα φυσιο-
γνωμία της οικονομικής και κοινωνι-
κής ζωής του τπου, με έντονη δρα-
στηριτητα, στο ευρύτερο γεωγρα-
φικ πλαίσιο της Oθωμανικής Aυτο-
κρατορίας και της Mεσογείου. Στα
λύτερα παιδιά τους, τη Mαρία και τον Aνδρέα. (Oικογενειακ Aρχείο Mαριέλ-
λης και Mηνά Σφακιανάκη) Eπιχειρηματίας
και διανοούμενος
Tο 1869, ο Mίνως παντρεύτηκε τη
Σκεύω Kριεζή, κρη του Yδραίου
Eμμανουήλ Kριεζή. Mαζί απέκτησαν
τέσσερα παιδιά, τη Mαρία, τον
Aνδρέα, τον Λέοντα και τον Oδυσ-
σέα. Λίγα χρνια μετά τον γάμο του,
διαλύθηκε η εταιρεία με τον αδελφ
του Λυσίμαχο και ο Mίνως ίδρυσε δι-
κ του εμπορικ οίκο, με την επωνυ-
μία M. A. Calocherinos. Γύρω στο
1.800, τα σαπωνοποιεία του συγκα-
ταλέγονταν μεταξύ των τριών σπου-
δαιοτέρων του Hρακλείου. O ίδιος
βελτίωνε συνεχώς τις ποιτητες,
κέρδιζε βραβεία σε παγκσμιες εκ-
θέσεις και υπήρξε επίσημος προμη-
θευτής των βασιλικών Aυλών των
Aθηνών και της Kωνσταντινουπλε-
ως. Διετέλεσε, συγχρνως, Eφορος
και Tαμίας των Σχολείων του Hρα-
κλείου, μεταφραστής στο Yποπροξε-
O Mίνως
Kαλοκαι-
νείο της Aγγλίας και απ το 1879, ε-
δύο απ τα πέντε παιδιά που επέζη- ρινς, την πίσημος Πρξενος της Iσπανίας στο
σαν, στον πρωττοκο Λυσίμαχο και περίοδο Hράκλειο. Tο πορτρέτο αυτ του ακ-
τον υστερτοκο Mίνωα, κληροδτη- ίσως μαίου, δυναμικού και επιτυχημένου
σε εκτεταμένες αστικές περιουσίες, της ανασκα- Kαλοκαιρινού συμπληρώνει, στα 36
αγροτικά κτήματα, καθώς και τις ε- φής του του χρνια, το ανασκαφικ του εγ-
ξαιρετικά ανθηρές εμπορικές του ε- στην Kνωσ. χείρημα στην Kνωσ.
πιχειρήσεις. (Oικογενειακ Tο ίδιο, ωστσο, πορτρέτο έρχεται
Mε το θάνατο του πατέρα του, ο Aρχείο Mαριέλλης να ανατρέψει η εικνα του ίδιου, σε
Mίνως βρίσκεται στα 21 του χρνια, και Mηνά Σφακιανάκη) Συνέχεια στην 6η σελίδα

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 5

Σκαρίφημα της ανασκαφής του Aνακτρου της Kνωσού απ τον M. Kαλοκαιριν. Σκαρίφημα αρχαίου κυκλικού κτίσματος στην Kνωσ, απ τον M. Kαλοκαιριν.

Συνέχεια απ την 5η σελίδα
προχωρημένη ηλικία: Kύκλοι που
μοιάζουν να κλείνουν σφραγίζοντας
τους οραματισμούς μιας ζωής χι α-
π τις πλέον ανώδυνες... Mερικά
χρνια μετά την ανασκαφή του, ο
Kαλοκαιρινς καταστράφηκε οικο-
νομικά και το 1895 κηρύχθηκε ορι-
στικά σε πτώχευση. Περιέσωσε τμή-
ματα, μνο, της ακίνητης περιουσίας
1907, στο Hράκλειο, σε ηλικία 64 ε-
τών. Aπ τις στιγμές της έντονης
προσωπικής του ακμής και παρακ-
μής, απέμεινε ένα έργο ζωής: η ανα-
σκαφή στην Kεφάλα του Tσελεβή. H
πρώτη οργανωμένη –αν και ακμη -
χι συστηματική– ανασκαφή, σε κρη-
τικ έδαφος.
Kνωσ. Στα πρώτα γραπτά, που έ-
χουν αξία πρωτοτύπων, συγκαταλέ-
γονται τμήματα του προσωπικού του
αρχείου. Στη σειρά αυτή ανήκει χει-
ργραφο σχέδιο έκθεσης στα γαλλι-
κά, με τίτλο «Fouilles à Cnossos
faites par M. Calocairinos» αριθμεί 29
σελίδες, περιλαμβάνει 4 σκαριφήμα-
τα του συγγραφέα και πρέπει να συ-
ντοπιτητα και η εκεί αναγνώρισή
του ως προεστού.
Πραγματικά, μεγάλο μέρος της μη-
τρικής του περιουσίας εκτεινταν α-
π το Σκαλάνι ώς την Kνωσ. Eνας ε-
λαιώνας του, μάλιστα, βρισκταν στη
θέση «Eλληνικά», στην περιφέρεια
του χωριού Mακρύ Tείχος, της σημε-
ρινής, δηλαδή, Kνωσού. Eχοντας,
του, την οποία κληροδτησε στα παι-
διά του.
Mετά απ τρεις προσπάθειες να
τελειώσει την Nομική, υποστήριξε,
τελικά, το 1901, τη διδακτορική του
διατριβή, με τίτλο «Nομοθεσία του
Bασιλέως της Kρήτης Mίνωος. Περί
ακοσμίας εν τω Συντάγματι». Hταν
ττε 58 ετών. Πολύ αργά, για να κα-
τοχυρώσει τη θέση του ανάμεσα
στους διανοούμενους της εποχής.
Για την κοινή γνώμη και για την αρ-
χαιολογική βιβλιογραφία, ο Kαλοκαι-
ρινς παρέμεινε ο έμπορος, ο επιχει-
ρηματίας και φιλάρχαιος.
Στην Kνωσ ντάχθηκε λίγο μετά το 1896. Στα με-
«Λαμβάνω την τιμήν να εκθέσω του
λγους οίτινες με ωδήγησαν να ποιήσω-
μαι ανασκαφάς εν Kνωσσώ, προ πολ-
λών ετών, εν εποχή, καθ’ ήν ουδεμία ε-
τέρα ανασκαφή εν Kρήτη είχε γίνει.
Mελετών διαρκώς τους αρχαίους
Eλληνας συγγραφείς, Oμηρον, Hρδο-
τον, Στράβωνα... έλαβον μέγα ενδιαφέ-
ρον ν’ αποκαλύψω τον προϊστορικν
πολιτισμν της νήσου Kρήτης, ήτις καθ’
Oμηρον είχεν εκατν ή εννενήκοντα π-
λεις. Aλλ εκ των πλεων ούτων ή πλέον
ονομαστή ην η Kνωσσς».
Mε τα λγια αυτά έλυσε πρσφατα
ο M. Kαλοκαιρινς μια σιωπή εκατν
ταγενέστερά του γραπτά υπάγεται
το δυσεύρετο έντυπο «Kρητική
Aρχαιολογική Eφημερίς», δεκατρία
τεύχη του οποίου εξέδωσε τους τε-
λευταίους μήνες της ζωής του (Σε-
πτέμβριος 1906 - Mάιος 1907). Oι α-
νασκαφικές εργασίες του Evans
στην Kνωσ είχαν ττε σχεδν ολο-
κληρωθεί. Tα νέα αρχαιολογικά δε-
δομένα δεν φαίνεται να επηρεάζουν
τις θέσεις του Kαλοκαιρινού, που
μοιάζει, αντίθετα, να ξαναζεί, να
«θυμάται» τη δική του, προσωπική,
κνωσιακή εμπειρία.
λοιπν, καλή γνώση των τοπικών αρ-
χαιοτήτων, ο Kαλοκαιρινς επέλεξε
συνειδητά την προϊστορική Kεφάλα,
επειδή διέκρινε τι τα μνημεία της ή-
ταν «διαφορετικά» απ τα γειτονικά,
των ελληνικών και ρωμαϊκών χρ-
νων. H επισύναψη συμβολαίου με
τον οθωμαν ιδιοκτήτη του λφου
δηλώνει εξάλλου, φανερά, τη φιλο-
δοξία να προσδώσει στη διερεύνησή
του το χαρακτήρα επίσημης ανασκα-
φής και να τη διαχωρίσει, ακριβώς,
απ ποια αρχαιοφιλική ή συλλεκτι-
κή παρρμηση.
Στον Mίνωα Kαλοκαιριν οφείλου-
με, νομίζω, τρία πράγματα, λα πολύ
Tα τελευταία χρνια της ζωής του,
άσκησε, στο Hράκλειο, το επάγγελμα
του δικηγρου. Kατρθωσε, επίσης,
να πραγματοποιήσει, μλις, τη χρο-
νιά πριν το θάνατ του, ένα του με-
γάλο νειρο: εξέδωσε το περιοδικ
«Kρητική Aρχαιολογική Eφημερίς»,
το μεγαλύτερο μέρος της οποίας εί-
ναι αφιερωμένο στις έρευνες για την
Kνωσ.
O Mίνως Kαλοκαιρινς πέθανε το
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997
δέκα και πλέον χρνων. Σταθερά έρ-
χονται, σήμερα, στο φως ανέκδοτα
χειργραφά του. Aνάμεσά τους, δεν
έχει ώς τώρα, δυστυχώς, εντοπιστεί
τίποτε που να είναι σύγχρονο της α-
νασκαφής της Kνωσού.
Διακρίνονται, ωστσο, τα κείμενά
τους σε εκείνα που προηγούνται και
εκείνα που έπονται του 1900, της έ-
ναρξης, δηλαδή, των ανασκαφικών
εργασιών του Arthur J. Evans, στην
H Kνωσς
του Kαλοκαιρινού
O Kαλοκαιρινς δεν αντιμετώπισε
ποτέ την Kωνσ σαν ένας απλς
«καντιώτης gentleman» ή κάποιος
«native antiquarian», πως συχνά χα-
ρακτηρίζεται στη βιβλιογραφία. Στην
Kνωσ ο Kαλοκαιρινς μοιάζει να κι-
νείται με την οικειτητα, τη γνώση
και την αγάπη που του παρέχουν η ε-
σημαντικά για την ιστορία της αρχαι-
ολογικής έρευνας στην Kρήτη:
Tην επιλογή του λφου της Kεφά-
λας. Tην ταύτιση των εκεί αρχαιοτή-
των με το «ανάκτορο του Mίνωος».
Tην δε διεθνή κλίμακα ανάδειξη των
προϊστορικών αρχαιοτήτων της Kνω-
σού.
Eπειδή, πριν απ τον Kαλοκαιριν,
τα λιγοστά ορατά, μνημεία της προϊ-
στορικής Kεφάλας του Tσελεβή δεν
ενδιέφεραν –παρά μνο τους ντπι- καιρινών, στο Hράκλειο, και αποτέ-
ους, ως δομικ υλικ. Δεν είχαν κα- λεσαν μέρος της συλλογής του ανα-
θλου συγκινήσει την «αγορά των σκαφέα. Tην Kεφάλα και τη συλλογή
αρχαιοτήτων», που ήταν, ώς ττε, Kαλοκαιρινού επισκέφθηκαν, τα ε-
σαφώς προσανατολισμένη προς τα πμενα χρνια, περισστεροι ξένοι
μεταγενέστερα κνωσιακά μνημεία. αρχαιολγοι, μεταξύ των οποίων ο ί-
Aντίθετα, λίγους μλις μήνες μετά διος ο Evans. Mερικοί απ αυτούς
τη λήξη των εργασιών του Kαλοκαι- δημοσίευσαν τις παρατηρήσεις τους
ρινού, άρχισε να εκδηλώνεται ένα και σχεδίασαν κάποια ευρήματα. Στη
πρωτοφανές ενδιαφέρον για την Kε- διάρκεια των βιαιοτήτων της 25ης
φάλα που κλιμακώθηκε, τις δύο τε- Aυγούστου του 1898, ολκληρη η
λευταίες δεκαετίες του αιώνα, στην συλλογή λεηλατήθηκε και πυρπολή-
έκρηξη που σωστά χαρακτηρίστηκε θηκε. Διασώθηκαν, μνο, τα λιγοστά
«la bataille de Cnossos». H Kνωσς εκείνα αντικείμενα που, στην προ-
του Kαλοκαιρινού περιλαμβάνεται, σπάθειά του να κινήσει το ενδιαφέ-
πλέον στη διεθνή βιβλιογραφία. ρον για την Kνωσ, ο Kαλοκαιρινς
Γνωστοί πνευματικοί άνδρες της ε- είχε δωρίσει σε μουσεία της Kρήτης,
ποχής πως οι A. Evans, F. Halbherr, της Eλλάδας και της Eυρώπης. Aνά-
I. Xατζιδάκις, H. Schliemann, και, μα- μεσά τους, πιθάρια απ τη Δυτική
ζί τους, διπλωμάτες, πολιτικοί και Πτέρυγα του Aνακτρου, τα διαση-
ξένες αρχαιολογικές Σχολές εμπλέ- μτερα, ίσως, ευρήματα της ανασκα-
κονται σε ένα σύνθετο παιχνίδι διεκ- φής.
δικήσεων και συμφερντων που επι- «Θα επιθυμούσα», έγραφε, απ
κεντρώνεται στο μέλλον της ανα- την Aθήνα, το Δεκέμβριο του 1888, ο
σκαφής. H. Schliemann, «να τελειώσω το έρ-
Πρκειται για τη θυελλώδη ανα- γο της ζωής μου με ένα μεγάλο εγ-
γνώριση της προϊστορικής Kνωσσού, χείρημα... την ανασκαφή του προϊ-
αναγνώριση, για την οποία ο Kαλο- στορικού ανακτρου των βασιλέων
καιρινς είχε καταβάλει κάθε δυνα- της Kνωσού, στην Kρήτη».
τή προσπάθεια επί δύο περίπου δε-
καετίες.
H ανασκαφή
Eίναι πιθανν τι, απ το 1877 ώς
το 1879, ο Kαλοκαιρινς επανήλθε
περισστερες φορές στην ευρύτερη
περιοχή της Kεφάλας. Tο κύριο, -
μως, μέρος της διερεύνησης του
Aνακτρου ξεκίνησε, φαίνεται, το
1878, και σταμάτησε, πριν ολοκλη-
ρωθεί, το 1879. H ανασκαφή πραγμα-
τοποιήθηκε με δυναμικ 20 εργα-
τών, υπ την επιστασία του δασκά-
Mοναδικές αρχαιτητες
H Kνωσς, μως, επρκειτο να α-
ποτελέσει το έργο ζωής δύο ανθρώ-
πων, του οραματιστή Mίνωα Kαλο-
καιρινού και του χαρισματικού
Arthur Evans. Eάν ο Kαλοκαιρινς
δεν είχε επιχειρήσει την ανασκαφή
του; H κρητική αρχαιολογία θα είχε,
φυσικά, ακολουθήσει τη ρτα της.
Eκείνη που χάραξαν με την ευφυΐα,
την καλλιέργεια και τον δυναμισμ
τους οι ισχυρές προσωπικτητες
Σχέδιο έκθεσης του M. Kαλοκαιρινού, στα γαλλικά, για την ανασκαφή της των Eλλήνων και ξένων διανοουμέ-
λου Παπαουλάκη, διήρκεσε τρεις ε-
βδομάδες και κστισε στον ανασκα-
φέα 750 φράγκα. Tις εργασίες διέκο-
ψε με απφαση της Kρητικής Bου-
λής, ο Γενικς Διοικητής Kρήτης, Iω-
άννης Φωτιάδης πασάς.
Tην ίδια δεκαετία, ο H. Schliemann
αποκάλυπτε την Tροία, τις Mυκήνες
και την Tίρυνθα. Eίχαν, επίσης,
προηγηθεί μερικές μικρής κλίμακας
διερευνήσεις προϊστορικών θέσεων
Kνωσού. (Δωρεά Mαριέλλης Σφακιανάκη στο Aρχαιολογικ Mουσείο Hρα-
κλείου)
–στις Mυκήνες, στη Θήρα, την Iαλυ-
σ της Pδου, τα Σπάτα... Tίποτε άλ-
λο δεν ήταν ακμη γνωστ για την
Eποχή του Xαλκού στον Aιγαιακ
χώρο. Mε την έννοια αυτή, το εγχεί-
ρημα του Kαλοκαιρινού μπορεί να
χαρακτηριστεί πρωτοποριακ και κι-
νείται στο ίδιο μήκος κύματος με τις
πνευματικές αναζητήσεις των σύγ-
χρονών του Eυρωπαίων λογίων.
Στο επιτπιο έργο, ο Kαλοκαιρινς
παρέμεινε ερασιτέχνης. Tο γεγονς
αυτ δεν πρέπει να αντιμετωπισθεί
αποκομμένο απ την πρώιμη εποχή
στην οποία εγγράφεται. Oι καννες
της ανασκαφικής μεθδου είναι, α-
κμη, τον 19ο αιώνα, αδύναμοι και
χαλαροί. Kαι ο Kαλοκαιρινς, λοιπν,
οδηγήθηκε στην ανασκαφή του απ
γραμμές τοίχων και απ περιγράμ-
ματα αντικειμένων. Παρέβλεψε ή
δεν αναγνώρισε ανασκαφικά δυσδιά-
κριτα αλλά πολύ σημαντικά ευρήμα-
τα, πως, ίσως, πήλινα σφραγίσματα
και κομμάτια απ ενεπίγραφες πινα-
κίδες. Δεν φαίνεται, τέλος, να κατέ-
γραψε έγκαιρα, να σχεδίασε και να
φωτογράφισε τις ανακαλύψεις του...
Προσωπική συλλογή
Παρ’ λα αυτά, είμαστε σε θέση,
σήμερα, να παρακολουθήσουμε, με
διαφορετικ βαθμ βεβαιτητας,
τους τομείς που διερεύνησε: τμήμα-
τα δηλαδή, της Nτιας Πτέρυγας του
Aνακτρου, το περίγραμμα της Kε-
ντρικής Aυλής και ικαν κομμάτι της
Δυτικής Πτέρυγας, ώς το συγκρτη-
μα της Aίθουσας του θρνου, που
και υποχρεώθηκε να διακψει την α-
νασκαφή – πριν αποκαλυφθεί ο ίδιος
νων που την καθρισαν. Πολύ πιθα-
νν, μως, η ελάχιστα εντυπωσιακή
Kεφάλα δεν θα είχε κινήσει –ή δε θα
είχε κινήσει πρώτη– το ενδιαφέρον
των μελετητών, ούτε καν εκείνο του
Evans. Kαι, στην περίπτωση αυτή, οι
ισορροπίες στη μετέπειτα αρχαιολο-
γική έρευνα στο νησί μπορεί να ήταν
εντελώς διαφορετικές.
Aντίθετα, με την ανεξαρτησία της
Kρήτης, η μινωική Kνωσς σηματο-
δτησε μια λαμπερή περίοδο για τα
προϊστορικά μνημεία. Oι «γυψολιθι-
κές» αρχαιτητες της Kεφάλας του
Tσελεβή επισκίασαν και, σε μεγάλο
βαθμ, εξακολουθούν να επισκιά-
ζουν τις «μαρμάρινες» αρχαιτητες
των ελληνικών και ρωμαϊκών κνω-
σιακών λφων.
Tο μεγαλύτερο μέρος του 20ού αι-
ώνα, η «σκαφή» του Kαλοκαιρινού
ξεχάστηκε. Tα γραπτά του επανακα-
λύπτονται στις μέρες μας, ταν το
έργο του έχει, ήδη, αρχίσει να ανα-
σύρεται απ τη λήθη και να μνημο-
νεύεται στις επιστημονικές εργα-
σίες τις συναφείς με το «Bασίλειον
Aνάκτορον ή Mέγαρον του Mίνωος
του A».
Σημείωση: Tις ειλικρινείς μου ευχαριστίες
εκφράζω στους απογνους της οικογένει-
ας του M. Kαλοκαιρινού, Mαριέλλη και
Mηνά Σφακιανάκη, Aντώνη Θ. Mητσοτά-
κη, Kώστα Kριμπά και Bικτωρία Παπα-
δάτου, για τη θερμή σο και γενναιδωρη
συμβολή τους στην παρούσα έρευνα. Tμή-
Eνα απ τα μεγάλα νειρα του M. Kαλοκαιρινού ήταν η έκδοση του περιοδι- ματα του αρχείου του M. Kαλοκαιρινού
κού «Kρητική Aρχαιολογική Eφημερίς», το οποίο πραγματοποίησε μλις μια ο θρνος.
βρίσκονται, σήμερα, στο E.Λ.I.A., στο
χρονιά πριν απ το θάνατ του. Tο μεγαλύτερο μέρος αυτού του περιοδικού Tα ευρήματα απ την Kεφάλα φι- Iστορικ Aρχείο Kρήτης και τη Bικελαία
ήταν αφιερωμένο στις ανασκαφές στην Kνωσ. λοξενήθηκαν στο Mέγαρο των Kαλο- Bιβλιοθήκη, στο Hράκλειο.

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 7

H πλη και τα νεκροταφεία
Σωστικές ανασκαφές στη μινωική, ελληνιστική και ρωμαϊκή Kνωσ
Tης Eύας Γραμματικάκη
Aρχαιολγου της KΓ΄ Eφορείας
Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων

H ΛEΞH Kνωσ ς είναι σήμερα σχε-

δ ν ταυτ σημη με το αναστηλωμέ-
νο, δαιδαλώδες, μινωικ ανάκτορο.
Oι επισκέπτες του αρχαιολογικού
χώρου, στη σύντομη περιήγησή
τους, αγνοούν τον μινωικ οικισμ
με τα πλούσια νεκροταφεία στους
γύρω λ φους, την ελληνορωμαϊκή
π λη, το εκτεταμένο και σημαντικ
«B ρειο νεκροταφείο» των ιστορι-
κών χρ νων. H ευρύτερη περιοχή
της Kνωσού που τα περιλαμβάνει, α-
ποτελεί αντικείμενο αρχαιολογικής
έρευνας, με εκατοντάδες σωστικών
ανασκαφών, παλαι τερα κυρίως απ
την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή,
την τελευταία δεκαπενταετία απ
την KΓ΄ Eφορεία Προϊστορικών και
Kλασικών Aρχαιοτήτων. Mε τις πο-
λυάριθμες σωστικές ανασκαφές σε
αγρούς ή οικ πεδα των μικρών οικι-
σμών Mακρύς Tοίχος και Mπουγάδα
Mετ χι, συντίθεται απ ψηφίδες η
–αναπ φευκτα αποσπασματική– δια-
χρονική εικ να της αρχαίας Kνωσού.

Iστορία
Eίναι γνωστ τι μετά την παρακ-
μή της μινωϊκής Kνωσού και την ε-
γκατάσταση δωρικών φύλων τον 11ο
αι. π.X. η Kνωσ ς αποτελεί εξέχουσα
κοιν τητα, με σχέσεις με Aιγαιακά
κέντρα, στη β ρεια Συρία και την Kύ-
προ, σχέσεις που αντικατοπτρίζονται
στα πολυάριθμα έργα τέχνης αυτής
της εποχής. Ως π λη, τον 5ο αι. π.X.,
με μινωικές μάλιστα μνήμες, καθώς
χαρακτηριστικά τα πρώτα της νομί-
σματα απεικ νιζαν τον Mινώταυρο
και τον Λαβύρινθο, είναι σχεδ ν ά-
γνωστη ανασκαφικά. Iσχυρ τατη
στην ελληνιστική περίοδο, σε πλέγ-
ματα συμμαχιών και καταστροφικών
πολέμων που μάστιζαν τ τε τις Kρη-
τικές π λεις είναι γνωστή απ αρχαί-
ες πηγές, επιγραφές αλλά και ανα-
σκαφικές μαρτυρίες.
Mετά το 31 π.X. μετατρέπεται σε
ρωμαϊκή αποικία, στην Colonia Julia
Nobilis Cnossus, παραχωρημένη
στην Kαπύη –η μ νη κρητική π λη
που έγινε αποικία των Pωμαίων ίσως
σαν τιμωρία για την αντίστασή της.
Aπ τον 2ο αι. μ.X. είναι έδρα επι-
σκ που και επιβιώνει, ισχνή, στην
Aραβοκρατία και τη B΄ Bυζαντινή πε-
ρίοδο.
Oν ματα Kνωσίων πως του γλύ-
πτη Aμφίωνα, του αθλητή Eργοτέλη
που υμνήθηκε απ τον Πίνδαρο, του
Xερσίφρονος και του Mεταγένη που
έχτισαν το να της Aρτέμιδος στην
Eφεσο, μαρτυρούνται απ αρχαίες
πηγές.
H μινωική Kνωσς
H εικ να του μινωικού οικισμού,
ν τια απ το ανάκτορο στην περιοχή
της Bλυχιάς, δυτικά μέχρι τους πρ -
Πήλινα υφαντικά βάρη και τριπτήρας στα ελληνιστικά σπίτια. Bρέθηκαν στην περιοχή του Bενιζέλειου Nοσοκομείου
Hρακλείου.
ποδες του λ φου των Γυψάδων και
ανατολικά στις χθες του ποταμού
Kαιράτου, είναι σήμερα αρκετά ευ-
κρινής. Eχουν ανασκαφεί καλοκτι-
σμένα σπίτια, με πολλά δωμάτια, με
χρωματιστά κονιάματα, φωταγωγούς
και πλακ στρωτα, σε έκταση που υ-
πολογίζεται γύρω στα 300.000 τ.μ. σε
απ σταση μεταξύ τους, χωρίς συνε-
χή πολεοδομικ ιστ . H εικ να διαρ-
κώς συμπληρώνεται με σωστικές α-
νασκαφές σε οικ πεδα του οικισμού
Mπουγάδα Mετ χι δυτικά του ανα-
κτ ρου, που μως μεταγενέστερες
φάσεις κατοίκησης, στη γεωμετρική
ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο έ-
χουν αλλοιώσει τα μινωικά κατάλοι-
πα. Aξίζει εδώ να αναφερθεί η πρ -
σφατη ημιτελής ανασκαφή μινωικής
οικίας στην Bλυχιά με 5 έως τώρα
δωμάτια, δίθυρο, υπ στηλη αίθουσα
και υπ γεια δεξαμενή καθαρμών.
Aλλά και τα στοιχεία για τα μινωικά
νεκροταφεία εμπλουτίζονται συνε-
χώς, καθώς απ το 1994 άρχισε η α-
νασκαφή, πλούσιου Yστερομινωικού
νεκροταφείου στην θέση Aνω Γυψά-
δες με θαλαμοειδείς τάφους συλη-
μένους αλλά και ασύλητους.
H Kνωσς των Iστορικών χρνων.
H πλη: Στους ιστορικούς χρ νους,
απ τον 10αι. π.X., κατοίκηση έχει ε-
ντοπισθεί β ρεια και δυτικά απ το
ανάκτορο. Aπ την αρχαϊκή και κλα-
σική περίοδο οι μαρτυρίες για την
κατοίκηση είναι σκ ρπιες, στήλες,
θραύσματα επιγραφών και κεραμει-
κή.
Tο ίδιο ισχύει και για την ελληνι-
στική περίοδο, που η εικ να είναι α-
ποσπασματική, τμήματα κτιρίων και
αρχιτεκτονικά μέλη, καθώς ήδη απ θεση με το ν τιο, είναι περιορισμέ-
τον 1ο αι. π.X. η ρωμαϊκή π λη άρχι-
σε να κτίζεται εκεί καλύπτοντας και
καταστρέφοντας προγενέστερα κτί-
σματα. Tα δημ σια κτίρια της ρωμαϊ-
κής περι δου, πιθαν ν μως και τα
προγενέστερα, βρίσκονταν στην θέ-
ση Eλληνικά, β ρεια απ το μηνωικ οικισμ Mπουγάδα Mετ χι, οι σωστι-
ανάκτορο και μέχρι το σημεριν Bε-
νιζέλειο Nοσοκομείο, ενώ η π λη, ε-
ξίσου μεγάλη στην ελληνιστική και
την ρωμαϊκή περίοδο απλων ταν δυ-
τικά μέχρι τα Mοναστηριακά, ανατο-
λικά μέχρι την κοιλάδα του Kαίρατου
και ν τια, αραι τερη, μέχρι τους Kά-
τω Γυψάδες.
Mαρτυρίες για το δημ σιο κέντρο
της ρωμαϊκής Kνωσσού με σημαντι-
κά ορατά κτίρια στην θέση Eλληνικά
μας παραδίδουν περιηγητές του
15ου και 16ου αι. ο Buodelmonti και
ο Onorio Belli. Eνα ρωμαϊκ κτίσμα
με ψηφιδωτά που αναφέρεται, σήμε-
ρα κατεστραμμένο, πέρασε στην
σύγχρονη παράδοση ως «O τάφος
του Kαϊάφα». Tο ρωμαϊκ θέατρο
που αναφέρεται καταστράφηκε τον
προηγούμενο αιώνα, ταν κατα-
σκευαζ ταν η επαρχιακή οδ ς. H ρω-
μαϊκή δημ σια βασιλική καταστρά-
φηκε στην Tουρκοκρατία για να κτι-
στούν οι στρατώνες του Hρακλείου.
H περιοχή που και σήμερα υπάρ-
χουν ορατά μη ανεσκαμμένα αρχαία
κτίρια κυριολεκτικά λεηλατήθηκε
στο πέρασμα των αιώνων, καθώς πα-
ρείχε εύκολα εξαιρετικής ποι τητας
δομικ υλικ .
Oι ανασκαφές στο β ρειο τμήμα
της ελληνορωμαϊκής π λης, σε αντί-
νες. Eτσι, ιδιαίτερο ενδιαφέρον πα-
ρουσιάζει η συνεχιζ μενη συστημα-
τική ανασκαφή μιας ρωμαϊκής συνοι-
κίας απ την Aγγλική Aρχαιολογική
Σχολή στην έκταση της γνωστής βί-
λας Aριάδνη του Eβανς. N τια, στον
κές ανασκαφές εξακολουθούν να α-
ποκαλύπτουν τμήματα κτιρίων, πολ-
λές φορές εντυπωσιακών αλλά και
το σημαντικ σύστημα ύδρευσης με
κτιστούς αγωγούς και δεξαμενές
που έφερναν το νερ στην ρωμαϊκή
π λη απ τον μεγάλο υδαταγωγ
που ξεκινούσε απ την θέση Σπήλια
νοτιώτερα.
Tο Bρειο νεκροταφείο: Kαθώς οι
ανασκαφές στην αρχαία π λη της
Kνωσού είναι περιορισμένες, ιδιαίτε-
ρο βάρος αποδίδεται στις σωστικές
ανασκαφές στο αποκαλούμενο «B -
ρειο νεκροταφείο» της Kωνσού. Aξί-
ζει μάλιστα να σημειωθεί, τι πέρα α-
π τις ανασκαφές σε οικ πεδα, δύο
μεγάλα δημ σια έργα η ανέγερση
του Bενιζέλειου Nοσοκομείου το
1951 και οι επεκτάσεις του (δεκαετία
του ’80 και 1995 έως σήμερα) και η α-
νέγερση των προσωρινών κτιρίων
του Πανεπιστημίου Kρήτης το 1977
με συμπληρωματικά έργα την δεκαε-
τία του ’80 και το 1990, έγιναν η α-
φορμή για εκτεταμένες σωστικές α-
νασκαφές στο χώρο του B ρειου νε-
κροταφείου. Tο νεκροταφείο αυτ α-
ποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφο-
ριών για την κοινωνική δομή, την τέ-
χνη και τις εξωτερικές σχέσεις της

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

Kνωσού των ιστορικών χρ νων. Mέ-
σα στο τεράστιο περίγραμμά του,
που εκτείνεται απ το Bενιζέλειο νο-
σοκομείο β ρεια στον Tεκέ μέχρι τις
παρυφές του Aη Γιάννη, δυτικά στην
περιοχή Φορτέτσα και τις Mεσαμπε-
λιές περικλείονται πυκνά νεκροτα-
φεία αλλά και διεσπαρμένες ταφές.
Tο έθιμο της καύσης
Σποραδικοί τάφοι των ύστερων μι-
νωικών χρ νων πολλές φορές, ω-
στ σο, με πλουσιώτατα ευρήματα έ-
χουν ανασκαφεί στο B ρειο νεκρο-
ταφείο. Aπ την πρώιμη γεωμετρική
περίοδο, οργανώνονται νεκροτα-
φεία με τάφους κυρίως θαλαμοει-
δείς, συχνά τους ίδιους τους μινωι-
κούς που χρησιμοποιούνται επί γε-
νεές. Eκεί, βαθμιαία επικρατεί το έ-
θιμο της καύσης και η εναπ θεση
των οστών σε κάλπες, μεγάλους αμ-
φορείς ή πίθους. Tρεις πυρήνες νε-
κροταφείων αυτής της περι δου έ-
χουν ανασκαφεί: στην Φορτέτσα και
στο χώρο του Πανεπιστημίου απ κάλυπτε 2 λαξευτούς τάφους. Στο α-
την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή και
σε οικ πεδα του Tεκέ (Aμπελ κηποι)
κυρίως απ Eλληνες αρχαιολ γους.
Aπ τα νεκροταφεία αυτά προέρχο-
νται η εξαίρετη σο και ιδιάζουσα γε-
ωμετρική κεραμεική της Kνωσού με
απερι ριστη φαντασία ως προς τις
διακοσμητικές και χρωματικές συν-
θέσεις, αλλά και εντυπωσιακά δείγ-
ματα μεταλλοτεχνίας. Aπ τα ευρή-
ματα των γεωμετρικών νεκροταφεί-
ων είναι φανερές οι σχέσεις της
Kνωσού με την Aττική, την Kύπρο, τη
P δο, την K ρινθο, την Φοινίκη, τη
B ρεια Συρία και την Aίγυπτο, σχέ-
σεις που αντικατοπτρίζονται είτε σε
τεχνοτροπικές επιδράσεις είτε στην
εισαγωγή αντικειμένων απ τις πε-
ριοχές αυτές.
Aπ την ελληνιστική περίοδο έ-
χουν ανασκαφεί δύο πυρήνες νεκρο-
ταφείων, το 1978 απ την Aγγλική
Aρχαιολογική Σχολή και το 1990 απ νασκάφηκαν αποσπασματικά σπίτια
την KΓ΄ Eφορεία Aρχαιοτήτων και οι
δύο σε μικρή απ σταση, μεταξύ
τους, στο χώρο του Πανεπιστημίου
Kρήτης. Oργανωμένοι χωροταξικά
με δρ μους και ανά συστάδες, οι τά-
φοι είναι τώρα ορθογώνιοι λαξευτοί
ή κτιστοί κιβωτι σχημοι για μεμονω-
μένες ταφές. Πλην ολίγων λαμπρών
εξαιρέσεων επικρατεί λιτ της κτερι-
σμάτων, ενώ η κινητικ τητα της επο-
χής είναι εμφανής στα νομίσματα
που βρίσκονται στους τάφους και
προέρχονται απ νομισματοκοπεία
π λεων της κυρίως Eλλάδας, της
P δου, της Mικράς Aσίας και της Aι-
γύπτου.
Tάφοι – μαυσωλεία
H χρήση του ελληνιστικού νεκρο-
ταφείου που ανασκάφηκε το 1990-
’91 απ την KΓ΄ Eφορεία Aρχαιοτή-
των συνεχίστηκε και στα ρωμαϊκά
χρ νια με τάφους λακκοειδείς, ορ-
θογώνιους λαξευτούς, κεραμοσκε-
πείς ή κτιστούς κιβωτι σχημους. Στη
β ρεια πλευρά ήταν συγκεντρωμέ-
νοι κτιστοί με ισοδομικούς λίθους
και αψιδωτές στέγες, ημιυπέργειοι
τάφοι –Mαυσωλεία– σε χρήση επί
πολλές γενεές. Tα κτερίσματα απ ρωμαϊκές κατοικίες με ψηφιδωτά,
αυτ το νεκροταφείο ήταν πλούσια,
χάλκινα σκεύη, δακτυλι λιθοι, χρυσά
κοσμήματα, γυάλινα αγγεία και που-
λιά, πήλινες μάσκες ακ μα και μινωι-
Eσωτερικ και είσοδος κτιστού ρωμαϊκού τάφου. Bενιζέλειο Nοσοκομείο.
κές σφραγίδες που πέρασαν σε με-
ταγενέστερες εποχές ως φυλακτά.
Oι μινωικές μνήμες και πάλι επιζούν,
καθώς το τοπικ εργαστήριο κατα-
σκευής καλυπτήριων κεραμίδων για
τους τάφους, έχει ως έμβλημά του
τον Λαβύρινθο.
Γύρω απ τους κύριους πυρήνες
των νεκροταφείων ανασκάπτονται
συνεχώς διεσπαρμένοι τάφοι ελλη-
νιστικοί και ρωμαϊκοί.
Aνασκαφές
στο Bενιζέλειο
Nοσοκομείο
Tο 1950 μια μεγάλη έκταση (περί-
που 111.000 τ.μ.) β ρεια απ το μι-
νωικ ανάκτορο, επελέγη για την α-
νέγερση του Bενιζέλειου Nοσοκο-
μείου. O χώρος αποκαλύφθηκε καί-
ριος αρχαιολογικά, καθώς αποτε-
λούσε το ριο ανάμεσα στην ελληνο-
ρωμαϊκή π λη και το B ρειο Nεκρο-
ταφειο της Kνωσού. Tην δεκαετία
του ’50, σε σωστικ έργο που ακο-
λούθησε τις εκσκαφές, η Aγγλική
Aρχαιολογική Σχολή ανέσκαψε τά-
φους της υστερομινωϊκής περι δου
–τους περίφημους τάφους των πο-
λεμιστών του Σανατορίου– ένα τερά-
στιο ρωμαϊκ νεκροταφείο με α-
πλούς αλλά και μνημειώδεις τάφους,
παλαιοχριστιανική βασιλική και νε-
κροταφείο των πρώτων χριστιανών.
Tην δεκαετία του ’80, πολύμηνες
ανασκαφές της KΓ΄ Eφορείας Aρχαι-
οτήτων συμπλήρωσαν την εικ να
του ρωμαϊκού νεκροταφείου. Aπ το
1995 έως σήμερα, συνεχίζονται οι
σωστικές ανασκαφές συνδεδεμένες
με το έργο της επέκτασης του Nοσο-
κομείου, με σημαντικά αποτελέσμα-
τα. H ανθρώπινη επί αιώνες παρου-
σία είναι ορατή, σε αλλεπάλληλες
και πολλές φορές επικαλυπτ μενες
φάσεις.
Tα ευρήματα των νεώτερων ανα-
σκαφών ξεκινούν απ την μινωική
και υπομινωική περίοδο με ίχνη κα-
τοίκησης –πιθαν τατα κάποια κατε-
στραμμένη μινωική αγροικία– και τά-
φους απ τους οποίους ο σημαντικ -
τερος ανήκει στην ομάδα των παλαι-
ών τάφων των πολεμιστών.
Στο εκτεταμένο, γνωστ απ πα-
λιά ρωμαϊκ νεκροταφείο ανασκά-
φηκαν πρ σφατα 90 τάφοι, ορθογώ-
νιοι λαξευτοί, κτιστοί κιβωτι σχημοι
και κεραμοσκεπείς, άλλοτε συλημέ-
νοι, άλλοτε με φτωχικά ή πλούσια
κτερίσματα, ταφές παιδιών, ταφές α-
θλητών με στλεγγίδες και χάλκινους
αρύβαλλους και μαρμάρινη σαρκο-
φάγος, με ταφή του 2ου αι. μ.X. Σε ο-
ρισμένους τομείς οι τάφοι είναι σε
μεγάλη πυκν τητα, υπερκαλύπτο-
ντας παλαι τερους, ενώ πάνω απ κ κλίβανο στο νοτι τερο. Tα τοιχώ-
το νεκροταφείο υπάρχουν και κτίρια
των ψιμων ρωμαϊκών χρ νων. Eνας
εντυπωσιακ ς λιθ στρωτος δρ μος
πλ. 4 μ. πιθανώτατα οδηγούσε στην
ανατολική πλευρά του νεκροταφεί-
ου. Aπ το νεκροταφείο, ξεχωρίζει έ-
νας μεγάλος, κτιστ ς απ λαξευτούς
κυβ λιθους τάφος με τοξωτή στέγη
KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH
και είσοδο με λαξευτές παραστάδες,
του οποίου η χρήση χρονολογείται
απ τον 1ο αι. π.X. μέχρι τον 2ο αι.
μ.X. Aνάμεσα σε αναμοχλευμένα ο-
στά και κρανία βρέθηκαν θραύσματα
μεγάλων μολύβδινων αγγείων, γυά-
λινα και πήλινα αγγεία, λύχνοι, φύλ-
λα χρυσού απ στεφάνι, ρ δακες και
χρυσοί αστερίσκοι απ την διακ -
σμηση ενδυμάτων και ασημένια πυ-
ξίδα με ανάγλυφη παράσταση κυνη-
γιού ελαφιών και σκύλων. Tα κρανία
ήταν καλυμμένα απ ύφασμα με
χρυσοκλωστές.
Hρώα της εποχής
Aξίζει να αναφερθούν και δύο μο-
ναδικά μνημεία –ηρώα– της ίδιας ε-
ποχής, κτισμένα πάνω απ ορθογώ-
νιους λαξευτούς τάφους. Tο πρώτο,
πάνω απ δύο τάφους, ήταν κτισμέ-
νο απ μεγάλες πλάκες σε πυραμιδι-
κή προς τα πάνω διάταξη. Tο δεύτε-
ρο, σε μορφή τετράγωνου ναΐσκου,
κτισμένο απ μεγάλους κυβ λιθους
νώτερο επίπεδο υπήρχε κτιστ λίθι-
νο κρεβάτι για ταφές, ενώ στο πλα-
κ στρωτο δάπεδ του η κεντρική
κυκλική πέτρα ήταν κινητή και έδινε
πρ βαση πάνω απ τους λαξευτούς
τάφους σε κρύπτη για χοές.
Aρχιτεκτονικά μέλη απ παλαι τε-
ρα κτίρια, ακ μα και επιγραφές είχαν
ενσωματωθεί στα ταφικά αυτά μνη-
μεία. Παρ τι οι τάφοι βρέθηκαν συ-
λημένοι, κατάλοιπα, πως χάλκινα α-
ντικείμενα, ασημένια νομίσματα,
φύλλα χρυσού και χρυσ δακτυλίδι
με παράσταση πολεμιστή, μαρτυ-
ρούν την σπουδαι τητα των νεκρών.
Tα μοναδικά αυτά μνημεία, καθώς
δεν ήταν δυνατ ν να διατηρηθούν
στο χώρο της ανασκαφής, μεταφέρ-
θηκαν και ξαναχτίζονται σε άλλο
χώρο, έργο επίπονο σο και ουσια-
στικ .
N τια στην περιοχή της π λης, α-
της ελληνικής περι δου, με μεταγε-
νέστερη ρωμαϊκή φάση. Xαρακτηρι-
στικά είναι τα δάπεδα απ πηλ χωμα
και τα πεσμένα απ την οροφή κο-
νιάματα που διατηρούσαν ακ μα τα
σημάδια των ξύλινων υποστηριγμά-
των της στέγης. Στην ίδια περίοδο
(αρχές 2ου-1ο αι. π.X.), ανήκει και
χώρος λατρείας που ανασκάφηκε
βορει τερα έξω απ τα ρια της π -
λης, που βρέθηκε ωραι τατη κερα-
μεική κνωσιακού εργαστηρίου και
πολυάριθμα ειδώλια της Δήμητρας –
Kυβέλης.
Συνυφασμένη με τη λειτουργία
των νεκροταφείων ήταν στην αρχαι-
τητα και η λειτουργία των εργαστη-
ρίων κεραμεικής είτε για την παρα-
γωγή ταφικών αγγείων είτε ως ο-
χλούσες βιοτεχνίες που χωροθετού-
νται εκτ ς κατοικημένων περιοχών.
Στη β ρεια πλευρά του χώρου ανα-
σκάφηκε εργαστήριο κεραμεικής
του 4ου αι. μ.X. που αποτελείται απ
4 αψιδωτά κτίσματα με τον κεραμει-
ματα και το δάπεδο ήταν επιχρισμέ-
να με πηλ χρωμα. Στάχτες, κάρβου-
να, β λοι πηλού θραύσματα καμμμέ-
νων αγγείων αλλά και στο εξωτερικ
διάχωρο που αποτελούσαν την πρ -
σβαση στο καμίνι οστά μικρών ζώων
και κουκούτσια ελιάς, ασφαλώς υπο-
Συνέχεια στην 10η σελίδα
9
Πρωτογεωμετρικς αμφορέας απ τάφο. Πανεπιστήμιο Kρήτης. Γυάλινο αγγείο απ ελληνιστικ τάφο στο Πανεπιστήμιο Kρήτης.

Συνέχεια απ την 9η σελίδα

λείμματα της παρουσίας των κερα-
μεών που έτρωγαν περιμένοντας το
ψήσιμο των αγγείων. Στην είσοδο
του κλιβάνου βρέθηκε πεσμένο ένα
μαρμάρινο αγαλμάτιο παιδιού που
μεταφέρει υδρία. Tάφοι – οστεοφυ-
λάκια είχαν καταλάβει το χώρο του
εργαστηρίου στην παλαιοχριστιανι-
κή περίοδο.
Πέρα απ την ανασκαφή των συ-
γκεκριμένων μνημείων, ενδείξεις για
την επί αιώνες ανθρώπινη παρουσία
στο χώρο προέρχονται καθημερινά
είτε απ τυχαία ευρήματα και επι-
γραφές είτε απ τα ίδια τα απορρίμ-
ματα των αρχαίων σε πηγάδια λαξευ-
μένα ή κτιστά. Aπ πηγάδια ανασύρ-
θηκαν αρχιτεκτονικά μέλη ακ μη και
γλυπτά. Στα πηγάδια της ν τιας
πλευράς, δηλ., της περιοχής της π -
λης (είχαν ανασκαφεί 13 το 1951 και
2 ανασκάφηκαν πρ σφατα) η κερα-
μεική αποδεικνύει συνεχή κατοίκηση
με χάσμα μ νον στον 6ο αι. απ τα
γεωμετρικά χρ νια μέχρι την βυζα-
ντινή περίοδο.
Oι σωστικές ανασκαφές στην Kνω-
σ , πως και παρ μοιες ανασκαφές
σε ολ κληρο τον ελληνικ χώρο για
οικοδομές ή μετά απ αυθαίρετες
εργασίες –που δυστυχώς δεν λεί-
πουν– είτε για τα δημ σια έργα, ενέ-
χουν την αποσπασματικ τητα. Oμως
η πολύχρονη έρευνα και η αποτίμη-
ση των αποτελεσμάτων τους συνθέ-
τει την εικ να της αρχαίας Kνωσού,
εικ να που ασφαλώς δεν είναι δυνα-
τ ν να ολοκληρωθεί χωρίς περισσ -
Xρυσά φύλλα στεφανιού, χρυσά επίρραπτα και χρυσ σκουλαρίκι των πρώιμων ρωμαϊκών χρνων. Aπ τάφο στο Bε- τερες απαλλοτριώσεις και συστημα-
νιζέλειο Nοσοκομείο. τικές ανασκαφές.

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

 100 χρνια απ την πρώτη ανασκαφή
Tου David Blackman
Διευθυντή της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής
H Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή
εργάζεται στην Kνωσ επί 100 πε-
ρίπου έτη, απ ττε που ο Sir
Arthur Evans άρχισε συστηματι-
κές ανασκαφές στο λφο Kεφάλα
στις 23 Mαρτίου 1900. H σχολή έ-
χει επίγνωση του προνομίου της
να εργάζεται με συναδέλφους
της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας
της Eλλάδος στην πλέον σημαντι-
κή προϊστορική τοποθεσία της
Mεσογείου. Aρχίζουμε τις ετοιμα-
O Eβανς και η Aγγλική Σχολή
H αρχαιολογία, το περιβάλλον και... το μέλλον της διάσημης περιοχής
Tου Colin F. Macdonald
Eπιμελητή της Aρχαιολογικής Σχολής, Kνωσς
TO ONOMA του Sir Arthur Evans
συνδέεται με το Aνάκτορο της Kνω-
σού πάνω απ ένα αιώνα, αν και οι
πρώτες ανασκαφές του άρχισαν το
Mάρτιο του 1900. Πρώτος ανέσκαψε
την τοποθεσία ο Mίνως Kαλοκαιρνς
απ το Hράκλειο, ο οποίος το 1878
και το 1879 είχε ανοίξει δοκιμαστικές
τομές στη δυτική και τη ντια πλευ-
ρά της θέσης που έμελλε να γίνει
γνωστή σαν το Aνάκτορο του Mίνωα.
Kαι άλλοι αρχαιολγοι, και ιδιαίτερα
ο Schliemann, έδειξαν ενδιαφέρον,
αλλά ο Evans πρλαβε να αγοράσει
έκταση γης, που τώρα αποτελεί το
μέγιστο τμήμα της κοιλάδας, ιδιο-
κτησία πλέον του ελληνικού κρά-
τους, το οποίο παραχωρήθηκε απ
την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή το
1955. O Sir Arthur Evans άρχισε συ-
στηματικές ανασκαφές του λφου
Kεφάλα την 23η Mαρτίου 1900 με
βοηθ του τον Duncan Mackenzie,
που είχε πείρα στην επιστημονική
αρχαιολογία απ τις ανασκαφές στη
Φυλακωπή της Mήλου. Σχεδν ολ-
κληρο το Aνάκτορο ήλθε στο φως σε
διάστημα λίγων ετών. Πέρα μως α-
π αυτή τη δραστηριτητα, ο Evans
και οι συνεργάτες του αρχιτέκτονες
αντιμετώπισαν τη συντήρηση αυτού
του σπουδαιτατου μνημείου.
H Aίθουσα του Θρνου γνώρισε
αρκετές επεμβάσεις προστασίας και
συντήρησης μέχρι την τελική της α-
ναστήλωση στη δεκαετία του 1920.
Tο μεγαλύτερο αναστηλωτικ έργο
ήταν η αντικατάσταση των τριών
τμημάτων της Mεγάλης Kλίμακος, η
οποία είναι τώρα κλειστή στους επι-
σκέπτες για να διασωθούν τα απ
μαλακ γύψο σκαλοπάτια της. Aντά-
ξιες του ενδιαφέροντος του Evans
για το μοναδικ αυτ μνημείο ήταν
οι εργασίες που εξετέλεσε ο Nικλα-
ος Πλάτων τη δεκαετία του ’50 και το
σημεριν πργραμμα συντήρησης υ-
π την αιγίδα της KΓ΄ Eφορείας
Aρχαιοτήτων, με την έφορο και διευ-
σίες του εορτασμού της εκατο-
νταετηρίδας αυτής το έτος 2000
μ.X. μαζί με την έφορο και διευ-
θύντρια του Mουσείου Hρακλεί-
ου, Aλεξάνδρα Kαρέτσου. O εορ-
τασμς δεν θα είναι μια απλή ανα-
δρομή.
Θα χρησιμοποιήσουμε την ευ-
καιρία αυτή για να επανεξετάσου-
με τις γνώσεις μας πάνω στην το-
ποθεσία αυτή και να εξαγάγουμε
συμπεράσματα για τις μελλοντι-
κές μας προτεραιτητες. Γνωρί-
ζουμε τις ανησυχίες των υπευθύ-
νων Eλλήνων συναδέλφων μας
O Sir Arthur Evans. Προσωπογραφία του με μινωικά αγγεία και τοιχογραφίες.
για την προστασία της τοποθε-
σίας απ την απειλή της περιβαλ-
λοντικής φθοράς και το προφα-
νές πρβλημα του τεράστιου α-
ριθμού των τουριστών που ελκύει
αυτς ο μαγευτικς χώρος.
Eχουν την πλήρη υποστήριξή μας
και θα συνεργαστούμε στην πα-
ροχή περισσοτέρων ψυχαγωγι-
κών ευκαιριών για τους τουρίστες
τσο πριν σο και μετά την επί-
σκεψή τους στο Aνάκτορο. Eυελ-
πιστούμε τι η μεγάλη αυτή προ-
σπάθεια θα τύχει χρηματοδτη-
σης απ την Eυρωπαϊκή Eνωση.
KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH
Eίναι εύκολο να συγκεντρώσει
κανείς το ενδιαφέρον του στη ση-
μασία της Mινωικής Kνωσού και
να λησμονήσει τι η Pωμαϊκή
Kνωσς ήταν μια σημαντική πλη,
που τα μνημεία της αξίζουν επί-
σης μελέτης, αναστήλωσης και
παρουσίασης. Στα κείμενα που α-
κολουθούν οι συνεργάτες μου
στην Aγγλική Aρχαιολογική Σχο-
λή θα παρουσιάσουν με λεπτομέ-
ρεια τα μνημεία και των δύο αυ-
τών περιδων. Συγχαίρουμε την
«Kαθημερινή» για την επίκαιρη
έκδοση του ένθετου αυτού.
θύντρια του Mουσείου Hρακλείου
δρα Aλεξάνδρα Kαρέτσου και τους
συνεργάτες της. Tο πργραμμα συ-
γκεντρώνει τις προσπάθειές του
στην προστασία των μνημείων απ
τους κινδύνους του τουρισμού και
των καιρικών συνθηκών, αλλά και
στη συντήρηση των αναστηλώσεων
του Evans. Στο προσεχές μέλλον θα
είναι ευκολτερο να επισκεφθεί κα-
νείς το Aνάκτορο και τις γύρω αρχαι-
τητες και να δοθεί μεγαλύτερη έμ-
φαση στη διαφώτιση και πληροφρη-
ση του επισκέπτη. Kαι αυτ δεν είναι
λίγο.
H Bίλα Aριάδνη
Tο 1906 ο Evans έκτισε τη Bίλα
Aριάδνη, διάσημη χι μνο γιατί απο-
τέλεσε τη βάση του κατά την τριακο-
νταπενταετή εργασία του στη Kνω-
σ, αλλά και επειδή κατά τον 2ο Πα-
γκσμιο Πλεμο ήταν η κατοικία του
Γερμανού διοικητή και το μέρος -
που παίχτηκε η τελευταία πράξη του
πολέμου στη Δυτική Eυρώπη, δηλα-
δή η υπογραφή της παράδοσης των
δυνάμεων του Aξονα στην Kρήτη
στους Συμμάχους. Σήμερα πρέπει να
συντηρηθεί σαν αυτοτελές ιστορικ
μνημείο και με σκοπ τη μελλοντική
χρήση της. Περικλείεται απ τον μ-
νο υπάρχοντα ελληνικ εδουαρδια-
ν κήπο, μεγάλη αση κρητικής και
άλλης χλωρίδας και θάμνων σε συ-
γκεκριμένους σχηματισμούς.
O κήπος έγινε αντιμείμενο πλή-
ρους μελέτης απ την Aγγλική
Aρχαιολογική Σχολή με τη συμμετο-
χή ειδικών αρχιτεκτνων και γεωπ-
νων απ το Hράκλειο. Eυρίσκεται
στο κέντρο μιας έκτασης στα δυτικά
του Aνάκτορου, η οποία θα μπορού-
σε να αποτελέσει το κέντρο ενς αρ-
χαιολογικού πάρκου.
Προς τα ντια υπάρχει το Mικρ
Aνάκτορο και η Aνεξερεύνητη Oικία,
υψηλής ποιτητας υστερομινωικά
κτίσματα και τα δύο, συνδεμενα με
τη ζώνη του Aνακτρου με τη λεγ-
Συνέχεια στην 12η σελίδα
11
Iδιωτική κατοικία στην ανατολική περιοχή της Kνωσού. Mλις πρσφατα ανακαλύφθηκε η εγκατάσταση ενς μεγάλου μπάνιου που ανήκε αποκλειστικά στην
κατοικία.
Συνέχεια απ την 11η σελίδα
μενη Bασιλική Oδ. Στα ντια είναι
το Στρωματογραφικ Mουσείο της
Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής, -
που φυλάσσονται λα τα μικρά -
στρακα, τσο σημαντικά για τη χρο-
νολγηση των ευρημάτων απ τις α-
νασκαφές του Evans μέχρι σήμερα.
Πίσω του και δίπλα στον κήπο είναι ο
χώρος των ανασκαφών της Aγγλικής
Aρχαιολογικής Σχολής των ετών
1978-82, που ο καθηγητής P. M.
Warren ανακάλυψε σημαντικά μινωι-
κά ευρήματα, πως κεραμικούς κλι-
βάνους, μοναδικές κυκλικές κοιτο-
στρώσεις, πως αυτές που σύμφωνα
με το μύθο χτίστηκαν για να χορέψει
επάνω τους η Aριάδνη, και μια οικία
γεμάτη τελετουργικά αγγεία και τα
οστά νεαρών ατμων απ τη μινωική
περίοδο με εμφανή σημάδια κατα-
κρεούργησης. H Σχολή, σε συνεργα-
σία με την Eφορεία, υποβάλλει επί-
σημες προτάσεις για τη συντήρηση
και στέγαση του αρχαιολογικού χώ-
ρου, έτσι ώστε να είναι ορατς απ
απσταση, εικονίζοντας μια γωνία
της αστικής μινωικής Kνωσού.
Pωμαϊκά ερείπια
Bρεια της Bίλας Aριάδνη εκτείνε-
ται μια περιοχή που ρωμαϊκά ερεί-
πια υπέρκεινται των παλαιτερων μι-
νωικών. H περιοχή αυτή ανασκάπτε-
ται τώρα απ τον δρα K. Wardle και
τη σύζυγ του Diana, με βάση πρ-
γραμμα της Σχολής και του Πανεπι-
στημίου Mπέρμιγχαμ. H έρευνά τους
βρίσκεται ακμη στα πρώτα στάδια·
εν τούτοις σημαντικά κτίσματα έρ-
χονται κιλας στο φως. Tο σημαντι-
κτερο ρωμαϊκ κτίσμα που ανασκά-
φηκε στην περιοχή αυτή είχε ανακα-
λυφθεί κατά την τελευταία επίσκεψη
του Arthur Evans στην Kνωσ το
1935. H τυχαία ανακάλυψη ενς α-
γάλματος του αυτοκράτορα Aδρια-
νού οδήγησε στην αποκάλυψη υπέ-
ροχων έγχρωμων μωσαϊκών σε σειρά
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997
αιθουσών κτισμένων περιμετρικά
μιας αυλής με εντυπωσιακ περιστύ-
λιο με δωρικούς κίονες.
Tα μωσαϊκά ανήκουν στον 2ο αιώ-
να μ.X. (εποχή των Aντωνίνων) και α-
ποτελούν μερικά απ τα πλέον ω-
ραία και σημαντικά, απ καλλιτεχνι-
κή άποψη, σε λη τη Mεσγειο, έναν
ελλείποντα σύνδεσμο μεταξύ των
μωσαϊκών της δυτικής και της ανα-
τολικής Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας
και αυτών των επαρχιών της Bρειας
Aφρικής. Πολλά απ τα μωσαϊκά αυ-
τά αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια
συμπληρωματικών ανασκαφών της
Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής υπ
τη διεύθυνση του Michael Gough τα
έτη 1957, ’58, ’61 και ’71. Tα μωσαϊκά
δάπεδα απεικονίζουν σκηνές με τον
Δινυσο και τους ακολούθους του,
πτηνά, τις εποχές και κυνηγετικούς
σκύλους να καταδιώκουν αγριοκά-
τσικα. Kυνηγοί θησαυρών είχαν κα-
ταστρέψει το κεντρικ στρογγυλ
μωσαϊκ που απεικνιζε τη Mέδου-
σα, πολύ πριν ανακαλυφθεί η Bίλα α-
π τους Bρετανούς αρχαιολγους. H
δημοσίευση των εργασιών στο θαυ-
μάσιο αυτ κτίσμα έχει ανατεθεί στη
Sara Paton, η οποία θα διευθύνει φέ-
τος το πρώτο στάδιο ενς προγράμ-
ματος διάσωσης της αρχιτεκτονικής
της Bίλας και των μωσαϊκών, με την
πρακτική συμπαράσταση και συνερ-
γασία της Eφορείας Aρχαιοτήτων.
Eχουν υποβληθεί σχέδια κατασκευ-
ής νέων στεγάστρων και αποκατά-
στασης των μωσαϊκών, ώστε να πα-
ρουσιαστούν στο κοιν. Eιδικοί απ
την Iταλία και την Kύπρο εκλήθησαν
να δώσουν συμβουλές για τις καλύ-
τερες μεθδους συντήρησης και να
βοηθήσουν την δρα Paton και τους
Eλληνες συναδέλφους της σε αυτή
την «ευρωπαϊκή» προσπάθεια.
Oι πρώτες εργασίες θα εκτελε-
στούν με τη βοήθεια του Iδρύματος
Λεβέντη της Kύπρου, της Aγγλικής
Προσεκτικς καθαρισμς ψηφιδωτού πατώματος, το οποίο ανήκει στη Pωμαϊ- Aρχαιολογικής Σχολής και της KΓ΄
κή περίοδο και ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το 1993. Eφορείας.
H βίλα Aριάδνη, κατοικία και βάση για τις τριακονταπενταετείς ανασκαφές του Arthur Evans. Oμως δεν είναι διάσημη μνο γι’ αυτ. Στη διάρκεια του B΄ Πα-
γκοσμίου Πολέμου υπήρξε κατοικία του Γερμανού διοικητή και μέρος που παίχτηκε η τελευταία πράξη του πολέμου στη Δυτική Eυρώπη, δηλαδή η υπογρα-
φή της παράδοσης των δυνάμεων του Aξονα στην Kρήτη, στους Συμμάχους.

H Σχολή σχεδιάζει και άλλα προ-

γράμματα συνεργασίας με την Eφο-
ρεία, τα οποία θα βοηθήσουν στον έ-
λεγχο του περιβάλλοντος μίας απ
τις πλέον κινδυνεύουσες κοιλάδες
της Eλλάδας. O μεγάλος Bρετανς
αρχαιολγος Sinclair Hood έχει ήδη
δημοσιεύσει δύο εκδσεις των εκτε-
ταμένων εργασιών επιφανειακής με-
λέτης της κοιλάδας της Kνωσού με
τη βοήθεια Eλλήνων και Bρετανών
συναδέλφων του. H περιοχή έχει ή-
δη καθοριστεί σαν Aρχαιολογική Zώ-
νη Aλφα, και δεν επιτρέπεται η ανέ-
γερση κτισμάτων πέρα απ ένα ορι-
σμένο γκο. Mέσα στα τρία επμενα
χρνια και με συνεργασία της Aγγλι-
κής Aρχαιολογικής Σχολής και της
Eφορείας Aρχαιοτήτων θα ετοιμα-
στεί 3η έκδοση με τα πλέον πρσφα-
τα στοιχεία απ λες τις πηγές στην
ελληνική και την αγγλική γλώσσα. H
έκδοση αυτή θα αποτελέσει βοήθη-
μα μοναδικής αξίας για τη συντήρη-
ση χι μνο των αρχαιολογικών χώ-
ρων της κοιλάδας, αλλά και του ίδιου
του περιβάλλοντς της. Kείμενη στα
άκρα αναπτυσσμενων αστικών και
βιομηχανικών περιοχών, είναι μία
πράσινη αση που προστατεύει χι
μνο το μινωικ Aνάκτορο και τα ρω-
μαϊκά ερείπια αλλά και τον αρχαιτε-
ρο οικισμ σε λη την Kρήτη (περ.
7000 π.X.), η έρευνα και διατήρηση
των οποίων μπορεί να επιτευχθεί μ-
νο με διεθνή, εθνική και τοπική ενη-
μέρωση και συνεργασία. Eξαιρετικής ποιτητας βάζα απ γυαλί που βρέθηκαν σε διάφορους τάφους.

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 13

Aριστουργήματα της Kνωσού
Tα μοναδικά έργα τέχνης βοηθούν να κατανοήσουμε και να αναπλάσουμε τον μινωικ πολιτισμ
Tης Πέγκυ Kουνενάκη στην κεραμική, ανεξίτηλα χρώματα
ορυκτής προέλευσης ή οξείδια με-
TA EPEIΠIA του μεγαλπρεπου ανα- τάλλων, απλά και καθαρά, κκκινο,
κτρου της Kνωσού, απ τις αρχές λευκ, μαύρο, γαλάζιο και πράσινο.
του αιώνα απετέλεσαν ένα πραγμα- H τεχνική δεν ήταν καθαρά νωπο-
τικ αρχείο πληροφοριών, οι οποίες, γραφική, αν και φαίνεται τι γινταν
σήμερα, δίνουν τη δυναττητα να μια προπαρασκευή, πως, π.χ. χαρα-
κατανοήσουμε τον Kρητικ ή Mινωι- κώσεις του πεδίου με λεπτ σχοινί,
κ Πολιτισμ, πως αυτς ονομά- ταν το επίχρισμα ήταν ακμη νωπ.
στηκε. O βασιλιάς Mίνωας είχε φήμη Tα θέματα των τοιχογραφιών είναι
σοφού ανθρώπου, έτσι ώστε μετά το συνήθως λαβύρινθοι, διαγώνιοι, ζώ-
θάνατ του, πως λέει ο μύθος, οι υ- νες απ ρδακες ή σπείρες. Oι ορο-
πήκοοί του να φαντάζονται τι είχε φές διακοσμούνται κυρίως απ συ-
γίνει κριτής στον κάτω κσμο. Σ’ αυ- νεχή πλέγματα σπειρών απ ανάγλυ-
τν αποδίδεται η τιμή τι συνέταξε φο κονίαμα. Oι παραστατικές τοιχο-
τους αρχαιτερους νμους, τους ο- γραφίες απεικονίζουν ποικίλα θέμα-
ποίους, πως έλεγαν, είχε πάρει κα- τα και με διαφορετικές τεχνοτρο-
τευθείαν απ το Δία. Πρκειται, βέ- πίες. Xαρακτηριστικ είναι το παρά-
βαια, για καννες διαβίωσης των πο- δειγμα στο μινωϊκ ανάκτορο, που
λιτών, οι οποίοι απ την Kρήτη πέρα- υπάρχει ένας διάδρομος που ονομά-
σαν στην υπλοιπη Eλλάδα. Aς ση- στηκε «Διάδρομος των λιτανειών».
μειωθεί, εδώ, τι η μινωική κοινωνία Σ’ αυτν υπάρχει ζωγραφισμένη μια
ήταν ιδιαίτερα προωθημένη και συμ- εύθυμη παρέλαση νέων, που κρατάει
μετείχαν σ’ αυτήν άνδρες και γυναί- δέσμες απ στάχυα. Πρκειται για έ-
κες. Eκτς απ τη νομοθεσία, ο Mί- να σύνολο με περισστερες απ 350
νωας φημιζταν και για το μεγάλο παραστάσεις, οι οποίες, παρ’ λη τη
του στλο, με τον οποίο είχε απε- φθορά τους απ το χρνο, αποκαλύ-
λευθερώσει τις θάλασσες απ τους πτουν έναν εξαιρετικ πλούτο σχη-
πειρατές, εξασφαλίζοντας στους κα- μάτων και χρωμάτων και καταπληκτι-
τοίκους της Kνωσού ευζωία και ειρή- κή γνώση της προοπτικής. Σύμφωνα
νη. Στην εποχή του υπολογίζεται τι με τον Aγγλο αρχαιολγο Eβανς, οι
η Kνωσς αριθμούσε 100.000 κατοί- περισστερες απ τις ανάγλυφες
κους που ζούσαν σε ξύλινα, λίθινα τοιχογραφίες χρονολογούνται αμέ-
και μαρμάρινα σπίτια εξαιρετικής πο- σως μετά το 1600 π. X.
λυτέλειας, των οποίων το ύψος έ-
φτανε και τα τρία πατώματα. Παράλ-
ληλα με την οικοδομική δραστηρι- O πρίγκιπας
τητα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα με τα κρίνα
της αρχαιολογικής έρευνας, παρα-
τηρείται και μια τεχνολογική εξέλιξη, Aυτ που παρατηρεί κανείς είναι
πρωτοφανής για την εποχή, που κα- τι η μινωική τέχνη δεν αγαπά το λί-
τατάσσει τον μινωικ πολιτισμ ως θινο άγαλμα ή το λίθινο ανάγλυφο.
τον πρώτο ευρωπαϊκ. Προτιμά να πλάθει μορφές με κονία-
μα που είναι ένα μίγμα ασβέστη και
Kτιστοί αγωγοί άμμου, οι οποίες επικολλούνται στον
τοίχο και στη συνέχεια επιχρωματί-
Mεγάλο ενδιαφέρον παρουσιά- ζονται. Mε αυτή την τεχνική δημι-
ζουν τα δίκτυα ύδρευσης και αποχέ- ουργήθηκε στην ο θαυμάσιος ταύ-
τευσης της Kνωσού. Tο υδραγωγείο, ρος της βρειας εισδου της Kνω-
με σωληνωτούς αγωγούς έφερνε το H μοναδική κεφαλή ταύρου απ μαύρο στεατίτη με πρσθετους οφθαλμούς σού, οι παραστάσεις ταυρομαχίας
νερ απ πολύ μακριά (περιοχές των απ ορεία κρύσταλλο και ρύγχος απ μάρμαρο. 1550 – 1500 π.X. της ανατολικής πτέρυγας και ο «βα-
Kουνάβων και των Aρχανών), δια- σιλεύς–ιερεύς» ή «Πρίγκιπας με τα
κλαδίζονταν μέσα στην πλη και το κρίνα». Tην ίδια εποχή συνηθίζονται
ανάκτορο, που έχουν βρεθεί κά- στην Kνωσ οι «μικρογραφικές» τοι-
ποια απ τα τμήματά του. Aκμη, χογραφίες, στις οποίες οι ανθρώπι-
δύο κτιστοί αγωγοί αποχέτευσης και νες μορφές απεικονίζονται σε πολύ
συγκέντρωσης των ομβρίων διέσχι- μικρή κλίμακα. Oι παραστάσεις αυ-
ζαν το ανάκτορο και έφερναν έξω α- τές λειτουργούν ως ζώνες σε ορι-
π αυτ τα νερά. Tαυτχρονα, τα με- σμένο ύψος του τοίχου, πάνω απ
γαλοπρεπή ανάκτορα διακοσμημένα την ορθομαρμάρωση και αντλούν τη
με έργα μεγάλης καλλιτεχνικής και θεματογραφία τους απ τις θρη-
αισθητικής αξίας, μαρτυρούν χι μ- σκευτικές γιορτές. Γύρω απ ένα
νο το υψηλ βιοτικ επίπεδο αλλά «τριμερές ιερ» με κίονες και επί-
και το εκλεπτισμένο καλλιτεχνικ αί- στεψη κεράτων, δεξιά και αριστερά,
σθημα των Kρητών. H εποχή αυτή κάθονται κυρίες ή ιέρειες με πολυ-
συμπίπτει και με την άνθηση της μι- τελή και εντυπωσιακά φορέματα, ε-
νωικής τέχνης. νώ γύρω τους έχει συγκεντρωθεί
πλήθος ανδρών και γυναικών. Σε άλ-
Mοναδικές λη τοιχογραφία απεικονίζεται άλσος
τοιχογραφίες ιερών ελαίων, μέσα στο οποίο εκτε-
λείται λατρευτικς χορς. Iέρειες
Tα ανάκτορα είχαν διακοσμηθεί - καθήμενες παρακολουθούν την τε-
χι μνο με έγχρωμα επιχρίσματα αλ- λετή, ενώ γύρω τους απεικονίζεται
λά και με παραστατικές τοιχογρα- Aνάγλυφο πλακίδιο απ φαγεντιανή με παράσταση αιγάγρου που θηλάζει το πλήθος ανδρών και γυναικών. Oι άν-
φίες. Xρησιμοποιούνται, πως και νεογν της, π. 1600 π.X. δρες τινάσσουν με ενθουσιασμ τα

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

χέρια τους προς τα πάνω. Λίγο αρ-
γτερα χρονικά, μεταξύ του 1600 και
1500 π.X. στις τοιχογραφίες μπαί-
νουν σκηνές απ τη φυσική ζωή. Iδι-
αίτερο ενδιαφέρον προκαλούν οι ει-
κνες αυτής της περιδου απ την
«οικία των τοιχογραφιών» της Kνω-
σού. Σε τοπία φλεβωτών βράχων, με-
ταξύ των οποίων βλαστάνουν κρίνα,
ίριδες, κρκοι, άγρια ρδα και κισσοί,
κυκλοφορούν πουλιά, πίθηκοι και
πέρδικες.
Mια παράσταση αξιωματικού και
μαύρων «μισθοφρων» προέρχεται
επίσης απ την «οικία των τοιχογρα-
φιών», ενώ εντυπωσιακές είναι και οι
παραστάσεις των αρμάτων που υ-
πάρχουν στο ανάκτορο. Πίθηκο, -
πως αποδείχτηκε τελικά, απεικονίζει
και η τοιχογραφία του «κροκοσυλλέ-
κτη» απ το ανάκτορο της Kνωσού,
την οποία ο Eβανς είχε ερμηνεύσει
ως παράσταση ανθρώπου. Tης ίδιας
εποχής είναι και οι τοιχογραφία στο
«Mέγαρο της βασίλισσας»: Δελφίνια
και άλλα ψάρια, μικρά και μεγάλα
που κολυμπούν ανάμεσα σε φύκια,
βράχια και αχινούς απεικονίζουν α-
νάγλυφα τη σχέση των Mινωιτών με
τη θάλασσα.
Σταδιακά, μως, οι ανθρώπινες
μορφές μεγαλώνουν. Στις τοιχογρα-
φίες της ταυρομαχίας που βρίσκο-
νται στην ανατολική πτέρυγα της
Kνωσού, άνδρες και γυναίκες αρπά-
ζουν τα κέρατα ταύρων και πηδούν
επάνω στη ράχη τους. Στα περίφημα
«ταυτοκαθάψια», διαδοχικές φάσεις
του αγώνα αποδίδονται με στιγμιαία
τολμηρή σύλληψη. Λίγο αργτερα
χρονολογημένη (1500– 1450 π.X.) η
τοιχογραφία της βορειοδυτικής πτέ-
ρυγας του ανακτρου της Kνωσού,
απεικονίζει πιστούς που προσφέ-
ρουν σπονδές σε καθήμενη θετητα
και σε μορφή άνδρα, ο οποίος, πιθα-
νν να είναι ο Nέος Θες. Γύρω στα
1450 π.X. υπολογίζεται τι έχει ζω-
γραφιστεί και η μεγαλοπρεπής και
μεγάλης κλίμακας τοιχογραφία των
πολυάριθμων δωροφρων της μεγά-
λης Πομπής, η οποία διακοσμεί τον
ομώνυμο διάδρομο: απεικονίζει νέ-
ους που προσκομίζουν ρυτά και άλλα
πολύτιμα αγγεία κατά τη διάρκεια
τελετής προς τιμήν της βασίλισσας
θεάς.

Γλυπτά απ
φαγεντιανή
Tην ίδια εποχή ακμάζει η πλαστική.
Oι Kρήτες γλύπτες προτιμούν να κα-
τασκευάζουν μικρά ειδώλια απ φα-
γεντιανή, χρυσ, ελεφαντοστούν,
χαλκ και σπανιτατα λίθο. Yπάρ-
H «μικρή θεά των φεων»: ειδώλιο απ φαγεντιανή, π. 1600 π.X. Aρχαιολογικ Mουσείο Hρακλείου.
χουν, επίσης, πήλινα ειδώλια αν-
δρών και γυναικών σε λατρευτικές
στάσεις και με περίτεχνες κομμώ- του καλλιτέχνη των νεοανακτορικών ζητημένης και περίτεχνης γυναικεί- ματίδιο απ ελεφαντδοντο, το ο-
σεις. Tην εποχή αυτή, τελειοποιείται χρνων να μελετήσει το αντικείμεν ας αμφίεσης που επικρατεί στη μινω- ποίο παριστάνει νέο που εκτελεί α-
η τεχνική της φαγεντιανής και της του και να το αποδώσει σο το δυνα- ϊκή αυλή περί το 1600 π.X., με τις κροβατικ άλμα πάνω απ ταύρο. Tο
υαλμαζας που ήταν γνωστή απ τη τν πιο φυσικά. Tο σώμα δεν παρα- πλούσιες εσθήτες, την ποδιά, τα έργο αυτ θεωρείται μέγα πνευματι-
δεύτερη προανακτορική φάση. Tα α- μορφώνεται πια, πως γίνεται στις στενά περικρμια που αφήνουν γυ- κ και καλλιτεχνικ επίτευγμα, αφού
ντικείμενα γίνονται σε καλούπια, στα προηγούμενες περιδους. H μινωική μνά μνο τα στήθη τα οποία προβάλ- για πρώτη φορά εμφανίζεται μια
οποία πιέζεται μίγμα άμμου και ρητι- τέχνη των νεοανακτορικών χρνων λονται έντονα. Aργτερα, η ανδρική μορφή που κινείται ελεύθερα στο
νώδους ύλης. Στη συνέχεια χρωματί- είναι νατουραλιστική. Παράλληλα, α- ενδυμασία των νεοανακτορικών χώρο. Tο νεανικ σώμα, τεταμένο με
ζονταν με μίγμα οξειδίου του χαλ- ποφεύγεται ο τονισμς των λεπτο- χρνων πλουτίζεται με κεντητ πε- έναν τρπο μοναδικ, βρίσκεται με-
κού, σδας ή ποτάσας, με το οποίο ε- μερειών, δημιουργείται η εντύπωση ρίζωμα και προστατευτικ δικτυωτ τέωρο στο κεν στη διάρκεια της με-
πιτύγχαναν την υάλωση της επιφά- της ευλυγισίας και της νεανικής α- με βαρίδια. Mερικές φορές, οι άν- γαλειώδους στιγμής του άλματος.
νειας και τη θαλασσιά ή πράσινη α- πλτητας. δρες μουσικοί και ιερείς φέρουν μα- Eξαιρετικά, επίσης, είναι και τα λί-
πχρωση. Mε τη μέθοδο αυτή έχουν κριές γυναικείες εσθήτες. θινα σπονδικά αγγεία των νεοανα-
κατασκευαστεί οι περίφημες «Θεές Περίτεχνες αμφιέσεις Aνάμεσα στα αριστουργήματα της κτορικών χρνων. Mερικά απ αυτά
των φεων» απ το ανάκτορο της Kι ακμη, οι «Θεές των φεων» δί- εποχής συγκαταλέγεται και ο «ταυ- απεικονίζουν κεφάλια ιερών ζώων,
Kνωσού, που δείχνουν τη διάθεση νουν μιαν ιδέα της πολυτελούς, εξε- ροκαθάπτης» απ την Kνωσ, αγαλ- Συνέχεια στην 16η σελίδα

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 15

Συνέχεια απ την 15η σελίδα
πως η περίφημη κεφαλή ταύρου α-
π στεατίτη με πρσθετους οφθαλ-
μούς απ ορεία κρύσταλλο και ρύγ-
χος απ μάρμαρο. Aνάλογη είναι και
η κεφαλή λέαινας απ το ανάκτορο
της Kνωσού. Στον ίδιο χώρο βρέθηκε
ακμη σειρά διαφορετικών λίθινων
σκευών που μιμούνται κεραμικά
σχήματα, αμφορείς, πρχους, λεκά-
νες, κύπελλα, μικρούς πίθους κ.α. Tα
αγγεία αυτά είχαν κατασκευαστεί
κυρίως απ οφείτη, τιτανλιθο, χλω-
ρίτη, αιγυπτιακ αλάβαστρο, πορφυ-
ρίτη και κροκαλοπαγή λίθο.

Aκμή της κεραμικής

Aκμή γνωρίζει κατά τους χρνους
των νέων ανακτρων και η κεραμική.
Kαι σ’ αυτ τον τομέα επιβεβαιώνε-
ται η τάση της μινωικής τέχνης για
γρήγορη εξέλιξη. Eτσι, πολύ σύντο-
μα ξεπερνιούνται οι κατακτημένες
μορφές και επιδιώκεται η δημιουρ-
γία νέων, χωρίς μως να διασπάται ή
να ανατρέπεται ο γενικς χαρακτή-
ρας του πολιτισμού. Tα διακοσμητι-
κά θέματα είναι λευκά και κκκινα
πάνω σε βραχχρωμη επιφάνεια. Συ-
νηθίζονται μοτίβα με λευκές σπεί-
ρες, ταινίες και στίξη, συνδυαζμενα
μερικές φορές με ανάγλυφη διακ-
σμηση. Tα σχήματα γίνονται λεπτ-
τερα, επιμικέστερα, στενώτερα προς
τα κάτω. Oι πύθοι διακοσμούνται με
κυματοειδή ανάγλυφα σχοινιά και με
στρογγυλά «μετάλλια». Παράλληλα
με τα παλιτερα σχήματα δημιουρ-
γούνται και νέα αγγεία, χαρακτηρι-
στικτερο των οποίων είναι ο «ψευ-
δστομος αμφορεύς», που έχει ένα
στμιο πραγματικ και ένα άλλο
ψευδές, κλειστ.
Tην ίδια εποχή αναπτύσσεται η με-
ταλλοτεχνία, η οποία δίνει διαφορε-
τικών ειδών χάλκινα σκεύη, με ανά-
γλυφη διακσμηση, υδρίες, τριποδι-
κούς λέβητες, λεκάνες, προχούς,
αμφορείς. Παράγονται ακμη ποικί-
λα χάλκινα εργαλεία καθημερινής
χρήσης, διπλούς πέλεκεις, αξίνες,
σφύρες, μεγάλα πρινια για την κο-
πή των δέντρων και αγκίστρια για το
ψάρεμα. Tαυτχρονα δημιουργού-
νται εξαιρετικά κοσμήματα απ χρυ-
σ, ενώτια σε σχήμα ταυροκεφαλής,
ψήφοι περιδεραίων, δακτυλίδια–
σφραγιδλιθοι με θρησκευτικές πα-
ραστάσεις, πανέμορφα μικροτεχνή-
ματα με ομοιώματα ζώων και περία-
πτα.

Σφραγιδογλυφία
Tέλος, κατά τους νεοανακτορι-
κούς χρνους ακμάζει και η σφραγι-
δογλυφία. Kυριαρχούν τα αμυγδαλο-
ειδή και φακοειδή σχήματα και χρη-
σιμοποιούνται οι σκληροί ημιπολύτι-
μοι λίθοι, πως: σάρδιος, νυχας,
σαρδνυχας, αχάτης, ίασπης, αιματί-
της, ορεία κρύσταλλος, αμέθυστος,
χαλκηδνιος κ.λπ. H θεματολογία α-
ντλείται απ τη φύση: σουπιές, ψά-
ρια, πουλιά, κλαδιά δέντρων, ταύροι,
λέοντες που κατασπαράσσουν ταύ-
ρους παριστάνονται πάνω στους
σφραγιδλιθους...

Bιβλιογραφία: Στυλιαν ς Aλεξίου: «Mινωι-

κ ς Πολιτισμ ς», Eκδ σεις «Yιοί Σπ. Aλε-
ξίου», Hράκλειον.
Aντώνης Bασιλάκης: «Kνωσ ς», Eκδ σεις
«AΔAM». H εξαιρετικής κομψτητας «Παριζιάνα», πως την αποκάλεσαν οι αρχαιολγοι. Tοιχογραφία π. 1450 π.X. απ το ανάκτορο της Kνωσ

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

 Tα μοναδικής καλλιτεχνικής σύλληψης «Tαυροκαθάψια» τοιχογραφία απ το ανάκτορο της Kνωσού.

Πολλές απ τις τοιχογραφίες του ανακτρου της Kνωσού ήταν εμπνευσμένες απ το φυσικ περιβάλλον. Aνάμεσά τους κι αυτή με τα δελφίνια, η οποία βρί-
ωσού. σκεται στο μέγαρο της βασίλισσας.

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 17

Tο ανάκτορο μετά τον Evans
Προβλήματα στη διάσωση του μνημείου απ αναστηλωτικές κακοτεχνίες και αδιαφορία των αρχών
Tης Aλεξάνδρας Kαρέτσου
Προϊσταμένης της KΓ΄ Eφορείας Προϊστορικών
και Kλασικών Aρχαιοτήτων (Kεντρικής Kρήτης)

TO ANAKTOPO της Kνωσού, το με-

γαλύτερο στη σειρά των μινωικών α-
νακτρων, μετά τις αναστηλωτικές
εργασίες του Evans, δίνει τη συνολι-
κτερη εικνα δομής και λειτουρ-
γίας ανακτρου. Aρκεί, ωστσο, μια
επίσκεψη για να διαπιστώσει κανείς
τι η αρχική εικνα των αναστηλώ-
σεων έχει χαθεί σε μεγάλη έκταση. H
φθορά δεν είναι μνο σοβαρή, λει-
τουργεί αθροιστικά με υπερθετικ
βαθμ. Eίναι ανάγκη να ληφθούν ά-
μεσα μέτρα για να μειωθεί η ταχύτη-
τα της φθοράς, αφού αυτή η ίδια εί-
ναι αδύνατο να παρεμποδιστεί.
H ανάγκη διενέργειας έργων συ-
ντήρησης και αποκατάστασης του α-
νακτρου της Kνωσού καταφάνηκε
απ τα πρώτα έτη της ανασκαφής
(1901–1902, εικον. 1). O Evans, εκ-
φράζοντας το πνεύμα της εποχής
του, προσπάθησε αμέσως μετά την
αποπεράτωση της ανασκαφής (που
έγινε σχεδν σε μια διετία, γεγονς
απίστευτο για τα σημερινά δεδομέ-
να) να αποδώσει στο κοιν ένα «ανα-
γνώσιμο», προπάντων, μνημείο. Συ-
νειδητοποίησε, επίσης πολύ νωρίς,
τι ο ευπαθής γυψλιθος, απ τον ο-
ποίο είχαν κατασκευασθεί δάπεδα,
βάσεις κινων, παραστάδες θυρών,
Tο πρώτο στάδιο αναστηλωτικών εργασιών στο Mεγάλο Kλιμακοστάσιο (Aρχαιολογικ Mουσείο Hρακλείου).
προσψεις τοίχων και ορθομαρμα-
ρώσεις, ήταν πολύ εκτεθειμένος
ορφων και υλοποίησε κατά κάποιο τασκευών της εποχής μας, με χρήση Tο χρώμα του γυψλιθου άλλαζε αι-
στις καιρικές συνθήκες και έπρεπε
τρπο αρχιτεκτονικές εικνες που μάλιστα ζωηρών χρωμάτων. σθητά, γινταν ολισθηρς στις βαθ-
να στεγασθεί. Για τον σκοπ αυτ
είχε συλλάβει έπειτα απ 20ετή σχε- Tαυτχρονα, πρέπει να σημειωθεί μίδες του κλιμακοστασίου και τα
στην πρώτη διστακτική αναστηλωτι-
δν μελέτη των δεδομένων, αλλά τι η επέμβαση αυτή, που σε μεγάλο πλακστρωτα. O διαβρωμένος γυψ-
κή του προσπάθεια χρησιμοποίησε
και απ την πολύ ενεργ φαντασία βαθμ είναι μη αναστρέψιμη, είναι λιθος εξάλλου δεν ήταν δυνατν να
πρχειρα ξύλινα υποστηρίγματα τα
του. Eνώ κατά την α΄ του αναστηλω- συνυφασμένη με το μνημείο και την επικαλυφθεί, το στρώμα προστασίας
οποία πολύ σύντομα έγινε φανερ -
τική προσπάθεια, στις αρχές του αι- ιστορία του και υπεύθυνη για τη δη- έπρεπε συνεχώς να ανανεώνεται
τι δεν άντεχαν στις απτομες κλιμα-
ώνα, χρησιμοποίησε υλικά ανάλογα μοτικτητά του διτι, πως προανα- διτι οξειδωνταν και απολεπιζταν.
τολογικές εναλλαγές της κοιλάδας
με εκείνα που χρησιμοποίησαν οι Mι- φέρθηκε, ο μη ειδικς επισκέπτης α- Mε αυτά τα δεδομένα αποφασίζε-
του Kαίρατου ποταμού. Δεν υπάρχει
νωίτες (πωρλιθο, γυψλιθο, ξύλο), ποκομίζει μια συνολική εικνα της ται απ τον αείμνηστο έφορο N. Πλά-
αμφιβολία τι τα περιορισμένα τε-
τώρα μιμείται απλώς τα αρχαία υλι- μινωικής αρχιτεκτονικής. τωνα η αντικατάσταση των φθαρμέ-
χνικά μέσα της εποχής (1905–1907)
κά, τα οποία συμβατικά χρωματίζει. Mετά το τέλος του B΄ Παγκοσμίου νων πλακών απ άλλες, ίδιων δια-
υπαγρευσαν στον Evans αυτή την
Aναμφίβολα ο ευφυής αυτς αρ- Πολέμου η Eλληνική Aρχαιολογική στάσεων και ποιτητος απ τα ίδια
επιλογή αποκατάστασης, η οποία,
χαιολγος είχε μια σπάνια ικαντητα Yπηρεσία της Kρήτης σε συνεργασία αρχαία Λατομεία των Γυψάδων ή της
μεταξύ άλλων, επέφερε διαφοροποι-
να συλλαμβάνει απ το μέρος το - με τη Διεύθυνση Aναστήλωσης απ Φοινικιάς, Aγ. Σύλλα κ.λπ. Tαυτχρο-
ήσεις και στο τελικ ύψος των ορ- λον με τέτοια αναπλαστική δύναμη τον καθ. Oλάνδο και με την οικονομι- να, συμπληρώθηκαν και στερεώθη-
φων. Tα αρχιτεκτονικά μέλη επανα- που ήταν φυσικ, για τον καιρ του, κή βοήθεια κυρίως του σχεδίου καν με λευκ τσιμέντο οι πλάκες που
τοποθετήθηκαν επάνω σε ξύλινα και να φιλοδοξήσει «να κάμει χειροποια- Marchal παίρνει μέτρα προστασίας σώζονταν εν μέρει. Mε τον ίδιο τρ-
αργτερα λίθινα ικριώματα και ξύλι- στή για τον καθένα την αλήθεια των και διάσωσης των σημαντικτερων πο αντικαταστάθηκαν οι βάσεις των
να δάπεδα. Oι πρώτες του προστα- ολοζώντανων συλλήψεών του». αρχαιολογικών χώρων. Σε συνεργα- πεσσών των θυρών και των κινων,
τευτικές στέγες, προσωρινές, απ Oι παραπάνω αναστηλωτικές ερ- σία με το Iνστιτούτο Συντήρησης της μερικές πλάκες επένδυσης των τοί-
ξύλο αντικαταστάθηκαν στα σπου- γασίες επικρίθηκαν απ πολλούς και Pώμης που πραγματοποίησε εκτετα- χων. Aλλά ακμη και αυτή η λύση α-
δαιτερα τμήματα της Kνωσού απ ττε και αργτερα και συνεχίζουν να μένες εργασίες στερέωσης στο ανά- ποδείχθηκε τι είχε χαρακτήρα προ-
αποκαταστάσεις ολκληρων τομέων επικρίνονται. Eίναι γεγονς τι ο κτορο της Φαιστού –σε συνεργασία σωριν. H διάλυση του γύψου στο
(τριμερές ιερ, θησαυροφυλάκια, αί- Evans δεν απέβλεπε μνο στη στέ- με την Iταλική Aρχαιολογική Σχολή– νερ, τα κλιματολογικά αίτια διά-
θουσα θρνου, piano Nobile, βασιλι- γαση για προστασία των διαφρων γίνεται προσπάθεια βελτίωσης των βρωσης, τα ανθρωπογενή αίτια της
κά διαμερίσματα). χώρων του ανακτρου, αποπειράθη- συντηρημένων τμημάτων των ανα- φθοράς περιγράφονται διεξοδικά α-
κε μία μάλλον «επιδεικτική αποκατά- κτρων. Mελετώνται τα προβλήματα π το N. Πλάτωνα στη λεπτομερή έκ-
Aναστηλωτικές σταση του αρχικού συνλου». Oπως των συνδετικών υλικών, των τοιχο- θεση εργασιών που παρουσίασε στο
εργασίες υπογραμμίζει ο καθηγητής Στ. Aλεξί- δομιών, η διάβρωση του γυψλιθου, 7ο Συνέδριο Kλασικής Aρχαιολογίας
ου, η εργασία αυτή έγινε «χωρίς ε- τα προβλήματα της βλάστησης. Eιδι- της Pώμης (1961). Γενικά οι εργασίες
Mετά τον A΄ Παγκσμιο Πλεμο οι παρκή αίσθηση του πρωτοτύπου, αλ- κτερα για την προστασία του γυψ- αποκαταστάσεως του Πλάτωνος και
εργασίες ξανάρχισαν, κυρίως μετά λοίωσε τον χαρακτήρα των ερειπίων λιθου –που είναι το κυρίαρχο δομικ αργτερα του εφρου Στυλ. Aλεξίου
το 1925, και συνεχίστηκαν πιο τολμη- του ανακτρου και επέφερε τη διά- και διακοσμητικ υλικ στα μινωικά απέβλεψαν ορθά χι στην περαιτέρω
ρά και πιο εκτεταμένα. Aυτή τη φορά σπασή του», δεδομένου τι άλλα ανάκτορα– δοκιμάζονται για πρώτη αναστήλωση, αλλά απλώς στη στε-
ο Evans είχε στη διάθεσή του τη νέα τμήματα παρέμειναν στην κατάστα- φορά διαφανείς στρώσεις χημικών ρέωση και συντήρηση των πηλκτι-
τεχνική του beton–arme. Προχώρησε ση της τελικής καταστροφής τους ουσιών (αναφέρεται η ιδρύαλλος), στων τοίχων, επίσης δε στη συμπλή-
έτσι στην αποκατάσταση ολκληρων και άλλα απέκτησαν το ύψος των κα- χωρίς ικανοποιητικά αποτελέσματα. ρωση κατεστραμμένων τμημάτων,

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

των δαπέδων και στην κατασκευή ο-
ρισμένων στεγάστρων, τα οποία φαί-
νεται τι αποτελούν τη μνη λύση,
διτι αφαιρούνται με την ίδια ευκο-
λία που κατασκευάζονται.
Nέες μελέτες
Tα τελευταία 12 χρνια έχουν εκ-
πονηθεί απ τη Διεύθυνση Aναστή-
λωσης Mνημείων σε συνεργασία με
KΓ΄ EΠKA οι παρακάτω μελέτες:
1. H γεωτεχνική μελέτη του χώ-
ρου. 2. H τοπογράφηση και κτηματο-
γράφηση της ευρύτερης περιοχής
του ανακτρου. 3. H λεπτομερειακή
αποτύπωση του ανακτρου σε κ.
1:20, που συμπληρώνει το έργο των
Hood - Taylor, τα σχέδια των οποίων
έχουν γίνει σε κλίμακα 1:100. 4. Mε
βάση την ίδια αποτύπωση έγινε και η
χαρτογράφηση του γυψλιθου και
των φθορών που προαναφέρθηκαν.
5. Eκπονήθηκε επίσης και εγκρίθηκε
η στατική μελέτη του ανακτρου.
H έναρξη των εργασιών το 1992-93
έδειξε τι το μέρος που αφορά στη
συντήρηση ή μάλλον στην αντικατά-
σταση των παλαιών σιδηροδοκών
της αναστήλωσης των αρχών του αι-
ώνα πρέπει να τροποποιηθεί και εδώ
πλέον η δυσκολία δεν είναι με τι υλι-
κά θα αντικατασταθούν, αλλά πώς
θα αφαιρεθούν οι σιδηροδοκοί, χω-
ρίς να προκληθούν νέες βλάβες.
Kατά τα έτη 1992-93 ανετέθη σε ι-
διωτική εταιρία η αποκατάσταση του
σκυροδέματος της Nτιας Oικίας
που συγκεντρώνει σε μικροκλίμακα
λα τα προβλήματα του ανακτρου.
Στη συνέχεια ακολούθησε η απο-
κατάσταση του μπετν στο μέγαρο
του Bασιλέως και την αποθήκη των
μεταλλίων των πίθων. Tα προβλήμα-
τα που αντιμετωπίστηκαν απαριθ-
μούνται πολύ επιγραμματικά: Pηγμα-
τώσεις οπλισμένου σκυροδέματος,
εκτινάξεις οξειδωμένων οπλισμών,
διάβρωση οπλισμών, έντονη υγρα-
σία, αποκολλήσεις απ υποκείμενα
φέροντα στοιχεία, ρήγματα απ κα-
θιζήσεις, φθορές στα σενάζ (τα πε-
ρισστερα είναι άοπλα), σοβαρτατα
προβλήματα λιθοδομών, ρηγματώ-
σεις και στροφή τοίχων, έκκεντρη
φρτιση τοίχων, αποθέσεις εντμων
κ.λπ. Aλλά το πρβλημα του γυψλι-
θου, πως λοι πλέον γνωρίζουμε,
είναι το σοβαρτερο που αντιμετω-
πίζει το ανάκτορο της Kνωσού.
Σημαντικές φθορές
Στο πλαίσιο της στατικής μελέτης
του ανακτρου της Kνωσού έγινε
πλήρης χαρτογράφηση και του γυ-
ψλιθου. H πρσφατη γεωλογική με-
λέτη του N. Mουρτζά έδειξε τι ε-
κτς απ τις μεταβολές της θερμο-
κρασίας, την υγρασία του περιβάλ-
λοντος, τον παγετ, οι ισχυροί β-
ρειοι και βορειοδυτικοί άνεμοι του
Kρητικού Πελάγους φαίνεται τι ευ-
θύνονται σημαντικά, περισστερο ί-
σως και απ τις παραπάνω αιτίες
φθοράς. Tαξινομώντας λοιπν τα αί-
τια που έχουν προκαλέσει τη φθορά
του γύψου στο ανάκτορο της Kνω-
σού μπορούμε να τα κατατάξουμε
στις εξής βασικές κατηγορίες: α.
Φθορά που οφείλεται σε παλαιτε-
ρες αναστηλωτικές επεμβάσεις. β.
Διάβρωση, καταπνηση και κατα-
στροφή των δαπέδων κυρίως λγω
της –μέχρι σήμερα– απρογραμμάτι-
στης διέλευσης των επισκεπτών. γ.
Διάβρωση, διάλυση του γύψου απ
τα νερά της βροχής και τους ατμο-
σφαιρικούς παράγοντες.
Tα αποτελέσματα της πειραματι-
κής διαδικασίας στερέωσης του γύ-
ψου που εδώ και έτη εκπονείται απ
το Iνστιτούτο Λίθου οδήγησαν κατ’
αρχήν στο συμπέρασμα τι τα καλύ-
τερα πιθανν αποτελέσματα θα επι-
φέρει η στερέωση με υδροξείδιο του
βαρίου εν θερμώ (περίπου 40 βαθμοί
C). Θεωρείται μως απαραίτητο απ
λους η έρευνα να συνεχισθεί και ο-
λοκληρωθεί το ταχύτερο δυνατν,
διτι η καταστροφή του γυψλιθου
στην Kνωσ είναι τσο σοβαρή που
δεν αφήνει περιθώρια ούτε αναμο-
νής.
Oπως είναι γνωστ, μέχρι σήμερα
τα έργα αποκατάστασης των αρχαί-
ων μνημείων γίνονται υποχρεωτικά
με αυτεπιστασία απ τις αρμδιες υ-
πηρεσίες του υπουργείου Πολιτι-
σμού, ενώ οι μελέτες μπορεί να εκ-
πονούνται απ δημσιους ή ιδιωτι-
κούς φορείς. Aξεπέραστα γραφειο-
κρατικά εμπδια, ο φρτος των υπη-
ρεσιακών υποχρεώσεων, οι αποστά-
σεις, οι δεσμεύσεις των οδοιπορικών
εξδων και προπάντων ο μικρς α-
ριθμς των επιτελικών στελεχών της
Kεντρικής Yπηρεσίας του YΠΠO, αλ-
λά και η σοβαρή έλλειψη τεχνικής υ-
ποδομής των περιφερειακών υπηρε-
σιών, οδήγησαν το YΠΠO να προω-
θήσει ορισμένα σημαντικά έργα απο-
κατάστασης μέσα απ ειδικές τεχνι-
κές υπηρεσίες και ειδικούς φορείς
οικονομικής διαχείρισης (λ.χ. τα βυ-
ζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης ή
το ανάκτορο Kνωσού). Σημαντικές
μελέτες αποκατάστασης μνημείων
ανατέθηκαν σε ιδιωτικά γραφεία με-
Δείγμα της φθοράς του σιδηρού οπλισμού των πλακών, απ το ανάκτορο της λετών. Πολύ συχνά μάλιστα αναθέ-
Kνωσού. Συνέχεια στην 20η σελίδα
«Oικία ιερέως», με φθορές στα σενάζ και το γυψλιθο.
KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 19
Συνέχεια απ την 19η σελίδα
σεις αυτού του είδους οδηγούν σε
μελέτες τρομακτικού κστους, ενίο-
τε ανεφάρμοστες ή με αμφισβητού-
μενο αποτέλεσμα.

Iδιωτική πρωτοβουλία
Mε την προσφυγή στην «ιδιωτική
πρωτοβουλία» επιχειρείται στην
πραγματικτητα η προσπάθεια να
ξεπεραστούν τα προβλήματα του
δημσιου τομέα, αφού ο στχος να
δημιουργηθεί ένας ευλύγιστος δη-
μσιος φορέας παραμένει άπιαστο
νειρο! Aλλά τα προβλήματα των
μνημείων, με ελάχιστες εξαιρέσεις,
δεν λύνονται με τη συνδρομή εξωτε-
ρικών μελετητών ή κατασκευαστών,
διτι το αρχαίο κατά καννα αντιμε-
τωπίζεται ως τεχνικ έργο και χι με
την ιδεολογία των αναστηλώσεων.
Kάθε μνημείο αποτελεί μία ξεχω-
ριστή περίπτωση, έχει το δικ του ι-
στορικ και απαιτεί ιδιαίτερη αντιμε-
τώπιση. H Kνωσς, η Φαιστς, τα Mά-
λια, η Zάκρος κ.λπ., δεν είναι η Aκρ-
πολη των Aθηνών, ούτε τα μνημεία
της Δήλου ή της Eπιδαύρου, θεωρη-
τικά χρειάζονται και μικρτερες ίσως
πιστώσεις (1). Παρά τις ενέργειες
του YΠΠO και της Eφορείας Aρχαιο-
τήτων Hρακλείου το ανάκτορο της
Kνωσού –αλλά ούτε και κανένα άλλο
απ τα προαναφερθέντα μνημεία–
δεν εντάχθηκε σε κανένα ευρωπαϊκ
ή περιφερειακ πργραμμα. Mένει
λοιπν μετέωρο το ερώτημα εάν
μνημεία που δέχονται ένα και πλέον
εκατομμύριο επισκέπτες ετήσια θα
αντιμετωπίζονται μνο ως χρυσοτ-
κος ρνις.
Eργα πως η πυρασφάλεια, η ευ-
πρεπέστερη περίφραξη, ο περιφε-
ρειακς φωτισμς, η βελτίωση του
πωλητηρίου της Kνωσού και η πο-
ρεία των επισκεπτών τα οποία ολο-
κληρώθηκαν την τελευταία επταετία
Tμήμα της δυτικής αυλής και του «διαδρμου πομπής», με φθορές στα δάπεδα.
Tμήμα των δυτικών αποθηκών απ το ανάκτορο της Kνωσού.
–πλην του τελευταίου που βρίσκεται
σε εξέλιξη– αποτελούν την αναγκαία
υποδομή για τη διαχείρηση ενς αρ-
χαιολογικού χώρου με διεθνή προ-
βολή. H Kνωσς, η Φαιστς θα δια-
σωθούν μνο με την παρουσία ενς
μνιμου τεχνικού προσωπικού που
θα εργάζεται σε ετήσια βάση –επιτ-
που χι εξ Aθηνών– και θα έχει την
οικονομική και θεσμική δυναττητα,
σε συνεργασία πάντα με τη Διεύθυν-
ση Aναστήλωσης, να επιλύσει κατ’
αρχήν τα προβλήματα της προστα-
σίας των δομικών υλικών. H KΓ Eφο-
ρεία Aρχαιοτήτων, που έχει σοβαρές
ελλείψεις στην τεχνική υποδομή της
(πως και οι περισστερες Eφορείες
Aρχαιοτήτων), καλείται καθημερινά
να αντιμετωπίσει λες τις συνέπειες
μιας οικονομικά εύρωστης περιοχής
με πανελλήνιο ρυθμ αυθαιρέτων
κτισμάτων με συνέπεια να συναγωνί-
ζεται μνο την Eφορεία Kυκλάδων
σε εκκρεμτητες σωστικών ανασκα-
φών σε τουριστικές, κατ’ εξοχήν, πε-
ριοχές. Oφείλει επίσης να ρυθμίζει
τα πολλαπλά ζητήματα ενς μεγά-
λου Mουσείου, με πολλούς μελετη-
τές, εκθεσιακά ζητήματα κ.ά.
Aντιφατικές
καταστάσεις
O Θωμάς Φανουράκης, ο έξοχος
Kρητικς ζωγράφος που δούλεψε
χρνια στο Mουσείο Hρακλείου,
στον προβληματισμ του για τις απο-
καταστάσεις των αρχαίων λειψάνων
προτείνει με τη γνωστή του δεικτική
διάθεση «να πάρουμε ένα πρωί τη
σκαπάνη και να γκρεμίσομε λες τις
αναστηλώσεις του ανακτρου της
Kνωσού, δίνοντας ξανά στα ερείπια
τη μορφή των δίχως θεαματικές α-
ποκαταστάσεις αρχαιοτήτων, πως
των Mαλίων ή των Γουρνιών!». Aμέ-
σως μετά αναγνωρίζει, ωστσο, τι
«αυτ είναι τσο ανεδαφικ, σο α-
βασάνιστη πράξη θα ήταν η καθαίρε-
ση στο Mουσείο Hρακλείου της σε υ-
περθετικ βαθμ αναπαράστασης
των κυανών κυριών».
Yπάρχουν πράγματα που ο χρνος
τα επιβάλλει. H καθημερινή ζωή δη-
μιουργεί καμιά φορά γύρω απ αντι-
φατικές καταστάσεις μια αληθινή ι-
στορία, που δεν παραγράφεται εύκο-
λα. Eτσι, για μια εργασία αποκατά-
στασης, που αποτελεί πια ένα status
quo, που ο χρνος την έχει επιβάλει
de facto, η απρριψη είναι μάλλον
εύκολη, η βελτίωση και η ανάδειξη
του αρχαίου αλλά και του σοβαρά υ-
ποβαθμισμένου περιβάλλοντος του
ανακτρου είναι το ζητούμενο!

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

 H αρχειακή έρευνα
H κατάσταση των ερειπίων πως τα αποκάλυψε η σκαπάνη του A. Evans
Tης Bασιλικής Φώτου
Aρχιτέκτονος – Aρχαιολ
γου
TO MAKPOΠPOΘEΣMO πρ γραμμα
συντήρησης και στερέωσης των αρ-
χιτεκτονικών λειψάνων της Kνωσού,
που έχει αναλάβει η KΓ΄ Eφορεία
Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιο-
τήτων (Kεντρικής Kρήτης) σε συνερ-
γασία με τη Διεύθυνση Aναστήλω-
σης Aρχαίων Mνημείων του YΠΠO,
προϋποθέτει, σύμφωνα και με τις
διεθνείς προδιαγραφές, την ακριβή
τεκμηρίωση της κατάστασης των ε-
ρειπίων. Στο διάστημα των 97 περί-
που χρ νων που τα αρχιτεκτονικά
λείψανα του ανακτ ρου της Kνωσού
ήλθαν στο φως, τ σο η φυσική φθο-
ρά που προξενεί ο χρ νος αλλά και η
επιβάρυνσή του απ τις χιλιάδες των
επισκεπτών, προπάντων μως οι αλ-
λεπάλληλες αναστηλωτικές ή στερε-
ωτικές εργασίες είχαν αποφασιστική
επίδραση στο μνημείο. Kρίθηκε κατά
συνέπεια απολύτως αναγκαίο να ε-
ξασφαλισθεί η κατά το δυνατ ν σα-
φέστατη εικ να της κατάστασης των
ερειπίων, πως ακριβώς τα αποκάλυ-
ψε η σκαπάνη του A. Evans.
Tα δημοσιεύματα του A. Evans, -
πως άλλωστε λες οι δημοσιεύσεις
δίνουν μ νο τα ουσιωδέστερα ανα-
σκαφικά στοιχεία. Για λεπτομερέ-
στερη έκθεση των ανασκαφικών δε-
δομένων ο μελετητής οφείλει να α-
νατρέξει στα αρχεία της ανασκαφής.
Προκειμένου λοιπ ν η KΓ΄ Eφορεία
Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιο-
τήτων να επιτύχει έναν αποτελεσμα-
τικ προγραμματισμ των νέων ερ-
γασιών,αλλά και για να κάνει σωστές
επιλογές στις εκάστοτε επεμβάσεις
ανέθεσε στην υπογράφουσα την αρ-
χειακή έρευνα της ανασκαφής του
ανακτ ρου, κατ’ αρχήν της N τιας
Oικίας και στη συνέχεια της Aνατολι-
κής Πτέρυγας.
Σημειώσεις
και ημερολγια
Oπως είναι γνωστ , τα αρχεία της
ανασκαφής της Kνωσού φυλάγο-
νται στο μουσείο Ashmolean της
Oξφ ρδης και είναι απ τα πλουσι -
τερα ανασκαφικά αρχεία της επο-
χής τους. O Evans και το επιτελείο
του χρησιμοποίησαν λα τα μέσα
της τ τε επικρατούσης πρακτικής
καταγραφής της πορείας της ανα-
σκαφής: ημερολ για και σημειώ-
σεις, σκαριφήματα και σχέδια και
τέλος φωτογραφίες. Yπάρχουν 26
τ μοι ημερολογίων στα οποία ο ε-
ξαίρετος βοηθ ς του Evans, D.
Mackenzie, κατέγραψε με λεπτομε-
ρείς (για την εποχή του) περιγρα-
φές και σκίτσα την πορεία των ερ-
γασιών, δίνοντας παράλληλα και τις
πρώτες εκτιμήσεις για τα αρχιτε-
κτονικά κατάλοιπα και τα ευρήματα
που έρχονταν στο φως. Σε αυτή τη
βασική, πρωτογενή πηγή πληροφο-
ριών προστίθενται 25 τετράδια με
Παραστατικές
σημειώσεις
του Evans
για την ανα-
σκαφή και
την αναστήλω-
ση του ανα-
κτρου
της Kνωσού.
(Aρχαιολογικ
Mουσείο
Hρακλείου).
σημειώσεις και σκίτσα απ τον ίδιο
τον Evans, τέσσερα μπλοκ με σκαρι-
φήματα των αρχιτεκτονικών λειψά-
νων απ τον αρχιτέκτονα Th. Eyfe
και πληθώρα σχεδίων απ τον ίδιο
αρχιτέκτονα και τον συνάδελφ του
Chr. Doll. Tέλος περίπου 700 φωτο-
γραφίες των ερειπίων συμπληρώ-
νουν το αρχείο.
H πρωταρχική σημασία αυτού του
αρχειακού υλικού για την έρευνα
της μινωικής αρχαιολογίας, αλλά
και γενικ τερα για την προϊστορία
του Aιγαίου, έχει αναγνωριστεί απ
λους τους ερευνητές. Oμως, η δυ-
σκολία πρ σβασης του αρχείου και
διερεύνησης στοιχείων σε αυτ , θέ-
τουν ουσιαστικ πρ βλημα στη χρή-
ση του απ τους μελετητές. Aπ
καιρ έχει γίνει φανερή η αναγκαι -
τητα για μια συνολική επεξεργασία
του αρχείου προκειμένου να είναι
εύχρηστο και να γίνει προσιτ σε -
λους. Aυτή η ανάγκη και η σημασία
εν ς τέτοιου έργου για τις νέες ερ-
γασίες στερέωσης και συντήρησης
που απαιτούνται στην Kνωσ , οδή-
γησαν την Eφορεία να αναλάβει την
πρωτοβουλία αυτού του έργου. Eκ
μέρους της Eφορείας και του τ.
προϊσταμένου κ. X. Kριτζά συνεργά-
της ορίσθηκε η κ. Aλεξ. Kαρέτσου,
αρχαιολ γος (προϊσταμένη σήμερα
της ιδίας Eφορείας) στην οποία α-
νήκει και η ιδέα του εγχειρήματος,
αλλά και η ευθύνη της οικονομικής
και διοικητικής στήριξης αυτής της
προσπάθειας.
Eπεξεργασία στοιχείων
H καθ’ λα πρωτ τυπη αυτή εργα-
σία ξεκίνησε το 1992 με τη θερμή συ-
μπαράσταση του μουσείου Ash-
molean, ιδιαίτερα του καθηγητού R.
Moorey και της Dr. Ann Brown και
O Bρετανς αρχαιολγος A. Evans σε ώριμη ηλικία. (Φωτογραφικ αρχείο του της καθηγήτριας E. French, τ. διευ-
Mουσείου Ashmoleam – Oξφρδη). Συνέχεια στην 22η σελίδα
KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 21
Oι πρώτες αναστηλωτικές προσπάθειες του A. Evans, με τη συμμετοχή του ντπιου πληθυσμού.
Συνέχεια απ την 21η σελίδα
θύντριας της Aγγλικής Σχολής Aθη-
νών και είχε δύο σκοπούς: πρώτο να
κάνει προσιτά λα τα στοιχεία του
αρχείου και δεύτερο να διευκολύνει
την αναζήτηση των δεδομένων και
πληροφοριών. H διαφορετική φύση
των ντοκουμέντων του αρχείου (χει-
ρ γραφα κείμενα, σχέδια, φωτογρα-
φίες) υπαγ ρευσε τον τρ πο επε-
ξεργασίας, συλλογής και παρουσία-
σης του υλικού με την παραγωγή α-
ντιγράφων των φωτογραφιών, τη
φωτοτύπηση λων των άλλων ντο-
κουμέντων και τη μεταγραφή σε η-
λεκτρικ υπολογιστή λων των κει-
Oι δυτικές αποθήκες του ανακτρου της Kνωσού.
22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997
μένων. H πληθώρα των ντοκουμέ-
ντων αλλά και οι ανάγκες των εργα-
σιών στερέωσης και συντήρησης
των ερειπίων υπαγ ρευσαν το χωρι-
σμ της επεξεργασίας του αρχείου
σύμφωνα με τα διάφορα τμήματα
του μνημείου.
Aυτή τη στιγμή το Aρχαιολογικ λίων λων των σκαριφημάτων του
Mουσείο Hρακλείου διαθέτει υπο-
δειγματικά ταξινομημένο λο το αρ-
χειακ υλικ που αναφέρεται στη
N τια Oικία και την Aνατολική πτέ-
ρυγα του ανακτ ρου (ενώ βρίσκεται
σε εξέλιξη η επεξεργασία του αρχει-
ακού υλικού της Δυτικής πτέρυγας
του ανακτ ρου). Συγκεκριμένα υ-
πάρχουν: 1) Φωτοτυπίες λων των
σχετικών σελίδων απ τα ημερολ -
για του Mackenzie και τις σημειώσεις
του Evans συνοδευ μενες απ τη
μεταγραφή των κειμένων με σχ λια,
έτσι ώστε να διευκολύνεται η μελέ-
τη. 2) Φωτοτυπίες με προσθήκη σχο-
Mackenzie και του Fyfe καθώς και
των σχεδίων των Fyfe και Doll. 3)
Aντίγραφα λων των φωτογραφιών
του Evans και του συνεργάτη της α-
νασκαφής N. Heaton ταξινομημένες
σε άλμπουμ με προσθήκη σχολίων.
Παράλληλα, για την εύκολη αναζή-
τηση και συγκέντρωση των δεδομέ-
νων, έχει καταρτιστεί για κάθε χώρο
(δωμάτιο, διάδρομο, κλιμακοστάσιο)
της ανατολικής πτέρυγας ένα ευρε-
τήριο λων των αναφορών που υ-
πάρχουν για το συγκεκριμένο χώρο
σε λες τις πηγές του αρχείου συ-
μπεριλαμβανομένων των σχεδίων
και των φωτογραφιών. Eπιπλέον, για
κάθε αναφορά σημειώνεται η φύση
των πληροφοριών δηλ. αν το σχετικ
κείμενο π.χ. αναφέρεται σε στρωμα-
τογραφικά ή αρχιτεκτονικά στοιχεία
του χώρου, σε ευρήματα και τι εί-
δους ευρήματα π.χ. τοιχογραφίες
κ.λπ.
Πληθώρα δεδομένων
Aυτ το ευρετήριο που με την
πρ οδο της εργασίας θα καλύψει ο-
λ κληρο το ανάκτορο και τα δορυ-
φορικά κτίσματα προορίζεται για δη-
μοσίευση. Eίναι ένα εργαλείο που θα
βοηθά τον κάθε ερευνητή του Προϊ-
στορικού Aιγαίου να εντοπίζει εύκο-
λα και γρήγορα τα στοιχεία που χρει-
άζεται μέσα στην πληθώρα των δε-
δομένων.
Aπ το δείγμα του ευρετηρίου
που παραθέτουμε εδώ και που αφο-
ρά το μεγάλο κλιμακοστάσιο, φαίνε-
ται ο πλούτος των πληροφοριών που
περιέχει το αρχείο και που μπορεί
να έχει στη διάθεσή του ο κάθε ε-
ρευνητής, χωρίς τη χρονοβ ρα ανα-
ζήτηση εν ς απέραντου ανασκαφι-
κού αρχείου.
Mετά απ πενταετή εμπειρία είναι
φανερ τι η ολοκλήρωση αυτού του
έργου υπερβαίνει τις περιορισμένες
οικονομικές δυνατ τητες της Eφο-
ρείας (η εργασία έχει χρηματοδοτη-
θεί εξ ολοκλήρου απ τις πιστώσεις
Λ ττο της KΓ΄ EΠKA). Oπως προανα-
φέρθηκε πρ κειται για έργο βασικ
για τη μελέτη του ανακτ ρου και της
ευρύτερης περιοχής της Kνωσού
που θα συμβάλει αποτελεσματικά
στην τρέχουσα αλλά και μελλοντική
έρευνα του Προϊστορικού Aιγαίου.
H νέα πορεία επισκεπτών, η οποία οργανώθηκε για να βελτιωθεί η κυκλοφορία και η προστασία του μνημείου. Mε κκκινο χρώμα σημειώνεται η κύρια διαδρομή.
H πορεία
των επισκεπτών
H ραγδαία αύξηση των επισκεπτών επιβάλλει
άμεσα μέτρα για την προστασία του χώρου
Tης Kλαίρης Παλυβού
Δρ Aρχιτέκτονος
OTAN η σκαπάνη του αρχαιολγου
ολοκληρώσει το έργο της, ο χώρος
της «ανασκαφής» μετατρέπεται σε
«αρχαιολογικ χώρο» και ο καθαρά
επιστημονικς χαρακτήρας του
«ευρήματος» αποκτά πλέον την
κοινωνική του διάσταση. Tο εύρη-
μα, ωστσο, συνήθως διαμελίζεται:
τα κινητά ευρήματα θα βρουν τη
θέση τους σε κάποιο μουσείο και θα
γίνουν «εκθέματα» –συντροφιά με
εκθέματα πολλών άλλων ανασκα-
φών– ενώ στον ίδιο το χώρο θα μεί-
νουν απογυμνωμένα τα κτιριακά
λείψανα και ίσως λίγα μεγαλύτερα
αντικείμενα που δεν κινδυνεύουν.
H τύχη των εκθεμάτων στα μου-
σεία, ο κοινωνικς τους ρλος και η
μακριά παράδοση της «ιστορίας της
τέχνης» που διέπει τον τρπο πα-
ρουσίασής τους, έχουν απασχολή-
σει επανειλημμένα τους ειδικούς. H
τύχη του ίδιου του αρχαιολογικού
χώρου, ωστσο, δεν είχε ώς τώρα
ανάλογη μεταχείριση: το βάρος έ-
χει δοθεί –πολύ σωστά– στη συντή-
ρηση και στερέωση, ενώ η σχέση
του μνημείου με το κοιν αναφέρε-
ται σπανιτερα στη βιβλιογραφία.
Στην πραγματικτητα, επιβιώνει
κι εδώ η ίδια ξεπερασμένη αντίληψη
μουσειακής έκθεσης αντικειμένων
που είναι τσο σπουδαία σο να μι-
λάνε απ μνα τους»: πινακίδες που
να ενημερώνουν το κοιν για το
μνημείο είναι σπάνιες και ο χώρος
παραδίδεται στον επισκέπτη χωρίς
καμιά καθοδήγηση ως προς την κυ-
κλοφορία και την κατανησή του.
Tο πρβλημα εδώ μως είναι πο-
λύ σοβαρ, γιατί αν ορισμένα εκθέ-
ματα μπορούν, έστω, να σταθούν
μνα τους ως έργα τέχνης, ένα ε-
ρειπωμένο συγκρτημα κτιρίων με
πολλές επάλληλες οικοδομικές φά-
σεις μπορεί να μην είναι τίποτα πα-
ραπάνω απ ένας ερειπιώνας για
τον μη ειδικ και, στην καλύτερη
περίπτωση, θα εκτιμηθεί για τη
γραφικτητα που αποπνέει ως τέ-
τοιος.
Eπισκέψιμος χώρος
Oι σκέψεις αυτές θα πρέπει να α-
πασχλησαν σοβαρά τον ανασκα-
φέα της Kνωσού, Sir Arthur Evans,
γι’ αυτ και ένας απ τους κύριους
στίχους των εργασιών του ήταν η Tο μεγάλο κλιμακοστάσιο, η κατάσταση του οποίου, σ’ λες τις επιφάνειες,
αποκατάσταση τμημάτων του μνη- θεωρείται και είναι τραγική, λγω των φθορών που έχει υποστεί είτε απ τις
Συνέχεια στην 24η σελίδα επισκέψεις τουριστών είτε απ τις φυσικές συνθήκες.
KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 23
Συνέχεια απ την 23η σελίδα
μείου, έτσι, ώστε, να διευκολύνεται
η κατανησή του και απ μη ειδι-
κούς. Aνάλογη ήταν και η αντιμετώ-
πιση του περιβάλλοντος χώρου, με
δενδροφυτεύσεις και διαμορφώ-
σεις που αποσκοπούσαν στην ανά-
δειξη του μνημείου και στη δημι-
ουργία αυτού που σήμερα ονομά-
ζουμε «αρχαιολογικ πάρκο».
O Evans παρέδωσε το μνημείο α-
νοικτ και ελεύθερο στην κυκλοφο-
ρία, και ώς τα πρώτα μεταπολεμικά
χρνια πολύ λίγες αλλαγές είχαν γί-
νει, με σημαντικτερες την περί-
φραξη του αρχαιολογικού χώρου
και τον αποκλεισμ ελάχιστων σκο-
τεινών χώρων, κυρίως επειδή θεω-
ρήθηκαν ασήμαντοι.
Mε τη ραγδαία αύξηση του αριθ-
μού των επισκεπτών απ τα μέσα
της δεκαετίας του ’50 και ύστερα,
άρχισε και η συσσώρευση των προ-
βλημάτων. Λίγα χρνια μετά, χρειά-
στηκε να ληφθούν τα πρώτα μέτρα
για τον περιορισμ της κυκλοφο-
ρίας των επισκεπτών, με στχο
πλέον την προστασία του μνημείου.
Eτσι, αποκλείστηκαν η Aίθουσα του
Θρνου, οι Kρύπτες των Πεσσών, οι
Δυτικές Aποθήκες, το Mέγαρο του
Bασιλιά και άλλα. Tην πρωτοβουλία
των μέτρων αυτών είχε ο αείμνη-
στος Nικλαος Πλάτων και το κλεί-
σιμο χώρων συνεχίστηκε κατά τη
δεκαετία του ’70 απ τον Στυλιαν
Aλεξίου. Στη διορατικτητα και τη
μέριμνα των δύο διακεκριμένων
αυτών αρχαιολγων οφείλουμε την
καλή διατήρηση μερικών, έστω,
τμημάτων του μνημείου.
Oι αριθμοί μως συνέχισαν την α-
νοδική τους πορεία και, πως δεί-
χνουν τα στατιστικά στοιχεία, οι ε-
πισκέπτες υπερβαίνουν πλέον το έ-
να εκατομμύριο το χρνο – αριθμ
που ασφαλώς δεν θα είχε φαντα-
στεί ο Evans. Aν μάλιστα λάβει κα-
νείς υπψη την εξαιρετικά άνιση
κατανομή τους μέσα στο χρνο, οι
αριθμοί γίνονται ακμη πιο απειλη-
τικοί, αφού σε περίοδο αιχμής οι ε-
πισκέπτες φτάνουν τους 15.000 την
ημέρα.
H φθορά που παρουσιάζει σήμε-
ρα το μνημείο είναι απερίγραπτα
τραγική. Φθορά που οφείλεται τσο
στη φυσική γήρανση των δομικών
υλικών σο και στη μηχανική κατα-
πνηση απ τη διακίνηση των χιλιά-
δων επισκεπτών. Tο βαρύ φορτίο
της ευθύνης για την προστασία του
μνημείου αλλά και την προστασία
και εξυπηρέτηση του κοινού φέρει
κατά κύριο λγο η τοπική Eφορεία
Aρχαιοτήτων. Kαι την αγωνία της
για το μέλλον της Kνωσού μπορεί
να την παρακολουθήσει κανείς μέ-
σα απ πληθώρα εγγράφων, με δια-
πιστώσεις αλλά και προτάσεις, που
έχουν συνταχθεί στη δεκαετία του
’80 και που φέρουν τις υπογραφές
των Γ. Tζεδάκι, Γ. Σακελλαράκη, K.
Λεμπέση, X. Kριτζά και A. Kαρέ-
τσου.
Mακρπνοο
πργραμμα
Tο 1983 το υπουργείο Πολιτισμού
ξεκίνησε ένα μακρπνοο πργραμ-
μα για την προστασία και ανάδειξη
του μνημείου, στο πλαίσιο του ο-
24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997
H σημερινή πορεία περιλαμβάνει αναρρίχηση στους τοίχους, αφού η έξοδος απ το λαβύρινθο δεν είναι πια φανερή...
ποίου εντάχθηκε και η μελέτη της
διαμρφωσης μιας οργανωμένης
πορείας επισκεπτών. Tη γενική ε-
ποπτεία της μελέτης είχε ο ττε
προϊστάμενος της KΓ΄ Eφορείας, κ.
X. Kριτζάς και οι προτάσεις διαμορ-
φώθηκαν με τη συνεργασία λων -
σοι ενέχονται στη διαχείριση και
λειτουργία του χώρου. Iδιαίτερα, -
μως, θα πρέπει να μνημονευθεί η
πολύτιμη καθοδήγηση της αρχαιο-
λγου και σημερινής προϊσταμένης
της KΓ΄ Eφορείας, κ. Aλεξάνδρας
Kαρέτσου, η οποία χρνια τώρα ζει
απ κοντά τα προβλήματα και τις α-
νάγκες της Kνωσού.
Oι γενικές κατευθύνσεις της με-
λέτης συζητήθηκαν απ την αρχή
με αρκετούς ειδικούς στα θέματα
της Kνωσού –τους κ.κ. Στυλιαν
Aλεξίου, Iωάννη Σακελλαράκη,
Sinclair Hood και την κ. Aγγελική
Λεμπέση– οι κρίσεις των οποίων
βοήθησαν σημαντικά στη διαμρ-
φωση των οριστικών προτάσεων.
Δυστυχώς, η προγραμματισμένη ε-
πίσκεψη στον αείμνηστο καθηγητή
Nικλαο Πλάτωνα δεν πρλαβε να
γίνει. Στενή ήταν και η συνεργασία
με τη Διεύθυνση Aναστηλώσεων
Aρχαίων Mνημείων του υπουργείου
Πολιτισμού, το διευθυντή κ. Iορδά-
νη Δημακπουλο και τον επιβλέπο-
ντα τη μελέτη συνάδελφο Nτίνο
Kυριακπουλο.
Στη μελέτη συνεργάστηκαν η αρ-
χαιολγος κ. Aναστασία Aγγελο-
πούλου και οι συνάδελφοι αρχιτέ-
κτονες κ. Bασίλης Γκανιάτσας και
Xρυσή Σταυροπούλου, στην ουσια-
στική συμβολή των οποίων οφείλε-
ται η τελευταία, επίπονη φάση της
μελέτης εφαρμογής.
Tο μνημείο
Aπ τα πρώτα χρνια της ανασκα-
φής της Kνωσού η έκταση των ερει-
πίων, οι περίπλοκοι χώροι, οι πολλοί
διάδρομοι και τα κλιμακοστάσια, ε-
ντυπωσίασαν τους μελετητές τσο,
ώστε, ορισμένοι να ταυτίσουν το
μνημείο με το θρυλικ λαβύρινθο
των μινωικών χρνων και να χαρα-
κτηρίσουν τη μινωική αρχιτεκτονι-
κή ως «παράλογη, πρωτγονη, άτα-
κτη, απρογραμμάτιστη και γραφι-
κή». Σήμερα, η μελέτη του μινωικού
πολιτισμού έχει προχωρήσει σημα-
ντικά και η αρχιτεκτονική της επο-
χής αναγνωρίζεται πλέον ως προϊ-
ν σύνθετου σχεδιασμού που ακο-
λουθεί τους δικούς του καννες
οργάνωσης του χώρου.
Kύριο χαρακτηριστικ της αρχι-
τεκτονικής αυτής είναι το σύνθετο
σύστημα κυκλοφορίας, το οποίο
προσφέρει μεγάλο αριθμ εναλλα-
κτικών διαδρομών ανάμεσα σε χώ-
ρους κατανεμημένους σε τρεις ή
περισστερες στάθμες. H πολλα-
πλτητα των κινήσεων –και χι πο-
λυπλοκτητα– εξασφαλίζεται με
τον μεγάλο αριθμ των στοιχείων
επικοινωνίας (πρτες, διάδρομοι,
κλιμακοστάσια) και τους σύνθετους
συνδυασμούς τους.
Tο βασικ αυτ στοιχείο της αρ-
χιτεκτονικής του χώρου, σε συν-
δυασμ με τις αποσπασματικές α-
ποκαταστάσεις του μνημείου απ
τον Evans, καθιστούν το χώρο σή-
μερα «δαιδαλώδη» και το πρβλη-
μα της κίνησης μεγάλου αριθμού ε-
πισκεπτών δυσεπίλυτο. Στην πραγ-
ματικτητα –και αυτ θα πρέπει να
το τονίσουμε– το είδος της κυκλο-
φορίας που επιθυμούμε σήμερα να
επιβάλλουμε αντιβαίνει προς τον ί-
διο το χαρακτήρα της αρχιτεκτονι-
κής του μνημείου.
Mελέτη ανάδειξης
H μελέτη είχε βασικ στχο την
προστασία και ανάδειξη του μνη-
μείου και την προστασία και εξυπη-
ρέτηση του κοινού. Oι ανάγκες που
είχε να καλύψει ο σχεδιασμς ήταν
συχνά αντικρουμενες και η επιλο-
γή της λύσης ήταν πολλές φορές ε-
πιλογή σε επίπεδο δεοντολογίας.
Ποια πρέπει να είναι, για παράδειγ-
μα, η στάση –και επομένως η απ-
σταση– του παρατηρητή απέναντι
στο σημείο; Oσο πιο στενή η σχέση
τσο μεγαλύτερη η ανάγκη προ-
στασίας του μνημείου, αλλά μια α-
ποτελεσματική προστασία μπορεί
να καταλήξει σε πλήρη κάλυψη της
αυθεντικής επιφάνειας, να αναιρέ-
σει δηλαδή τον αρχικ στχο.
Aυτ ήταν το βασικ δίλημμα
στην περίπτωση του Mεγάλου Kλι-
μακοστασίου: οποιαδήποτε προ-
σπάθεια προστασίας του κλιμακο-
στασίου (και δεν υποφέρουν μνο
οι αρχαίες βαθμίδες αλλά και οι
πλευρικοί τοίχοι) θα είχε αναπ-
φευκτα ως αποτέλεσμα να καλυ-
φθεί μεγάλο μέρος της αυθεντικής
επιφάνειας και να αλλοιωθεί η αι-
σθητική του χώρου. Θα θυσιαζταν
δηλαδή η πραγματική εικνα του
μεγαλείου και της μαγείας αυτού
του κλιμακοστασίου χάρη στην ε-
μπειρία της χρήσης. Mα είναι, άρα-
γε, προτιμτερο να συνεχίσουν οι
επισκέπτες να ανεβοκατεβαίνουν
το Mεγάλο Kλιμακοστάσιο αλλά να
μη βλέπουν πια παρά μνο επενδύ-
σεις με σύγχρονα υλικά; Kαι μάλι-
στα τη στιγμή που, χάρη στο φωτα-
γωγ που πλαισιώνει το κλιμακο-
στάσιο, μπορούν να το πλησιάσουν
σε απσταση αναπνοής κυριολεκτι-
κά, σε κάθε ένα απ τα τρία επίπεδα
που συνδέει. Oι επιλογές αυτού του
είδους δεν είναι καθλου εύκολες
και, πως είναι φυσικ, είναι άκρως
εξειδικευμένες χι μνο για κάθε
μνημείο, αλλά ακμα και για κάθε
τμήμα του ίδιου μνημείου.
Xωροταξικά
προβλήματα
Tα σοβαρτατα χωροταξικά και
κυκλοφοριακά προβλήματα που πα-
ρουσιάζει η ευρύτερη περιοχή Kνω-
σού αποτελούν ξεχωριστ αντικεί-
μενο μελέτης. H πορεία επισκε-
πτών αφορά τον εντς της περί-
φραξης αρχαιολογικ χώρο. O χώ-
ρος αυτς αποτελείται απ τρεις
διακεκριμένες ζώνες:
 Tη ζώνη υποδοχής και εξυπηρέ-
τησης του κοινού.
 Tη ζώνη πρασίνου που περιβάλ-
λει το μνημείο.
 Tη ζώνη των αρχαίων.
Oι τρεις αυτές ζώνες αποτέλεσαν
βασικ άξονα οργάνωσης της πο-
ρείας των επισκεπτών, γιατί αντι-
προσωπεύουν παραστατικά τα τρία
βασικά στοιχεία του χώρου: το σύγ-
χρονο κσμο, τη φύση και την ιστο-
ρία.
Στο σχεδιασμ της περιήγησης
τέθηκε ως βασική αρχή ο σεβασμς
του αρχιτεκτονικού ύφους του μνη-
μείου. Σεβασμς, που αντανακλά-
ται και στους επισκέπτες, αφού βα-
σικς στχος ως προς τη δική τους
επαφή με το χώρο είναι η δυνατ-
τητα απλαυσης του μνημείου στην
αυθεντική του μορφή με σο το δυ-
νατν λιγτερες επικαλύψεις και ε-
πεμβάσεις.
Mε το σκεπτικ αυτ ως βασικ
οδηγ, σχεδιάστηκαν συγκεκριμέ-
νες διαδρομές και περιοχές στάσης
για ξενάγηση. Oι διαδρομές είναι
«τριών ταχυτήτων»:
 H κύρια διαδρομή καλύπτει τα
πιο βασικά τμήματα του χώρου και
διαρκεί περίπου μιάμιση ώρα. Aκο-
λουθεί, σε γενικές γραμμές, την ή-
δη καθιερωμένη πορεία των οργα-
νωμένων ομάδων επισκεπτών.
 Oι δευτερέουσες διαδρομές
διακλαδίζονται απ την κύρια και έ-
χουν μορφή «θηλειάς» – οι επισκέ-
πτες γυρίζουν στο σημείο διακλά-
δωσης και συνεχίζουν πάνω στην
κύρια πορεία. Kάθε μια απ αυτές
αντιστοιχεί σε συγκεκριμένη εν-
τητα του ανακτρου και της γύρω
πλης, ώστε να διευκολύνεται η κα-
τανηση του χώρου. Διτι, το μνη-
μείο δεν είναι μνο το ανάκτορο,
είναι και οι κατοικίες που το περι-
βάλλουν και οι ελεύθεροι χώροι
–πλατείες, δρμοι, το «θέατρο»–
και είναι σημαντικ ο επισκέπτης να
αποκομίσει σωστά την αίθηση της
πλης, στον ιστ της οποίας είναι ε-
ντεταγμένο το ανάκτορο.
 H τρίτη διαδρομή έχει τη μορφή
περιπάτου μέσα στην πυκνή ζώνη
πρασίνου που περιβάλλει το μνη-
μείο, με θέσεις ανάπαυσης και θέας
χι μνο προς το μνημείο αλλά και
τον περιβάλλοντα χώρο. H πυκνή
βλάστηση θα πρέπει βέβαια να ε-
λέγχεται με τακτική περιποίηση
των δένδρων, έτσι ώστε οι οπτικές
φυγές να μένουν ελεύθερες.
Bασικά μέτρα
Mερικά απ τα βασικά μέτρα που
προβλέπονται είναι τα παρακάτω:
 Διευρύνεται και οργανώνεται η
περιοχή υποδομής του κοινού.
 Δημιουργείται ενιαία πορεία ε-
πίσκεψης με περίπου 15 επιλεγμέ-
νες θέσεις ξενάγησης.
 Δημιουργείται νέα διαδρομή ε-
ξδου – σήμερα είναι ίδια με της ει-
σδου.
 Aποκαθίστανται ορισμένες βα-
σικές αρχαίες διαδρομές που διευ-
κολύνουν την κυκλοφορία και την
κατανηση του χώρου – π.χ. ο ν-
τιος Πομπικς Διάδρομος.
Tο θέατρο και ένας απ τους βασιλικούς δρμους που οδηγούν στην πλη. Θεωρείται μια απ τις ωραιτερες δια-
μορφώσεις αρχιτεκτονικής. Σ’ αυτ το σημείο θα καταλήγει η πορεία των επισκεπτών.
 Aποκλείονται τμήματα του
μνημείου στα οποία η κυκλοφορία
των επισκεπτών προκαλεί σοβαρές
φθορές σε αρχαίες επιφάνειες ή
είναι επικίνδυνη για τους ίδιους.
Mε ελάχιστες εξαιρέσεις, οι χώροι
αυτοί είναι ορατοί απ την γύρω
περιοχή, συχνά απ κάποιο ψηλ-
τερο επίπεδο, πως το Piano
Nobile (ο αναστηλωμένος απ τον
Evans άνω ροφος της δυτικής
πτέρυγας).
 Tοποθετούνται προστατευτικά
στηθαία και κιγκλιδώματα στα δώ-
ματα και τις σκάλες.
 Tοποθετούνται διακριτικές πι-
νακίδες που ενημερώνουν το κοιν
τσο για τις διαδρομές που μπο-
Δυτική Aυλή: Oι επισκέπτες συνωστίζονται δίπλα και επάνω στους ευαίσθη-
τους τοίχους της δυτικής πρσοψης. Aτομα με ειδικές ανάγκες δεν μπορούν
να προχωρήσουν πέρα απ αυτ το σημείο.
ρούν να ακολουθήσουν σο και για
την ιστορία του μνημείου.
Iδιαίτερα σημαντικ θέμα για τη
σωστή λειτουργία του χώρου είναι
η ελεγχμενη κατανομή και ροή
κυκλοφορίας του μεγάλου αριθμού
επισκεπτών μέσα στο χώρο. Σ’ αυ-
τ θα πρέπει να συμβάλουν και τα
γραφεία τουρισμού, ώστε να απο-
φεύγονται οι συνωστισμοί που πα-
ρουσιάζονται ορισμένες μέρες της
εβδομάδας και ορισμένες ώρες της
ημέρας.
Tο υπουργείο Πολιτισμού θα
μπορούσε ακμη και να θεσπίσει
κίνητρα για την επίσκεψη σε ώρες
άλλες απ εκείνες της αιχμής. Στη
νέα ρύθμιση της πορείας επισκε-
KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH
πτών προβλέπεται ειδική διαμρ-
φωση και έλεγχος σε δύο σημεία
της κύριας διαδρομής έτσι ώστε να
ξεκινά μια ομάδα επισκεπτών μνο
ταν έχει ελευθερωθεί η επμενη
στάση ξενάγησης.
Συνειδητές επεμβάσεις
Mέσα απ την εμπειρία της μελέ-
της αυτής φάνηκε τι τσο στην
Eλλάδα σο και διεθνώς η διαχείρι-
ση και ανάδειξη των αρχαιολογικών
χώρων ως τπων μάθησης και ανα-
ψυχής έχει αρχίσει να απασχολεί
πλέον συστηματικά το κοινωνικ
σύνολο και τείνει να γίνει αντικεί-
μενο ειδικού σχεδιασμού. Φάνηκε
ακμη τι θα πρέπει ο ίδιος ο ανα-
σκαφέας παράλληλα με την επιστη-
μονική έρευνα, να προβλέπει και να
προσχεδιάζει την μετέπειτα τύχη
του μνημείου.
H στάση του Evans απέναντι στον
αρχαιολογικ χώρο της Kνωσού ή-
ταν πολύ κοντά στο πνεύμα αυτ
και οι επεμβάσεις του ήταν συνει-
δητές και συνεπείς με την ιδεολο-
γία που είχε υιοθετήσει για τον τρ-
πο παράδοσης του μνημείου στο
κοιν, άσχετα αν εμείς σήμερα κρί-
νουμε διαφορετικά ορισμένα ση-
μεία της ιδεολογίας αυτής.
H εμπειρία έχει ήδη περάσει στο
στάδιο της εκτέλεσης του έργου
και υλοποιούνται πλέον, έστω με
καθυστέρηση σχέδια και προτάσεις
που στηρίχθηκαν στους οραματι-
σμούς λων σοι χρνια τώρα, νοι-
άζονται για την τύχη της Kνωσού.
Kάθε αλλαγή θέλει χρνο για να α-
φομοιωθεί απ το περιβάλλον και
τους χρήστες της.
Eτσι, αν στην αρχή δυσαρεστήσει
κάποιους η αναγκαστική απσταση
απ το μνημείο που τα νέα μέτρα ε-
πιβάλλουν, σύντομα θα γίνει αντι-
ληπτ πιστεύω τι είναι η απσταση
σεβασμού που η ίδια η ιστορία μας
επιβάλλει.
25
H ρωμαϊκή π λη της Kνωσού
O Iούλιος Kαίσαρ φαίνεται να ίδρυσε εκεί μια ακμάζουσα αποικία
Tου Δρος K. A. Wardle
Aρχαιολγου

H KNΩΣOΣ υπήρξε η ξακουστή πλη

της μυθολογίας για πάνω απ δύο χι-
λιετίες. H ανακάλυψη του μεγάλου
ανακτρου της εποχής του χαλκού
είναι πασίγνωστη, η πλήρης μως ι-
στορία της τοποθεσίας αυτής είναι
γνωστή μνο στους μελετητές της
αρχαιολογίας. Πράγματι, η Kνωσς
κάνει την εμφάνισή της σαν ένα απ
τα πρώτα χωριά αγροκαλλιεργητών
στην Eυρώπη, πριν απ οκτώ χιλιά-
δες χρνια και ακμάζει επί έξι χιλιά-
δες χρνια, μέχρι την καταστροφή
της απ τους Aραβες.
H ακμάζουσα ρωμαϊκή αποικία ι-
δρύθηκε απ τον Iούλιο Kαίσαρα ή α-
π τον αυτοκράτορα Aύγουστο. H
φήμη του μυθικού λαβύρινθου προ-
σέλκυε επισκέπτες, αποίκους και ε-
μπρους αποφασισμένους να εκμε-
ταλλευτούν τη γονιμτητα και τον
πλούτο της περιοχής και το γητρο
της ονομασίας της, τσο γνωστής -
σο της Tροίας και των Mυκηνών.
Πειστικές ενδείξεις του πλούτου
της ρωμαϊκής Kνωσού αποτελούν τα
τυχαία ευρήματα και οι μικρής κλίμα-
κας ανασκαφές. Tο πλέον εντυπω-
σιακ εύρημα είναι ίσως ένα θαυμά-
σιο άγαλμα του αυτοκράτορα Aδρια-
νού, φέροντας πλήρη πανοπλία – ένα
απ τα ωραιτερα δείγματα του τύ-
που αυτού των γλυπτών της Pωμαϊ-
κής Aυτοκρατορίας. Tο εξαίρετο αυ-
τ άγαλμα ανακαλύφθηκε στην άκρη
μιας αυλής με κιονοστοιχίες πολυτε-
λούς έπαυλης, της βίλας «Δινυ-
σος». Σε πολλές απ τις αίθουσες υ-
πάρχουν εντυπωσιακά μωσαϊκά που
παριστάνουν τον θε Δινυσο, που
έσωσε την Aριάδνη μετά την εγκατά-
λειψή της απ τον Θησέα στη νήσο
Nάξο.

Aκμάζουσα κοινωνία
Oι τάφοι της ίδιας περιδου, λα-
ξευμένοι σε βράχο, με κτερίσματα
λύχνων, κοσμημάτων και υάλινων
δοχείων, φανερώνουν τον πλούτο
και τις προτιμήσεις των κατοίκων
της ακμάζουσας αυτής κοινωνίας.
Φανερώνουν επίσης το μέγεθος της
ρωμαϊκής πλης, που είναι περίπου
1.000 μέτρα σε διάμετρο με το κέ-
ντρο της 500 μ. βρεια του ανακτ-
ρου. Φαίνεται τι απ το τέλος της
μινωικής περίοδου και κατπιν οι κά-
τοικοι απέφευγαν την περιοχή του
Aνακτρου, πως υποδεικνύει το γε-
γονς της έλλειψης μεταγενέστε-
ρων κτισμάτων στο σημείο αυτ.
Σήμερα, δεν σώζεται σχεδν τίπο-
τα στην επιφάνεια του εδάφους.
Yπεύθυνοι γι’ αυτ ήταν μάλλον οι
Eνετοί που αφαίρεσαν μεγάλες πο-
στητες οικοδομικού υλικού για την
κατασκευή των συμπαγών τειχών
του Hρακλείου, της μεσαιωνικής π-
λης που αναπτύχθηκε στη θέση του
επινείου της Kνωσού μετά την αρα-
βική κατοχή.
Πορτρέτο του Διονύσου απ μωσαϊκ της βίλας «Δινυσος».
Eκτς απ την τοποθεσία του Aνα-
κτρου, ο Sir Arthur Evans αγρασε
και μία μεγάλη έκταση γης στην
Kνωσ, βρεια της βίλας «Aριάδνη»,
που εκτείνεται μέχρι το κέντρο της
μεταγενέστερης πλης. H έκταση
αυτή είναι διαθέσιμη για ανασκαφή
και έγινε η πρώτη έρευνα με τη χρή-
ση ηλεκτρμετρου, μαγνητμετρου
και εδαφοδιαπεραστικού ραντάρ. Tο
πργραμμα αυτ έρευνας οργανώ-
θηκε απ τον Dr Colin Shell του Πα-
νεπιστημίου του Cambridge, σε συ-
νεργασία με το προσωπικ του
Eργαστηρίου Fitch της Aγγλικής
Aρχαιολογικής Σχολής και του καθη-
γητού κ. Παπαμαρινπουλου του Πα-
νεπιστημίου Πατρών. Oι μετρήσεις
έδωσαν σαφή αποτελέσματα. Kτί-
σματα σημαντικής έκτασης ιχνηλα-
τήθηκαν σε μικρ βάθος απ την επι-
φάνεια. O προσανατολισμς των δο-
μών υποδεικνύει τη θέση των οδών
της πλης –ένα πρώτο βήμα για την
κατανηση του σχεδίου δμησής
της.
Πήλινα διαχωριστικά
H νέα ανασκαφική προσπάθεια άρ-
χισε απ το 1993 υπ τη διεύθυνση
των K.A. και Diana Wardle και θα συ-
νεχισθεί μέχρι και το 2000. Tο πιο ε-
ντυπωσιακ εύρημα ώς τώρα είναι έ-
νας τοίχος μήκους 30 μ.+, με συμπα-
γή χυτή τοιχοποιία και λίθινη επέν-
δυση στην ψη. Διατηρείται σε ύψος
σχεδν 6μ. Διατηρείται, επίσης, μέ-
ρος του μωσαϊκού δαπέδου που εί-
ναι διακοσμημένο με κυματοειδές
μοτίβο, καθώς και κομμάτια της μαρ-
μάρινης επένδυσής του.
H κλίμακα της κατασκευής και η ε-
ξαιρετική ποιτητα της σωζμενης
ψηφιδωτής και μαρμάρινης διακ-
σμησης δεν αφήνουν κανένα περιθώ-
ριο αμφιβολίας τι ο τοίχος αυτς α-
νήκε σε κάποιο μεγάλο δημσιο κτί-
ριο, ίσως λουτρά, με την πρσοψή
του στραμμένη στον κεντρικ δρμο,
που βρίσκεται 30 μ. ανατολικτερα.
Eνα ενδιαφέρον εύρημα είναι τρία
σιδηρά πέδη που ανοιγοκλείνουν για
την πρσδεση των ποδιών, τα οποία
βρέθηκαν σε κγχη του τοίχου.
H μεγαλύτερη περιοχή ανασκαφής
και η μικρή επίχωση επέτρεψαν την
αποκάλυψη κάτοψης τμημάτων δω-
ματίων και μιας αυλής, που αποτε-
λούν ένα συνεχές κτιριακ συγκρ-
τημα (νησίδα) στα τέλη του 2ου π.X.
αιώνα. Στα δωμάτια αυτά περιλαμβά-
νεται και ένα μεγάλο τετράγωνο δω-
μάτιο, το οποίο διατηρεί ένα ωραίο
μωσαϊκ δάπεδο κατά μήκος της δυ-
τικής πλευράς. Aρκετά απ αυτά τα

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

ευρήματα πιστοποιούν τι το κτίριο
περιλάμβανε ένα συγκρτημα δωμα-
τίων λουτρού, η κλίμακα του οποίου
υποδηλώνει ιδιωτική –ή τουλάχιστον
περιορισμένη– παρά δημσια χρήση.
Tο λο συγκρτημα είναι κτισμένο
κλιμακωτά στην πλαγιά απ δυτικά
προς ανατολικά και καταλαμβάνει έ-
κταση 250 τετραγωνικών μέτρων.
Σε ένα δωμάτιο με υπκαυστο
βρέθηκαν πολλά δείγματα πήλινων
διαχωριστικών που χρησίμευαν να
συγκρατούν στη θέση τους τις προ-
σψεις των τοίχων με έναν αεραγω-
γ μεταξύ αυτών και του τοίχου. Στα
βορειοδυτικά του δωματίου με τον
υπκαυστο υπήρχε ένα λουτρ κα-
ταδύσεως περίπου τριών τετραγωνι-
κών μέτρων, αρχικά με μαρμάρινη ε-
πένδυση. Eνα ασυνήθιστο, και ίσως
μοναδικ, εύρημα πάνω στο πάτωμα
σε απταση 50 cm, είναι ένα πέτρινο
βούλωμα λουτρού με τα υπολείμμα-
τα σιδερένιων προσαρτήσεων για α-
λυσίδα και χερούλι. Eνας λεπτοδου-
λεμένος δακτυλιδλιθος που απει-
κνιζε την Eφέσια Aρτέμιδα βρέθηκε
στον ίδιο χώρο.

Mωσαϊκ δάπεδο
Στο μεγάλο συνεχμενο δωμάτιο
προς τα ανατολικά, διαστάσεων πε-
ρίπου 5 τετραγωνικών μέτρων, είχε
διασωθεί, αν και σε άσχημη κατάστα-
ση, τμήμα μωσαϊκού δαπέδου με
μπλε σε λευκ φντο με την επιγρα-
φή ...KΛOΣ ΣATOPNIΛOΣ στα ελλην-
κά, πάνω απ τα κεφάλια δύο αντι-
κριστών ανδρών με εκτεταμένα χέ-
ρια, πιθανν αθλητών ή πυγμάχων.
Tο νομα αναφέρεται ίσως στον
Oλυμπιονίκη ΣATOPNINO ΓOPTY-
NIOΣ KPHTIKOΣ, η νίκη του οποίου
καταγράφηκε το 206 μ.X. H φιγούρα
στα αριστερά (προς τα ντια) ήταν
καλύτερα διατηρημένη και οι λεπτο-
μέρειες των χαρακτηριστικών και
της ενδυμασίας ήταν αποδοσμένες
με γαλάζιες ψηφίδες διαφορετικών
αποχρώσεων.
Στα βρεια του κτήματος, 50 μέ-
τρα απ τη Bίλα «Δινυσος», η ανα-
σκαφή έφτασε στο φυσικ βραχώδες
έδαφος. Eδώ εξερευνήθηκαν τμήμα-
τα τριών δωματίων τα οποία φαίνο-
νται τι χρονολογούνται στην ίδια
περίοδο κατασκευής πως η βίλα
«Δινυσος» (δηλ. στα μέσα του 2ου
μ.X. αιώνα). Eνας μεγάλος τοίχος χυ-
τής τοιχοποιίας με καλά σοβατισμέ-
νη πρσοψη, φαίνεται να είναι η γω-
νία ενς στοιχειώδους ιδιωτικού σπι-
τιού που εκτείνεται στα βορειοδυτι-
κά. Παρλο τι οι τοίχοι ήταν πολύ ο-
γκώδεις και έφερναν επίχρισμα, εί-
χαν δάπεδα μνο απ πατημένο χώ-
μα. Eίχαμε την ευκαιρία να προχω-
ρήσουμε την ανασκαφή σε βάθος
κάτω απ τα δάπεδα των ρωμαϊκών
δωματίων που έχουν αποκαλυφθεί
ώς τώρα και ερευνήσαμε περί τα 40
τετραγωνικά μέτρα των μεσομινωι-
κών αποθεμάτων, κάτω απ περίπου
Tο πλέον εντυπωσιακ εύρημα της ρωμαϊκής ανασκαφής είναι το άγαλμα του αυτοκράτορα Aδριανού, που φέρει πλή-
2 μέτρα ρωμαϊκών στρωμάτων.
ρη πανοπλία – ένα απ τα ωραιτερα δείγματα του τύπου αυτού των γλυπτών της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας.
Mολύβδινη σφραγίδα προηγουμένως. Mια μολύβδινη γου είναι γεμάτη υψηλφρονες ελπί- να μως στηρίζεται στην εθελοντική
Tμήματα των πλινθκτιστων τοί- σφραγίδα που βρέθηκε στο επάνω δες και μεγάλες προσδοκίες, αλλά εργασία και στην ιδιωτική μάλλον
χων πιθανν να ανήκουν στον 6ο αι- στρώμα δείχνει την παρουσία στην χωρίς καμιά βεβαιτητα. Eλπίζουμε παρά την κρατική γενναιοδωρία.
ώνα – δείγμα ίσως της φύσεως των Kνωσ ενς υψηλού αξιωματούχου τι θα καταστεί δυνατν να προχω-
κτιρίων στην πλη της Kνωσού, σε του αυτοκρατορικού ταμείου του ρήσουμε σε τσο μεγάλη κλίμακα Σημείωση: Oι φωτογραφίες που παρατίθε-
νται στο παρν κείμενο είναι του φωτο-
μια περίοδο που κατασκευάζονταν Bυζαντίου, λίγο πριν απ την αραβι- εργασιών, ώστε να επιτύχουμε ση- γράφου της Aρχαιολογικής Σχολής του
οι βασιλικές και μια ερμηνεία του γε- κή κατάκτηση το 827 μ.X. μαντικά αποτελέσματα σε μικρ χρο- Πανεπιστημίου του Birmingham, Graham
γοντος τι δεν είχαν αναγνωριστεί H εργασία υπαίθρου του αρχαιολ- νικ διάστημα. H αρχαιολογική έρευ- Norrie

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 27

 H έπαυλη «Δι
νυσος»
Eνα λαμπρ κτίσμα με εξαιρετικά μωσαϊκά και προσεκτικά μελετημένη διακσμηση
Tης Sara Paton
Aρχαιολγου

TA ANAΣKAΦENTA ερείπια της χρο-

νολογούμενης απ την Aντωνινική
περίοδο Eπαυλης Δινυσος, αποτε-
λούνται απ σειρά πλούσια διακο-
σμημένων αιθουσών με υπέροχα μω-
σαϊκά δάπεδα, κτισμένων στις τρεις
πλευρές της περιμέτρου μιας αυλής
με περιστύλιο. H Eπαυλη ανακαλύ-
φθηκε τον Aπρίλιο 1935, κατά την τε-
λευταία επίσκεψη του Sir Arthur
Evans στην Kρήτη, ταν μέσα σε ένα
λάκκο τέμνοντα ένα μωσαϊκ δάπε-
δο βρέθηκε ένα αυτοκρατορικ ά-
γαλμα. Ψάχνοντας για την κεφαλή
του αγάλματος, ο R.W. Hutchinson
βρήκε άλλο ένα μωσαϊκ, δυτικά του
πρώτου.
Kατά τους επμενους δύο μήνες ο
Hutchinson αποκάλυψε την αυλή με
το περιστύλιο, με τους δεκαεπτά πε-
σμένους κίονες και τις τρεις αίθου-
σες της βρειας πλευράς. Δύο απ
τις αίθουσες αυτές, οι N1 και N2, δια-
θέτουν πολύχρωμα μωσαϊκά δάπεδα:
η N1 (6x7μ. περίπου) διαθέτει μωσαϊ-
κ που απεικονίζει προτομές ακο-
λούθων του Διονύσου σε εξαγωνικά
πλαίσια. Tο μωσαϊκ της N2 (αρκετά
μικρτερο) απεικονίζει μεγάλη προ-
τομή του Διονύσου στο κεντρικ κυ-
κλικ πλαίσιο, περιτριγυρισμένη απ
πτηνά και τις Eποχές και συνοδευ-
μενη απ πλαίσια απεικονίζοντα κυ-
νηγητικούς σκύλους να καταδιώ-
κουν αγριοκάτσικα. Mία μικρτερη
αίθουσα στα NA της αυλής, η S1, εί-
χε επίσης ένα πολύ ωραίο μωσαϊκ,
μως το κεντρικ κυκλικ πλαίσι
του, που απεικονίζει την κεφαλή της
Mέδουσας, είχε καταστραφεί απ
κυνηγούς θησαυρών, πολύ πριν απ
την ανακάλυψη της Eπαυλης. O
Hutchinson έσκαψε επίσης μία στε-
νμακρη τάφρο με διεύθυνση απ A
προς Δ κατά μήκος της μεγάλης αί-
θουσας (περ. 9 τ.μ.) στο δυτικ άκρο
της αυλής (W1, γνωστή σαν οίκος),
απ την οποία έφερε στο φως μία
μωσαϊκή κεφαλή Πανς, προφανώς
τμήμα πολύ μεγαλύτερης πολύχρω- Φαύνος: λεπτομέρεια μωσαϊκού της βίλας «Δινυσος».
μης παράστασης. Eκείνη την περίο-
δο αναγέρθηκαν στέγαστρα πάνω α- Kλασικής Aρχαιολογίας στο Πανεπι- τα αποτελέσματα των ανασκαφών. νστοιχη είσοδο του «οίκου» χρησι-
π τις αίθουσες N1, N2 και S1. στήμιο Eδιμβούργου, και κατπιν δι- μοποιήθηκε εισαγμενο μάρμαρο, -
Πέρασαν σχεδν είκοσι χρνια μέ-
ευθυντή της Aγγλικής Aρχαιολογι- χρι να διατεθούν για μελέτη οι ση- πως επίσης και σαν επικάλυψη των
Προσωπογραφία κής Σχολής της Aγκυρας). Mέσα σε μειώσεις του και το υλικ που είχε τοίχων λων των κυρίων αιθουσών,
του Δινυσου τέσσερις περιδους (1957, 1958, συλλέξει, αν και τα κεραμεικά ευρή- οι οποίες ήταν επίσης διακοσμημέ-
1961 και 1971) καθάρισε τον «οίκο» ματα της Eπαυλης είχαν δημοσιευ- νες με νωπογραφίες και περίτεχνα
Tο 1937 έγινε πρταση στην Aγγλι- και αποκάλυψε το μωσαϊκ του δά- θεί απ τον John Hayes το 1983. Oι αρχιτεκτονικά κοσμήματα απ γύψο.
κή Aρχαιολογική Σχολή της Pώμης πεδο. Tούτο απεικνιζε προσωπο- ρωμαϊκού δωρικού ρυθμού κίονες Tα μωσαϊκά είναι υψηλής ποιτητας,
να συνεχίσει την ανασκαφή και ο υ- γραφία του Διονύσου περιστοιχιζ- του περιστυλίου της αυλής αναστη- τσο απ πλευράς σχεδίασης, σο
ποδιευθυντής της Σχολής, C.A. μενο απ κεφαλές των ακολούθων λώθηκαν το 1975. H πλήρης επιστη- και εκτέλεσης. Aπ την άποψη της
Ralegh–Radford, επισκέφθηκε την του μέσα σε περίπλοκα περιθώρια. O μονική δημοσίευση του κτίσματος ε- τεχνοτροπίας, τα δάπεδα της Eπαυ-
Kνωσ και έκανε ένα σχεδιάγραμμα Gough ανέσκαψε επίσης τη νοτιοδυ- τοιμάζεται τώρα και η πρώτη φάση ε- λης Δινυσος αποτελούν τον μέχρι
της Eπαυλης Δινυσος. Aκολούθησε τική αίθουσα (S3) που διαθέτει πολύ- νς προγράμματος συντήρησης των τώρα ελείποντα σύνδεσμο μεταξύ
μως ο πλεμος, και κατά τη γερμα- χρωμο μωσαϊκ δάπεδο με γεωμε- μωσαϊκών θα γίνει τον Aπρίλιο 1997. των μωσαϊκών του 2ου αιώνα στο α-
νική κατοχή χάθηκαν τα περισστε- τρικά σχήματα σε δύο μέρη, συνδε- νατολικ και το δυτικ τμήμα της
ρα ευρήματα και αρχεία της Eπαυ- μενα με ένα περιθώριο απ φύλλα Λαμπρ κτίσμα Aυτοκρατορίας και αυτών των επαρ-
λης. Oι εργασίες στην Eπαυλη συνε- κισσού. Tο 1971 τοποθετήθηκαν χιών της Bορείου Aφρικής. Eίναι επί-
χίστηκαν απ την Aγγλική Aρχαιολο- προστατευτικά καλύμματα στα δά- H Eπαυλη Δινυσος ήταν ένα κτί- σης ασυνήθιστα, διτι είναι σχεδια-
γική Σχολή Aθηνών με επικεφαλής πεδα αυτά. O Michael Gough απε- σμα σημαντικού μεγέθους και λα- σμένα με βάση μία προσεκτικά μελε-
τον Michael Gough (ττε λέκτορα βίωσε το 1973 χωρίς να δημοσιεύσει μπρτητας. Για τη μεγαλοπρεπή κιο- τημένη διακοσμητική διάταξη.

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

 Πργραμμα «Kνωσς 2000»
Mε τη χρήση σύγχρονων τεχνικών μεθδων αρχίζει μια νέα ανασκαφή απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή
Tου Δρος K. A. Wardle
καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Birmingham

H KNΩΣOΣ υπήρξε η ξακουστή πλη

της μυθολογίας για πάνω απ δυο χι-
λιετίες. Tα τελευταία εκατ περίπου
χρνια είναι μεταξύ των πιο γνω-
στών αρχαιολογικών τοποθεσιών
στην Eλλάδα. H πρωτοποριακή εργα-
σία του Sir Arthur Evans, η ανακάλυ-
ψη του μεγάλου ανακτρου της Eπο-
χής του Xαλκού απ τον ίδιο, καθώς
και το μνημειώδες σύγγραμά του
«Tο ανάκτορο του Mίνωα», είναι πα-
σίγνωστα, η πλήρης μως ιστορία
της τοποθεσίας αυτής –απ πιο πο-
λύχρονες κατοικήσεις ανθρώπων με
κοινωνική δομή σε λο τον κσμο–
είναι γνωστή μνο στους μελετητές
της αρχαιολογίας. Πράγματι, η Kνω-
σς κάνει την εμφάνισή της σαν ένα
απ τα πρώτα χωριά αγροκαλλιεργη-
τών στην Eυρώπη πριν απ οκτώ χι-
λιάδες χρνια και ακμάζει επί έξι χι-
λιάδες χρνια, μέχρι τη καταστροφή
της απ τους Aραβες το 827 μ.X.
Tο πργραμμα «Kνωσς 2000», δη-
μιουργήθηκε απ το Πανεπιστήμιο
του Birmingham, σε συνεργασία με
την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή υ-
π την αιγίδα της A.B.Y. του Πρίγκη-
πα της Oυαλλίας. Mε αυτ παρέχεται
η ευκαιρία της έναρξης της συστη-
ματικής εξερεύνησης της πλης αυ-
τής που η ζωή της μετριέται με χιλιε-
τίες.
Tο πλησιέστερο στην επιφάνεια
στρώμα ανήκει στην πλούσια ρωμαϊ-
κή αποικία που ίδρυσε ο Iούλιος Kαί-
σαρ ή ο υιοθετημένος γιος του Aυτο-
κράτορος Aύγουστος. Tτε, πως
και τώρα, η φήμη του μυθικού λαβύ-
ρινθου προσέλκυε επισκέπτες, άποι-
κους και εμπρους, αποφασισμέ- Προς τα νοτιοδυτικά της ανασκαφής, σε πρώτο πλάνο διακρίνεται συγκρτημα δωματίων με δεξαμενή και υπκαυστο.
νους να εκμεταλλευτούν τη γονιμ-
τητα και τον πλούτο της περιοχής ταν γνωσττατη πηγή αρπαγής αρ- Πίου. Πολλές απ τις αίθουσες έ- σματος (βλέπε: Annual of the British
και το γητρο της ονομασίας της, τ- χαίων γλυπτών, που ήταν πολύ της χουν θαυμάσια μωσαϊκά που παρι- School, τομ. 86, 1991). H Kορινθια-
σο γνωστής σο της Tροίας και των μδας στη Bενετία. στούν το θε Δινυσο, που έσωσε κού ρυθμού διακσμηση των κιονο-
Mυκηνών. Tο ενδιαφέρον που επέ- Πειστικές ενδείξεις του πλούτου την Aριάδνη μετά την εγκατάλειψή κράνων και του αετώματος δεν έχει
δειξε ο Aδριανς, ένας απ τους κα- της Pωμαϊκής πλης αποτελούν τα της απ τον Θησέα στη νήσο Nάξο να ζηλέψει τίποτα σε επιδεξιτητα
τοπινούς Pωμαίους αυτοκράτορες, τυχαία ευρήματα και οι μικρής κλίμα- κατά το ταξίδι της επιστροφής τους και λεπττητα απ οποιοδήποτε πα-
για την ιστορία και τα μνημεία της κας ανασκαφές. Tο πλέον εντυπω- στην Aθήνα. Δευτερεύοντα μωσαϊκά ρμοιο έργων των μέσων του 2ου αι-
Eλλάδας, υποκίνησε την πραγματο- σιακ εύρημα είναι ίσως ένα άγαλμα εικονίζουν μαινάδες και σάτυρους, ώνα μ.X. O νας ήταν κτισμένος με
ποίηση ενς προγράμματος δημο- του Aυτοκράτορα Aδριανού φέρο- τους συντρφους του Διονύσου στα πεντελικ μάρμαρο απ την περιοχή
σίων έργων σε κάθε πλη που διεκ- ντος πλήρη πανοπλία – ένα απ τα ω- μυθικά ργια, ενώ παγώνια και άλλα των Aθηνών και είχε ίσως εισαχθεί
δικούσε τον τίτλο της «ιστορικής». H ραιτερα δείγματα του τύπου αυτού πτηνά χρησιμεύουν σαν συμπληρω- στην Kρήτη σε προκατασκευασμένη
Kνωσς δεν αποτέλεσε εξαίρεση. των γλυπτών της Pωμαϊκής Aυτο- ματικά των παραστάσεων σχέδια. μορφή, πως φαίνεται απ τις ακρι-
κρατορίας. Aνακαλύφθηκε κατά την βείς οδηγίες συναρμολγησης που
Mοναδικά ψηφιδωτά τελευταία επίσκεψη του Sir Arthur
Oι ψηφίδες απ μπλε λαζουρίτη
βρίσκονται χαραγμένες στην πίσω
που χρησιμοποιήθηκαν σε μέρη των
Σήμερα δεν σώζεται σχεδν τίπο- Evans στην Kνωσ το 1935 απ εργά- μωσαϊκών και οι μαρμάρινες επι- πλευρά των κυβολίθων. H Sara έχει
τα στην επιφάνεια του εδάφους. τες που καλλιεργούσαν τον αμπελώ- στρώσεις των τοίχων δείχνουν τον τώρα αναλάβει να οργανώσει την τε-
Yπεύθυνοι γι’ αυτ ήταν μάλλον οι να του. H παρουσία του αγάλματος πλούτον του ιδιοκτήτη. λική επιστημονική δημοσίευση για τη
Eνετοί που αφαίρεσαν μεγάλες πο- υποδηλώνει τι η Kνωσς ήταν υπ Bίλα Δινυσος.
στητες οικοδομικού υλικού για τη την υψηλή προστασία του αυτοκρά- O νας H ανασκαφή των επιπέδων που υ-
κατασκευή των συμπαγών τειχών τορα. πέρκεινται του Aνεξερεύνητου Mι-
του Hρακλείου, της μεσαιωνικής π- Tο θαυμάσιο αυτ άγαλμα βρέθη- Σε μικρή απσταση απ την έπαυ- νωϊκού Mεγάρου αποκάλυψε τμήμα-
λης που ανεπτύχθη στη θέση του ε- κε στην άκρη μιας αυλής με κιονο- λη διακοσμημένοι μαρμάρινοι κυβ- τα διαφρων Pωμαϊκών κτισμάτων.
πίνειου της Kνωσού μετά την αραβι- στοιχίες πολυτελούς έπαυλης –της λιθοι που ανήκαν σε ένα μικρ να Aυτά περιγράφονται στην εργασία
κή κατοχή. O Onorio Belli, ταξιδιώ- Bίλας Δινυσος– η ανασκαφή της ο- βρέθηκαν να έχουν επαναχρησιμο- «Kνωσς, απ Eλληνική Πλη σε Pω-
της στη Kρήτη τον 16ο αιώνα, ανα- ποίας άρχισε με προτροπή του Evans ποιηθεί σε ένα μεταγενέστερο τάφο. μαϊκή Aποικία» των Hugh Sacket κ.ά.,
φέρει την ύπαρξη ερειπίων ενς θε- και συνεχίστηκε κατά διαστήματα Mετά απ προσεκτική μελέτη των που εκδθηκε πρστατα στη σειρά
άτρου και μιας βασιλικής –δημαρχεί- μέχρι το 1971. H έπαυλη κτίστηκε αρχιτεκτονικών αυτών ευρημάτων, η σαν συμπληρωματικς τμος της
ου– τα οποία έχουν έκτοτε εξαφανι- στα χρνια της βασιλείας του Aδρια- Sara Paton επέτυχε να ανασυγκρο- Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής.
στεί. Tην εποχή εκείνη η Kνωσς ή- νού ή του διαδχου του Aντωνίου τήσει τη μορφή ολκληρου του κτί- Συνέχεια στην 30η σελίδα

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 29


Δακτυλίδι που φέρει τη μορφή της Aρτέμιδος της Eφέσιας.
Συνέχεια απ την 29η σελίδα
Aνάμεσα στα πιο εντυπωσιακά ευρή-
ματα είναι μια σειρά πήλινων ανδρι-
κών και γυναικείων κεφαλών που
βρέθηκαν στην «Oικία με Tοιχογρα-
φίες σχήματος Pμβου». Tο κτίσμα
αυτ ανακαλύφθηκε απ τον Sir
Arthur Evans κατά την ανασκαφή του
Mαινάδες και σάτυροι σε μωσαϊκ της Bίλας Δινυσος.
30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997
Mολύβδινη σφραγίδα του 800 μ.X. περίπου. Aπ προκαταρκτική μελέτη φαίνεται τι η
επιγραφή σχετίζεται με αξιωματούχου του αυτοκρατορικού ταμείου του Bυζαντίου
–ένδειξη της συνεχούς σημασίας της Kνωσού στη μεσαιωνική εποχή, πριν απ την α-
ραβική κατάκτηση το 827 μ.X.
Mικρού Aνατρου και πήρε το νομά
του απ τις εντυπωσιακές κκκινες
και κίτρινες διακοσμήσεις που καλύ-
πτουν τους τοίχους του.
Λαξευμένοι στο βράχο, με κτερί-
σματα λύχνους, κοσμήματα και υάλι-
να δοχεία, τάφοι της ίδιας περιδου
φανερώνουν τον πλούτο και τις προ-
τιμήσεις των κατοίκων της ακμάζου-
σας αυτής κοινωνίας. H θέση τους
στην παρυφή της πλης μας παρέχει
κάποια ένδειξη του μεγέθους της – ί-
σως πλάτους ενς χιλιομέτρου, με
το κεντρικ της πηγάδι προς βορράν
του Aνακτρου. Φαίνεται τι απ το
τέλος της μινωικής περιδου και κα-
τπιν οι κάτοικοι απέφευγαν την πε-
ριοχή του Aνακτρου, πως υποδει-
κνύει το γεγονς της έλλειψης μετα-
γενέστερων κτισμάτων στο σημείο
αυτ. Tα πρώτα αναφερμενα ίχνη
του μινωικού πολιτισμού –πινακίδες
με άγνωστη γραφή– ήλθαν στο φως
κατά τη βασιλεία του Aυτοκράτορα
Nέρωνα, πιθανώς στην περιοχή αυ-
τή, ίσως μετά απ κάποιο σεισμ.
Προκάλεσαν ττε ισχυρ ενδιαφέ-
ρον και «ερμηνεύθηκαν» σαν η χα-
μένη εξιστρηση της ζωής του Kρη-
τικού ήρωα Iδομενέα απ το μυθο-
γράφο Δίκτυ τον Kρήτα. (Evans «Tο
ανάκτορο του Mίνωα», IV, 672).
Eπιπλέον της τοποθεσίας του ανα-
κτρου, ο Sir Arthur Evans αγρασε
μία μεγάλη έκταση γης στην Kνωσ
βρεια της βίλας Aριάδνη, που εκτεί-
νεται μέχρι το κέντρο της μεταγενέ-
στερης πλης. H έκταση αυτή είναι
διαθέσιμη για ανασκαφή και έχει ήδη
γίνει αντικείμενο εντατικής γεωφυ-
σικής μελέτης, με τη χρήση ηλε-
κτρμετρου, μαγνητμετρου και ε-
δαφοδιαπεραστικού ραντάρ, σε ένα
πργραμμα, την ευθύνη του οποίου
έχει ο Dr. Colin Shell του Πανεπιστη-
μίου Cambridge, σε συνεργασία με
το προσωπικού του εργαστηρίου
Fitch της αγγλικής Aρχαιολογικής
Σχολής Aθηνών και του καθηγητή κ.
Παπαμαρινπουλου, του Πανεπιστη-
μίου Πατρών. Tο πργραμμα έχει ή-
δη διανύσει δύο ερευνητικές περι-
δους κατά την άνοιξη του 1991 και
του 1992.
Nέες μέθοδοι
Kάθε μία απ τις γεωφυσικές αυ-
τές μεθδους μετρά, απ την επιφά-
νεια του εδάφους, διαφορετικά χα-
ρακτηριστικά των υποκείμενων γήι-
νων στρωμάτων και οικοδομημάτων.
H τεχνική μέτρησης της ειδικής ηλε-
κτρικής αγωγιμτητας χρησιμοποιεί
μεταλλικές ράβδους τοποθετημέ-
νες σε αποστάσεις ενς ή δύο μέ-
τρων μεταξύ τους. Mεταξύ των ρά-
βδων διέρχεται ηλεκτρικ ρεύμα και
καταγράφεται η αντίσταση του εδά-
φους. Oι τοίχοι παρουσιάζουν δια-
φορετικές τιμές αντίστασης απ τη
γη ή απ λάκκους που περιέχουν
μαλακ χώμα. H τεχνική αυτή αποδί-
δει καλύτερα αποτελέσματα την ά-
νοιξη ταν η γη είναι ακμη νοτισμέ-
νη. H μαγνητομετρία αντιθέτως ε-
φαρμζεται σε κάθε εποχή του χρ-
νου και μετρά μικρές διαφορές στην
ένταση του υποκείμενου μαγνητι-
κού πεδίου, που αποκαλύπτουν την
ύπαρξη παρμοιων μορφολογικών
χαρακτηριστικών.
Oμως κάθε σιδηρούχο μέταλλο ή
σκωρία φούρνου μετάλλων δίδει τ-
σο δυνατ σήμα ώστε οι ενδείξεις α-
π μορφολογικά χαρακτηριστικά να
συγκαλύπτονται. Tο εδαφοδιαπερα-
στικ ραντάρ άρχισε μλις πρσφα-
τα να χρησιμοποιείται στην Eλλάδα,
ειδικά στην αρχαιολογική διερεύνη-
ση του υπεδάφους πριν απ την έ-
ναρξη των εργασιών του Mετρ της
Aθήνας και είναι ακμη μια τεχνική
σε πειραματικ στάδιο.
Tο σήμα εκπέμπεται απ το ρα-
ντάρ κάθετα προς το εσωτερικ του
εδάφους και ανακλάται σε στερέα
μορφολογικά χαρακτηριστικά, πως
δάπεδα ή τοίχοι. H τεράστια ποστη-
τα ενδείξεων που κάθε τεχνική πα-
ράγει εισάγονται σε ηλεκτρονικ υ-
πολογιστή και απεικονίζονται σε
χαρτί με σκοπ τη δημιουργία σχε-
δίων. Aκολούθως τα δεδομένα υφί-
στανται σταδιακή προσαρμογή ώστε
Στα νοτιοδυτικά της ανασκαφής αποκαλύφθηκε ισχυρς τοίχος με κατεργασμένη επιφάνεια. Yπολογίζεται τι πρ-
να αποπαρασιτιστούν οι ενδείξεις
κειται για διώροφο κτίριο, το οποίο σώζεται ακμα, μέχρι το ύψος των 6 μέτρων.
και να βελτιωθεί η ποιτητα της ευ-
κρίνειας.
Oι μετρήσεις με το ηλεκτρμετρο
και το μαγνητμετρο έδωσαν σαφή
αποτελέσματα και γενικά, τα ίδια
μορφολογικά χαρακτηριστικά εμφα-
νίζονται και με τους δύο τρπους με-
λέτης. Kτίσματα σημαντικής έκτα-
σης ιχνηλατήθηκαν σε μικρ βάθος
απ την επιφάνεια, σε κλίμακα που
δείχνει τι η χρήση τους ήταν δημ-
σια παρά ιδιωτική. Eνα απ τα κτί-
σματα έχει μήκος πάνω απ 150μέ-
τρα, ενώ ένα άλλο, έχει ακριβώς τις
διαστάσεις του δαπέδου νες ναού
–ή μιας δεξαμενής του δεκάτου ενά-
του αιώνα. Oι προσανατολισμς των
δομών υποδεικνύει τη θέση των ο-
δών της πλης –πρώτο βήμα για την
κατανηση του σχεδίου δμησής
της.

Kαινούργια ανασκαφή
H ανασκαφή θα αρχίσει τον ερχ-
μενο Aύγουστο και πρώτο της μέλη-
μα θα είναι η εξέταση των πιθανών
αυτών κτισμάτων, σαν πρώτο βήμα
της επιλογής δύο ή τριών που θα υ-
ποστούν εκτενή εξερεύνηση. H αρ-
χαιολογία έχει αλλάξει απ την επο-
χή του Evans. Kαινούργια ερωτήμα-
τα τίθενται και εφαρμζονται νέες
τεχνικές. H λεπτομέρεια έχει τώρα
μεγαλύτερη σημασία απ την ταχύ-
τητα. H μελέτη των ευρημάτων είναι
πολύ πιο χρονοβρα απ την ανα- Eπιγραφή σε πάτωμα ιδιωτικής ρωμαϊκής οικίας, που διακρίνεται μέρος ονματος ...KΛOΣ ΣATOPNIΛOΣ.
σκαφή, αλλά ένας απ τους αντικει-
μενικούς σκοπούς των προγραμμά- ου στη Kνωσ, που έχει σχεδιαστεί τι θα καταστεί δυνατ να προχωρή- γενναιοδωρία. Στις επμενες ανα-
των είναι η γρήγορη δημοσίευση. για τον σκοπ αυτ απ την Aγγλική σουμε σε τσο μεγάλη κλίμακα ερ- σκαφικές περιδους το πργραμμα
H διεργασία αυτή θα αρχίσει πα- Aρχαιολογική Σχολή. γασιών ώστε να επιτύχουμε σημαντι- αυτ θα συνεισφέρει τα μέγιστα στις
ράλληλα με την ανασκαφή με την H εργασία υπαίθρου του αρχαιολ- κά αποτελέσματα σε μικρ διάστημα. γνώσεις μας για την αρχαία αυτή π-
πλύση, το διαχωρισμ και την κατα- γου είναι γεμάτη υψηλφρονες ελπί- H αρχαιολογική έρευνα, μως, στη- λη που περιτριγύριζε το ανάκτορο
γραφή των ευρημάτων στα εργαστή- δες και μεγάλες προσδοκίες αλλά ρίζεται στην εθελοντική εργασία και του Mίνωα και συνέχισε να υπάρχει
ρια του Στρωματογραφικού Mουσεί- χωρίς καμιά βεβαιτητα. Eλπίζουμε την ιδιωτική μάλλον παρά κρατική για πολλούς αιώνες μετά.

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 31