ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Ιωάννης Ξυδόπουλος ΑΠΘ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Ιωάννης Ξυδόπουλος
.
ΑΠΘ
Σκοτεινοί αιώνες
 Στα έργα των αρχαίων, με πιθανή
αλλά αμφιλεγόμενη εξαίρεση τον
Όμηρο, δεν διατηρήθηκε καμία μνήμη
των τεσσάρων περίπου αιώνων που
ακολούθησαν την κατάρρευση των
μυκηναϊκών ανακτόρων.
 Εκτός από τις θέσεις των εντυπωσιακών ακροπόλεων,
των οποίων τα υπολείμματα συνέχιζαν να παραμένουν
ορατά, δεν σώζονται άλλες μνήμες της προγενέστερης
μυκηναϊκής εποχής, αλλά τουλάχιστον διαθέτουμε το
υλικό από τις πινακίδες της Γραμμικής Β, το οποίο
συμπληρώνει τα υλικά κατάλοιπα.
 Για τους μεταγενέστερους αιώνες διαθέτουμε μόνον
αρχαιολογικά ευρήματα, αν και κατά τις τελευταίες
δεκαετίες η αρχαιολογική έρευνα έχει σημειώσει
εντυπωσιακή πρόοδο σε ό,τι αφορά τη γνώση αυτής της
εποχής
 Αυτό το τελευταίο έχει πείσει κάποιους ότι ο όρος
Σκοτεινοί Αιώνες, ο οποίος χρησιμοποιείται συμβατικά
για να ορίσει την περίοδο από το 1200 ως περίπου το
750, είναι πλέον ανακριβής.
 Υποστηρίζεται ότι η περίοδος αυτή προσδιορίζεται

λιγότερο από τις υλικές συνθήκες της εποχής που έπεται
της μυκηναϊκής και περισσότερο από την άγνοιά μας,
λόγω της απουσίας σύγχρονων γραπτών μαρτυριών.
 Ωστόσο, από τότε που η αρχαιολογία έχει παρέμβει για
να αντισταθμίσει την έλλειψη των γραμματειακών
πηγών, οι Σκοτεινοί Αιώνες έχουν πλέον διαφωτιστεί.
 Είναι αναμφισβήτητο ότι τώρα γνωρίζουμε περισσότερα

για τη συγκεκριμένη περίοδο απόό,τι γνωρίζαμε αρκετές
δεκαετίες νωρίτερα.
 Παρόλα αυτά, αν και θα ήταν μάταιο να αρνηθούμε ότι
κάποιες κοινότητες είναι ανιχνεύσιμες στη διάρκεια των
Σκοτεινών Αιώνων, οι πληροφορίες που έχουν έρθει στο
φως εξυπηρετούν απλώς στην επιβεβαίωση μιας
γενικότερης εικόνας απομόνωσης, εσωστρέφειας και
αστάθειας.
 Η εικόνα αυτή είναι εμφανής κυρίως στα οικιστικά
μοντέλα. Τα δεδομένα προκύπτουν από μία έρευνα των
θέσεων στη νότια και την κεντρική Ελλάδα
(συμπεριλαμβάνονται η Ήπειρος, η Μακεδονία, η
Θράκη, η Θεσσαλία και οι Κυκλάδες, αλλά εξαιρούνται
τα Ιόνια νησιά).
 Οι προηγούμενες εκτιμήσεις για τον αριθμό των
οικισμών σε ολόκληρη την περιοχή του Αιγαίου είναι
γενικά συμβατές. Αυτό που παρατηρούμε είναι μία
απότομη πτώση στον αριθμό των αρχαιολογικά
αναγνωρίσιμων θέσεων, ξεκινώντας από την
υστεροελλαδική IIIΓ και συνεχίζοντας ως ένα πολύ
χαμηλό όριο, στην μεταγενέστερη υπομυκηναϊκή φάση
(περ. 1070-1000).
 Μετά, παρατηρείται μία ανάκαμψη στην
πρωτογεωμετρική περίοδο (περ. 1000-900) και
περαιτέρω αύξηση στη γεωμετρική (περ. 900-700), αν
και ο συνολικός αριθμός των θέσεων είναι ακόμη αρκετά
μικρότερος από εκείνον που επιβεβαιώνεται στην
υστεροελλαδική IIIΒ, πριν από τις καταστροφές των
ανακτόρων.
 Θα ήταν παράλογο να υποθέσουμε ότι υπάρχει ένας
άμεσος συσχετισμός ανάμεσα στον αριθμό των θέσεων
και στα επίπεδα του πληθυσμού.
 Η περιοχή του οικισμού γύρω από την ακρόπολη της

Τίρυνθας ήταν πιο εκτεταμένη στην υστεροελλαδική IIIΓ
παρά στην υστεροελλαδική IIIB και αυτό υποδηλώνει ότι
η μείωση του συνολικού αριθμού των θέσεων στον 12ο
αιώνα οφειλόταν στη διαδικασία οργάνωσης πυρηνικών
κοινωνιών, στο πλαίσιο της οποίας οι μικροί αγροτικοί
οικισμοί εγκαταλείπονταν προς όφελος κάποιων
μεγαλύτερων, πιο εύκολα υπερασπίσιμων τοποθεσιών.
 Ωστόσο, αν η δημιουργία πυρηνικών οικισμών ήταν η
μοναδική εξήγηση, θα περιμέναμε οι ελάχιστοι οικισμοί
του 11ου αιώνα να ήταν ακόμα μεγαλύτεροι. γενικά, δεν
συναντάμε κάτι τέτοιο.
 Ακόμα και οι οικισμοί που συνέχισαν να κατοικούνται
καθόλη τη διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων ήταν
αραιοκατοικημένοι.
 Ο αριθμός των ταφών αποτελεί έναν ιδιαίτερα

αναξιόπιστο δείκτη του πληθυσμιακού επιπέδου, αλλά
το γεγονός ότι ο αριθμός των ταφών του 11ου αιώνα στο
Άργος είναι μικρότερος από το μισό του αριθμού των
ταφών που μαρτυρείται για τον 10ο αιώνα τουλάχιστον
συμφωνεί με τα δεδομένα που έχουμε από τον οικισμό.
 Μία εκτίμηση μεταξύ 600 και 1200 ατόμων για τον
πληθυσμό του Άργους στους Σκοτεινούς Αιώνες είναι
μάλλον σωστή, αν θεωρήσουμε το κατώτερο μέγεθος ως
το απόλυτο μέγιστο για τον 11ο αιώνα.
 Το Άργος ήταν ένας από τους μεγαλύτερους οικισμούς
της περιόδου. Ένα πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα
αποτελεί, ίσως, τα Νιχώρια στη Μεσσηνία.
 Ένας σχετικά σημαντικός οικισμός κατά την Ύστερη

Εποχή του Χαλκού (θα μπορούσε να είναι το διοικητικό
κέντρο της «Μακρινής Επαρχίας», η οποία αναφέρεται
στις πινακίδες της Πύλου), τα Νιχώρια, υπέστησαν μια
καταστροφή γύρω στο 1200, αν και δεν εγκαταλείφθηκε
τελείως.
 Στην πρώτη της φάση των «Σκοτεινών αιώνων» (περ.
1075-975), ανεγέρθηκαν άναρχα απλές μονόχωρες
κατοικίες, ακριβώς πάνω από τα κατεστραμμένα
θεμέλια του μυκηναϊκού οικισμού.
 Οι ανασκαφείς υπολόγισαν ότι τα Νιχώρια εκείνη την

εποχή φιλοξενούσαν 13 ή 14 οικογένειες, δηλαδή
συνολικά 85-90 άτομα.
 Στην επόμενη φάση (περ. 975-800), συμπλέγματα
αψιδωτών οικιών εμφανίζονται, παρέχοντας στέγη σε
πάνω από 40 οικογένειες ή 200 άτομα, αν και η
κοινότητα εμφανίζει μία συρρίκνωση στην τελική φάση
(περ. 800-750), με έναν πληθυσμό που εκτιμάται σε 100
άτομα ή 20 οικογένειες.
 Δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος να υποθέσουμε ότι
υπήρχαν πολυπληθέστεροι οικισμοί στη Μεσσηνία εκείνο
το χρονικό διάστημα: τα αποτελέσματα ερευνών
υποδηλώνουν ότι ο πληθυσμός της περιοχής κατά τους
Σκοτεινούς Αιώνες κυμαινόταν λίγο πιο πάνω από το
10% του αντίστοιχου ποσοστού κατά την υστεροελλαδική
IIIΒ.
 Τι είχε συμβεί λοιπόν στον πληθυσμό της Εποχής του

Χαλκού στην Μεσσηνία;
 Είναι πιθανόν, κάποιοι να απεβίωσαν λόγω των
συνθηκών γύρω στο 1200, αλλά αυτή η ερμηνεία δεν
καλύπτει το όλο ζήτημα.
 Άλλοι προφανώς εγκατέλειψαν τους οικισμούς τους και,

από τη στιγμή που υπάρχουν κάποιες ενδείξεις για την
εμφάνιση νέων οικισμών στην Ελλάδα του 11ου αιώνα,
δεν είναι απίθανο μερικοί από αυτούς να ίδρυσαν νέες
κοινότητες στη Μικρά Ασία, κατά τον 11ο και τον 10ο
αιώνα.
 Μία άλλη πιθανότητα είναι ότι ένα μέρος του πληθυσμού
υιοθέτησε έναν εφήμερο τρόπο ζωής στην ίδια την
Ελλάδα, καταλαμβάνοντας σε μία προσωρινή ή εποχιακή
βάση οικισμούς σε απομακρυσμένες περιοχές.
 Η περιφερειακή θέση τέτοιων οικισμών και ο

περιστασιακός χαρακτήρας της κατοίκησής τους
αναμφισβήτητα προσθέτουν δυσκολίες στην
αρχαιολογική τους ταύτιση.
 Από αυτήν την άποψη, είναι εύγλωττο το γεγονός ότι οι
ταυτισμένοι τόποι λατρείας σπανίζουν κατά τη
συγκεκριμένη περίοδο, παρά τις σαφείς αποδείξεις ότι
θρησκευτικές ιδέες και πρακτικές που απαντούν στην
ύστερη αρχαϊκή και στην κλασική εποχή διατηρούν
σημαντικές συνέχειες με εκείνες της Εποχής του Χαλκού.
Στοιχεία διαρκούς λατρευτικής δραστηριότητας καθόλη τη
διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων απαντούν σε ελάχιστες
θέσεις: στο Καλαπόδι της Φωκίδας, την Κάτω Σύμη και,
ίσως, το Δικταίο Άντρο της Κρήτης.
Στην πορεία του 11ου και του 12ου αιώνα, εμφανίζονται
περισσότεροι ναοί (παραδείγματος χάριν, στις Αμύκλες της
Λακωνίας, τα Ίσθμια, την Κομποθέκρα και την Ολυμπία της
Ήλιδος, τον Υμηττό και τη Μουνιχία της Αττικής, το
Σπήλαιο Πόλης στην Ιθάκη), αλλά από τον 8ο αιώνα κεξ.
παρατηρείται μία πραγματική έκρηξη του αριθμού των
μόνιμων τόπων λατρείας.
Σε πολλά ιερά, όπου πιστεύουμε ότι είχε υπάρξει
λατρευτική δραστηριότητα κατά την εποχή του χαλκού
(όπως στην Αγία Ειρήνη της Κέας, στον ναό του Μαλεάτα
στην Επίδαυρο της Αργολίδας και –ίσως- στους Δελφούς),
υπάρχει πλήρης έλλειψη στοιχείων για λατρείες κατά τη
διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων.
 Η υπόθεση σχετικά με έναν πιο ευέλικτο πληθυσμό
συνδέεται άμεσα με την άποψη ότι στις τακτικές
επιβίωσης κατά τους Σκοτεινούς Αιώνες κυριάρχησε η
νομαδική κτηνοτροφία.
 Τα στοιχεία που το αποδεικνύουν ομολογουμένως δεν

είναι συντριπτικά, καθώς βασίζονται κατά κύριο λόγο
στην ανάλυση της πανίδας από τα Νιχώρια, από την
οποία προκύπτει μία απότομη αύξηση της κατανάλωσης
βοείου κρέατος στο διάστημα ανάμεσα στα τέλη του 13ου
αιώνα και τους Σκοτεινούς Αιώνες.
 Έχει υποστηριχθεί ότι η κτηνοτροφία θα αποτελούσε την
προφανή επιλογή για την επιβίωση, από τη στιγμή που
τα γεωργικά συστήματα απειλούνταν από την αστάθεια
που συνόδευε τις καταστροφές των ανακτόρων, αλλά
θα απαιτούσε πιο έντονη κινητικότητα και την εποχιακή
ή την περιοδική εγκατάσταση σε οικισμούς, καθώς οι
περιοχές με βοσκοτόπια λιγόστευαν.
 Επιπλέον, η πλούσια σε κρέας δίαιτα δεν ήταν τόσο
μεγάλης θρεπτικής αξίας όσο εκείνη που βασιζόταν στα
δημητριακά, στα όσπρια και στα λαχανικά και αυτή η
διατροφική αλλαγή θα είχε αρνητικές επιπτώσεις στον
ρυθμό αναπαραγωγής, συμβάλλοντας με αυτόν τον
τρόπο στην περαιτέρω δημογραφική ύφεση.
 Ανεξάρτητα από την αξία της υπόθεσης για τη νομαδική
κτηνοτροφία, προφανώς δεν υιοθετήθηκε από όλους
ένας εφήμερος τρόπος ζωής.
 Οι τεχνοτροπίες στην κεραμική της υστεροελλαδικής IIIΓ

συνεχίζουν πολλές μυκηναϊκές παραδόσεις, αλλά επίσης
παρουσιάζουν για πρώτη φορά τοπικές
διαφοροποιήσεις, οι οποίες διατηρούνται και στους
επόμενους αιώνες και ερμηνεύονται ως ενδείξεις
απομόνωσης και εσωστρέφειας.
 Η συντριπτική πλειονότητα του υλικού στα Νιχώρια -
όπως και σε άλλες θέσεις- παράγεται τοπικά και
σημειώνονται ελάχιστες εισαγωγές από άλλες περιοχές
της Ελλάδας.
 Παρομοίως, ενώ η διάδοση της τεχνολογίας του σιδήρου
από την Κύπρο και η εμφάνιση εισαγωγών από την
Εγγύς Ανατολή σε τάφους του 10ου και του 9ου αιώνα
από την Αττική, την Εύβοια, την Κρήτη και τα
Δωδεκάνησα μαρτυρούν τη διατήρηση των υπερπόντιων
επαφών, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η συχνότητα και ή
ένταση των συγκεκριμένων επαφών ήταν πολύ
μικρότερες συγκριτικά με εκείνες της μυκηναϊκής
εποχής ή από τις μεταγενέστερες (από τον 8ο αιώνα
κεξ.).
 Βέβαια δεν είναι δυνατόν να χαρακτηρίζονται όλα ως
θολά και καταθλιπτικά.
 Ο τόπος που επικαλούνται συχνά όσοι αρνούνται την

ύπαρξη των Σκοτεινών Αιώνων στην Ελλάδα είναι το
Λευκαντί, το οποίο ανασκάπτεται από το 1964 από
Έλληνες και Βρετανούς αρχαιολόγους.
 Στα ανατολικά του σύγχρονου χωριού, το ακρωτήριο
της Ξηρόπολης είχε αρχικά κατοικηθεί σε μία μόνιμη
βάση στα τέλη της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (περ.
2000).
 Ξανακτισμένος γύρω στα 1200 -ίσως λόγω των
προσφύγων που κατέφυγαν εκεί εξαιτίας των
αναταραχών στην κυρίως Ελλάδα, ο ανεσκαμμένος
οικισμός φαίνεται να είχε εγκαταλειφθεί περίπου έναν
αιώνα αργότερα, αν και η συνεχής δραστηριότητα στην
περιοχή μαρτυρείται από την παρουσία των
υπομυκηναϊκών κιβωτιόσχημων τάφων στο οικόπεδο
Σκουμπρή, το οποίο βρίσκεται στους λόφους
βορειοδυτικά της Ξηρόπολης.
 Ξανακτισμένος γύρω στα 1200 -ίσως λόγω των
προσφύγων που κατέφυγαν εκεί εξαιτίας των
αναταραχών στην κυρίως Ελλάδα, ο ανεσκαμμένος
οικισμός φαίνεται να είχε εγκαταλειφθεί περίπου έναν
αιώνα αργότερα, αν και η συνεχής δραστηριότητα στην
περιοχή μαρτυρείται από την παρουσία των
υπομυκηναϊκών κιβωτιόσχημων τάφων στο οικόπεδο
Σκουμπρή, το οποίο βρίσκεται στους λόφους
βορειοδυτικά της Ξηρόπολης.
 Αμέσως μετά το 1000, ένα εντυπωσιακό αψιδωτό κτίριο,
μήκους 45 μ. και πλάτους 10 μ., κατασκευάστηκε σε μία
βραχώδη επιφάνεια του λόφου της Τούμπας,
νοτιοδυτικά του νεκροταφείου του Σκουμπρή.
 Με πλίνθινους τοίχους, επιχρισμένους με κονίαμα και
χτισμένους σε λίθινα θεμέλια, η οροφή με τα αετώματα
υποστηριζόταν από μία εσωτερική κεντρική κιονοστοιχία
και από ένα εξωτερικό περιστύλιο, που το καθιστούσε
όχι μόνον το πρωιμότερο γνωστό περίπτερο κτίριο στην
Ελλάδα, αλλά και το μόνο εκείνης της περιόδου που
μπορεί δικαιολογημένα να περιγράφεται ως μνημειακό.
 Διαιρείται σε πέντε δωμάτια ενώ δύο φρεάτια, βάθους
2.75 μ., ανακαλύφθηκαν στη μέση του κεντρικού και
μεγαλύτερου δωματίου.
 Στο νοτιότερο φρεάτιο βρέθηκαν οι σκελετοί τεσσάρων

αλόγων, δύο με σιδερένια χαλινάρια ακόμη στα στόματά
τους.
 Στο άλλο, βρέθηκαν δύο τάφοι.
 Ο πρώτος ανήκε σε μία καύση ανδρός, περίπου 30-45

ετών.
 Οι στάχτες του είχαν συγκεντρωθεί σε ένα λινό ύφασμα

και είχαν τοποθετηθεί σε χάλκινο αμφορέα του 12ου
αιώνα, μάλλον κυπριακής κατασκευής. Το τεφροδόχο
αγγείο συνοδευόταν από ακονόπετρα και ένα ξυράφι
από σίδηρο, καθώς και από μία αιχμή δόρατος και ένα
ξίφος καλυμμένο με ξύλινη θήκη.
 Ο άλλος τάφος ήταν μιας γυναίκας ενταφιασμένης σε
ύπτια θέση, ηλικίας 25-30 ετών, η οποία έφερε χάλκινες
και σιδερένιες καρφίτσες, ένα περιδέραιο από χρυσό και
φαγεντιανή, ένα χρυσό δαχτυλίδι, ένα δαχτυλίδι από
ήλεκτρο, χρυσές σπείρες για τα μαλλιά, και έναν χρυσό
στηθόδεσμο.
 Δίπλα στο κεφάλι της ήταν τοποθετημένο ένα σιδερένιο
μαχαίρι με ελεφαντοστέινη λαβή, κάτι που φανέρωνε
στους εκσκαφείς ότι ίσως να την είχαν θυσιάσει κατά τη
διάρκεια της κηδείας του πολεμιστή, του οποίου τα
λείψανα βρέθηκαν δίπλα της.
 Η προσπάθεια ερμηνείας του κτιρίου βρίθει από
δυσκολίες, καθότι όπως φαίνεται είχε σχεδόν διαλυθεί
λίγο μετά από την κατασκευή του και είχε σκόπιμα
θαφτεί κάτω από έναν τεράστιο χωμάτινο τύμβο.
 Πολλοί θεωρούν ότι ήταν η οικία ενός «Αρχηγού»,

δηλαδή του αρχηγού μιας μικρής, σχεδόν ισότιμης
κοινότητας που κατέκτησε τη θέση αυτή χάρη στη
στρατιωτική του ανδρεία και τη γενναιοδωρία του.
 Η κοινωνική θέση ενός Αρχηγού είναι πάντα ευαίσθητη,
σπάνια επιβιώνει μετά από αυτόν και η υπόθεση είναι
ότι η εξάλειψη του κτιρίου, αμέσως μετά τον θάνατο του
κατόχου του, σηματοδότησε εμφανώς και τη λήξη της
εξουσίας του.
 Οι ανασκαφείς, ωστόσο, πρόσεξαν ότι υπήρχαν σημάδια
από κάψιμο στο βραχώδες υπόστρωμα κάτω από το
πήλινο πάτωμα του κτιρίου, υποθέτοντας ότι η κηδεία
έλαβε χώρα πριν από την κατασκευή του κτιρίου –ένα
συμπέρασμα που ενισχύεται από την παρατήρηση ότι
υπάρχει ένα ελαφρώς μεγαλύτερο κενό μεταξύ των δύο
εσωτερικών στηριγμάτων σε κάθε πλευρά των
φρεατίων, από ό,τι μεταξύ οποιωνδήποτε άλλων
στηριγμάτων.
 Υποθέτουν λοιπόν ότι το κτίριο είχε σχεδιαστεί ως ένα
είδος μαυσωλείου, αλλά θάφτηκε λόγω φόβου μετά από
κάποιο απρόβλεπτο συμβάν –ίσως μία καθίζηση στην
περιοχή.
 Αμέσως μετά την κατασκευή του τύμβου, ένα νέο
νεκροταφείο βρέθηκε στην ανατολική του πλευρά και,
γύρω στα 950, υπάρχουν ενδείξεις ότι η Ξηρόπολη είχε
κατοικηθεί εκ νέου.
 Το δεύτερο μισό του 10ου αιώνα είναι το απόγειο της
ακμής για το Λευκαντί.
 Η επιρροή του αττικού –μαζί με το θεσσαλικό και το

κυπριακό- στιλ στην τοπική κεραμική είναι εμφανής και
η πρακτική της αποτέφρωσης μάλλον προερχόταν
επίσης από την Αττική.
 Ωστόσο, το πιο ενδεικτικό χαρακτηριστικό της περιόδου
είναι η ογκώδης παρουσία πολύτιμων μετάλλων -ειδικά
του χρυσού- και τα εισηγμένα αντικείμενα πολυτελείας
από την Αίγυπτο, την Κύπρο και την Εγγύς Ανατολή.
 Αυτές οι εισαγωγές συνεχίστηκαν και τον 9ο αιώνα,
παρότι τα τοπικά τεχνοτροπίες στην κεραμική
αντιστέκονταν περισσότερο στην επιρροή από άλλες
περιοχές της Ελλάδας, αλλά γύρω στο 825 τα
νεκροταφεία που έχουν ανασκαφεί εγκαταλείφθηκαν
και η Ξηρόπολη φαίνεται να παρακμάζει.
 Ο οικισμός δέχεται ξανά επιρροές της Αττικής, της

Θεσσαλίας και –πλέον- της Κορίνθου στο δεύτερο μισό
του 8ου αιώνα, πριν εγκαταλειφθεί στο μεγαλύτερο
μέρος του, γύρω στο 700.
 Αυτές οι εισαγωγές συνεχίστηκαν και τον 9ο αιώνα,
παρότι τα τοπικά τεχνοτροπίες στην κεραμική
αντιστέκονταν περισσότερο στην επιρροή από άλλες
περιοχές της Ελλάδας, αλλά γύρω στο 825 τα
νεκροταφεία που έχουν ανασκαφεί εγκαταλείφθηκαν
και η Ξηρόπολη φαίνεται να παρακμάζει.
 Ο οικισμός δέχεται ξανά επιρροές της Αττικής, της

Θεσσαλίας και –πλέον- της Κορίνθου στο δεύτερο μισό
του 8ου αιώνα, πριν εγκαταλειφθεί στο μεγαλύτερο
μέρος του, γύρω στο 700.
 Σε ποιον βαθμό το Λευκαντί αποτελεί μία τυπική
περίπτωση;
 Το ανθρώπινο δυναμικό που προφανώς διοικούσε ο

πολεμιστής, ο πλούτος που κατείχε η κοινότητα -ή
τουλάχιστον ένα μέρος της- και οι υπερπόντιες επαφές
που μαρτυρούνται με την Αίγυπτο και την Εγγύς
Ανατολή δεν διαθέτουν παράλληλα της ίδιας κλίμακας
πουθενά αλλού στην Ελλάδα κατά την περίοδο αυτή.
 Βέβαια είναι πιθανό να υπάρχουν και άλλες θέσεις
όπως το Λευκαντί, οι οποίες ακόμα δεν έχουν
ανακαλυφθεί, αν και θα ήταν δύσκολο να ισχυριστεί
κάποιος ότι η αρχαιολογία της Ελλάδας της Πρώιμης
Εποχής του Σιδήρου έχει παραμεληθεί κατά τις
πρόσφατες δεκαετίες και τα λίγα παράλληλα που έχουν
προταθεί για το κτίριο της Τούμπας όπως,
παραδείγματος χάριν, το «μέγαρο Β’» στον Θέρμο της
Αιτωλίας, δεν μπορούν να συγκριθούν.
 Υπάρχουν διαφωνίες ως προς το μέγεθος και τον
χαρακτήρα της κοινότητας στο Λευκαντί.
 Υποθέτοντας ότι οι ανεσκαμμένοι τάφοι αποτελούν ένα

αντιπροσωπευτικό δείγμα, ο πληθυσμός θα πρέπει να
ήταν μικρότερος από ό,τι στο Άργος και ίσως πιο κοντά
στο μέγεθος της κοινότητας των Νιχωρίων.
 Μία εκτίμηση υπολογίζει τον πληθυσμό σε λιγότερα από
50 άτομα.
 Από την άλλη πλευρά, έχει υπολογιστεί ότι ο τύμβος

που κάλυπτε το κτίριο της Τούμπας θα απαιτούσε από
500 έως 2000 μέρες εργασίας.
 Είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι μία τόσο ολιγάριθμη

κοινότητα κατάφερε να φέρει σε πέρας αυτό το έργο,
εκτός αν οι κάτοικοι στο Λευκαντί μπορούσαν να
βασίζονται σε εξωτερική βοήθεια.
 Ενώ είναι πιθανό ότι υπάρχουν πολλά περισσότερα
νεκροταφεία που περιμένουν να ανακαλυφθούν στην
περιοχή γύρω από το Λευκαντί, δεν είναι επίσης
απίθανο ένα σημαντικό τμήμα του τοπικού πληθυσμού
να μην έχει αναγνωριστεί στο αρχαιολογικό υλικό,
επειδή δεν έτυχε επίσημης ταφής –μία πιθανότητα που
έχει προταθεί και για τη γειτονική Αττική εκείνης της
περιόδου.
 Εκτός και αν, οι Σκοτεινοί Αιώνες αποτελούν απλώς μια
ιστοριογραφική οφθαλμαπάτη, η οποία δημιουργήθηκε
εξαιτίας λανθασμένων χρονολογικών εκτιμήσεων.
 Αυτός ακριβώς είναι ο ισχυρισμός που διατυπώθηκε το

1991, από μία ομάδα ιστορικών και αρχαιολόγων.
 Ίσως το απόλυτο μειονέκτημα, ωστόσο, να είναι η

πεποίθηση ότι μία «σκοτεινή εποχή» είναι υπό μία
έννοια προβληματική και χρήζει περαιτέρω ανάλυσης.
 Σκοτεινοί Αιώνες μαρτυρούνται για διάφορες ιστορικές
περιόδους σε ολόκληρο τον κόσμο και μόνον όσοι
παραμένουν δεσμευμένοι στην μονόδρομη εξελικτική
οπτική της προόδου θα επιδίωκαν να αποδώσουν τις
περιόδους αυτές στη σύγχρονη άγνοια.
Υπήρχαν πολλές σημαντικές συνέχειες που εκτείνονται
στους Σκοτεινούς Αιώνες, αλλά παραμένει το γεγονός ότι
η Ελλάδα κατά τον 8ο, τον 7ο και τον 6ο αιώνα ήταν ένας
τελείως διαφορετικός τόπος σε σχέση με εκείνον της
Ύστερης Εποχής του Χαλκού.
Η εξήγηση για αυτό εντοπίζεται αναμφίβολα στις ασταθείς
συνθήκες των Σκοτεινών Αιώνων, όταν η κεντρική εξουσία
εξαφανίστηκε, όταν οι υποχρεώσεις και η αφοσίωση
επικεντρώνονταν στο στενό οικογενειακό περιβάλλον και
όταν η αυτάρκεια μετατράπηκε σε ανάγκη παρά σε
επιθυμία.
Η αποδημία από την ηπειρωτική Ελλάδα προς τα νησιά και τα
παράλια της Μικράς Ασίας στο τέλος της δεύτερης χιλιετίας είναι
μάλλον μια μετανάστευση λαών παρά ένας οργανωμένος
αποικισμός.
 Διαφορετική είναι η μεταναστευτική κίνηση που αρχίζει στα
μέσα του 8ου αιώνα. Η πρώτη ελληνική εγκατάσταση στη Δύση
δημιουργήθηκε από Χαλκιδείς και Ερετριείς στο νησί
Πιθηκούσσες, κοντά στις ακτές της Καμπανίας.
 Οι ανασκαφές που έγιναν εκεί αποκάλυψαν και τον κύριο σκοπό
ίδρυσης της αποικίας: οι Χαλκιδείς και οι Ερετριείς θέλησαν να
προμηθευτούν σίδηρο από τα παρακείμενα μεταλλεία, τον οποίο
και κατεργάζονταν επιτόπου σε εργαστήρια.
 Στον αποικισμό της κάτω Ιταλίας δεν ώθησαν λόγοι

εμπορικοί αλλά η ανάγκη για αρόσιμη γη, που
προσείλκυσε χιλιάδες αποίκων από τη βόρεια
Πελοπόννησο και τη Λοκρίδα. Έτσι, γύρω από τον κόλπο
του Τάραντα αναπτύχθηκαν πολλές αποικίες και
χρησιμοποιήθηκε κάθε πεδινό κομμάτι γης.
 Από τα μέσα λοιπόν του 8ου ως τις πρώτες δεκαετίες του

7ου αιώνα, με την εξάπλωση των Ελλήνων εξαιτίας
διαφόρων τοπικών παραγόντων, δημιουργείται στη
Σικελία και τη νότια Ιταλία η Ελλάδα της Δύσης.
Β΄αποικισμός (8ος-6ος αι.
π.Χ.)
 Σε λιγότερο από δύο αιώνες οι Έλληνες
εγκαταστάθηκαν γύρω σ' όλη τη Μεσόγειο,
από τα Στενά και την Προποντίδα ως τη
Γαλατία.
 Μερικές από τις εγκαταστάσεις τους ήταν
απλώς εμπορικοί σταθμοί, οι περισσότερες
όμως εμφανίζονται εξαρχής ως πόλεις, οι
οποίες ως προς τα κύρια χαρακτηριστικά την
οργάνωση και την ανάπτυξη μοιάζουν με τις
πόλεις της κυρίως Ελλάδος, έστω και αν ο
ρυθμός ανάπτυξής τους είναι διαφορετικός.
Β΄αποικισμός (8ος-6ος αι.

π.Χ.)
 Είναι απόλυτα αυτόνομες σε σχέση με τη
μητρόπολη, μολονότι τις ενώνουν δεσμοί
κυρίως θρησκευτικοί.
 Μια κεντρική καθοδήγηση δεν υπήρξε ποτέ.
Για την ιστορία του ευρωπαϊκού κόσμου έχει
ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι μαζί με τους
Έλληνες μετανάστες μεταφυτεύθηκαν στην
απόμακρη Δύση και οι πολιτικοί θεσμοί, ιδίως
ο τύπος της πόλης-κράτους.
Είναι φανερό ότι, σε σχέση με την πρώτη, η
δεύτερη περίοδος του ελληνικού αποικισμού
χαρακτηρίζεται από μία πιο συστηματική,
οργανωμένη μετανάστευση, χωρίς τίποτα το
τυχαίο.
Κατά τη δεύτερη περίοδο αυξάνονται ακόμα
περισσότερο οι ήδη πολλαπλοί παράγοντες που
προκάλεσαν την εξάπλωση των Ελλήνων στις
ακτές της Μεσογείου.
Τον 7ο αιώνα, εκδηλώνονται ταραχές σε όλες

σχεδόν τις ελληνικές πόλεις, οι οποίες καταλήγουν
συχνά στην εγκαθίδρυση τυραννίδας, γεγονός που
πολλαπλασιάζει τους λόγους εκπατρισμού.
Έπειτα, η ανάπτυξη του εμπορίου στη Μεσόγειο
δεν μπορεί να είναι άσχετη με τη δημιουργία
μερικών αποικιών.
 Η διάκριση ανάμεσα σε πρώτο και δεύτερο
αποικιακό κύμα είναι αυθαίρετη.
 Όχι μόνο πολλαπλασιάζονται οι εγκαταστάσεις,
αλλά και οι οικιστές προέρχονται στο εξής από
όλα τα μέρη του ελληνικού κόσμου, καθώς και
από τις αποικίες της πρώτης περιόδου, που και
αυτές με τη σειρά τους ιδρύουν νέες, ενώ ο
αποικιακός κόσμος επεκτείνεται ως τα ανατολικά
παράλια της Μαύρης θάλασσας.
B΄ αποικισμός
 Οι αρχαίες πηγές, που μεταφέρουν συνήθως
τοπικές παραδόσεις, δεν αναφέρουν τους λόγους
για τους οποίους οι Έλληνες άφησαν την
ηπειρωτική χώρα ή τα νησιά και εγκαταστάθηκαν
μακριά από την πατρίδα τους σε περιοχές της
Δύσης ή στα παράλια της Μαύρης θάλασσας.
 Μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις κάποιος αρχαίος
συγγραφέας αναφέρει τα κίνητρα ή τα αίτια. Έτσι
ο Ηρόδοτος, για παράδειγμα, μιλώντας για την
ίδρυση της Κυρήνης από ανθρώπους που έφυγαν
από τη Θήρα και εγκαταστάθηκαν στα βόρεια
παράλια της Αφρικής, αναφέρει ότι αυτό συνέβη
εξαιτίας του λιμού που έπληξε τον πληθυσμό του
νησιού.
 Επίσης, η ίδρυση του Τάραντα από Σπαρτιάτες

συνδέεται με μια εσωτερική κρίση που συντάραξε
τη Σπάρτη την επαύριον του πρώτου μεσσηνιακού
πολέμου, στο τέλος του 8ου αιώνα, καθώς και με
την απέλαση εκείνων που ονομάστηκαν παρθενίαι,
ίσως επειδή γεννήθηκαν από την παράνομη σχέση
Σπαρτιατισσών με ξένους ή είλωτες.
 Τέλος, άλλοι συγγραφείς μιλούν για στενοχωρία,
δηλ. για στενότητα χώρου, η οποία ανάγκασε
πολλούς κατοίκους πόλεων που παρουσίαζαν αυτό
το πρόβλημα να μεταναστεύσουν.
 Από τους νεότερους ιστορικούς αρκετοί
υποστήριξαν ότι οι επιδιώξεις του αποικισμού
ήταν εμπορικές.
 Άλλοι, αντίθετα, υποστήριξαν ότι ο ελληνικός
αποικισμός οφείλεται ουσιαστικά σε έλλειψη γης,
άποψη που ενισχύεται από το γεγονός ότι οι
πρώτες εγκαταστάσεις, και ειδικότερα όσες
ιδρύθηκαν σε εύφορα εδάφη.
 Το πρώτο πράγμα που έκαναν οι άποικοι ήταν να

μοιραστούν τη γη που άρπαξαν αφού έδιωξαν τους
ντόπιους ή τους κατάσφαξαν.
 Τι να σημαίνει όμως ο όρος στενοχωρία που
αναφέρουν οι αρχαίες πηγές; Ήταν μήπως η
συνέπεια της αύξησης του πληθυσμού, που
χαρακτηρίζει τις τελευταίες δεκαετίες των
σκοτεινών αιώνων ή μήπως ήταν αποτέλεσμα της
ιδιοποίησης του εδάφους από τους ισχυρότερους
κάθε οίκου;
 Σε όλα αυτά τα ερωτήματα είναι σχεδόν
αδύνατο να απαντήσουμε. Ωστόσο, η
στενοχωρία, όποια και να είναι η ακριβής
σημασία του όρου, δεν είναι δυνατόν να
θεωρηθεί ως η μοναδική αιτία της ίδρυσης
όλων αυτών των αποικιών. Αλλού έπαιξε ρόλο
η έλλειψη γης, αλλού η ανάγκη για προμήθεια
σπάνιων ή πολύτιμων μετάλλων, αλλού τέλος
τυχαία περιστατικά όπως ένας λιμός ή μια
εσωτερική επανάσταση.
 Πάντως, όποιος και να ήταν ο καθοριστικός

παράγοντας, το σημαντικότερο παραμένει η
μορφή που πήραν αυτές οι αποικίες: νέες πόλεις
σχηματίστηκαν από μικρές ομάδες ανθρώπων, οι
οποίοι έπρεπε να προσαρμοστούν σε ένα νέο
περιβάλλον και να αντιμετωπίσουν προβλήματα
εφοδιασμού αλλά και σχέσεων με τους ιθαγενείς
και με τις γειτονικές εγκαταστάσεις.
 Την ηγεσία της μαζικής εξόδου του πληθυσμού
ανέλαβε η ελληνική αριστοκρατία. Από αυτήν
προέρχονταν οι ιδρυτές των νέων αποικιών, οι
Οικιστές. Τα πλήθη των μεταναστών
συγκεντρώνονταν στα μεγάλα λιμάνια της
μητροπολιτικής Ελλάδας και στα μικρασιατικά
παράλια, προ πάντων στη Μίλητο, η οποία κατά
τον 7ο αιώνα κατείχε πραγματικά μονοπωλιακή
θέση.
 Η πόλη, που έθετε στη διάθεση των οικιστών της

τα πλοία της, διόριζε συνήθως και τον οικιστή. Σ'
αυτόν αποδίδονταν μετά τον θάνατό του τιμές
ήρωα. Η στενή σύνδεση αποικίας και μητρόπολης
φαίνεται περισσότερο στον τομέα της λατρείας.
 Η διάκριση των φυλετικών τάξεων, τα ονόματα
των αρχόντων, το ημερολογιακό σύστημα, η
λατρεία των πολιούχων θεών- όλα αυτά
μετανάστευαν από τη μητρόπολη στην καινούργια
πατρίδα, όπου φυλάσσονταν με απόλυτη ευλάβεια
οι δεσμοί με εκείνη.
 Σημαντικό ήταν το ότι οι περισσότερες από τις
αποικίες οργάνωναν την πολιτική τους ζωή
ανεξάρτητα και ανεπηρέαστες από τις
μητροπόλεις τους.
 Ιδιαίτερα ευνοϊκός παράγων για την ανάπτυξη του
αποικισμού γενικά ήταν η ανάπτυξη της ναυτικής τέχνης,
η βαθμιαία αύξηση του μεγέθους και της χωρητικότητας
των πλοίων και η βελτίωση της γεωγραφικής γνώσεως του
δυτικού κόσμου, η οποία επιτεύχθηκε ύστερα από το τέλος
της μυκηναϊκής εποχής με τη δραστηριότητα των
Ελλήνων ναυτικών.
 Χωρίς να θέλουμε να διαχωρίσουμε αναγκαστικά τις

αποικίες σε αγροτικές και σε εμπορικές, θα ήταν
καλό να δεχθούμε ότι σε μερικές περιπτώσεις η
ίδρυσή τους υπαγορεύτηκε είτε από την ανάγκη
προμήθειας σιτηρών (όπως στην περίπτωση των
αποικιών της Μιλήτου στη Μαύρη Θάλασσα) ή
μετάλλων (όπως στην περίπτωση της Μασσαλίας)
είτε για να ελέγχονται ορισμένα σημαντικά
περάσματα, όπως ο Βόσπορος και ο Ελλήσποντος.
 Αν και το ιερό του Απόλλωνα απέκτησε ιδιαίτερη σημασία
ήδη από το τέλος του 8ου αιώνα, είναι φανερό ότι οι
χρησμοί που μνημονεύουν οι πηγές είναι μεταγενέστερα
κατασκευάσματα.
 Ακόμη και αν οι Δελφοί υπήρξαν κέντρο πληροφοριών για
τους μελλοντικούς αποίκους, είναι φανερό ότι όποιοι
έπαιρναν σε μία πόλη την πρωτοβουλία μίας μετακίνησης
είχαν οπωσδήποτε και κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο.
ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ
Η Θήρα ιδρύει αποικία στην Κυρήνη
Ο Ηρόδοτος διηγείται την ιστορία της Θήρας, η οποία κατά το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα
και ύστερα από μία περίοδο ξηρασίας και λιμού, κατόπιν υποδείξεως του Μαντείου των
Δελφών, επέλεξε έναν εκπρόσωπο από κάθε οικογένεια για να ιδρύσει μία αποικία. Η
ιστορία λέγεται με εξωραϊσμένο τρόπο, αλλά μας δίνει μια ιδέα για το τι συνεπαγόταν ο
αποικισμός.
Ο Γρίννος, ο γιος του Αισανία, που ήταν απόγονος του Θήρα και βασιλιάς του νησιού της
Θήρας, πήγε στους Δελφούς, προσφέροντας εκατόμβη από την πόλη του. Μεταξύ των
πολιτών που τον συνόδευαν ήταν και ο Βάττος, ο γιος του Πολυμνήστου, ο οποίος
καταγόταν από το Μινυακό γένος των Ευφημιδών. Όταν ο Γρίννος, βασιλιάς της Θήρας,
ζήτησε τον χρησμό του μαντείου για άλλα ζητήματα, η Πυθία του έδωσε την απάντηση ότι
πρέπει να ιδρύσει πόλη στη Λιβύη. Εκείνος απάντησε, λέγοντας: «Εγώ, άρχοντά μου, είμαι
ήδη γέρος και θα ήταν δύσκολο για μένα να μετακινηθώ· διάταξε κάποιον από αυτούς τους
νεότερους άνδρες να το αναλάβει αυτό». Και, λέγοντας αυτά, έδειχνε προς τον Βάττο. Αυτά
συνέβησαν εκεί, όταν όμως γύρισαν στο νησί τους παραμέλησαν τον χρησμό: ούτε γνώριζαν
σε ποιο μέρος του κόσμου βρίσκεται η Λιβύη ούτε τολμούσαν να στείλουν αποίκους στο
άγνωστο. Όμως, για επτά χρόνια μετά από αυτό, δεν έβρεξε στη Θήρα και όλα τα δέντρα
του νησιού ξεράθηκαν, εκτός από ένα. Όταν οι Θηραίοι συμβουλεύτηκαν το μαντείο, η
Πυθία τους θύμισε την αποικία που έπρεπε να ιδρύσουν στη Λιβύη. Καθώς δεν υπήρχε καμία
άλλη θεραπεία για την ατυχία τους, στέλνουν αγγελιαφόρους στην Κρήτη, προκειμένου να
ρωτήσουν αν κάποιος, Κρητικός ή ξένος, είχε πάει στη Λιβύη. Καθώς περιπλανιόντουσαν, οι
απεσταλμένοι έφθασαν στην πόλη Ίτανο, όπου συνάντησαν έναν ψαρά κοχυλιών, που τον
έλεγαν Κορώβιο, ο οποίος είπε ότι, παρασυρμένος από τον άνεμο, είχε φθάσει στη Λιβύη και
στο λιβυκό νησί της Πλατέας. Αφού τον έπεισαν, δίνοντάς του χρήματα, τον πήραν μαζί
τους στη Θήρα. Από τη Θήρα έστειλαν ένα καράβι με ανιχνευτές, την πρώτη φορά λίγους·
Ο Κορώβιος τους οδήγησε στο εν λόγω νησί της Πλατέας και, αφού τον άφησαν εκεί με
εφόδια για αρκετούς μήνες, οι ίδιοι επέστρεψαν στη Θήρα όσο γινόταν πιο σύντομα για να
αναφέρουν σχετικά με το νησί (...)
[τα εφόδια του Κορωβίου εξαντλήθηκαν, αλλά τον έσωσαν Σάμιοι έμποροι].
Αφού αυτοί οι άνδρες άφησαν τον Κορώβιο στο νησί και έφθασαν στη Θήρα
ανέφεραν ότι είχαν ιδρύσει έναν οικισμό σε ένα νησί κοντά στη Λιβύη. Οι Θηραίοι
αποφάσισαν να στείλουν άνδρες από καθεμιά από τις επτά κοινότητές τους, κληρώνοντας
από τα δύο αδέλφια τον ένα [δηλ., στον βαθμό που θα ήταν δυνατόν, κάθε οικογένεια θα
έστελνε έναν εκπρόσωπό της στην αποικία και θα κρατούσε έναν στην πατρίδα], και ο
Βάττος θα ήταν αρχηγός και βασιλιάς τους. Έτσι, έστειλαν δύο πεντηκοντόρους στην
Πλατέα (...)
[Στη συνέχεια ο Ηρόδοτος γράφει για τον Βάττο και την προέλευση του ονόματός
του]. Όμως, όπως εγώ πιστεύω, (...) πήρε το όνομα Βάττος αφού είχαν φθάσει στη Λιβύη,
από τον χρησμό που πήρε στους Δελφούς και από το αξίωμα που απέκτησε. Γιατί οι Λίβυες
αποκαλούν τον βασιλιά βάττο, και πιστεύω πως για αυτόν τον λόγο η Πυθία, όταν του
έδωσε τον χρησμό, τον αποκάλεσε Βάττο στη λιβυκή γλώσσα, γνωρίζοντας πως θα γινόταν
βασιλιάς στη Λιβύη. (...)
Ύστερα από αυτά, οι Θηραίοι έστειλαν τον Βάττο με δύο πεντηκοντόρους. Αυτοί
έπλευσαν προς τη Λιβύη, αλλά δεν ήξεραν τι άλλο να κάνουν και επέστρεψαν στη Θήρα.
Όταν επέστρεψαν, οι Θηραίοι τους έδιωχναν και δεν τους άφηναν να πατήσουν το πόδι τους
στη στεριά, αλλά τους πρόσταζαν να πλεύσουν πίσω. Έτσι, κάτω από πίεση, έπλευσαν πίσω
και εγκαταστάθηκαν σε ένα νησί κοντά στη Λιβύη, το οποίο λεγόταν, όπως προαναφέρθηκε,
Πλατέα. Και λέγεται ότι το μέγεθος του νησιού ήταν το ίδιο με εκείνο της σημερινής πόλης
της Κυρήνης. Έμειναν εκεί για δύο χρόνια, αλλά τίποτα δεν τους πήγε καλά. Έτσι, άφησαν
εκεί έναν σύντροφό τους και οι υπόλοιποι έπλευσαν στους Δελφούς. Όταν έφθασαν στο
μαντείο ζητούσαν χρησμό, λέγοντας ότι ζουν στη Λιβύη αλλά δεν είχαν κάτι καλό σαν
αποτέλεσμα. Σε αυτό η Πυθία απάντησε: «Αν γνωρίζεις τη γεμάτη από πρόβατα χώρα, τη
Λιβύη, καλύτερα από μένα, μολονότι εγώ πήγα εκεί αλλά εσύ δεν πήγες, θαυμάζω τη σοφία
σου σε μεγάλο βαθμό!». Ακούγοντας αυτά οι σύντροφοι του Βάττου γύρισαν πίσω με τα
καράβια τους· γιατί ο θεός δεν θα τους απάλλασσε από την υποχρέωση να ιδρύσουν
αποικία, προτού φθάσουν στην ίδια τη Λιβύη. Επέστρεψαν στο νησί και πήραν μαζί τους τον
άνδρα που είχαν αφήσει εκεί και στη συνέχεια ίδρυσαν οικισμό σε τοποθεσία της Λιβύης
αυτής καθαυτής, απέναντι από το νησί, η οποία ονομαζόταν Άζιρις, που την έκλειναν πολύ
ευχάριστες κοιλάδες και από τις δύο πλευρές και ένα ποτάμι που ρέει στη μία πλευρά. Σε
αυτόν τον τόπο κατοικούσαν για έξι χρόνια. Τον έβδομο χρόνο αποφάσισαν να μετακινηθούν
κατόπιν προτροπής των Λιβύων, οι οποίοι θα τους οδηγούσαν σε καλύτερο τόπο [την
τοποθεσία της Κυρήνης].
(Ηρόδοτος, 4.150.2-151.3, 153, 155.1-2, 156.2-158.1)
Υποτιθέμενο έγγραφο για την αποστολή των αποικιστών στην Κυρήνη
Ένα ψήφισμα από την πόλη-κράτος της Κυρήνης του 4ου αιώνα, το οποίο παρείχε πλήρη
πολιτικά δικαιώματα σε πολίτες της Θήρας που διέμεναν στην Κυρήνη, δημοσιεύθηκε μαζί
με τη φερόμενη ως πρωτότυπη συμφωνία, βάσει της οποίας οι άποικοι εστάλησαν στην
Κυρήνη. Πιθανολογείται ότι δεν είναι ούτε ένα πλήρως αυθεντικό κείμενο, το οποίο
διατηρήθηκε αναλλοίωτο από τον 7ο ως τον 4ο αιώνα, ούτε μια απλή μεταγενέστερη
επινόηση αλλά το προϊόν αυτού που οι Meiggs και Lewis περιγράφουν ως «μία μακροσκελή
και σύνθετη διαμόρφωση ενός αυθεντικού πρωτοτύπου στο πλαίσιο της θηραϊκής
παράδοσης». Υπάρχουν ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες στο πρώτο τρίτο του ελληνικού
κειμένου, μα όχι στη συνέχεια.
Ένορκη συμφωνία των οικιστών.

Απόφαση της εκκλησίας. Επειδή ο Απόλλων πρόσταξε αυθόρμητα τον Βάττο και
τους Θηραίους να αποικίσουν την Κυρήνη, οι Θηραίοι πήραν τη σταθερή απόφαση να
στείλουν τον Βάττο στη Λιβύη ως ηγέτη [ἀρχαγέταν, ο τίτλος που χρησιμοποιούνταν για
τους βασιλείς στη Σπάρτη, από την οποία είχε αποικισθεί νωρίτερα η Θήρα] και βασιλιά και
οι Θηραίοι θα πλεύσουν μαζί του ως σύντροφοί του. Θα αποπλεύσουν με ίσους και δίκαιους
όρους για κάθε νοικοκυριό. Ένας γιος θα συμπεριληφθεί - - - από τους υπόλοιπους Θηραίους
αυτοί που βρίσκονται στην ακμή της ηλικίας τους και είναι ελεύθεροι άνθρωποι - - -
πλεύσουν. Εάν οι οικιστές καταφέρουν να ιδρύσουν την αποικία, οποιοσδήποτε από την
πατρίδα πλεύσει αργότερα στη Λιβύη θα έχει μερίδιο στα πολιτικά δικαιώματα και τα
αξιώματα και θα του δοθεί τμήμα της γης που είναι ακόμη χωρίς κύριο. Εάν, ωστόσο, δεν
καταφέρουν να ιδρύσουν την αποικία και οι Θηραίοι αδυνατούν να τους υποστηρίξουν και
εργάζονται κάτω από συνεχή προβλήματα για πέντε χρόνια, μπορούν να αναχωρήσουν από
τη γη αυτή προς την περιουσία τους στη Θήρα χωρίς φόβο και θα είναι πολίτες εκεί. Όποιος
άνδρας αρνηθεί να πλεύσει, ενώ τον στέλνει η πόλη, θα τιμωρηθεί με την ποινή του θανάτου
και η περιουσία του θα δημευθεί. Όποιος άνδρας δεχθεί ή προστατεύσει αυτόν τον
άνθρωπο, είτε ο πατέρας τον γιο είτε ο αδελφός τον αδελφό, θα υποστεί την ίδια τιμωρία με
τον άνδρα που αρνήθηκε να ταξιδέψει.
Με αυτούς τους όρους έγινε η ένορκη συμφωνία μεταξύ εκείνων που έμειναν εδώ
και εκείνων που ταξίδεψαν ως οικιστές. Και καταράστηκαν όσους θα αθετήσουν αυτές τις
συμφωνίες και δεν θα τις τηρήσουν, είτε πρόκειται για άτομα που εγκαταστάθηκαν στη
Λιβύη είτε για άτομα που έμειναν εδώ. Έπλασαν κέρινα ομοιώματα και τα έκαψαν. και
συγκεντρώθηκαν όλοι, άνδρες, γυναίκες αγόρια και κορίτσια και είπαν την κατάρα: «Εάν
κάποιος δεν τηρήσει τα όσα συμφωνήθηκαν αλλά τα παραβεί, θα λιώσει και θα καταρρεύσει
όπως τα ομοιώματα, ο ίδιος και οι απόγονοί του και η περιουσία του. αλλά, για εκείνους που
θα δεσμεύονται από τα συμφωνηθέντα, τόσο για εκείνους που θα πλεύσουν στη Λιβύη, όσο
και για εκείνους που θα παραμείνουν στη Θήρα, να είναι πολλά τα καλά πράγματα για τους
ίδιους και τους απογόνους τους».
(Meiggs and Lewis, Greek Historical Inscriptions, 5, 23-51)

Η οπλιτική φάλαγγα
Σε ένα μεγάλο και
πλούσια
διακοσμημένο
κορινθιακό αγγείο
των μέσων του 7ου
αιώνα, την οινοχόη
Chigi, υπάρχει στο
πάνω μέρος, ακριβώς
κάτω από το λαιμό,
μία σκηνή μάχης,
όπου
αντιπαρατάσσονται
δύο ομάδες
στρατιωτών.
Ίσως βέβαια να πρόκειται για κάποια τελετουργική

σκηνή.
Εκείνο όμως που μας εντυπωσιάζει είναι η διάταξη
των στρατιωτών και στις δύο ομάδες: προχωρώντας
με κοινό βηματισμό κρατούν τις ασπίδες τους έτσι
ώστε να εφάπτονται και να σχηματίζουν ένα
αδιαπέραστο τείχος.
Πρόκειται για την παλαιότερη αναπαράσταση
στρατιωτικής φάλαγγας, πράγμα που ενισχύει
την άποψη ότι από τον 7ο αιώνα αυτή η μέθοδος
άρχισε να χρησιμοποιείται σε όλες τις ελληνικές
πόλεις.
Αυτή όμως η επανάσταση

στη στρατιωτική
τακτική δεν
εμφανίστηκε από τη μια
στιγμή στην άλλη.
Πρέπει λοιπόν να
ερευνήσουμε σε ποιες
συνθήκες
δημιουργήθηκε η
φάλαγγα και ποιες ήταν
οι επιπτώσεις της στην
εξέλιξη της αρχαϊκής
ελληνικής κοινωνίας.
Τα αρχαιολογικά δεδομένα βοηθούν να
διακρίνουμε τις καινοτομίες στον τομέα της
τεχνικής, που οδήγησαν στην ολοκλήρωση της
πανοπλίας των οπλιτών.
Πρώτα απ' όλα την

αντικατάσταση του χαλκού
από τον σίδηρο: από τον
11ο αιώνα εμφανίζονται
σιδερένια αντικείμενα και
όπλα. Σιδερένια ξίφη του
10ου αιώνα βρέθηκαν στις
ακροπόλεις της Κύπρου,
στον Κεραμεικό της
Αθήνας και στο Άργος.
Κυρίως όμως η
ανακάλυψη του
τάφου ενός
πολεμιστή στο
Άργος, που περιείχε
ολόκληρη την
πανοπλία του,
μαρτυρεί ότι είχε ήδη
αρχίσει από τον 9ο
αιώνα να
διαμορφώνεται η
μελλοντική πανοπλία
του οπλίτη: κράνος
με λοφίο σε σχήμα
πετάλου, χάλκινος
θώρακας, ζωστήρας
κλπ.
Η ασπίδα με τη διπλή λαβή

παρουσιάζεται μόνο στο
τέλος του 8ου αιώνα.
Πράγματι, εκείνο που
χαρακτηρίζει την ασπίδα
του οπλίτη πέρα από το
κυκλικό της σχήμα,
γνωστό ήδη από το τέλος
της μυκηναϊκής εποχής,
είναι η δεύτερη λαβή, η
αντιλαβή.
Αυτή προστίθεται πλάι στην κεντρική λαβή, τον
πόρπακα, για να την κρατά κανείς πιο σταθερά,
κάτι που μαρτυρεί μία νέα λειτουργία του όπλου
άρα και μια αλλαγή της πολεμικής μεθόδου.
Ενώ δηλ. κατά την ομηρική εποχή ο νικημένος

πολεμιστής πετούσε την ασπίδα του και τρεπόταν σε
φυγή, ο οπλίτης κρατά ως το τέλος την ασπίδα του,
που εξασφαλίζει όχι μόνο την άμυνά του αλλά και
την προστασία του οπλίτη που στέκεται αριστερά
του.
Έτσι, η ιδιαιτερότητα έγκειται στην υιοθέτηση μιας
πολεμικής τακτικής όπου προέχει το σύνολο και όχι
το άτομο και όπου εκείνο που έχει σημασία είναι να
κρατούν οι οπλίτες τη θέση τους στη γραμμή, να
ορμούν με ένα βήμα εναντίον του εχθρού, να
μάχονται με τις ασπίδες ενωμένες και να εκτελούν
όλους τους ελιγμούς σαν ένας άνθρωπος.
 Τι οδήγησε στην ανάπτυξη της φάλαγγας;

 τεχνικές καινοτομίες
 κοινωνικές αλλαγές που οδήγησαν στον
υποσκελισμό των ευγενών στρατιωτών από
τους μικροεισοδηματίες αγρότες, οι οποίοι
μπορούσαν τώρα να προμηθευτούν μια
πανοπλία, που δεν κόστιζε και πολύ ακριβά.
 Θα έπρεπε ίσως να δεχθούμε και τις δύο
προτάσεις, έτσι όμως το θέμα γίνεται πιο
περίπλοκο. Πρώτα επειδή υπάρχουν διαφορές
ανάμεσα στις πόλεις.
 Το σύστημα της φάλαγγας δεν υιοθετήθηκε
παντού ταυτόχρονα, έστω και αν η υιοθέτησή
του από μία πόλη είχε αργά η γρήγορα ως
αποτέλεσμα τη διάδοσή του και στις
γειτονικές.
 Κυρίως όμως επειδή αρχικά δεν υπήρξε

ολοκληρωτική διαφοροποίηση της
πολεμικής τακτικής, πλήρης δηλ.
αντικατάσταση των αριστοκρατικών
πολεμικών μεθόδων από τη φάλαγγα
των πολιτών οπλιτών.
 Πράγματι, είναι φανερό ότι οι αριστοκράτες ήταν
εκείνοι που εφάρμοσαν πρώτοι στην πράξη τη
συλλογική αυτή πολεμική μέθοδο.
 Πρέπει επίσης να υπογραμμίσουμε ότι οι
αριστοκρατικές παραδόσεις εξακολούθησαν να
ισχύουν και για τους οπλίτες με τη μορφή των
κανόνων του αγώνος, στον οποίο επιβάλλεται η
ανωτερότητα των αρίστων:
 η διατήρηση της υπεροχής στο πεδίο της μάχης, η

ανέγερση τροπαίου με τα όπλα του ηττημένου
εχθρού, μαρτυρούν την επιβίωση των
αριστοκρατικών εθίμων, που εκδηλώνεται κυρίως
στη διατήρηση, ως την κλασσική εποχή, σωμάτων
επίλεκτων πολεμιστών στις τάξεις του στρατού των
πολιτών, τα οποία μάχονται κατά φάλαγγα, όπως οι
"Τριακόσιοι" στη Σπάρτη ή στη Θήβα και οι
"Ιππείς" στην Αθήνα.
 Η διαπίστωση όμως της επιβίωσης των αριστοκρατικών
παραδόσεων δεν αρκεί για να ερμηνεύσει την εμφάνιση της
φάλαγγας, ούτε και τη συμμετοχή σ' αυτήν και μελών του
δήμου.
 Εδώ αξίζει να παρεμβληθεί ένα ουσιαστικό στοιχείο: η πόλη

και η φάλαγγα παρουσιάζουν ομόλογη δομή. Και οι δύο
αποτελούνται από αλληλομετάθετες μονάδες και, καθώς η
πόλη συγκροτείται βαθμηδόν ως πολιτικό σχήμα, οι
αριστοκράτες του στρατεύματος, η ελίτ των πολεμιστών,
παύουν πια να επιδιώκουν ανδραγαθίες στο ατομικό επίπεδο
και πολεμούν σε πυκνή παράταξη.
 Η γέννηση βέβαια της πόλης συνδέεται και με την ιδιοποίηση
μιας εδαφικής περιοχής και τον καθορισμό των συνόρων της.
Η υπεράσπιση αυτών των συνόρων αποτελεί για την
κοινότητα των πολιτών επιτακτικό καθήκον και οδηγεί στην
υιοθέτηση της φάλαγγας και τη συμμετοχή σ' αυτήν όσων
μπορούν να αποκτήσουν πανοπλία.
 Να, λοιπόν, ποια είναι η ουσία: πέρα από τις αντιστοιχίες

μεταξύ πολεμιστή και πολίτη παρατηρούμε και τη διεύρυνση
του στρατεύματος, που είχε σαν αποτέλεσμα τη διεύρυνση
του σώματος των πολιτών.
 Η προσχώρηση "ανθρώπων του λαού" στη φάλαγγα πλάι σε
"μέλη του δήμου" επιφέρει βίαιες κοινωνικές αλλαγές, που
αρκετές φορές είναι το αποτέλεσμα συγκρούσεων.
 Οι άνθρωποι του λαού επωφελήθηκαν από τη συμμετοχή
τους στον πόλεμο ενώ για τα μέλη του δήμου ήταν μόνο πηγή
δεινών.
 Επιπλέον, η φάλαγγα, επιβάλλοντας αναγκαστικά ένα
πνεύμα ισότητας, απέβαινε τελικά εις βάρος τους,
επειδή θα ανέκυπταν διεκδικήσεις για ίση κατανομή των
λαφύρων και των εδαφών που είχαν κατακτηθεί, καθώς
και για δίκαιη κατανομή των εδαφών των πόλεων, κάτι
που συνέβη στη Σπάρτη και την Αθήνα.
 Τέλος, από αυτήν την ισοτιμία των οπλιτών της
φάλαγγας προέκυψε και η απαίτηση για ίση συμμετοχή
στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων.
 Η εμφάνιση λοιπόν της φάλαγγας είναι ένας από τους

κυριότερους παράγοντες της κρίσης που συνταράζει από τον
8ο αιώνα την ελληνική αριστοκρατική κοινωνία. Όντας
γέννημα των αναγκών της αριστοκρατικής πόλης, η φάλαγγα
άνοιξε τον δρόμο για το καθεστώς ισονομίας στην πόλη του
6ου αιώνα.
 Αυτή η μετάβαση δεν έγινε παντού με τον ίδιο τρόπο. Εκεί
όπου υπήρχε ισχυρή ελεύθερη αγροτική τάξη, γίνεται χωρίς
μεγάλες απώλειες και κυρίως χωρίς συγκρούσεις. 'Όπου όμως
κατέχει την εξουσία μια ισχυρή αριστοκρατία, από την οποία
εξαρτάται ένας μεγάλος αριθμός υποτελών, κυριαρχεί η βία.
 Στην πρώτη περίπτωση υπάρχουν οι νομοθέτες, που

εξισορρόπησαν τις δύο δυνάμεις, τους αγαθούς και τους
κακούς. Στη δεύτερη περίπτωση εμφανίζονται οι τύραννοι,
που ανατρέπουν την κοινωνική ισορροπία. Νομοθέτες και
τύραννοι υπήρξαν σύγχρονοι. Καμιά φορά, μάλιστα, η
τυραννίδα παρεμβάλλεται ανάμεσα σε δύο νομοθεσίες, όπως
στην Αθήνα μεταξύ Σόλωνα, Πεισιστράτου και Κλεισθένη.
 Επισημαίνουμε ακόμη μία φορά την πολιτική συνέπεια της
μεταβολής της πολεμικής τακτικής: η μεσαία τάξη αρχίζει να
απαιτεί το μερίδιό της στην εξουσία, σπάζοντας έτσι το μονοπώλιο
των αριστοκρατών.
 Αυτή η άποψη ταιριάζει με

όσα λέει ο Αριστοτέλης. Σε
δύο χωρία από τα Πολιτικά
του εκφράζει την άποψη πως
τα πρώιμα ελληνικά
κρατίδια στήριζαν την κύρια
στρατιωτική τους δύναμη
στο ιππικό κι επομένως στην
εύπορη τάξη που μπορούσε
να συντηρεί άλογα.
 Προσθέτει ότι τα πρώτα πολιτεύματα μετά την
πτώση της βασιλείας ήταν κλειστά, όταν, όμως, το
βάρος της στρατιωτικής ισχύος της πόλης έπεσε
στον στρατό των οπλιτών, η βάση του
πολιτεύματος αναγκαστικά διευρύνθηκε.
 Το επιχείρημα είναι εύλογο,

μα δεν μπορούμε να
επαληθεύσουμε την άποψη
του Αριστοτέλη πως τα
πρώτα αριστοκρατικά
πολιτεύματα στηρίζονταν
στο ιππικό.
 Ωστόσο, αυτή η
αβεβαιότητα δεν επηρεάζει
την αξία της άποψής του
πως η βάση του
πολιτεύματος ήταν αναγκαίο
να διευρυνθεί όταν
υιοθετήθηκε η τακτική των
οπλιτών.
Αφού αναφερθεί στην επέκταση της πολιτικής δύναμης στους
οπλίτες, ο Αριστοτέλης προσθέτει την ενδιαφέρουσα παρατήρηση
πως αυτό το δικαίωμα ψήφου των οπλιτών ονομάστηκε
δημοκρατία από τους παλαιότερους Έλληνες, ενώ στις μέρες του
το αποκαλούσαν διαφορετικά.
 Όταν ο Αριστοτέλης
λέει πως το δικαίωμα
ψήφου των οπλιτών
λεγόταν τον πρώτο
αυτόν καιρό
δημοκρατία, ίσως εννοεί
ότι σε κάποια
παλαιότερη λογοτεχνική
πηγή, ίσως στα
ποιήματα του Σόλωνα, η
λ. δήμος πρέπει να
θεωρηθεί ότι
αναφέρεται στους
οπλίτες.
 Εκείνη την εποχή ο λαός
ως σύνολο δεν είχε
αντιληφθεί τον ρόλο
που θα μπορούσε να
παίξει στην πολιτική: η
αντίθεση προς τους
λίγους προνομιούχους
εκδηλώθηκε από την
ευρύτερη, αλλά με
περιορισμένα ακόμη
προνόμια, τάξη των
οπλιτών, που τώρα πια
ήταν υπεύθυνοι για την
άμυνα του κράτους.
 Αν η λ. δήμος σήμαινε κάτι τέτοιο, το

γεγονός αυτό έχει μεγάλη σημασία για την
τυραννία. Είναι κοινός τόπος στους Έλληνες
συγγραφείς -στον Ηρόδοτο, τον Πλάτωνα και
τον Αριστοτέλη, για να αναφέρουμε μόνον
τους εξέχοντες- πως ο τύραννος αρχίζει την
καριέρα του ως ένας υπέρμαχος του δήμου.
 Με την απαραίτητη διευκρίνιση πως οι
παλαιότεροι αυτοί τύραννοι ήταν υπέρμαχοι
του δήμου, με την έννοια πως οδήγησαν τους
οπλίτες εναντίον των ευγενών.
 Μολονότι στο χωρίο από τα Πολιτικά που

αναφέραμε ο Αριστοτέλης δεν συνδέει τους
οπλίτες με το τυραννικό καθεστώς, είναι
αδύνατο σχεδόν να μην υπήρξε κάποια σχέση
ανάμεσά τους, καθώς τα τυραννικά
καθεστώτα εμφανίστηκαν μία ή περίπου μία
γενιά μετά την εμφάνιση των οπλιτών.
 Οι επιμέρους μαρτυρίες συχνά
επιβεβαιώνουν, και ποτέ δεν είναι αντίθετες
με τη θέση, πως οι επαναστάσεις που
σημειώθηκαν στις διάφορες ελληνικές πόλεις
ήταν κυρίως επαναστάσεις οπλιτών.
Tο πολίτευμα της τυραννίδας. Γενικά
 Οι ευγενείς είχαν
ενθαρρύνει την ανάπτυξη
του αποικισμού, κατά ένα
μέρος σαν ασφαλιστική
δικλείδα. Ωστόσο, αυτή δεν
λειτούργησε κανονικά γιατί
παρά τα πολλά οφέλη που
έφερνε, ο αποικισμός δεν
κατόρθωσε να εξαφανίσει
την κοινωνική δυσαρέσκεια.
 Στις αρχές του 7ου αιώνα, δύο ακόμη λόγοι
δυσαρέσκειας είχαν προστεθεί σε εκείνους που
αναφέραμε ότι είχαν συντελέσει στον αποικισμό. Ο
πρώτος ήταν η ανάπτυξη της τάξης των οπλιτών.
Αυτοί οι βαριά οπλισμένοι πεζοί στρατιώτες
αποτελούσαν τώρα το στρατό της πόλης, επειδή το
παλιό αριστοκρατικό ιππικό είχε πια ξεπεραστεί.
Ήταν αναπόφευκτο λοιπόν αυτοί οι πολίτες της
μεσαίας τάξης να απαιτήσουν πολιτικά δικαιώματα
και να έχουν λόγο στη διοίκηση της πόλης. Ο
δεύτερος λόγος δυσαρέσκειας ήταν σχετικός με την
εφεύρεση της κοπής των νομισμάτων.
 Στη διάρκεια της

γεωμετρικής εποχής οι
συναλλαγές έπαψαν να
γίνονται με ανταλλαγή
προϊόντων και άρχισαν να
χρησιμοποιούνται
σιδερένιοι οβελοί.
Αργότερα, στην αρχή του
7ου αιώνα, οι κάτοικοι της
Λυδίας εφεύραν την κοπή
μεταλλικών νομισμάτων
που στην αρχή ήταν
κομμάτια από ήλεκτρο,
φυσικό κράμα χρυσού και
ασημιού.
 Στο δυτικό Αιγαίο οι κάτοικοι
της Αίγινας ήταν οι πρώτοι που
έκοψαν δικά τους νομίσματα,
τους ασημένιους στατήρες, με
βάρος 12,3 γρ., που γνώρισαν
μεγάλη διάδοση. Η Κόρινθος δεν
έμεινε πίσω στη
νομισματοκοπία. Το βασικό της
νόμισμα ήταν το ασημένιο
δίδραχμο, το οποίο ζύγιζε
περίπου 8,6 γρ. Στη Χαλκίδα,
στην Ερέτρια και στην Αθήνα,
μιμήθηκαν το νομισματικό
σύστημα της Κορίνθου που
κατέληξε να γίνει γνωστό σαν
ευβοϊκό νομισματικό σύστημα.
 Η εφεύρεση της
νομισματοκοπίας βοήθησε
ιδιαίτερα στην ανάπτυξη του
εμπορίου, ταυτόχρονα όμως η
εισαγωγή των νομισμάτων σ'
έναν αγροτικό κόσμο έμελλε να
έχει βαθιές κοινωνικές συνέπειες
γιατί τώρα εφαρμοζόταν μία νέα
μορφή πλούτου ανεξάρτητη από
τη γη.
 Άνθρωποι με ταπεινή καταγωγή
μπορούσαν να γίνουν πλούσιοι
έμποροι ή βιοτέχνες και να
διεκδικήσουν τα πολιτικά
δικαιώματα που είχαν ως τότε
αποκλειστικά και μόνο οι
κτηματίες.
 Το κυριότερο, λοιπόν, χαρακτηριστικό του
ελληνικού κόσμου στον 7ο αιώνα π.Χ. ήταν η
αναταραχή. Σ' έναν όμως τόσο μεγάλο κόσμο
τα αίτια αυτής της αναταραχής ήταν φυσικό να
διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή. Τα
αριστοκρατικά πολιτεύματα αντιμετώπιζαν
απειλητικούς κινδύνους από πολλές μεριές και
στις περισσότερες περιπτώσεις κατέρρεαν
μετά από επαναστάσεις του λαού.
 H μέθοδος που ακολούθησε ο λαός για να

απαλλαγεί από το μισητό πολίτευμα ήταν να
συσπειρώνεται γύρω από έναν άνδρα, ο οποίος
συχνά συνέβαινε να είναι κάποιος ευγενής που
είχε αποκτήσει ριζοσπαστικές ιδέες. Μ' αυτόν
τον τρόπο κατόρθωνε ο λαός να ανατρέψει το
αριστοκρατικό πολίτευμα που επικρατούσε.
 Ο άντρας που με αυτόν τον παράνομο
τρόπο έπαιρνε στα χέρια του τα ηνία της
διακυβέρνησης γινόταν γνωστός σαν
τύραννος, λέξη που προερχόταν από τη
Λυδία, όπου για πρώτη φορά κάποιος
Γύγης είχε εγκαθιδρύσει τυραννικό
πολίτευμα.
 Η λέξη τύραννος στην αρχή δεν είχε κακή

σημασία.
 Η τυραννίδα έχει θεωρηθεί από ορισμένους
ερευνητές σαν ένας ιδιόρρυθμος ελληνικός
θεσμός, ένα είδος μεσοβασιλείας ανάμεσα
στην άσκηση εξουσίας από τους λίγους και
τους πολλούς.
 Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η τυραννίδα
ήταν ένα αναγκαίο βήμα στο δρόμο που
οδηγούσε προς τη δημοκρατία, γιατί την
εποχή που προηγήθηκε από τη συντέλεση της
δημοκρατικής διαδικασίας ήταν φυσικό ο
λαός, κάτω από την εξουσία ενός αρχηγού, να
καταλύσει το ισχύον πολίτευμα.
 Αρχικά, η εξουσία του τυράννου βασιζόταν στον

λαό.
 Για το λόγο αυτό ο τύραννος κυβερνούσε ως ένα
βαθμό με γνώμονα το συμφέρον του λαού: όλοι
έπρεπε να έχουν όχι μόνο δουλειές για να εργάζονται
αλλά και να μπορούν να αποκτήσουν πλούτο και
παιδεία για να έχει έτσι τα πλεονεκτήματα μιας
πληρέστερης ζωής.
 Αυτό σήμαινε συχνά ανελέητη επίθεση εναντίον των
ευγενών.
Εξάλλου, οι τύραννοι
διατήρησαν συχνά το
αστικό δίκαιο όπως
το βρήκαν και
κατασκεύασαν
μεγάλα δημόσια έργα
προς όφελος του
λαού.
 Η προστασία που προσέφερε ο τύραννος

προσείλκυε στην αυλή του ποιητές,
ζωγράφους και άλλους καλλιτέχνες. Ένας
τύραννος, για τα ελληνικά δεδομένα, δεν είναι
αναγκαστικά φαύλος κυβερνήτης, είναι όμως
ένας απόλυτος μονάρχης (και συνήθως ένας
σφετεριστής της εξουσίας) που διαθέτει μια
ισχυρή εκτελεστική δύναμη.
 Μερικοί από τους τυράννους της
αρχαίας Ελλάδας υπήρξαν απλώς
στρατιωτικές φυσιογνωμίες.
 Άλλοι επιβλήθηκαν από εξωτερικές
δυνάμεις, όπως εκείνοι που
διορίστηκαν από τους Πέρσες στο
τέλος του 6ου αιώνα, για να
κυβερνήσουν τις ελληνικές πόλεις
της Ανατολής που βρίσκονταν υπό
τον περσικό έλεγχο.
 Ανάμεσα στους σπουδαιότερους από αυτούς

ήταν οι τύραννοι της Μικράς Ασίας, της
Εφέσου, της Μιλήτου και των γειτονικών της
νησιών, της Μυτιλήνης και της Σάμου. Από τις
πρώτες τυραννίδες που εγκαθιδρύθηκαν στην
ηπειρωτική Ελλάδα ήταν η εκείνη του
Κυψέλου, στην Κόρινθο (655-625 π.Χ.).
 Η "εποχή των τυράννων", όπως την εννοούν οι
ιστορικοί, τερματίζεται με τον διωγμό των
Πεισιστρατιδών από την Αθήνα το 510.
Πρόκειται για μία περίοδο κατά την οποία
τόσες πολλές ελληνικές πόλεις γνώρισαν
τυραννικά καθεστώτα, ώστε δικαιολογημένα
να αναζητούμε κάποιο γενικότερο αίτιο στις
συνθήκες της εποχής. Τα αίτια, σε μεγάλο
βαθμό εσωτερικά, αποδίδονται στην
καταπιεστική συμπεριφορά ή στην
ανικανότητα των αριστοκρατικών καθεστώτων
που ήταν στην εξουσία στις αρχές του 7ου
αιώνα.
 Οι τύραννοι σημαδεύουν μία καμπή στην

πολιτική εξέλιξη της Ελλάδας, τη στιγμή που
μια παλιά τάξη πραγμάτων καταρρέει και μία
νέα δεν έχει ακόμη επιβληθεί. Αυτό είναι που
προσδίδει στην ομάδα τους μεγαλύτερο
ενδιαφέρον, όπως επίσης και η ιστορική
περίοδος στην οποία εμφανίζονται και η
ιδιαιτερότητα του κάθε τυράννου ως ατόμου.
 Έχει ήδη αναφερθεί πως ένας τύραννος
για τα ελληνικά δεδομένα δεν είναι
αναγκαστικά και ένας φαύλος
κυβερνήτης.
 Από την δεύτερη γενιά των Ελλήνων
τυράννων, η λέξη ήταν ίσως κιόλας
φορτωμένη με το μίσος που και σήμερα
τη βαραίνει.
 Στην κλασική μάλιστα περίοδο, εκείνος
που έδινε την εντύπωση πως επιζητούσε
να γίνει τύραννος, μπορούσε να
προκαλέσει βίαιες αντιδράσεις.
 Παρόλα αυτά, σε άλλες περιπτώσεις

μπορεί κανείς να αποκαλέσει έναν
μονάρχη τύραννο σαν να του απευθύνει
κάποια φιλοφρόνηση. Οι φιλόσοφοι,
εξάλλου, του 4ου αιώνα, θεωρούν
δεδομένο πως η λέξη βασιλεύς δηλώνει
έναν αγαθό κυβερνήτη, ενώ η λ. τύραννος
έναν φαύλο, ενώ άλλοι συγγραφείς
χρησιμοποιούν τις λέξεις ως συνώνυμα.
 Αυτό προκαλεί στην αρχή κάποια
σύγχυση, η σύγχυση όμως αυτή είναι
μάλλον επιφανειακή, ενώ μία εξέταση
του τρόπου με τον οποίο οι Έλληνες
χρησιμοποιούσαν τη λέξη θα βοηθήσει
να ερμηνευθεί πώς λαοφιλείς κυβερνήτες
όπως ο Κύψελος ή ο Πεισίστρατος
μπόρεσαν να καταταχθούν στην
κατηγορία των τυράννων.
 Από μία εξαιρετική σύμπτωση

γνωρίζουμε πότε πρωτοεμφανίστηκε η λ.
τύραννος στην ελληνική γλώσσα. Τη
συναντάμε για πρώτη φορά σε κάποιους
στίχους του Αρχιλόχου (απ. 25),
γραμμένους στα μέσα του 7ου αι. Το
πρόσωπο που μιλά στο ποίημα του
Αρχιλόχου λέει:
 Του Γύγη του πολύχρυσου τα πλούτη δεν
λογιάζω. Ζήλος δεν μ' έπιασε ούτε φθόνος
για τα έργα των θεών. Την τυραννία δεν
αγαπώ, όσο ισχυρή κι αν είναι.
 Ένας άλλος αρχαίος μελετητής, έχοντας
προφανώς κατά νου το ίδιο απόσπασμα,
βεβαιώνει πως ο όρος τύραννος
αποδόθηκε για πρώτη φορά στον Γύγη,
έναν Λυδό, ο οποίος κατά την εποχή του
Αρχιλόχου σκότωσε τον βασιλιά της
Λυδίας και οικειοποιήθηκε τον θρόνο
του.
 Πιθανόν, λοιπόν, ο ποιητής να σκόπευε

με την καινούρια αυτή λέξη να
περιγράψει το καθεστώς του Γύγη, και
είναι δυνατόν η ίδια η λέξη να είναι
λυδική. Το πρόσωπο που μιλά στο
ποίημα αυτό θα σκεφτόταν σίγουρα πως
το τυραννικό καθεστώς ήταν κάτι που οι
περισσότεροι άνθρωποι θα ήθελαν να
επιβάλλουν, αλλά δεν είναι φανερό
μόνον από αυτό το απόσπασμα ποια ήταν
η ακριβής σημασία ή η χροιά της λέξης.
 Ο Γύγης είχε σφετεριστεί τον θρόνο,
γεγονός που υπαινίσσεται ότι η λ.
τύραννος στα ελληνικά ίσως δήλωνε
απαρχής τον "σφετεριστή", αλλά η χρήση
της σε μεταγενέστερους ποιητές, όπως θα
δούμε παρακάτω, κάνει πιθανότερη την
άποψη ότι η σημασία της λέξης ήταν πιο
ουδέτερη, δηλ. πως ο Αρχίλοχος την
χρησιμοποίησε σαν ένα συνώνυμο της λ.
βασιλεύς.
 Παρουσιάζεται ξανά στα

ποιήματα του Σόλωνα
μετά τη ρύθμιση των
πραγμάτων στην Αθήνα
το 594. Σε περισσότερες
από μία περιπτώσεις ο
Σόλων αναφέρει πως θα
μπορούσε να γίνει
τύραννος, και από όσα
μας παραδίδει για τους
υποστηρικτές του
μπορούμε να
καταλάβουμε τι θα
σήμαινε τότε στην
Αθήνα ένα τυραννικό
καθεστώς.
 Η βασική άποψη των υποστηρικτών του ήταν
ότι ο Σόλων υπήρξε πολύ επιεικής με τους
αριστοκράτες και πως αρνήθηκε να
απαλλοτριώσει και να ξαναμοιράσει τη γη:
προφανώς είχαν στον νου ένα τυραννικό
καθεστώς σαν την επανάσταση του Κύψελου
στην Κόρινθο εξήντα χρόνια πριν, όταν το
μεγαλύτερο μέρος των αριστοκρατών είχε
σκοτωθεί ή εξοριστεί
 Αλλά ο Σόλων δεν είχε προσωπικές

φιλοδοξίες να γίνει τύραννος και
απεχθανόταν την αιματοχυσία που η
επιβολή ενός τυραννικού καθεστώτος θα
καθιστούσε αναγκαία.
 Αργότερα, τον 6ο αι., ο Θέογνις ο
Μεγαρέας μιμήθηκε πολλούς από
τους στίχους του Σόλωνα και
περιέγραψε με παρόμοια ορολογία
την κατάσταση που επικρατούσε
στην δική του πόλη. Φοβόταν πως
οι αναταραχές της περιόδου θα
μπορούσαν να έχουν σαν
συνέπεια την εγκαθίδρυση ενός
τυραννικού καθεστώτος και, σαν
απόγονος της παλιάς
αριστοκρατίας, θεωρούσε αυτήν
την προοπτική μισητή.
 Η τυραννία επιβλήθηκε τελικά και

στην Αθήνα, παρά τη θέληση του
Σόλωνα, και δεν ήταν μισητή από τον
λαό. Αλλά όταν οι γιοι του
Πεισιστράτου εκδιώχθηκαν το 510,
το νέο καθεστώς θέσπισε νόμους για
να αποτρέψει μία νέα επιβολή
τυραννίδας και οι τυραννοκτόνοι,
Αρμόδιος και Αριστογείτων, που
είχαν σκοτώσει το 514 τον δεύτερο
γιο του Πεισιστράτου, Ίππαρχο,
έγιναν αντικείμενο λατρείας σαν να
ήταν ήρωες.
 Αφού υπήρχε τόση δυσφορία ακόμα και για
μία μορφή ήπιας τυραννίδας όπως ων
Πεισιστρατιδών, αποτελεί δυσάρεστη έκπληξη
να βλέπουμε τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή να
χρησιμοποιούν τον 5ο αι. τη λ. τύραννος
εναλλάξ με τη λ. βασιλεύς, δίχως προφανώς να
εννοούν πως η λ. τύραννος είναι ένας
επιτιμητικός τίτλος για έναν βασιλιά στην
τραγωδία, ή πως είναι κάτι παραπάνω από ένα
απλό συνώνυμο της λ. βασιλεύς.
 Η εξήγηση για το εκπληκτικό αυτό γεγονός

πρέπει να βρίσκεται στη διαφορά ανάμεσα στο
λεξιλόγιο της ποίησης και στο λεξιλόγιο της
πεζογραφίας. Η χρήση της λ. τύραννος, ως
λέξης απλώς αντίστοιχης προς τη λ. βασιλεύς
πρέπει να ήταν και η αρχική της χρήση.
Πιθανόν, λοιπόν, ο Αρχίλοχος, όταν υιοθέτησε
τη λέξη να μην εννοούσε κάποια διάκριση
ανάμεσα στο τύραννος και στο βασιλεύς.
 Μία άλλη ένδειξη πως η λέξη δεν
μπορούσε αρχικά να έχει μία τέτοια
αρνητική σημασία, είναι το γεγονός πως
σε ορισμένα λατρευτικά έθιμα η λ.
τύραννος χρησιμοποιείται ως επίθετο
θεού.
 Στον Σόλωνα και στον Θέογνι η λ.
τύραννος είναι όρος αρνητικός. Ο τρόπος
που χρησιμοποιούν τη λ. τύραννος όπως
και το υπόλοιπο λεξιλόγιό τους είναι πιο
κοντά στον πεζό λόγο, όπου η λέξη είχε
ήδη φθαρεί.
 Η αιτία που η λέξη αποκτά αυτή τη νέα -

αρνητική- σημασία είναι ότι εκείνη
ακριβώς την περίοδο εμφανίστηκε στην
Ελλάδα ένας νέος τύπος μονάρχη που
χρειαζόταν κάποιο όνομα: αυτοί ήταν οι
τύραννοι, που ξεκίνησαν την επανάσταση
εναντίον των αριστοκρατών.
 Ανήκε σε πλούσια και
αριστοκρατική οικογένεια, η
οποία καταγόταν από τη γενιά
του βασιλιά της Αθήνας Κόδρου.
 Ο πατέρας του ονομαζόταν
Εξηκεστίδης· αυτός φρόντισε για
την εκπαίδευση και ανατροφή
του γιού του.
 Όταν ο Σόλων έχασε την
περιουσία του, στράφηκε προς το
εμπόριο και ταξίδεψε στην
Αίγυπτο και στη Μ. Ασία.
 Επωφελούμενος από τα ταξίδια του αυτά μελέτησε
ξένους πολιτισμούς και νόμους, καθώς και τον
πολιτικοοικονομικό βίο των άλλων χωρών. Τα εφόδια
που απέκτησε τα χρησιμοποίησε αποτελεσματικά για
την κοινωνική και οικονομική ανόρθωση της
πατρίδας του και έτσι κατόρθωσε να αναδειχτεί στο
σπουδαιότερο άνδρα της εποχής του.
 Την εμπιστοσύνη του λαού την

κέρδισε πρώτα με το ποιητικό του
έργο. Ο Σόλων υπήρξε και
ελεγειακός ποιητής. Έγραψε
ελεγεία με τίτλο «Σαλαμίς», στην
οποία προτρέπει τους Αθηναίους
να ανακτήσουν το αγαπημένο
τους νησί. Από την ελεγεία αυτή
σώζονται μόνο οκτώ στίχοι.
 Ο Σόλων έγραψε επίσης
πολιτικές ελεγείες, από τις οποίες
έχουμε μεγαλύτερα
αποσπάσματα. Σε αυτές εκφράζει
τα πολιτικά του φρονήματα και
αντανακλά τη φιλοπατρία του και
την αγάπη του προς τη
δικαιοσύνη.
 Στα ποιήματά του έκανε τη
διαπίστωση ότι η κακοδαιμονία
της πόλης και οι φιλονικίες
οφείλονται στον αγώνα των
τάξεων και υποσχόταν τη
θεραπεία του κακού. Γι' αυτό οι
Αθηναίοι τον επέλεξαν ως
νομοθέτη, για να αποκαταστήσει
την ειρήνη με τη μεταβολή των
θεσμών.
Νομοθέτης
 Προφανώς λόγω οξύτατων, αλλά άγνωστων στις
λεπτομέρειές τους κοινωνικών και οικονομικών
προβλημάτων ο Σόλων κλήθηκε το 594/3 π.Χ. με έκτακτη
διαδικασία να νομοθετήσει και για το έργο αυτό
εξοπλίστηκε με έκτακτες εξουσίες.
 Εκείνο το έτος εξελέγη άρχων από τον δήμο της Αθήνας
και όχι από τον Άρειο Πάγο, όπως προέβλεπε το αθηναϊκό
πολίτευμα της εποχής.
Νομοθέτης
 Του δόθηκαν οι έκτακτες εξουσίες του διαλλακτού, δηλ.
του μεσολαβητή, του συμφιλιωτή, και του νομοθέτου, τις
οποίες διατήρησε και μετά το τέλος της ετήσιας
αρχοντείας του. Οι νόμοι που θέσπισε δημοσιεύτηκαν
ίσως το 592/1 π.Χ.
 Τα νομοθετικά μέτρα του Σόλωνα ήταν πολύ τολμηρά,

αλλά και δραστικά και αντικατοπτρίζουν το μέγεθος της
κρίσης που κλήθηκαν να θεραπεύσουν.
 Βασίζονταν στην αρχή της δίκαιης ανισότητας και όχι της
απόλυτης ισότητας, ενώ επιδίωκαν να αποτρέψουν την
εμφύλια διαμάχη και τη διάλυση της πολιτικής κοινότητας
της Αθήνας διατηρώντας παράλληλα την κοινωνική
διαστρωμάτωση και την προβολή αυτής της
διαστρωμάτωσης στη νομή της εξουσίας.
 Αποσκοπούσαν στην παύση της
εξάρτησης των ακτημόνων από την
αγροτική οικονομία, καθώς και στην
ανάπτυξη του εμπορίου και της
βιοτεχνίας για την απορρόφηση αυτών
των ακτημόνων, τους οποίους ο Σόλων
προσπάθησε και ως ένα βαθμό
κατάφερε να προφυλάξει από την
πλήρη εξαθλίωση.
 Με τα μέτρα του ενισχύθηκαν οι

μικρομεσαίοι αγρότες, αλλά και όσοι
ασκούσαν κάποιο επάγγελμα εκτός της
γεωργίας. Απαλείφθηκαν τα στεγανά
της καταγωγής, που εμπόδιζαν αυτούς
που πλούτιζαν από κάποιο επάγγελμα
να ανέλθουν σε ανώτερες κοινωνικές
τάξεις, να γίνουν πολίτες και να
αναλάβουν αξιώματα.
 Το πολίτευμα της Αθήνας παρέμεινε ωστόσο και μετά τις
μεταρρυθμίσεις τιμοκρατικό, βασισμένο στην κοινωνική
διαστρωμάτωση και στη νομή της εξουσίας από τους
πολίτες ανάλογα με τον εισόδημά τους, αν και το
εισόδημα αυτό μπορούσε στο εξής να προέρχεται από
πολλές διαφορετικές δραστηριότητες και όχι μόνο από
την καλλιέργεια της γης.
 Επιδίωξη του Σόλωνα ήταν τέλος να καταστούν όλοι οι

πολίτες συνυπεύθυνοι για την τήρηση των νόμων και την
καταστολή παρανομιών. Ιδανικό του ήταν η ευνομία.
Το νομοθετικό έργο
του Σόλωνα
περιλάμβανε πρώτα
μέτρα επανόρθωσης
της υπάρχουσας
κατάστασης,
πολιτειακές
μεταρρυθμίσεις που
αφορούσαν στο
πολιτικό σώμα, στη
λαϊκή κυριαρχία και
στα δικαστήρια,
καθώς και
νομοθετήματα σε
συγκεκριμένους
τομείς.
 Μέτρα επανόρθωσης (σεισάχθεια): Στα πλαίσια της

σεισάχθειας (αποτίναξης βαρών), ο Σόλων
 κατάργησε τα υφιστάμενα χρέη ιδιωτών προς ιδιώτες και
προς το δημόσιο,
 απελευθέρωσε όσους Αθηναίους είχαν γίνει δούλοι λόγω
χρεών στην ίδια την Αθήνα και επανέφερε στην πόλη όσους
εν τω μεταξύ είχαν μεταπωληθεί στο εξωτερικό. Για ξένους
δούλους δεν γίνεται λόγος στις πηγές. Για να μην
επαναληφθεί το φαινόμενο,
 κατήργησε το δανεισμό με εγγύηση το σώμα (προσωπική
ελευθερία) του δανειολήπτη και των μελών της οικογένειάς
του. Είναι επίσης πιθανό ότι
 αμνήστευσε τα αδικήματα που επέφεραν στέρηση
πολιτικών δικαιωμάτων.
 Πολιτικό σώμα: Στα πλαίσια των
πολιτειακών μεταρρυθμίσεων για την
αναμόρφωση και διεύρυνση του
πολιτικού σώματος της Αθήνας ο Σόλων
διατήρησε τα τέσσερα υφιστάμενα τέλη
που ρύθμιζαν τα δικαιώματα και τις
υποχρεώσεις των πολιτών και
βασίζονταν ως τότε αποκλειστικά στο
ύψος του αγροτικού εισοδήματος
(πεντακοσιομέδιμνοι, τριακοσιομέδιμνοι
ή ιππείς, διακοσιομέδιμνοι ή ζευγίται,
θήτες με εισόδημα κάτω των διακοσίων
μεδίμνων ετησίως).
 Όμως για την κατάταξη των πολιτών σε μια

από αυτές τις τάξεις
 θέσπισε τον συνυπολογισμό και των
εισοδημάτων που προέρχονταν από
επαγγελματικές ή εμπορικές
δραστηριότητες. Επιπλέον
 έδωσε δικαίωμα στο κατώτερο από αυτά τα
τέλη, τους θήτες, να συμμετέχουν στην
Εκκλησία του Δήμου,
 τους παραχώρησε όμως μόνο το δικαίωμα
του εκλέγειν, όχι του εκλέγεσθαι.
 Αποτέλεσμα αυτών των
μεταρρυθμίσεων ήταν να
λογίζονται στο εξής πολίτες
όλοι οι ενήλικες άνδρες που
κατοικούσαν στην Αττική
και ήταν απόγονοι κατοίκων
της Αττικής, μελών ιωνικών
κοινοτήτων, αν και δεν
θέσπισε την ισότητα
δικαιωμάτων και
υποχρεώσεων για όλους τους
πολίτες. Ο Σόλων έδωσε
πιθανότατα δυνατότητα
πολιτογράφησης και σε
μετοίκους.
 Λαϊκή κυριαρχία. Στις πολιτειακές

μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα περιλαμβάνονται
και μέτρα που διεύρυναν τη λαϊκή κυριαρχία,
δηλ. τη στήριξη της εξουσίας στο σώμα των
πολιτών της Αθήνας. Συγκεκριμένα ο Σόλων
 μετέφερε στην Εκκλησία του Δήμου την
αρμοδιότητα της εκλογής των αρχόντων, που
είχε ως τότε ο Άρειος Πάγος, και
 θέσπισε τη διαδικασία της κληρώσεως εκ προκρίτων
πεντακοσιομεδίμνων για την εκλογή τους. Σύμφωνα με αυτή
τη διαδικασία ο δήμος εξέλεγε ένα αριθμό υποψήφιων
αρχόντων από το τέλος των πεντακοσιομεδίμνων και στη
συνέχεια γινόταν κλήρωση για την ανάδειξη ενός από
αυτούς τους υποψηφίους.
 Ίδρυσε ένα νέο βουλευτικό σώμα, τη βουλή των
τετρακοσίων (ή τετρακοσίους) και
 μετέφερε σε αυτό τις προβουλευτικές αρμοδιότητες που
είχε ως τότε ο Άρειος Πάγος, δηλ. τη διαδικασία
προκαταρκτικής επεξεργασίας των σχεδίων ψηφισμάτων
που θα υποβάλλονταν στην εκκλησία του δήμου.
 Η βουλή των τετρακοσίων ήταν πιο δημοκρατική σε σύγκριση

με το αριστοκρατικό σώμα του Αρείου Πάγου, στο οποίο
συμμετείχαν μόνο πεντακοσιομέδιμνοι που είχαν θητεύσει ως
άρχοντες (και είχαν εκλεγεί από τον ίδιο τον Άρειο Πάγο
σύμφωνα με τη διαδικασία που ίσχυε πριν τις μεταρρυθμίσεις
του Σόλωνα).
 Η βουλή αντίθετα είχε 400 εκλεγμένα μέλη, που προέρχονταν
και από τα τέλη των ιππέων και των ζευγιτών, η θητεία κάθε
βουλευτή ήταν ετήσια και οι τέσσερις φυλές της Αθήνας
αντιπροσωπεύονταν ισότιμα, με εκατό βουλευτές η καθεμιά
 Δικαστήρια: Στο χώρο της δικαιοσύνης οι
μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ήταν έπίσης σημαντικές
προς την κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού και του
ελέγχου της εξουσίας. Ο Σόλων
 έδωσε τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη, όχι μόνο στον
παθόντα, να καταγγέλλει στον Άρειο Πάγο με εισαγγελία
(αγωγή) οποιονδήποτε, ακόμα και άρχοντα, και να
εμφανίζεται ως κατήγορος.
 Με αυτόν τον τρόπο κατοχυρώθηκε ουσιαστικά το έννομο
συμφέρον του απλού πολίτη σε σχέση με την άσκηση της
εξουσίας από τα κρατικά όργανα, ακόμα και αν οι ενέργειες
των κρατικών οργάνων δεν τον έβλαπταν άμεσα.
 Ίδρυσε την Ηλιαία, ένα λαϊκό δικαστήριο με

πολλά μέλη, ως αντίβαρο του Αρείου Πάγου
σε θέματα απονομής δικαιοσύνης.
 Η ακριβής σύνθεση της σολώνειας Ηλιαίας
δεν είναι γνωστή και δεν αποκλείεται να
πρόκειται απλά για την ίδια την εκκλησία του
δήμου, όταν αυτή συνεδρίαζε ως δικαστήριο.
 Στην Ηλιαία μπορούσε να προσφύγει
οποιοσδήποτε εναντίον δικαστικής
αποφάσεως αρχόντων. Το όνομά της
προέρχεται από το ουσ. ηλία=αλία, που
σημαίνει εκκλησία, σύναξη.
 Η κλασική διαμόρφωση της Ηλιαίας σε
«δεξαμενή» 6000 κληρωμένων Αθηναίων
άνω των 30 ετών, από την οποία
λαμβάνονταν οι δικαστές για τα ηλιαστικά
δικαστήρια, οφείλεται στις μεταρρυθμίσεις
του έτους 462 π.Χ. από τον Εφιάλτη.
 Άλλα νομοθετήματα: Ο Σόλων

θέσπισε και πλήθος άλλων νόμων
για συγκεκριμένα θέματα, που δεν
είναι όλα γνωστά. Τα σημαντικότερα
από αυτά είναι
 η απαγόρευση της εξαγωγής γεωργικών
προϊόντων πλην λαδιού,
 ρυθμίσεις στις ιδιωτικές σχέσεις (π.χ.
κανόνες υδροληψίας, ελάχιστες
αποστάσεις οικοδομών)
 θέσπιση κοινωνικής πρόνοιας για
αναπήρους και επικλήρους (θυγατέρες
που κληρονομούσαν αποκλειστικά την
πατρική περιουσία λόγω έλλειψης
άρρενα κληρονόμου),
 μέτρα προστασίας της
οικογένειας και του γάμου, που
περιλάμβαναν μέτρα εναντίον
της μοιχείας, του βιασμού, της
μαστρωπείας και της πορνείας,
 υποχρέωση των γονέων να
διδάξουν στα παιδιά τους κάποια
τέχνη και απαλλαγή των τέκνων
από τη φροντίδα των
ηλικιωμένων γονέων τους, αν οι
τελευταίοι δεν είχαν
ανταποκριθεί σε αυτή την
υποχρέωσή τους.
 Συνολικά ο Σόλων ρύθμισε πάνω σε νέες βάσεις το

δημόσιο, το ιδιωτικό και το ποινικό δίκαιο. Οι νόμοι
του δημοσιεύτηκαν ίσως το 592/1 π.Χ.
καταγραμμένοι σε ξύλινες τετράγωνες στήλες, οι
οποίες στένευαν προς τα πάνω και στρέφονταν γύρω
από άξονα, γι' αυτό και ονομάστηκαν "άξονες" ή
"κύρβεις".
 Η νομοθεσία του απέκτησε φήμη και επέδρασε
θετικά στην εξέλιξη του δικαίου αλλά και στην
κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτειακή
εξέλιξη της Αθήνας. Δίκαια ο Σόλων θεωρείται
πατέρας του αστικού δικαίου.
Το 410 π.Χ.
συγκροτήθηκε στην
Αθήνα μια επιτροπή
νομομαθών, οι
αναγραφείς των
νόμων, που ανέλαβε
την εκκαθάριση και
την κωδικοποίηση των
νόμων του Δράκοντα
και του Σόλωνα.
Το έργο της
επιτροπής
διακόπηκε από τους
τριάκοντα
τυράννους και
ολοκληρώθηκε μετά
την πτώση τους. Το
403/2 π.Χ.
παρέδωσαν το σώμα
νόμων που
κατάρτισαν, το
οποίο φύλαγαν στο
εξής οι θεσμοθέται.
Αυτοεξορία
 Ο Σόλων, για να αποφύγει μεταβολές της
νομοθεσίας του και για να μην αναμειχθεί
στην εφαρμογή της, αποδήμησε για δέκα
χρόνια. Στην ενέργειά του αυτή
διακρίνεται μια πρώτη εφαρμογή της
διάκρισης της νομοθετικής από την
εκτελεστική εξουσία.
 Κρίνοντας από την τυραννίδα του Πεισιστράτου και των

διαδόχων του, που εγκαθιδρύθηκε το 561 π.Χ. και
διάρκεσε ως το 510 π.Χ., οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
φαίνεται πως δεν αντιμετώπισαν πλήρως τα προβλήματα
που επιδίωκαν να λύσουν.
 Η ουσία τους όμως διατηρήθηκε και μετά το τέλος της
τυραννίας και αποτέλεσε το θεμέλιο πάνω στο οποίο
εδραιώθηκε η κλασική αθηναϊκή δημοκρατία.
 Ο Σόλων κατά τη διάρκεια των δέκα χρόνων της
αυτοεξορίας του επισκέφτηκε, μεταξύ άλλων, και το
βασιλιά των Σάρδεων Κροίσο, ο οποίος τον ρώτησε αν
γνώριζε κανέναν άνθρωπο πιο ευτυχισμένο από αυτόν.
 Ο Σόλων του ανέφερε τρεις περιπτώσεις ευτυχισμένων
ανθρώπων και τον συμβούλεψε με το γνωστό: "Μηδένα
προ του τέλους μακάριζε».
 Όταν ξαναγύρισε στην Αθήνα, τη βρήκε σε πολύ καλή
κατάσταση χάρη στα δικά του νομοθετικά μέτρα και
πέθανε ευτυχισμένος σε βαθιά γεράματα.
Πανελλήνια ιερά
Δελφοί, Ολυμπία
Ναός Προναίας Αθηνάς από τα Α.
Δελφοί, Ναός Προναίας Αθηνάς

από τα Δ.
Στήλη Ναξίων
Θησαυρός Αθηναίων-Δελφοί
Ναός Απόλλωνα
Θέατρο Δελφών
Θησαυρός Αθηναίων και Ναός
Προναίας Αθηνάς
Στάδιον
Ναός Ήρας-Ολυμπία
Ναός Ήρας-Ολυμπία
Ναός Ήρας-Φιλιππείον
+
Ο Πεισίστρατος και η τυραννίδα στην
Αττική
 Γιατην αθηναϊκή δυναστεία των Πεισιστρατιδών

διαθέτουμε πολύ πιο πλούσιες και ακριβείς
πληροφορίες.
 Ανατρέχονταςκαι πάλι στον Ηρόδοτο,
αναφέρεται κάποιος μύθος για μια επίφοβη
γέννηση που ένας οιωνός φανέρωσε σε κάποιον
Ιπποκράτη.
 Αυτόςδεν έδωσε σημασία και απέκτησε γιο, τον
Πεισίστρατο, που έγινε τύραννος των Αθηνών.
+
Αττική
Στη συνέχεια ο ιστορικός αναλύει την

κατάσταση που επικρατούσε στην Αττική,
όπου συγκρούονταν δύο παρατάξεις: οι
παράλιοι με αρχηγό τον Αλκμεωνίδη
Μεγακλή και οι πεδιακοί με αρχηγό τον
Λυκούργο.
+
Αττική
Ο Πεισίστρατος επενέβη στη σύγκρουση

ως επικεφαλής των ορεινών (υπερακρίων)
και, για να καταλάβει την εξουσία,
μηχανεύτηκε τα εξής: αυτοτραυματίστηκε,
ισχυρίστηκε πως του επιτέθηκαν οι εχθροί
του για να τον σκοτώσουν και έπεισε τη
συνέλευση να του επιτρέψει να έχει
σωματοφύλακες οπλισμένους με ρόπαλα.
Με τη βοήθειά τους κατέλαβε την Ακρόπολη
+ και αυτοανακηρύχθηκε τύραννος. Η πρώτη
απόπειρα απέτυχε, αν και ο Ηρόδοτος λέει ότι
συμπεριφέρθηκε καλά.
Έτσι, πριν περάσει πολύς καιρός εκδιώχθηκε
από μια συντονισμένη ενέργεια των δύο άλλων
κομμάτων.
Μόλις απομακρύνθηκε, τα δύο άλλα κόμματα
άρχισαν τις διαμάχες μεταξύ τους και ο
Μεγακλής, που αντιμετώπισε τις μεγαλύτερες
δυσκολίες, έφερε τον Πεισίστρατο πίσω ως
τύραννο, με την προϋπόθεση αυτός να
παντρευτεί την κόρη του Μεγακλή.
+ Το σχετικό χωρίο από τον Ηρόδοτο (1. 60)

αποκαλύπτει τον βαθιά προσωπικό χαρακτήρα
των σχέσεων ανάμεσα στις αριστοκρατικές
οικογένειες και τον ασήμαντο ρόλο που
έπαιζαν οι πολιτικοί θεσμοί στην οργάνωση της
εξουσίας.
 Το τέχνασμα, με το οποίο οι δύο σύμμαχοι
έπεισαν τους Αθηναίους να δεχτούν την
επιστροφή του Πεισιστράτου ήταν τόσο
απλοϊκό, ώστε να προβληματίζει τον Ηρόδοτο
γιατί φαινόταν ασυμβίβαστο με τη
μεταγενέστερη φήμη των Αθηναίων για την
ευφυία τους.
+ Ο Πεισίστρατος παντρεύτηκε την κόρη του
Μεγακλή, αλλά η συμμαχία δεν κράτησε πολύ.
Μετά από τη ρήξη με τον Μεγακλή, ο
Πεισίστρατος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει
την Αττική για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Για περισσότερο από δέκα χρόνια συγκέντρωνε
τις δυνάμεις του.
Βάση του ήταν η Ερέτρια κι έτσι είναι
αναμφισβήτητο πως με τη βοήθεια των
Ερετριέων, που διέθεταν πολλές αποικίες στον
Βορρά, εγκαταστάθηκε πρώτα στο Ραίκελο
στην ακτή και έπειτα στην περιοχή των
μεταλλείων αργύρου της Θράκης.
+ Αυτό το θρακικό ασήμι ήταν μια από τις κύριες

πηγές της δύναμής του για τα υπόλοιπα χρόνια
της ζωής του.
Στρατεύματα ήλθαν από το Άργος (η δεύτερη
γυναίκα του, Τιμώνασσα, ήταν Αργεία), ενώ
σημαντική ήταν και η βοήθεια από τον
μελλοντικό τύραννο της Νάξου, Λύγδαμι.
 Γύρω στο 545 αποβιβάστηκε στον Μαραθώνα,
όπου οι Αθηναίοι οπαδοί του έσπευσαν να τον
συναντήσουν.
+ Τα στρατεύματα της πόλης έφεραν μικρή
αντίσταση στη μάχη της Παλλήνης, στο δρόμο
για την Αθήνα, κι έτσι ο Πεισίστρατος μπόρεσε
να επιβληθεί ξανά με τη βοήθεια των
μισθοφόρων και των χρημάτων του.
Αυτή τη φορά η τυραννίδα είχε γερές βάσεις.
Είναι δύσκολο να καθορίσουμε πόσα χρόνια
είχαν περάσει από την αρχική κατάληψη της
εξουσίας, γιατί δεν διαθέτουμε ακριβείς
πληροφορίες.
Εξάλλου, οι συνθήκες κατά την πρώτη άνοδο
του Πεισιστράτου στην εξουσία ήταν
διαφορετικές απ' ό,τι στο τέλος της δεύτερης
εξορίας του.
+ Ενώ τώρα, έντεκα χρόνια αργότερα, καθώς

προχωρεί εναντίον των Αθηνών επικεφαλής
στρατού, δέχεται βοήθεια από τους χωρικούς
και συγκρούεται με τους κατοίκους της πόλης,
που στο σύνολό τους είναι εναντίον του.
Αυτή τη φορά λοιπόν δεν πρόκειται για
ανταγωνισμό των αριστοκρατικών, αλλά των
κοινωνικών ομάδων: από τη μια, οι άνθρωποι
των δήμων, οι χωρικοί, και από τη άλλη οι
αριστοκράτες που ζουν στην πόλη, έστω κι αν
οι περιουσίες τους είναι ουσιαστικά
κτηματικές.
+ Κύριος πια της εξουσίας ο Πεισίστρατος
συνιστά και στις δύο παρατάξεις να
επιστρέψουν στις δουλειές τους και να
αφήσουν τις υποθέσεις της πόλης στα χέρια
του.
Η εξουσία του στηρίχτηκε τόσο στα
μισθοφορικά στρατεύματα όσο και στα έσοδα
από τα μεταλλεία στο Παγγαίο.
Πιθανόν να δήμευσε και τις περιουσίες των
αντιπάλων του που είχαν πάρει τον δρόμο της
εξορίας.
Αυτοί οι σημαντικοί πόροι επέτρεψαν στον
Πεισίστρατο να βοηθήσει τους φτωχούς
χωρικούς.
+
Πρόκειται ίσως και εδώ για κάτι ανάλογο
με την περίπτωση του Κύψελου, δηλ. για
έναν τρόπο να επιτευχθεί κάποια ισότητα
μεταξύ των μελών της κοινότητας χωρίς να
πληγεί η ιδιοκτησία και να γίνει ίση
κατανομή της γης. Σ' αυτή την εύνοιά του
προς τον λαό οφείλεται αναμφίβολα η
εικόνα του φιλάνθρωπου, λαοφιλούς και
νομοταγούς τυράννου που μας
κληροδότησε η παράδοση. Τα υπόλοιπα
χρόνια της ζωής του ήταν ειρηνικά και
ευτυχισμένα.
+ Πέθανε γέρος το 527 και τον διαδέχτηκε ο
μεγαλύτερος γιος του, Ιππίας, η
διακυβέρνηση του οποίου ήταν το ίδιο
ειρηνική ως το 514, οπότε δολοφονήθηκε ο
αδελφός του Ίππαρχος από τους συνωμότες
Αρμόδιο και Αριστογείτονα, που αργότερα
τιμήθηκαν ως τυραννοκτόνοι. Τον επόμενο
χρόνο μερικοί εξόριστοι με την
καθοδήγηση των Αλκμεωνιδών
προσπάθησαν να εκδιώξουν τον Ιππία,
αλλά δεν τα κατάφεραν.
+
Τελικά,οι Αλκμεωνίδες πέτυχαν την
υποστήριξη της Σπάρτης, και παρόλο που η
πρώτη σπαρτιατική εκστρατεία κατά των
Αθηνών έληξε με ήττα των Σπαρτιατών,
μια μεγαλύτερη στρατιά με ηγέτη τον
βασιλιά Κλεομένη το 510 έδιωξε τον Ιππία
και έβαλε τέλος στη διακυβέρνηση της
δυναστείας του.
+  Οι πηγές μας δεν παρέχουν περισσότερες ακριβείς
πληροφορίες σχετικά με την τυραννίδα του
Πεισιστράτου. Φαίνεται όμως ότι η περίοδος της
διακυβέρνησής του, καθώς και των διαδόχων του,
χαρακτηρίζεται από αξιόλογη ανάπτυξη, ιδιαίτερα του
κέντρου της πόλης των Αθηνών. Χτίζεται ο πρώτος
μεγάλος ναός της Αθηνάς στην Ακρόπολη και ξεκινά η
κατασκευή του Ολυμπιείου.
+  Την περίοδο αυτή, άλλωστε,

κατασκευάζεται και η περίφημη
Εννεάκρουνος, που τροφοδοτούσε
με νερό την πόλη.
 Μεταξύ 560 και 510 επίσης φτάνει
στο απόγειό της η αττική κεραμική,
με τα μελανόμορφα αγγεία πρώτα
και έπειτα με τα ερυθρόμορφα, ενώ
με την ανάπτυξη της λατρείας του
Διονύσου κάνουν την εμφάνισή τους
οι πρώτοι θεατρικοί διαγωνισμοί.
+
Ο Πεισίστρατος, κι
ακόμα περισσότερο οι
γιοι του συνέβαλαν στο
να γίνει η Αθήνα
λαμπρό κέντρο
πνευματικής και
καλλιτεχνικής ζωής
κατά τον 5ο αι. Αρκεί
μόνο να θυμηθούμε ότι
τότε συγκεντρώθηκαν
τα ορφικά ποιήματα και
εκδόθηκαν τα ομηρικά
έπη.
 Επιπλέον,ο έλεγχος των μεταλλείων στο Παγγαίο

+ αλλά και η εντατικότερη εκμετάλλευση των
κοιτασμάτων αργύρου στο Λαύριο, επέτρεψαν
στον Πεισίστρατο να εκδώσει τις "γλαύκες", τα
πρώτα αργυρά νομίσματα που έφεραν στη μία
τους πλευρά το ιερό πουλί της Αθηνάς, οι οποίες
έμελλε να αποτελέσουν ένα από τα
σημαντικότερα όπλα της αθηναϊκής ισχύος.
+
Την κλασική εποχή, η μνήμη των

τυραννοκτόνων, του Αρμόδιου και του
Αριστογείτονα, ήταν ακόμη σεβαστή και
θεωρούσαν ότι με την πτώση των
τυράννων γεννήθηκε η δημοκρατία. Τους
Πεισιστρατίδες δεν τους ανέτρεψε όμως ο
δήμος αλλά ένας συνασπισμός
αριστοκρατών με τη συνδρομή του
σπαρτιατικού στρατού.
+
Ωστόσο, επρόκειτο για μια κανονική
επανάσταση με πρωτεργάτη τον
Αλκμεωνίδη Κλεισθένη, εγγονό του
τυράννου της Σικυώνας. Η επανάσταση
αυτή αποτελεί τον τελευταίο σταθμό στην
ιστορία της γέννησης του ελληνικού
πολιτισμού και η ιδιαιτερότητά της
καθόρισε τα χαρακτηριστικά της ιστορίας
της κλασικής Ελλάδας.
Ο «κόσμος» της Σπάρτης
• Από τους Έλληνες που έπαιξαν τον πιο ζωτικό ρόλο

στην αρχαϊκή εποχή και στην ελληνική πολιτική ζωή
είναι οι Σπαρτιάτες. Η πολιτική και κοινωνική δομή
της Σπάρτης στο τέλος της αρχαϊκής εποχής
παρουσιάζει τις μεγαλύτερες διαφορές από την
εικόνα που έχει δοθεί μέχρι τώρα.
• Πρωτογενείς πηγές για την πρώιμη
ιστορία της Σπάρτης ως τον 5ο αιώνα
είναι μόνο τα αποσπάσματα της ποίησης
του Τυρταίου και του Αλκμάνος, η
Μεγάλη Ρήτρα κυρίως που μας
παραδίδεται ίσως αξιόπιστα από τον
Πλούταρχο στον βίο του Λυκούργου, κεφ.
6, και οι αρχαιολογικές μαρτυρίες για την
τέχνη.
• . Όλες οι άλλες πληροφορίες προέρχονται από μεταγενέστερη

εποχή και έχουν υποστεί υπερβολική αλλοίωση, για τον λόγο
ότι η Σπάρτη άφηνε να διαρρεύσουν προς τα έξω όσο γινόταν
λιγότερες πληροφορίες που την αφορούσαν και γιατί,
αντιθέτως, το μεγάλο κύρος της Σπάρτης έκανε τους θρύλους
που την αποθέωναν να οργιάζουν.
• Γι' αυτό η κριτική των πηγών σ' αυτήν την περίπτωση είναι
απολύτως απαραίτητη και -όπως είναι λογικό- ιδιαίτερα
δύσκολη.
• Όχι μόνον είχε διατηρηθεί η
βασιλεία από τον καιρό των
μεταναστεύσεων, αλλά και
την κατείχαν μάλιστα δύο
βασιλείς, ένας από το γένος
των Αγιαδών και ένας από το
γένος των Ευρυπωντιδών.
Και αυτό το φαινόμενο
πρέπει να εξηγηθεί μάλλον
μέσα από τις εξελίξεις της
εποχής της μετανάστευσης
και της εδραίωσης.
• Οι βασιλείς είχαν την ανώτατη ηγεσία στον πόλεμο, κατά τα άλλα

όμως ελέγχονταν από τους πέντε εφόρους, το σώμα των
αξιωματούχων που δημιουργήθηκε αργότερα και εκλεγόταν από
τον λαό.
• Ο λαός ήταν οι Σπαρτιάτες, πολίτες με πλήρη δικαιώματα, οι
οποίοι έφεραν επίσης την τιμητική ονομασία όμοιοι (οι ίσοι)
και των οποίων η συνέλευση (Απέλλα;) αποφάσιζε με
ψηφοφορία για τα πιο σημαντικά θέματα που ανέκυπταν.
• Το πάλαι ποτέ συμβούλιο των ευγενών ήταν τώρα η Γερουσία,
της οποίας τα μέλη, οι είκοσι οκτώ γέροντες (τριάντα με τους
δύο βασιλείς), εκλέγονταν αργότερα και αυτοί από τον λαό.
• Ο αριθμός των Σπαρτιατών ανερχόταν στην εποχή

των Περσικών πολέμων σε περίπου οκτώ χιλιάδες.
Στη σπαρτιατική επικράτεια αποτελούσαν
μειονότητα, μικρή μάλιστα, η οποία επιπλέον δεν
ήταν ομοιογενής και διασπάστηκε σε διάφορες
υποκατηγορίες κατά την ιστορική εξέλιξη.
• Εκτός από αυτούς υπήρχε πρώτα πρώτα το
πληθυσμιακό στρώμα των περιοίκων. Έμεναν σε
δικές τους κοινότητες, δεν είχαν δικαίωμα πολιτικής
συμμετοχής στον κεντρικό κρατικό μηχανισμό,
παρά μόνο την υποχρέωση της στρατιωτικής
θητείας, προσωπικά όμως ήταν ελεύθεροι. Δεν
μαρτυρείται δυσαρέσκεια από την πλευρά τους.
• Τελείως διαφορετικά ήταν τα πράγματα με το τρίτο

κοινωνικό στρώμα, τους είλωτες. Αν οι περίοικοι
ήταν ίσως τμήματα του προδωρικού πληθυσμού τα
οποία είχαν ενσωματωθεί ειρηνικά, οι είλωτες,
μολονότι στην ιστορική εποχή μιλούσαν δωρικά
όπως όλοι οι άλλοι Λακεδαιμόνιοι, αντιπροσώπευαν
την πλειονότητα αυτού του πληθυσμού, η οποία είχε
υποταχθεί με τη βία.
• Οι είλωτες όχι μόνο δεν είχαν δικαιώματα, αλλά δεν
είχαν ούτε προσωπική ελευθερία, κι έπρεπε να
διεκπεραιώνουν τις αγροτικές εργασίες για
λογαριασμό των Σπαρτιατών, έναντι των οποίων
υπερείχαν αριθμητικά περίπου τέσσερις φορές.
Ωστόσο, δεν ήταν δούλοι, καθώς δεν ανήκαν στον
χώρο της ατομικής ιδιοκτησίας και δεν αποτελούσαν
εμπορεύσιμο είδος.
• Ο αριθμός τους είχε επίσης αυξηθεί σημαντικά

εξαιτίας του ότι οι Σπαρτιάτες, αντί να ιδρύσουν
αποικίες (με εξαίρεση τον Τάραντα), υπέταξαν
πλήρως το νοτιοδυτικό τμήμα της Πελοποννήσου,
τη Μεσσηνία, και μετέτρεψαν επίσης σε είλωτες
τους Μεσσηνίους, οι οποίοι μιλούσαν δωρικά
(Μεσσηνιακοί Πόλεμοι τον 8ο και 7ο/6ο αιώνα).
• Από τον 6ο αιώνα το σπαρτιατικό κράτος έζησε
μέσα σε διαρκή φόβο για εξεγέρσεις των ειλώτων.
Και υπήρξαν αρκετές. Αυτή η διαρκής κατάσταση
επιφυλακής στην οποία βρισκόταν άλλαξε ριζικά τη
σπαρτιατική κοινωνία, όπως και την πολιτική στο
εσωτερικό της Ελλάδας.
• Eνώ στη Σπάρτη παλιότερα η ποίηση (Αλκμάν, Τυρταίος) και οι εικαστικές

τέχνες (χαλκά, αγγεία, μικροτεχνία σε ελεφαντόδοντο) ήταν εξίσου
ανεπτυγμένες όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, οι Σπαρτιάτες τώρα
αφοσιώνονταν αποκλειστικά σε στρατιωτικές ασκήσεις, ώστε να αποτρέψουν τις
εξεγέρσεις των ειλώτων ή να τις καταπνίξουν.
• Μολονότι είχαν κάποιες γνώσεις ανάγνωσης και γραφής, οι
Σπαρτιάτες δεν είχαν κανενός είδους λογοτεχνική παραγωγή, κι
αυτό σημαίνει ότι δεν υπήρχαν στη Σπάρτη τα είδη που
βρίσκουν έκφραση στον γενικό λόγο: ποίηση, φιλοσοφία,
ιστοριογραφία.
• Η ίδια η Σπάρτη ήταν ένα κάπως μεγάλο

χωριό, καθόλου εντυπωσιακό, χωρίς
αρχιτεκτονικά δημιουργήματα, και δεν
υπήρχε σπαρτιατική νομισματοκοπία. Η
είσοδος ξένων στη Σπάρτη επιτρεπόταν
σπανίως, και η έξοδος ειδήσεων από
αυτήν ποτέ.
• Οι Σπαρτιάτες ζούσαν σε κοινόβια με στρατιωτική πειθαρχία κι
άφηναν τις γυναίκες τους στα αγροκτήματα. Αυτές οι γυναίκες των
Σπαρτιατών απολάμβαναν μια θέση ασυνήθιστα αυτόνομη για τα
ελληνικά δεδομένα.
• Το γεγονός ότι είχαν τη φήμη

γυναικών με χαλαρά ήθη οφείλεται
πιθανόν σε διαφόρων ειδών
παρανοήσεις, οι οποίες ήταν
αποτέλεσμα της απομόνωσης της
Σπάρτης από τον έξω κόσμο.
Πάντως μπορούσαν να έχουν έγγειο
ιδιοκτησία κι έπαιζαν σεβαστό ρόλο
και στη δημόσια ζωή.
• Αυτό οφειλόταν πιθανόν στην ιδιότητά τους ως
μελών της σπαρτιατικής κυρίαρχης τάξης, η οποία
εξουσίαζε τους είλωτες. Τον ρόλο αυτόν οι γυναίκες
τον ενστερνίστηκαν πλήρως, όπως μπορεί να
αποφανθεί κανείς με βάση πολυάριθμα ανέκδοτα.
• Σύμφωνα με αυτά, οι γυναίκες φαίνεται ότι είχαν

παραλάβει αυτούσιο το πολεμικό ιδεώδες που ίσχυε
για τους άντρες και τους γιους τους, ακόμη και ως
προς τον τρόπο με τον οποίο το ιδεώδες αυτό
επηρέαζε την μεταχείριση των ειλώτων.
• Κάθε χρόνο οι Σπαρτιάτες κήρυσσαν
επίσημα τον πόλεμο στους είλωτες, και
στην ανατροφή των νέων ανδρών (αγωγή),
η οποία διεπόταν από αυστηρούς κανόνες,
συμπεριλαμβάνονταν ασκήσεις θάρρους
καθόλου ευχάριστες, όπως το να
κυκλοφορούν οι νέοι σε ένα είδος
νυχτερινής περιπόλου και να σκοτώνουν
τους είλωτες που έβρισκαν στον δρόμο
τους.
• Στο πλαίσιο της αγωγής

αυτής, με σκοπό την
επίτευξη στρατιωτικής
απόδοσης αλλά και
συναισθηματικής συνοχής
σε ώρα πολέμου, είχαν
θεσμοθετηθεί
ομοφυλοφιλικές σχέσεις
μεταξύ μεγαλύτερων και
νεότερων Σπαρτιατών.
• Η μεταλλαγή αυτή είναι
βέβαιο ότι δεν συνέβη από
τη μια μέρα στην άλλη και
είναι εξίσου βέβαιο πως δεν
προήλθε από μια εφάπαξ
συνολική απόφαση ύστερα
από προσεκτική εξέταση των
πραγμάτων. Ούτε και
μπορούμε να την
προσδιορίσουμε
χρονολογικά με σαφήνεια.
• Λακωνικά αγγεία λόγου χάρη χρονολογούνται ως το

500 περίπου (αν και δεν είμαστε βέβαιοι σχετικά με το
ποιος τα παρήγαγε), έρχονται λοιπόν σε αντίθεση με
την άποψη που υποστηρίζεται και εδώ, ότι δηλαδή
αυτή η μεταβολή θα πρέπει να συντελέστηκε γύρω
στα μέσα του αιώνα -ωστόσο δεν μπορεί για τον λόγο
αυτόν να αμφισβητηθεί ούτε η ύπαρξη αυτής της
μεταβολής ούτε ο ασυνήθιστος χαρακτήρας της
σπαρτιατικής κοινωνίας.
Μενελάιον
• Πάντως η Σπάρτη τον 6ο αιώνα άλλαξε την

τακτική της και συνήψε συνθήκες με τα
γειτονικά της κράτη της Πελοποννήσου,
εκτός από τον κατά παράδοση εχθρό της, το
Άργος. Στις συνθήκες αυτές οριζόταν
επίσης σαφώς ότι αυτά τα κράτη δεν θα
υποστήριζαν μια ενδεχόμενη εξέγερση των
ειλώτων. Αυτές οι επιμέρους συμμαχίες
συμπεριλήφθηκαν στα τέλη του αιώνα σ'
ένα συμμαχικό σύστημα υπό την ηγεσία της
Σπάρτης, τη λεγόμενη σήμερα
Πελοποννησιακή Συμμαχία.
• Η συμμαχία αυτή -η πρώτη του είδους στην
Ελλάδα- ήταν εντούτοις έτσι οργανωμένη ώστε
η Σπάρτη είχε μεν στα χέρια της τη στρατιωτική
ηγεσία σε περίπτωση πολέμου (την οποία
ασκούσε εξαίρετα), διέθετε όμως μικρή
δυνατότητα πίεσης όταν επρόκειτο να
διαπιστωθεί πολιτικά η ανάγκη για την κήρυξη
πολέμου, πράγμα που αποτελούσε αρμοδιότητα
όλων των συμμάχων. Ιδιαίτερα η Κόρινθος είχε
μεγάλη πολιτική επιρροή.
• Παρά τις πολυάριθμες αυτές αποκλίσεις από τη

γενική εικόνα της ανάπτυξης των ελληνικών
κρατών, η Σπάρτη έγινε η μία από τις δύο
δυνάμεις που μπορούσαν να καθορίζουν την
πορεία των πραγμάτων κατά την εποχή που
ακολούθησε, κι αυτό αποτελεί ικανό λόγο για να
χρησιμοποιούμε τους όρους "κανόνας" και
"εξαίρεση" όσο πιο προσεκτικά γίνεται.
Ο μύθος
Και η πραγματικότητα..
• 1. Πλουτ. Λυκούργος 1.1.1
• Περὶ Λυκούργου τοῦ νομοθέτου καθόλου μὲν οὐδὲν
ἔστιν εἰπεῖν ἀναμφισβήτητον, οὗ γε καὶ γένος καὶ
ἀποδημία καὶ τελευτὴ καὶ πρὸς ἅπασιν ἡ περὶ τοὺς
νόμους αὐτοῦ καὶ τὴν πολιτείαν πραγματεία
διαφόρους ἔσχηκεν ἱστορίας, ἥκιστα δὲ οἱ χρόνοι
καθ᾽ οὓς γέγονεν ὁ ἀνὴρ ὁμολογοῦνται.
• 2. 6.1.1 κεξ: Οὕτω δὲ περὶ ταύτην ἐσπούδασε τὴν ἀρχὴν ὁ

Λυκοῦργος ὥστε μαντείαν ἐκ Δελφῶν κομίσαι περὶ αὐτῆς, ἣν
ῥήτραν καλοῦσιν. ἔχει δὲ οὕτως· "Διὸς Συλλανίου καὶ Ἀθανᾶς
Συλλανίας ἱερὸν ἱδρυσάμενον, φυλὰς φυλάξαντα καὶ ὠβὰς
ὠβάξαντα, τριάκοντα γερουσίαν σὺν ἀρχαγέταις καταστήσαντα,
ὥρας ἐξ ὥρας ἀπελλάζειν μεταξὺ Βαβύκας τε καὶ Κνακιῶνος,
οὕτως εἰσφέρειν τε καὶ ἀφίστασθαι· δάμῳ δὲ τὰν κυρίαν ἦμεν καὶ
κράτος." ἐν τούτοις τὸ μὲν φυλὰς φυλάξαι καὶ ὠβὰς ὠβάξαι
διελεῖν ἐστι καὶ κατανεῖμαι τὸ πλῆθος εἰς μερίδας, ὧν τὰς μὲν
φυλάς, τὰς δὲ ὠβὰς προσηγόρευκεν. ἀρχαγέται δὲ οἱ βασιλεῖς
λέγονται, τὸ δὲ ἀπελλάζειν ἐκκλησιάζειν· ὅτι τὴν ἀρχὴν καὶ τὴν
αἰτίαν τῆς πολιτείας εἰς τὸν Πύθιον ἀνῆψε. τὴν δὲ Βαβύκαν
Χείμαρρος, καὶ τὸν Κνακιῶνα νῦν Οἰνοῦντα προσαγορεύουσιν·
• Ἀριστοτέλης δὲ τὸν μὲν Κνακιῶνα ποταμόν, τὴν δὲ Βαβύκαν γέφυραν. ἐν
μέσῳ δὲ τούτων τὰς ἐκκλησίας ἦγον, οὔτε παστάδων οὐσῶν οὔτε ἄλλης τινὸς
κατασκευῆς. οὐθὲν γὰρ ᾤετο ταῦτα πρὸς εὐβουλίαν εἶναι, μᾶλλον δὲ βλάπτειν,
φλυαρώδεις ἀπεργαζόμενα καὶ χαύνους φρονήματι κενῷ τὰς διανοίας τῶν
συμπορευομένων, ὅταν εἰς ἀγάλματα καὶ γραφὰς ἢ προσκήνια θεάτρων ἢ
στέγας βουλευτηρίων ἠσκημένας περιττῶς ἐκκλησιάζοντες ἀποβλέπωσι. τοῦ
δὲ πλήθους ἀθροισθέντος εἰπεῖν μὲν οὐδενὶ γνώμην τῶν ἄλλων ἐφεῖτο, τὴν δ᾽
ὑπὸ τῶν γερόντων καὶ τῶν βασιλέων προτεθεῖσαν ἐπικρῖναι κύριος ἦν ὁ
δῆμος. ὕστερον μέντοι τῶν πολλῶν ἀφαιρέσει καὶ προσθέσει τὰς γνώμας
διαστρεφόντων καὶ παραβιαζομένων, Πολύδωρος καὶ Θεόπομπος οἱ βασιλεῖς
τάδε τῇ ῥήτρᾳ παρενέγραψαν· "Αἰ δὲ σκολιὰν ὁ δᾶμος ἕλοιτο, τοὺς
πρεσβυγενέας καὶ ἀρχαγέτας ἀποστατῆρας ἦμεν," τοῦτ᾽ ἔστι μὴ κυροῦν, ἀλλ᾽
ὅλως ἀφίστασθαι καὶ διαλύειν τὸν δῆμον, ὡς ἐκτρέποντα καὶ μεταποιοῦντα
τὴν γνώμην παρὰ τὸ βέλτιστον.
ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ
I. Η τεκνοποιϊα
• Ἀλλ᾽ ἐγὼ ἐννοήσας ποτὲ ὡς ἡ Σπάρτη τῶν ὀλιγανθρωποτάτων
πόλεων οὖσα δυνατωτάτη τε καὶ ὀνομαστοτάτη ἐν τῇ Ἑλλάδι
ἐφάνη, ἐθαύμασα ὅτῳ ποτὲ τρόπῳ τοῦτ᾽ ἐγένετο· ἐπεὶ μέντοι
κατενόησα τὰ ἐπιτηδεύματα τῶν Σπαρτιατῶν, οὐκέτι
ἐθαύμαζον. Λυκοῦργον μέντοι τὸν θέντα αὐτοῖς τοὺς νόμους,
οἷς πειθόμενοι ηὐδαιμόνησαν, τοῦτον καὶ θαυμάζω καὶ εἰς τὰ
ἔσχατα [μάλα] σοφὸν ἡγοῦμαι. ἐκεῖνος γὰρ οὐ μιμησάμενος
τὰς ἄλλας πόλεις, ἀλλὰ καὶ ἐναντία γνοὺς ταῖς πλείσταις,
προέχουσαν εὐδαιμονίᾳ τὴν πατρίδα ἐπέδειξεν. Αὐτίκα γὰρ
περὶ τεκνοποιίας, ἵνα ἐξ ἀρχῆς ἄρξωμαι, οἱ μὲν ἄλλοι τὰς
μελλούσας τίκτειν καὶ καλῶς δοκούσας κόρας παιδεύεσθαι καὶ
σίτῳ ᾗ ἁνυστὸν μετριωτάτῳ τρέφουσι καὶ ὄψῳ ᾗ δυνατὸν
μικροτάτῳ· οἴνου γε μὴν ἢ πάμπαν ἀπεχομένας ἢ ὑδαρεῖ
χρωμένας διάγουσιν.
• ὥσπερ δὲ οἱ πολλοὶ τῶν τὰς τέχνας ἐχόντων ἑδραῖοί εἰσιν, οὕτω
καὶ τὰς κόρας οἱ ἄλλοι Ἕλληνες ἠρεμιζούσας ἐριουργεῖν
ἀξιοῦσι. τὰς μὲν οὖν οὕτω τρεφομένας πῶς χρὴ προσδοκῆσαι
μεγαλεῖον ἄν τι γεννῆσαι; ὁ δὲ Λυκοῦργος ἐσθῆτας μὲν καὶ
δούλας παρέχειν ἱκανὰς ἡγήσατο εἶναι, ταῖς δ᾽ ἐλευθέραις
μέγιστον νομίσας εἶναι τὴν τεκνοποιίαν πρῶτον μὲν σωμασκεῖν
ἔταξεν οὐδὲν ἧττον τὸ θῆλυ τοῦ ἄρρενος φύλου· ἔπειτα δὲ
δρόμου καὶ ἰσχύος, ὥσπερ καὶ τοῖς ἀνδράσιν, οὕτω καὶ ταῖς
θηλείαις ἀγῶνας πρὸς ἀλλήλας ἐποίησε, νομίζων ἐξ ἀμφοτέρων
ἰσχυρῶν καὶ τὰ ἔκγονα ἐρρωμενέστερα γίγνεσθαι. ἐπεί γε μὴν
γυνὴ πρὸς ἄνδρα ἔλθοι, ὁρῶν τοὺς ἄλλους τὸν πρῶτον τοῦ
χρόνου ἀμέτρως ταῖς γυναιξὶ συνόντας, καὶ τούτου τἀναντία
ἔγνω· ἔθηκε γὰρ αἰδεῖσθαι μὲν εἰσιόντα ὀφθῆναι, αἰδεῖσθαι δ᾽
ἐξιόντα. οὕτω δὲ συνόντων ποθεινοτέρως μὲν ἀνάγκη σφῶν
αὐτῶν ἔχειν, ἐρρωμενέστερα δὲ γίγνεσθαι, εἴ τι βλάστοι οὕτω,
μᾶλλον ἢ εἰ διάκοροι ἀλλήλων εἶεν.
• πρὸς δὲ τούτοις καὶ ἀποπαύσας τοῦ ὁπότε βούλοιντο ἕκαστοι

γυναῖκα ἄγεσθαι, ἔταξεν ἐν ἀκμαῖς τῶν σωμάτων τοὺς γάμους
ποιεῖσθαι, καὶ τοῦτο συμφέρον τῇ εὐγονίᾳ νομίζων. εἴ γε μέντοι
συμβαίη γεραιῷ νέαν ἔχειν, ὁρῶν τοὺς τηλικούτους
φυλάττοντας μάλιστα τὰς γυναῖκας, τἀναντία καὶ τούτου
ἐνόμισε· τῷ γὰρ πρεσβύτῃ ἐποίησεν, ὁποίου ἀνδρὸς σῶμά τε
καὶ ψυχὴν ἀγασθείη, τοῦτον ἐπαγαγομένῳ τεκνοποιήσασθαι. εἰ
δέ τις αὖ γυναικὶ μὲν συνοικεῖν μὴ βούλοιτο, τέκνων δὲ
ἀξιολόγων ἐπιθυμοίη, καὶ τοῦτο νόμιμον ἐποίησεν, ἥντινα [ἂν]
εὔτεκνον καὶ γενναίαν ὁρῴη, πείσαντα τὸν ἔχοντα ἐκ ταύτης
τεκνοποιεῖσθαι. καὶ πολλὰ μὲν τοιαῦτα συνεχώρει. αἵ τε γὰρ
γυναῖκες διττοὺς οἴκους βούλονται κατέχειν, οἵ τε ἄνδρες
ἀδελφοὺς τοῖς παισὶ προσλαμβάνειν, οἳ τοῦ μὲν γένους καὶ τῆς
δυνάμεως κοινωνοῦσι, τῶν δὲ χρημάτων οὐκ ἀντιποιοῦνται.
περὶ μὲν δὴ τεκνοποιίας οὕτω τἀναντία γνοὺς τοῖς ἄλλοις εἴ τι
διαφέροντας καὶ κατὰ μέγεθος καὶ κατ᾽ ἰσχὺν ἄνδρας τῇ
Σπάρτῃ ἀπετέλεσεν, ὁ βουλόμενος ἐπισκοπείτω.
ΙΙ. Η αγωγή των παιδιών
Λεκτέον δέ μοι δοκεῖ εἶναι καὶ περὶ τῶν παιδικῶν ἐρώτων· ἔστι
γάρ τι καὶ τοῦτο πρὸς παιδείαν. οἱ μὲν τοίνυν ἄλλοι Ἕλληνες ἢ
ὥσπερ Βοιωτοὶ ἀνὴρ καὶ παῖς συζυγέντες ὁμιλοῦσιν, ἢ ὥσπερ
Ἠλεῖοι διὰ χαρίτων τῇ ὥρᾳ χρῶνται· εἰσὶ δὲ καὶ οἳ παντάπασι
τοῦ διαλέγεσθαι τοὺς ἐραστὰς εἴργουσιν ἀπὸ τῶν παίδων. ὁ δὲ
Λυκοῦργος ἐναντία καὶ τούτοις πᾶσι γνούς, εἰ μέν τις αὐτὸς ὢν
οἷον δεῖ ἀγασθεὶς ψυχὴν παιδὸς πειρῷτο ἄμεμπτον φίλον
ἀποτελέσασθαι καὶ συνεῖναι, ἐπῄνει καὶ καλλίστην παιδείαν
ταύτην ἐνόμιζεν· εἰ δέ τις παιδὸς σώματος ὀρεγόμενος φανείη,
αἴσχιστον τοῦτο θεὶς ἐποίησεν ἐν Λακεδαίμονι μηδὲν ἧττον
ἐραστὰς παιδικῶν ἀπέχεσθαι ἢ γονεῖς παίδων ἢ καὶ ἀδελφοὶ
ἀδελφῶν εἰς ἀφροδίσια ἀπέχονται. τὸ μέντοι ταῦτα ἀπιστεῖσθαι
ὑπό τινων οὐ θαυμάζω· ἐν πολλαῖς γὰρ τῶν πόλεων οἱ νόμοι
οὐκ ἐναντιοῦνται ταῖς πρὸς τοὺς παῖδας ἐπιθυμίαις.
ΙΙΙ. Η περιφρόνηση του πλούτου

• Ἐναντία γε μὴν καὶ τάδε τοῖς ἄλλοις Ἕλλησι κατέστησεν ὁ
Λυκοῦργος ἐν τῇ Σπάρτῃ νόμιμα. ἐν μὲν γὰρ δήπου ταῖς ἄλλαις
πόλεσι πάντες χρηματίζονται ὅσον δύνανται· ὁ μὲν γὰρ
γεωργεῖ, ὁ δὲ ναυκληρεῖ, ὁ δ᾽ ἐμπορεύεται, οἱ δὲ καὶ ἀπὸ
τεχνῶν τρέφονται· ἐν δὲ τῇ Σπάρτῃ ὁ Λυκοῦργος τοῖς [μὲν]
ἐλευθέροις τῶν μὲν ἀμφὶ χρηματισμὸν ἀπεῖπε μηδενὸς
ἅπτεσθαι, ὅσα δὲ ἐλευθερίαν ταῖς πόλεσι παρασκευάζει, ταῦτα
ἔταξε μόνα ἔργα αὑτῶν νομίζειν. καὶ γὰρ δὴ τί πλοῦτος ἐκεῖ γε
σπουδαστέος, ἔνθα ἴσα μὲν φέρειν εἰς τὰ ἐπιτήδεια, ὁμοίως δὲ
διαιτᾶσθαι τάξας ἐποίησε μὴ ἡδυπαθείας ἕνεκα χρημάτων
ὀρέγεσθαι; ἀλλὰ μὴν οὐδ᾽ ἱματίων γε ἕνεκα χρηματιστέον· οὐ
γὰρ ἐσθῆτος πολυτελείᾳ ἀλλὰ σώματος εὐεξίᾳ κοσμοῦνται.
• οὐδὲ μὴν τοῦ γε εἰς τοὺς συσκήνους ἕνεκα ἔχειν
δαπανᾶν χρήματα ἁθροιστέον, ἐπεὶ τὸ τῷ σώματι
πονοῦντα ὠφελεῖν τοὺς συνόντας εὐδοξότερον
ἐποίησεν ἢ τὸ δαπανῶντα, ἐπιδείξας τὸ μὲν ψυχῆς, τὸ
δὲ πλούτου ἔργον. τό γε μὴν ἐξ ἀδίκων χρηματίζεσθαι
καὶ ἐν τοῖς τοιούτοις διεκώλυσε. πρῶτον μὲν γὰρ
νόμισμα τοιοῦτον κατεστήσατο, ὃ δεκάμνων μόνον ἂν
εἰς οἰκίαν εἰσελθὸν οὔποτε δεσπότας οὐδὲ οἰκέτας
λάθοι· καὶ γὰρ χώρας μεγάλης καὶ ἁμάξης ἀγωγῆς
δέοιτ᾽ ἄν. χρυσίον γε μὴν καὶ ἀργύριον ἐρευνᾶται, καὶ
ἄν τί που φανῇ, ὁ ἔχων ζημιοῦται. τί οὖν ἂν ἐκεῖ
χρηματισμὸς σπουδάζοιτο, ἔνθα ἡ κτῆσις πλείους
λύπας ἢ ἡ χρῆσις εὐφροσύνας παρέχει;
• Κατά τον 6ο αιώνα, η Σπάρτη είχε αυξήσει τη δύναμή της με μία σειρά από
συμμάχους, κυρίως για να διασφαλίσει, καθώς φαίνεται, ότι ο υποδουλωμένος
πληθυσμός της Μεσσηνίας δεν θα είχε πουθενά να αποταθεί για υποστήριξη ή
καταφύγιο. Παρόλο που οι σύμμαχοι εκείνοι είχαν ενίοτε κινητοποιηθεί για δράση
εναντίον άλλων πόλεων -του Άργους, για παράδειγμα, ή των Αθηνών στα τέλη του
6ου αιώνα-, η επονομαζόμενη από τους μελετητές Πελοποννησιακή Συμμαχία δεν
άλλαξε ριζικά τις συνθήκες του πολέμου. Όμως η δημιουργία της «Δηλιακής
Συμμαχίας» από την Αθήνα συνιστούσε ένα διαφορετικό ζήτημα. Η Σπάρτη ζητούσε
απλά συμμαχική υποστήριξη στις πρωτοβουλίες της και έπρεπε να λαμβάνει υπόψη
τις απόψεις των συμμάχων σχετικά με το αν έπρεπε να προβούν στην κατά περίπτωση
ενέργεια ή όχι. Οι σύμμαχοι της Αθήνας δεν είχαν ουσιαστικά λόγο για τη δράση της
Δηλιακής Συμμαχίας· ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν τις (σχετικά μικρές)
εισφορές τους και να συμμορφώνονται με οτιδήποτε αποφάσιζε η Αθήνα. Η Αθήνα
υιοθέτησε μία έντονα παρεμβατική πολιτική και οι απαιτήσεις της για κανονικό φόρο
υποτέλειας από τους συμμάχους τής εξασφάλισαν μία μοναδική πηγή προσόδων.
Καμία μεμονωμένη πόλη δεν τολμούσε να ορθώσει το ανάστημά της στους
Αθηναίους. Κατά συνέπεια, εκείνοι που δεν ήταν πρόθυμοι να συμπράξουν με την
Αθήνα έψαχναν για υποστήριξη αλλού και, αν είχαν τη δυνατότητα, συμμαχούσαν με
τη Σπάρτη. Στον ελληνικό κόσμο δημιουργήθηκε μία πολωτική αντίθεση ανάμεσα σε
εκείνους που ήταν με το μέρος της Αθήνας και εκείνους που ήταν με τη Σπάρτη.
Ανδρικός θάνατος
Θουκ. 2. 43. 2-3

 Προσφέροντας τη ζωή τους στην πόλη, οι Αθηναίοι
πεσόντες κέρδισαν «τον έπαινο τον αγέραστο
χωριστά καθένας, και τον τάφο περίλαμπρο, όχι εκεί
που κείτονται τόσο, παρά εκεί που η δόξα τους μένει
για να μνημονεύεται αιώνια σε κάθε ευκαιρία που
δίνεται, είτε στον λόγο είτε στην πράξη. Γιατί των
ανθρώπων των ξεχωριστών τάφος είναι η γη
ολόκληρη. Και δεν φανερώνει το όνομά τους μιας
στήλης η επιγραφή στην πατρική τους χώρα μόνο.
Και στα ξένα μέρη σε καθενός την ψυχή μέσα
φωλιάζει άγραφη η θύμηση- όχι τόσο για το έργο που
έκαναν, αλλά περισσότερο για το φρόνημά τους.»
Η παρουσία της γυναίκας
Γυναικείος θάνατος
 IG II/III2 6551, Αττική, 1ο μισό 4ου αι. π.Χ.
 Φιλιτία.
 Πολυκράτης Πολυκράτου Κριωεύς.
 [Π]ολύμνηστος Πολυαράτου Κριωεύς.
 duae rosae
 [Νικοπ]τολέμη Νικοκλεόυς Ἑ[κ]αλῆθεν,[Πο]λυ[μν]ήστου
Κρ[ι]ωέως γυνή.
 σῆς ἀρετῆς, Νικοπτολέμη, χρόνος οὔποτε λ[ύ]σει
 μνήμην ἀθάνατον, σῶι πόσει ἣν ἔλιπες·
 εἰ δέ τις εὐσεβίας παρὰ Φερσεφόνει χάρις ἐστίν,
 καὶ σοὶ τῆσδε μέρος δῶκε τ[ύ]χη φθιμένει.
 … Ο χρόνος ποτέ, Νικοπτολέμη, δεν θα χαλάσει της αξίας

σου την αθάνατη μνήμη, αυτήν που, φεύγοντας, άφησες στον
άντρα σου.
IG II/III2 12151, Αττική, 400-350
π.Χ.
 Μνησαρέτη Σωκράτος.
 ἥδε πόσιν τ’ ἔλιπεν καὶ ἀδελφὸς μητρί τε πένθος | καὶ
 τέκνον μεγάλης τε ἀρετῆς εὔκλεαν ἀγήρω.
 ἐνθάδε τὴμ πάσης ἀρετῆς ἐπὶ τέρ[μα μολοῦ]σαν|
 Μνησαρέτηγ κατέχε Φερσεφόνης θάλ<α>μος.
 Μνησαρέτη, κόρη του Σωκράτη.

 Αυτή η γυναίκα άφησε πίσω άντρα και αδέλφια, και οδύνη
στη μητέρα της και παιδί, αλλά και την αιώνια αναγνώριση
της μεγάλης αρετής της. Η Περσεφόνη υποδέχεται στον
θάλαμό της τη Μνησαρέτη, που κατέκτησε το ιδανικό της
ύψιστης αρετής.
Ευριπίδης, Ἰφιγένεια ἐν Αὐλίδι,
1375-1389
 Αποφάσισα να πεθάνω. Αλλά θέλω να πεθάνω
 ένδοξα, αφήνοντας κατά μέρος κάθε τι ποταπό.
 Άκουσε, μητέρα, και κρίνε αν τα σταθμίζω σωστά τα πράγματα.
 Όλη η Ελλάδα, με όλο της το μεγαλείο, έχει στραμμένο τώρα το βλέμμα πάνω μου.
 Από μένα εξαρτάται αν θα αναχωρήσει
 ο στόλος και αν θα ηττηθεί η Τροία.
 Χάρη σε μένα, οι βάρβαροι δεν θα μπορούν πια
 να αρπάζουν τις γυναίκες από την ιερή γη της Ελλάδας
 και θα πληρώσουν την απώλεια της Ελένης, που έκλεψε ο Πάρις.
 Με τον θάνατό μου θα τα επιτύχω όλα αυτά,
 ως ελευθερώτρια της Ελλάδας θα κερδίσω ένδοξο όνομα.
 Σίγουρα δεν θα έπρεπε να αγαπώ τη ζωή τόσο πολύ.
 Με γέννησες για όλους τους Έλληνες και όχι για σένα μόνο.
 Αμέτρητοι στρατιώτες, οπλισμένοι με ασπίδες
 και κρατώντας γρήγορα κουπιά, τολμούν να προκαλούν τον εχθρό
 και να πεθάνουν για την τιμή της πατρίδας τους,
 κι εγώ θα σκεφτώ τη ζωούλα μου, τη μία και ασήμαντη ζωούλα μου;
Αισχύλου, Ἀγαμέμνων, 861-876.
 Και πρώτα, γυναίκα δίχως άντρα μες στο σπίτι,

 έρμη και μόνη, είναι φριχτό κακό.
 Φήμες πολλές, σαν ανοιχτές πληγές, ακούει.
 Ώσπου να’ ρθει ο ένας, φτάνει κι ο άλλος με συμφορά
 χειρότερη κι αναστατώνει το παλάτι.
 Αν τόσες έλαβε λαβωματιές αυτός ο άντρας, όσες ξεφόρτωσε
στο σπίτι μας η φήμη,
 θα πω πως θα’ χε τρύπες πιο πολλές κι από το δίχτυ…
 Τέτοιες απανωτές σπερμολογίες κρεμασμένες
 μου σφίγγαν τον λαιμό, πολλές θηλιές. Χρειάστηκε
 με το στανιό να μου τις λύσουν άλλοι.
Ευριπίδης, Μήδεια, 214-251

 Κορίνθιες γυναίκες, βγήκα από το σπίτι
 από φόβο μη για κάτι με επικρίνετε. Γιατί πολλοί άνθρωποι
 ξέρω ότι περηφανεύονται, άλλοι μακριά από τα μάτια του κόσμου
 και άλλοι ανοιχτά. Όσοι όμως ζουν κλεισμένοι μέσα στο σπίτι
 βγάζουν κακό όνομα για αδράνεια.
 Γιατί δεν υπάρχει δίκαιη κρίση στα μάτια των θνητών
 που, πριν να μάθουν καλά το χαρακτήρα κάποιου,
 μόνο με το που θα τον δουν, τον μισούνε, και ας μην τους έχει διόλου εκείνος βλάψει.
 Ένας ξένος πρέπει πρώτα απ’ όλα να προσαρμοστεί στις συνήθειες της πόλης, αλλά
 δεν θα επικροτούσα έναν ντόπιο που προσβάλλει
 τους συμπολίτες του από ξιπασιά και αναισθησία.
 Έτσι και σε μένα αυτή η συμφορά έπεσε αναπάντεχα
 και μου ράγισε την καρδιά. Είμαι ξοφλημένη, φίλες μου,
 και θέλω να πεθάνω, αφού παραιτήθηκα από κάθε χαρά της ζωής.
 Όλη μου η ζωή ήταν δεμένη μαζί του, όπως πολύ καλά αυτός
 γνωρίζει. Κι όμως ο άντρας μου αποδείχτηκε ο χειρότερος όλων.
 Από όλα τα πλάσματα που έχουν ψυχή και νου,
 εμείς οι γυναίκες είμαστε οι πιο αξιοθρήνητες.
 Πρώτα πρέπει να αγοράσουμε ένα σύζυγο, και μάλιστα με χρήματα περίσσια,
 και μετά να τον βάλουμε αφεντικό στο σώμα μας.
 Αυτό το δεύτερο κακό είναι χειρότερο από το πρώτο, αλλά
 η μεγαλύτερη αγωνία είναι να δούμε αν θα μας βγει καλός ή κακός.
 Γιατί δε δίνει τιμή σε μια γυναίκα τον άντρα να χωρίσει, ούτε μπορεί να
 απαρνηθεί τον σύζυγό της. Αντιμετωπίζοντας νέα ήθη και νόμους,
 πρέπει να είναι μάντισσα, εκτός αν έχει μάθει από το σπίτι της
 πώς να χειρίζεται τον σύντροφό της.
 ζει μαζί μας χωρίς να βαρυγκομάει στον ζυγό,
 τότε η ζωή είναι αξιοζήλευτη. Αλλιώτικα, είναι προτιμότερος ο θάνατος.
 Ένας άντρας, όταν βαρεθεί να μένει κλεισμένος μέσα,
 μπορεί να πάει όπου θέλει και να διασκεδάσει την πλήξη του
 ή να καταφύγει σε έναν φίλο ή συνομήλικό του.
 Αλλά εμείς πρέπει να έχουμε μάτια μόνο για έναν.
 Λένε πως ζούμε με ασφάλεια στο σπίτι, μακριά από τους κινδύνους,
 ενώ εκείνοι παλεύουν με τα δόρατα στη μάχη.
 Πώς απατώνται! Θα προτιμούσα να σταθώ τρεις φορές
 πίσω από την ασπίδα, παρά να γεννήσω μια φορά.
Πλουτάρχου, Περικλῆς, 28. 6-7

(Ελπινίκη, αδελφή του Κίμωνα, προς τον Περικλή):
 «Αυτή ήταν ευγενική πράξη, Περικλή, και αξίζεις γι’
αυτήν όλους τους στεφάνους που σου δόθηκαν.
Σπατάλησες τις ζωές των γενναίων πολεμιστών μας
όχι πολεμώντας τους Πέρσες ή τους Φοίνικες, όπως
έκανε ο αδελφός μου ο Κίμωνας, αλλά
καταστρέφοντας μιαν ελληνική πόλη που
συγκαταλέγεται στους συμμάχους μας». Ο Περικλής
άκουσε ατάραχος τα λόγια της, έτσι λένε, και
περιορίστηκε στο να χαμογελάσει και να της
απαγγείλει ένα στίχο του Αρχιλόχου: «γιατί
σπατάλησες τόσο άρωμα σε μια γκρίζα κεφαλή;».
Γυναίκα και καθρέφτης
 ν 187-196
 Τότε ο Οδυσσέας ξυπνά από τον ύπνο που κοιμόταν
 στα χώματά του. Κι ωστόσο δεν την αναγνώριζε την πατρική του γη,
 τόσον καιρό που έλειπε στα ξένα. Την είχε η θεά,
 η Αθηνά Παλλάδα, περιβάλει με θολή ομίχλη, του Δία η κόρη.
 Θέλοντας να τον κάνει και τον ίδιο αγνώριστο,
 να του εξηγήσει τα καθέκαστα. Ότι δεν έπρεπε να τον αναγνωρίσουν
 γυναίκα και δικοί μήτε κι οι άνθρωποι της πόλης,
 προτού με την εκδίκησή του τιμωρήσει τους μνηστήρες
 για την ασύστολη ανομία τους.
 Γι' αυτό του φάνταξαν του βασιλιά όλα τριγύρω αλλόκοτα.
 η 139-145
 Τότε προχώρησε στο σπίτι, βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος,
 αόρατος μες στην πυκνή του ομίχλη, περιβολή της Αθηνάς.
 Και μόνον όταν βρέθηκε αντίκρυ στην Αρήτη και τον Αλκίνοο μπροστά,
 τυλίγοντας τα χέρια του στα γόνατά της,
 έπεσε τότε το θεσπέσιο σύννεφο από πάνω του, και τον φανέρωσε.
 Έμειναν άφωνοι εκείνοι να κοιτούν μπροστά τους ξένον άνθρωπο.
 δ 244-250
 Μόνος του αυτός, πληγώνοντας το σώμα του με τις πιο άσχημες πληγές,
 σ' άθλια κουρέλια τύλιξε τους ώμους του, μοιάζοντας δούλος
 γλίστρησε στην πόλη των εχθρών με τους μεγάλους δρόμους.
 Έγινε άλλος άνθρωπος, την όψη παίρνοντας
 ενός ζητιάνου -τέτοιον δεν θα 'βρισκες στ' αργείτικα καράβια-
 κι έτσι παραλλαγμένος χώθηκε στης Τροίας το κάστρο.
 Οι άλλοι όλοι σαστισμένοι παραμέρισαν. Μόνη μου εγώ τον αναγνώρισα,
 παρά την παραμόρφωσή του.
 ι 355-356
 Αν είσαι εντάξει, δος μου κι άλλο, πες μου και το όνομά σου
 τώρα εδώ, αν θες να σου χαρίσω δώρο φιλόξενο.
 να το ΄χεις να το χαίρεσαι.
 Ο Οδυσσέας αυτοπροσώπως (ι 364-367)
 Κύκλωπα, με ρωτάς το ξακουστό μου τ' όνομα. Λοιπόν κι εγώ

 Θα σου το φανερώσω. Όμως κι εσύ δος μου το δώρο σου φιλόξενο, όπως το
υποσχέθης.
 Ούτις το όνομά μου. Με φωνάζουν Ούτιν,
 μάνα, πατέρας κι όλοι οι άλλοι φίλοι.
 ι 369-370
 Τον Ούτιν θα φάω τελευταίον ανάμεσα στους άλλους του συντρόφους.
 Πρώτα θα φάω τους άλλους. Τώρα το ξέρεις το φιλόξενό μου δώρο.
 ι 502-504
 Κύκλωπα, αν κάποιος κάποτε απ' τους θνητούς ανθρώπους
 ρωτήσει ποιος σου χάλασε το μάτι, ποιος σε τύφλωσε,
 να πεις ο Οδυσσέας μου το 'βγαλε, ο πορθητής,
 γιος του Λαέρτη, που βρίσκεται το σπιτικό του στην Ιθάκη.
 ζ 57-70
 «Καλέ μου πατέρα, θα πεις να μου ζέψουν την άμαξα
 την ψηλή, με τις ωραίες ρόδες, να πάω να πλύνω
 τα ρούχα στο ποτάμι; Ριγμένα είναι δω και κει, βρώμικα,
 κι εσύ ο ίδιος, όταν κάθεσαι ανάμεσα στους άρχοντες του συμβουλίου
 και δέχεσαι τις συμβουλές τους, θα πρέπει να έχεις ρούχα πεντακάθαρα.
 Κι επιπλέον έχεις πέντε αγαπημένους γιους,
 που μεγαλώσαν στο παλάτι, δύο απ’ αυτούς παντρεμένοι,
 οι άλλοι τρεις εύθυμοι εργένηδες,
 και χρειάζονται πάντα αστραφτερά ρούχα, για να φορούν
 όταν πηγαίνουν για χορό, κι είναι δικό μου καθήκον να τα φροντίσω όλα
αυτά»
 Έτσι εκείνη μίλησε, αλλά ντράπηκε να αναφέρει τον χαροποιό της γάμο
 στον πατέρα της. Εκείνος όμως το κατάλαβε και απάντησε:
 «Δεν τσιγκουνεύομαι τα μουλάρια, παιδί μου, ούτε τίποτε άλλο αν μου
ζητήσεις.
 Πήγαινε λοιπόν και οι υπηρέτες ας ζέψουν την άμαξα
 την ψηλή, με τις ωραίες ρόδες, αυτή που έχει το καλάθι για τα πράγματα».
 ζ 126-140
 Είπε και από τα θάμνα του αναδύθηκε θείος ο Οδυσσέας, χώνει

 το στιβαρό του χέρι σε σύδεντρο πυκνό και σπάζει
 ένα κλαδί με φύλλα, τη γύμνια του να προστατέψει στ΄ αντρικά του μέρη.
 Και κίνησε σαν το περήφανο λιοντάρι που περιφέρεται στα όρη,
 το δέρνει ό άνεμος και το μουσκεύει η μπόρα,
 εκείνο όμως με τα μάτια φλογισμένα προχωρεί
 ψάχνοντας για γελάδια, αρνιά κι ελάφια ανήμερα-
 το σπρώχνει η πείνα στα κοπάδια, ακόμη και σε μάντρα φυλαγμένη.
 Παρόμοιος έμελλε κι ο Οδυσσέας να σμίξει με κόρες καλλιπλόκαμες,
 έτσι όπως ήτανε γυμνός, γιατί τον πίεζε η ανάγκη.
 Όμως τους φάνηκε φριχτός, απ' την αλμύρα φαγωμένος.
 Σκόρπισαν τότε πανικόβλητες, εδώ η μια
 η άλλη αλλού, γυρεύοντας πού να κρυφτούν στα υψώματα της όχθης.
 Μόνον του Αλκίνοου η θυγατέρα παραμένει ακίνητη,
 η Αθηνά της έδωσε το θάρρος της καρδιάς,
 αυτή της πήρε την τρομάρα από τα μέλη.
 ζ 160-164
 Τόση ομορφιά ποτέ δεν είδα ως τώρα, γυναίκα ή άντρα.
 Θάμπωσα και δεν χορταίνω να κοιτώ.
 Ω, ναι, κάποτε και στη Δήλο, πλάι στον βωμό του Απόλλωνα,
 μπροστά στα μάτια μου, ένα βλαστάρι φοινικιάς το είδα να ψηλώνει.
 ζ 229-245
 Τότε κι η Αθηνά, του Δία το γέννημα, τον έκανε να φαίνεται
 σαν πιο ψηλός και στιβαρός. Κι απ' το κεφάλι του να πέφτουν
 τα μαλλιά σγουρά, σαν άνθη ζουμπουλιάς.
 Πώς στο ασήμι πάνω μάλαμα χύνει ο επιδέξιος τεχνίτης
 -τον δίδαξαν την τέλεια τέχνη ο Ήφαιστος κι η Αθηνά Παλλάδα,
 κι αυτός τα έργα του αποτελειώνει ωραία.
 Τόση ομορφιά χύνει η θεά στην κεφαλή του και στους ώμους.
 Επήγε τότε να καθήσει απόμερα μόνος του στο ακρογιάλι,
 λάμποντας όλος ομορφιά και χάρες.
 Κι η κοπέλα τον θαύμαζε.
 Και τότε στις καλοχτενισμένες ακόλουθούς της μίλησε:
 «Ακούστε με, λευκοχέρες βοηθοί μου. Θέλω κάτι να σας πω.
 …
 Μόλις πριν από λίγο φαντάστηκα πως είναι κι άσκημος.
 Τώρα μου φαίνεται να μοιάζει στους θεούς.
 Και τι δεν θα ’δινα για να του μοιάζει ο άντρας που θα έπαιρνα για σύζυγο,
 ένας άντρας που θα ζει εδώ. Και τι δεν θα ‘δινα για να δεχόταν αυτός ο άντρας να
μείνει».
 ζ 273-289
 Και τρέμω τον κακό τους λόγο, μη μας πιάσουν στο στόμα τους
 μετά, γιατί υπάρχουν πολλοί κουτσομπόληδες στην κοινότητά μας.
 Και να τι θα μπορούσε να πει ο χειρότερος απ’ αυτούς αν μας έβλεπε εδώ:
 «Μα ποιος είναι ο μεγαλόσωμος και ωραίος ξένος που ακολουθεί τη Ναυσικά,
 και πού τον βρήκε; Σίγουρα θα γίνει
 άντρας της. Μήπως ξέμεινε από κανένα ξένο πλοίο
 κι αυτή τον έφερε, μια και δεν υπάρχουν εδώ γύρω τέτοιοι;
 Ή μήπως κάποιος θεός ενέδωσε στις παρακλήσεις της και κατέβηκε στη γη
 εισακούοντας τις προσευχές της, για να περάσει τη ζωή του μαζί της;
 Μα τι πράγματα είναι αυτά, να βγαίνει έξω μόνη και να βρίσκει σύζυγο
 από άλλη γη, ενώ δεν δίνει σημασία στους συντοπίτες της,
 τους Φαίακες, αν και πολλοί απ’ αυτούς, οι καλύτεροι ανάμεσά τους,
 της κάνουν τα γλυκά μάτια».
 Αυτά θα λένε και θα δημιουργηθεί σκάνδαλο σε βάρος μου.
 Αλλά κι εγώ η ίδια θα κακολογούσα μια κοπέλα που κάνει τέτοιες αποκοτιές,
 να πιάνει δηλαδή φιλίες με έναν άντρα χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του πατέρα και
 της μάνας της, προτού ενωθεί δημόσια με τα δεσμά του γάμου.
Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ
ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ
ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ 6ος ΑΙΩΝΑΣ ΚΑΙ ΕΞΗΣ
ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΑ
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ
Η προσφορά της γυναίκας σε υλικά
αγαθά συνεπάγεται ισότητα με το
ανδρικό φύλο ακόμη και στον Μετατροπή του συζύγου σε
σεξουαλικό τομέα πολεμιστή.Ο ρόλος της
γυναίκας περιορίζεται στη
διαχείριση του
οίκου.Σταδιακά η γυναίκα
μετατρέπεται σε σεξουαλικό
αντικείμενο.
ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΕ
ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ
Βασική διάκριση
Νόμιμες σύζυγοι
και
Όλες οι υπόλοιπες:
Παλλακίδες
Πόρνες
Εταίρες
Αυλητρίδες
Δούλες
Νόμιμες σύζυγοι
Γάμος:αποτελεί συμφωνία ανάμεσα στον πατέρα της νύφης και

στον γαμπρό.
Σκοπός του γάμου:η απόκτηση νόμιμων διαδόχων.
Γυναίκα:-δεν γνωρίζει τον μελλοντικό της σύζυγο
-δεν αισθάνεται σεξουαλική έλξη γι’ αυτόν
-απαραίτητη η διατήρηση της παρθενίας της
Απόκτηση πολλών απογόνων όχι πάντα επιθυμητή
Αντισύλληψη
Στόχος:1) να κλείσει το στόμιο της μήτρας
2)να προκληθεί συστολή του στομίου της μήτρας
ΒΑΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΣΥΛΛΗΨΗΣ
1.Επάλειψη του στομίου του κόλπου της μήτρας με ποικίλες

ουσίες π.χ. παλιό ελαιόλαδο,μέλι,ρητίνη κέδρου,χυμός από
βάλσαμο και μια αλοιφή από λάδι μυρτιάς και λευκό μόλυβδο
2.Γέμισμα του στομίου της μήτρας με μια τούφα λεπτού μαλλιού
3.Χρήση υποθέτων.Ένα από αυτά περιλαμβάνει ένα φυτό
γνωστό ως καστανόχρυσο σουμάκι,έπρεπε να τριφτεί με
κρασί και να τυλιχτεί με μαλλί
Μέθοδοι έκτρωσης
Φάρμακα
Δηλητήρια
Διάφορες τροφές
Αποβολή του εμβρύου με τη βοήθεια πεσσών
Παλλακίδες
-μη νόμιμες σύζυγοι
-προέρχονται συνήθως από φτωχές οικογένειες
-δεν είναι ελεύθερες Αθηναίες αλλά απελεύθερες ή μέτοικοι
Πόρνες
-αιχμάλωτες πολέμου,δουλοπάροικοι,απελεύθερες ή μέτοικοι
-προσφέρονται σε μεγάλη ποικιλία και διάφορες τιμές
Κοινές πόρνες ή Τροτέζες
-προέρχονται κυρίως από δούλες
-δούλευαν σε κακόφημες συνοικίες
-έβαφαν τα μαλλιά και το πρόσωπό τους
-ντύνονταν προκλητικά
-αμείβονταν με μικρό χρηματικό αντάλλαγμα
Χαμαιτυποί
-πόρνες οι οποίες εργάζονταν κάτω στο χώμα δηλαδή εκτός οίκων ανοχής
ΟΙ ΠΙΟ ΓΝΩΣΤΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ
ΣΤΑΣΕΙΣ
 Η κύβδα,η «σκυφτή προς τα μπρός»,είναι όταν ο άνδρας είναι
όρθιος και η γυναίκα σκύβει μπροστά.
 Η λορδή,η «σκυφτή προς τα πίσω»,είναι όταν η γυναίκα
ακουμπάει πίσω στο στήθος αυτού που διεισδύει.
 Η κέλης,που ονομάζεται και «άλογο κούρσας» ή
«ιππαστί».Είναι όταν η γυναίκα κάθεται πάνω στον άνδρα και
τον ιππεύει σαν άλογο.Η στάση αυτή ήταν η πιο επιθυμητή
αλλά και η πιο ακριβοπληρωμένη.
 Ιδιαίτερα επιθυμητός ήταν και ο πρωκτικός αλλά και ο
στοματικός έρωτας.
ΕΤΑΙΡΕΣ
 Ήταν πόρνες ιδιαίτερου κάλλους,υψηλού πνευματικού επιπέδου και

υψηλής αμοιβής.
 Προσέφεραν τις υπηρεσίες τους κατά την διάρκεια των συμποσίων κυρίως
στο τελευταίο μέρος τους που ονομαζόταν κώμος.
 Κατά τη διάρκεια του κώμου ερωτικά παιχνίδια,σεξουλικές περιπτύξεις
μέχρι και αχαλίνωτο ομαδικό σεξ.
 Χρήση όλων των γνωστών μεθόδων σεξουαλικής
επαφής:αιδιολειχία,πεολειχία,σοδομισμός και ομαδικό σεξ.
 Γνωστός και αυτοερωτισμός ανδρών και γυναικών.
 Γυναίκες:χρησιμοποιούν ως μέσα αυτοερωτισμού είτε τα χέρια τους είτε
ψεύτικους φαλλούς.
ΑΥΛΗΤΡΙΔΕΣ
-Έπαιζαν αυλό κατά την διάρκεια των συμποσίων διασκεδάζοντας τον
ανδρικό πληθυσμό αλλά προσέφεραν και ερωτικές «υπηρεσίες».
-Κατατάσσονται σε μια κατηγορία μεταξύ εταίρων και πορνών.
ΔΟΥΛΕΣ
-Προέρχονταν κυρίως από αιχμάλωτες πολέμου,γυναίκες που γεννήθηκαν από
δούλους γονείς και σπάνια από ελεύθερες Αθηναίες που βρέθηκαν σε
άθλια οικονομική κατάσταση και έχασαν την ελευθερία τους.
-Αποτελούσαν αστείρευτη πηγή από την οποία τα πορνεία αντλούσαν το
προσωπικό τους.
-Συνήθως ανήκαν στην ιδιοκτησία κάποιου δεσπότη ο οποίος μπορούσε να τις
μεταχειριστεί όπως αυτός επιθυμούσε.
Η Αθηναϊκή-Δηλιακή Συμμαχία
1. Η Αθήνα αναλαμβάνει την ηγεσία από τη Σπάρτη

Μ' αυτόν τον τρόπο οι Αθηναίοι μπήκαν σε τροχιά επεκτατική. Όταν οι Μήδοι [δηλαδή οι
Πέρσες] νικήθηκαν σε ξηρά και θάλασσα από τους Έλληνες και αποσύρθηκαν από την
Ευρώπη και όσοι κατέφυγαν στα πλοία τους στη Μυκάλη είχαν χαθεί, ο Λεωτυχίδας, ο
Σπαρτιάτης βασιλιάς, που είχε την αρχηγία των Ελλήνων στη Μυκάλη, επέστρεψε στην
πατρίδα με τους Πελοποννησίους συμμάχους. Ωστόσο, οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι τους
από τον Ελλήσποντο, που είχαν κιόλας επαναστατήσει από την κυριαρχία του [Πέρση]
Βασιλιά, παρέμειναν. Πολιορκούσαν τη Σηστό, την οποία κατείχαν οι Μήδοι, και, αφού δεν
έλυσαν την πολιορκία λόγω του χειμώνα, οι βάρβαροι την εγκατέλειψαν και η πόλη
καταλήφθηκε. Μετά απ' αυτό, σάλπαραν ο καθένας για την πόλη του από τον Ελλήσποντο
(…)
[Το 478] ο Παυσανίας, γιος του Κλεόμβροτου, εστάλη από τη Σπάρτη ως
στρατηγός των Ελλήνων με είκοσι πλοία από την Πελοπόννησο· ενώθηκε με τριάντα από
την Αθήνα και με μια δύναμη συμμάχων. Εκστράτευσαν εναντίον της Κύπρου και υπέταξαν
το μεγαλύτερο μέρος της· έπειτα κινήθηκαν προς το Βυζάντιο, που ήταν στα χέρια των
Μήδων, και -με στρατηγό τον Παυσανία- το κυρίεψαν με πολιορκία. Αλλά ο Παυσανίας
συμπεριφερόταν κιόλας με τρόπο βίαιο και αυτή του η συμπεριφορά εξόργιζε τους
υπόλοιπους Έλληνες, ιδιαίτερα τους Ίωνες και εκείνους που είχαν πρόσφατα
απελευθερωθεί από τον Βασιλιά. Αυτοί πήγαιναν συχνά στους Αθηναίους και τους
ζητούσαν να αναλάβουν αυτοί την αρχηγία, όπως άρμοζε και λόγω της συγγένειας μεταξύ
τους, και να μην ανέχονται άλλη βιαιότητα από τον Παυσανία. Οι Αθηναίοι δέχτηκαν την
πρόταση και ασχολήθηκαν με το ζήτημα, λαμβάνοντας την απόφαση να μη μείνουν
αμέτοχοι αλλά να κανονίσουν τα πράγματα με τον καλύτερο γι' αυτούς τρόπο. Στο σημείο
αυτό οι Λακεδαιμόνιοι ανακάλεσαν τον Παυσανία, για να διεξάγουν έρευνα περί των όσων
είχαν ακούσει για το πρόσωπό του.
(Θουκυδίδης, 1.89.i-ii, 94-95.iii)
2. Η Δηλιακή Συμμαχία: Η αρχική οργάνωση

Η Δήλος, με το ιερό του Απόλλωνα, ήταν η αρχική έδρα της Συμμαχίας: εξ ου το όνομα που
δόθηκε στη Συμμαχία από τους σύγχρονους μελετητές. Ο Θουκυδίδης περιγράφει την
αρχική οργάνωσή της, παρουσιάζοντας πολλά προβλήματα.
Μ' αυτόν τον τρόπο, οι Αθηναίοι ανέλαβαν την ηγεσία· οι σύμμαχοι πάλι ήταν
ικανοποιημένοι, εξαιτίας του μίσους τους για τον Παυσανία. Οι Αθηναίοι όρισαν ποιες από
τις πόλεις θα συνεισέφεραν χρήματα στον πόλεμο κατά των βαρβάρων και ποιες πλοία. Η
πρόφαση ήταν να πάρουν εκδίκηση για όσα έπαθαν καταστρέφοντας και λεηλατώντας τη
γη του Βασιλιά [η «πρόφαση» ενδεχομένως αντιπαραβάλλεται στην επιθυμία της Αθήνας
να αυξήσει τη δική της δύναμη και, παρόλο που ο Θουκυδίδης δεν το δηλώνει ρητά στο
σημείο αυτό, ένας πρωταρχικός αντικειμενικός σκοπός (εκτός από την εκδίκηση) ήταν
σίγουρα η διασφάλιση της ελευθερίας των Ελλήνων από την κυριαρχία των Περσών ]. Τότε
για πρώτη φορά οι ἑλληνοταμίαι διορίστηκαν να εισπράττουν τον φόρο – έτσι ονόμασαν
την εισφορά [φορά] σε χρήμα. Η αρχική εκτίμηση για τον συνολικό φόρο ήταν τετρακόσια
εξήντα τάλαντα [ένα τόσο μεγάλο νούμερο μπορεί να είναι σωστό μόνο αν περιλαμβάνει
και το χρηματικό ισοδύναμο των μελών που συνεισέφεραν με πλοία, όπως και τον
υπολογισμό για την εισφορά τόσο των επίδοξων, όσο και των ιδρυτικών μελών]. Το ταμείο
βρισκόταν στη Δήλο και οι συνεδριάσεις [σύνοδοι] γίνονταν στο εκεί ιερό [αργότερα το
ταμείο μεταφέρθηκε στην Αθήνα και σχεδόν σίγουρα οι συνεδριάσεις των μελών
τερματίστηκαν. Οι Αθηναίοι ήταν αρχηγοί των συμμάχων, οι οποίοι στην αρχή ήταν
ανεξάρτητοι και αποφάσιζαν από κοινού στα συμβούλια.
(Θουκυδίδης, 1.96-97.i)
3. Η Δηλιακή Συμμαχία: : η αυξανόμενη κυριαρχία της Αθήνας

Ο Θουκυδίδης αναφέρει περισσότερες πληροφορίες για τη Συμμαχία σε μία δημηγορία
των Μυτιληναίων, του 427.
Και γίναμε σύμμαχοι, όχι για να υποδουλωθούν οι Έλληνες στην Αθήνα, αλλά για να
απελευθερωθούν οι Έλληνες από τους Μήδους. Κι ενόσω οι Αθηναίοι ηγούνταν πρώτοι
μεταξύ ίσων, τους ακολουθούσαμε με ενθουσιασμό, αλλά όταν τους είδαμε να παρατούν
την έχθρα προς τους Μήδους και να ετοιμάζονται να υποδουλώσουν τους συμμάχους,
αρχίσαμε να φοβόμαστε. Εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των ψήφων, οι σύμμαχοι ήταν
αποκομμένοι ο ένας από τον άλλο, πράγμα που τους εμπόδιζε να αντισταθούν και, με τη
δική μας εξαίρεση και εκείνη της Χίου, όλοι υποδουλώθηκαν· συμμετείχαμε στις
εκστρατείες ως αυτόνομοι και ελεύθεροι θεωρητικά (…) Οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν ως
απόδειξη ότι μέλη που ήταν ισοδύναμα στη ψηφοφορία μ' αυτούς τους ίδιους δεν θα
εκστράτευαν απρόθυμα μαζί τους ή χωρίς να γνωρίζουν ότι εκείνοι στους οποίους
επιτίθονταν, είχαν αδικήσει.
(Θουκυδίδης, 3.10.iii-v, 11.iv)
4. Η Δηλιακή Συμμαχία: Μία πλήρης και μόνιμη συμμαχία

Η Ἀθηναίων Πολιτεία θεωρεί τη Δηλιακή Συμμαχία ως μία πλήρως επιθετική και αμυντική
συμμαχία.
Ο Αριστείδης ήταν εκείνος που αντιλήφθηκε ότι οι Λακεδαιμόνιοι είχαν αποκτήσει κακή
φήμη εξαιτίας του Παυσανία και προέτρεψε τους Ίωνες να αποχωρήσουν από τη συμμαχία
των Σπαρτιατών. Γι' αυτόν τον λόγο, αυτός ήταν που υπολόγισε πρώτος το ποσό της
φορολογίας για τις πόλεις, την τρίτη χρονιά μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, όταν ήταν
άρχοντας ο Τιμοσθένης [478/7], και όρκισε τους Ίωνες να έχουν τους ίδιους εχθρούς και
φίλους, πράγματα τα οποία επιβεβαίωσαν με τη βύθιση στη θάλασσα μιας συμπαγούς
μάζας σιδήρου [υπονοώντας ότι η συμμαχία θα διαρκέσει μέχρις ότου βγει η συμπαγής
μάζα σιδήρου στην επιφάνεια της θάλασσας, δηλαδή για πάντα].
([Αριστοτέλης], Ἀθηναίων Πολιτεία, 23.iv-v)
5. Η Δηλιακή Συμμαχία: Πρώτες ενέργειες

Από τη δημιουργία της Συμμαχίας, οι Αθηναίοι τη χρησιμοποιούσαν τόσο για να
εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα, όσο και για να πολεμούν εναντίον των Περσών:
Από τα δύο πρώτα γεγονότα που αφηγείται ο Θουκυδίδης, το πρώτο ήταν μία αντιπερσική
εκστρατεία, αλλά το δεύτερο ήταν μία εκστρατεία προς ίδιον όφελος. Όχι συστηματικά,
αλλά όταν προσφερόταν η ευκαιρία, η Αθήνα περιόριζε σιγά-σιγά την ελευθερία των
συμμάχων και (είτε η «Ειρήνη του Καλλία» με την Περσία περίπου το 449 είναι αυθεντική
είτε είναι μία επινόηση του τετάρτου αιώνα) από τα μέσα του αιώνα εγκατέλειψε τις ανά
τακτά χρονικά διαστήματα εκστρατείες εναντίον της Περσίας, για τις οποίες είχε ιδρυθεί η
Συμμαχία.
Πρώτα κυρίεψαν με πολιορκία την Ηιόνα στον ποταμό Στρυμόνα, την οποία κατείχαν οι
Πέρσες, και υποδούλωσαν τους κατοίκους της [ἀνδραποδίζειν: κατά λέξη]· ο Κίμων, γιος
του Μιλτιάδη, ήταν ο διοικητής του στρατού. Έπειτα υποδούλωσαν τους κατοίκους
[ἀνδραποδίζειν] και έστειλαν οι ίδιοι δικούς τους αποίκους στη Σκύρο, το νησί του Αιγαίου
όπου προηγουμένως κατοικούσαν οι Δόλοπες. Πολέμησαν με την Κάρυστο, αλλά όχι με την
υπόλοιπη Εύβοια και με τον καιρό οι Καρύστιοι κατέληξαν σε συμφωνία. Μετά απ' αυτό,
όταν επαναστάτησε η Νάξος, πολέμησαν εναντίον της και την υπέταξαν με πολιορκία.
Η Νάξος ήταν η πρώτη συμμαχική πόλη που υποδουλώθηκε [δουλεύειν:
μεταφορικά], αντίθετα με τις καθιερωμένες συνήθειες, αλλά έπειτα το έπαθαν και άλλες
πόλεις, η μία μετά την άλλη. Οι λόγοι της αποστασίας ήταν διάφοροι, ωστόσο ο
μεγαλύτερος ήταν η αθέτηση της υποχρέωσης καταβολής φόρου ή πλοίων και σε κάποιες
περιπτώσεις η αδυναμία να υπηρετήσουν στις εκστρατείες. Οι Αθηναίοι ήγειραν αυστηρές
αξιώσεις και, με τις πιέσεις που ασκούσαν, ταλαιπωρούσαν αυτούς που είτε δεν ήταν
συνηθισμένοι είτε απλώς δεν ήθελαν να υπομείνουν τις κακουχίες. Σε γενικές γραμμές, η
ηγεσία των Αθηναίων δεν ήταν πια δημοφιλής· δεν εκστράτευαν με τους συμμάχους σαν
ίσοι προς ίσους και έγινε πιο εύκολο γι' αυτούς να πιέζουν όσους εξεγείρονταν. Και γι' αυτό
φταίνε οι ίδιοι οι σύμμαχοι. Η πλειονότητα αυτών, επειδή δεν ήθελαν να εκστρατεύουν,
δέχτηκαν να παρέχουν τα ανάλογα χρήματα αντί για πλοία. Μ' αυτόν τον τρόπο, το
ναυτικό της Αθήνας γιγαντώθηκε από τα χρήματα που πλήρωναν οι σύμμαχοι, οι οποίοι -
όταν όντως επαναστατούσαν- ανακάλυπταν ότι δεν είχαν ούτε τους εξοπλισμούς ούτε την
εμπειρία του πώς να διεξάγουν πόλεμο.
(Θουκυδίδης, 1.98-99)
6. Η Δηλιακή Συμμαχία: «Φορολογικοί Κατάλογοι»

Το 454/3 το ταμείο της Συμμαχίας μεταφέρθηκε στην Αθήνα. Έκτοτε, το ένα εξηκοστό των
φόρων προσφερόταν στον θησαυρό της Αθηνάς και αυτό το ποσό συνυπολογιζόταν
ξεχωριστά για τον φόρο του κάθε μέλους της Συμμαχίας και καταγραφόταν στους
«φορολογικούς καταλόγους» που εκδίδονταν στην Αθήνα.
[Οι κατάλογοι 1-15 για τα έτη 453-439 (δεν υπάρχει κατάλογος Νο. 6 για το έτος 448),
χαράχτηκαν σ' ένα μεγάλο κομμάτι πέτρας. Ο κατάλογος Νο. 1 έχει τα παρακάτω στην
αρχή της χάραξης:] Αυτές είναι όλες οι ξεχωριστές πρώτες προσφορές από τους
ελληνοταμίες των οποίων ----------------- ήταν γραμματέας, που ανακοινώθηκαν στους
τριάντα [λογιστές] από τον συμμαχικό φόρο για τη θεά για πρώτη φορά, όταν ο Αρίστων
ήταν άρχοντας στην Αθήνα [454/3], με αναλογία μιας μνας στο τάλαντο. [Εδώ ακολουθεί
μια λίστα με τα μέλη της συμμαχίας και χρηματικά ποσά, τα οποία κυμαίνονται από 6 2/3
δραχμές (φόρος 400 δραχμών) από τις Κύδες ως τις 3000 δραχμές (φόρος 30 ταλάντων)
από την Αίγινα.]
(IG, i³ 259, 1-4)
7. Η Δηλιακή Συμμαχία: Η Αθήνα ρυθμίζει τη συλλογή του φόρου

Το 454/3 ή λίγο αργότερα οι σύνοδοι του συμβουλίου φαίνεται ότι είχαν διακοπεί, εφόσον
παρατηρούμε ότι η αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου επιβάλει δημοκρατικά πολιτεύματα,
ελέγχει την συλλογή του φόρου και εκδίδει άλλες διαταγές, οι οποίες θα έπρεπε να
εγκρίνονταν από το συμβούλιο, εφόσον αυτό υφίστατο ακόμη.
Θεοί.
Αποφάσισε με ψήφισμα η βουλή και ο λαός· η Οινηίς ήταν στην πρυτανεία· ο
Σπουδίας ήταν γραμματέας· ήταν επιστάτης· Ο Κλεινίας πρότεινε προς ψήφιση:
η βουλή [της Αθήνας], οι άρχοντες στις πόλεις και οι επόπτες [ἐπίσκοποι, μετακινούμενοι
ελεγκτές] να φροντίζουν ώστε ο φόρος να συλλέγεται κάθε χρόνο και να μεταφέρεται στην
Αθήνα. Θα κατασκευαστούν αναγνωριστικές σφραγίδες [σύμβολα] για κάθε πόλη, έτσι
ώστε οι άνδρες που φέρνουν τον φόρο να μη μπορούν να εξαπατούν. Η πόλη να γράψει σε
μια πινακίδα το ποσό της εισφοράς που αποστέλλει, να το σφραγίσει με τη σφραγίδα και
να το στείλει στην Αθήνα και οι μεταφορείς να παραδώσουν την πινακίδα, έτσι ώστε ν'
αναγνωσθεί στη βουλή την ίδια ώρα που θα παραδίδεται ο φόρος.
(Meiggs and Lewis, Greek Historical Inscriptions, 46, 1-18)
8. Η Δηλιακή Συμμαχία: Η Αθήνα επιβάλει το νόμισμα, τα μέτρα και τα σταθμά της
Ο γραμματέας της [αθηναϊκής] βουλής να προσθέσει από δω και μπρος τα παρακάτω

στον βουλευτικό όρκο: αν κάποιος κόβει ασημένιο νόμισμα στις πόλεις και δεν χρησιμοποιεί
το νόμισμα, τα μέτρα και τα σταθμά της Αθήνας, αλλά αντίθετα χρησιμοποιεί ξένο
νόμισμα όπως και ξένα μέτρα και σταθμά, θα τον τιμωρήσω με ποινή, σύμφωνα προς το
προηγούμενο ψήφισμα που προτάθηκε από τον Κλέαρχο.
(Meiggs and Lewis, Greek Historical Inscriptions, 45, τμήμα 12)
9. Η Δηλιακή συμμαχία αξιοποιείται προς όφελος της Αθήνας.

Τα εδάφη της επικράτειας των συμμάχων της Αθήνας έγιναν διαθέσιμα στους Αθηναίους
αποίκους και, όταν εγκαταλείφθηκε ο αγώνας εναντίον της Περσίας, τα χρήματα από τον
φόρο δαπανούνταν σε ένα μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα της Αθήνας.
Ο Περικλής λοιπόν έστειλε χίλιους κληρούχους στη Χερσόνησο, πεντακόσιους στη Νάξο,
τους μισούς απ' αυτούς στην Άνδρο, χίλιους για να ζήσουν μαζί με τους Βισάλτες στη
Θράκη και περισσότερους στην Ιταλία, όταν επανίδρυσαν τη Σύβαρη, η οποία απέκτησε
το όνομα Θούριοι. Μ' αυτόν τον τρόπο, από τη μια μεριά ανακούφισε την πόλη από τη
μάζα των αργόσχολων, οι οποίοι ήταν αδρανείς και είχαν την άνεση να είναι ταραχοποιοί,
και από την άλλη μεριά μερίμνησε για την καταπολέμηση της φτώχειας του λαού [αλλά
στην πραγματικότητα η Αθήνα των μέσων του πέμπτου αιώνα μάλλον δεν δοκιμαζόταν
από τη φτώχεια και την ανεργία, παρόλο που προτάσεις για δωρεά γης σε βάρος των
συμμάχων δεν θα απορρίπτονταν περιφρονητικά] και συγχρόνως ανάμεσα στους
συμμάχους γέννησε αφενός τον φόβο και αφετέρου μια ασπίδα προστασίας εναντίον των
επαναστάσεων. Εκείνο όμως που ευχαρίστησε πιο πολύ και που κόσμησε την Αθήνα, ενώ
προκάλεσε την πιο μεγάλη έκπληξη στον υπόλοιπο κόσμο, αυτό που αποτελεί απόδειξη
για την Ελλάδα ότι δεν είναι ψέμα εκείνο που λέγεται για την αρχαία της δύναμη και
ευημερία, είναι η κατασκευή αναθημάτων. Από τις πολιτικές πρακτικές του Περικλή, αυτή
συγκεκριμένα κακολογήθηκε και καταγγέλθηκε από τους εχθρούς του στις συνελεύσεις·
φώναζαν ότι ο λαός παρουσιάζεται αξιοκατάκριτος, καθώς δεν είχε καλή φήμη, επειδή
σφετερίστηκε τα κοινά χρηματικά ποσά των Ελλήνων από τη Δήλο. Και επιπλέον, ο
Περικλής δεν έκανε χρήση της πιο έντιμης πρόφασης επί των αντιπάλων του, ότι δηλαδή
τα κοινά χρήματα είχαν απομακρυνθεί εξαιτίας του φόβου μήπως τα πάρουν οι βάρβαροι·
και η Ελλάδα βυθίστηκε στην προσβολή και στην ολοφάνερη τυραννία, όταν είδαν ότι τα
χρήματα, που με το ζόρι είχε συνεισφέρει για τις ανάγκες του πολέμου, χρησιμοποιούνταν
από την Αθήνα για τον στολισμό με χρυσάφι και τον καλλωπισμό της πόλης σαν να ήταν
ακόλαστη γυναίκα, στολίζοντας την επιπλέον με ακριβές πολύτιμες πέτρες και αγάλματα
και ναούς αξίας χιλίων ταλάντων. Ο Περικλής όμως δίδασκε τον λαό να πιστεύει ότι δεν
χρωστούσαν στους συμμάχους καμιά εξήγηση για το τι κάνουν με τα λεφτά τους· η Αθήνα
πολεμούσε εξ ονόματος τους για να κρατάει μακριά τους βαρβάρους, ενώ οι σύμμαχοι δεν
προμήθευαν ούτε ένα άλογο, πλοίο ή οπλίτη, αλλά μόνο λεφτά που ανήκουν όχι σ' αυτόν
που πληρώνει, αλλά σ' εκείνον που τα λαμβάνει, εφόσον ο τελευταίος παρέχει το αντίτιμο
της απολαβής τους.
(Πλούταρχος, Περικλῆς, 11.v–12.iii)
10. Η Δηλιακή Συμμαχία: Δίκες που παραπέμπονταν στην Αθήνα

Μερικές δικαστικές υποθέσεις στις συμμαχικές πόλεις παραπέμπονταν στην Αθήνα,
αρχικά με ad hoc αποφάσεις για την κάθε πόλη ξεχωριστά και τελικά με μία γενική
απόφαση.
[Ένας άνδρας που κατηγορείται για φόνο παραπονιέται γιατί ο σκλάβος μάρτυρας
κατηγορίας εναντίον του αγοράστηκε από τους κατηγόρους και θανατώθηκε.] Όφειλαν να
τον κρατήσουν φυλακισμένο ή να αναθέσουν τη φύλαξή του στους φίλους μου σαν εγγύηση
ή να τον παραδώσουν στους αξιωματούχους σας, έτσι ώστε να ψηφίσετε για αυτόν. Για να
πούμε την αλήθεια, εσείς οι ίδιοι καταδικάσατε τον άνδρα σε θάνατο και τον σκοτώσατε –
κι όμως ακόμη και μια πόλη δεν μπορεί να τιμωρεί με θάνατο, χωρίς την [επικύρωση της]
Αθήνα[ς].
(Αντιφών 5, Περὶ τοῦ Ἡρῴδου φόνου, 47)
11. Η Δηλιακή Συμμαχία: Ένα παράδειγμα της αθηναϊκής γενναιοδωρίας

Η Αθήνα αντιμετώπιζε μία συμμαχική πόλη με γενναιοδωρία, αν αντιλαμβανόταν ότι ήταν
σημαντικότερο να διατηρήσει την αφοσίωσή της παρά, απομυζώντας την, να διακινδυνέψει
την οργή της δυσαρέσκειάς της.
Ο Διοπείθης πρότεινε προς ψήφιση: ο λαός πάραυτα ν' αποφασίσει για το θέμα της
Μεθώνης, είτε να επαναπροσδιορίσει αμέσως το ποσό της φορολόγησης είτε ν' αφήσει τη
Μεθώνη να πληρώσει το οφειλόμενο στη θεά ποσό, όπως προσδιορίστηκε ο φόρος στα
τελευταία Παναθήναια [δηλαδή το ένα εξηκοστό], αλλιώς να απαλλαγεί. Όσο για τα χρέη
της Μεθώνης που έχουν καταχωριστεί ως οφειλές προς την Αθήνα, αν διάκεινται προς την
Αθήνα φιλικά όπως τώρα ή γίνουν ακόμα φιλικότεροι στο μέλλον, η Αθήνα να επιτρέψει
κάποιον ειδικό διακανονισμό [ἀπόταξις] για το ζήτημα και, αν στο αρχείο βρίσκεται
κάποιο γενικό ψήφισμα για διακανονισμό χρεών, τίποτα απ' αυτά να μην ισχύει στην
περίπτωση της Μεθώνης, εκτός κι αν υπάρχει ξεχωριστό ψήφισμα αποκλειστικά για τη
Μεθώνη (…)
[Σε κάποια άλλη περίσταση] ο Κλεώνυμος πρότεινε προς ψήφιση: στη Μεθώνη να
κατοχυρωθεί το δικαίωμα να εξάγει σιτηρά από το Βυζάντιο [στη Μεθώνη] μέχρι το
---------χιλίων μεδίμνων κατ' έτος· οι ελλησποντοφύλακες [φύλακες στον Ελλήσποντο] να μη
τους εμποδίσουν στην εξαγωγή, μήτε όμως να επιτρέψουν σε κάποιον άλλο να κάνει το
ίδιο, αλλιώς να τους επιβληθεί πρόστιμο δέκα χιλιάδων δραχμών στον καθένα. Αφού
αναφερθούν στους ελλησποντοφύλακες, να εξάγουν τη συγκεκριμένη ποσότητα και να μην
επιβάλλονται κυρώσεις στα πλοία και στους άνδρες που συμμετέχουν. Όποιο γενικό
ψήφισμα θεσπίσει ο δήμος για τους συμμάχους, σχετικά με στρατιωτική υποστήριξη ή για
να δοθεί κάποια οδηγία στις πόλεις, ή σχετικά με την Αθήνα ή πάλι σχετικά με τις πόλεις
να ισχύει για τη Μεθώνη, μόνο αν αναφέρεται ρητά το όνομα της πόλης· ειδάλλως τίποτα
να μην ισχύει από τα παραπάνω και η Μεθώνη να θεωρείται ότι τελεί το καθήκον της, εάν
περιφρουρεί τα εδάφη της.
(Meiggs and Lewis, Greek Historical Inscriptions, 65, 4-16, 34-47)

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
431 – 404 π.Χ.
-- 404 πΧ
Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431 – 404 π.Χ.)
ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΑΙΤΙΑ Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

(432 π.Χ.)
1. Ο οικονομικός – εμπορικός
ανταγωνισμός Αθήνας –
Στο συνέδριο της Σπάρτης του
Κορίνθου.
Αθηναϊκή 432 π.Χ. τα μέλη της Πελοπον-
Συμμαχία 2. Ο ανταγωνισμός Σπάρτης – νησιακής Συμμαχίας (Σπάρτη,
Αθήνας για την πανελλή- Κόρινθος, Θήβα, Μέγαρα…)
νια κυριαρχία. αποφάσισαν να κηρύξουν τον
VS πόλεμο στην Αθήνα επειδή:
ΑΦΟΡΜΕΣ
Πελοποννησιακή • Η Αθήνα είχε με τις προη-
1. Η ανάμειξη της Αθήνας γούμενες ενέργειές της
Συμμαχία στην αντιπαράθεση παραβιάσει τις Τριαντά-
Κέρκυρας – Κορίνθου. χρονες σπονδές (446 π.Χ.),
2. Η υποκίνηση της Ποτίδαιας •Δε σεβόταν την αυτονομία
σε αποστασία από την των Συμμάχων της,
Κόρινθο.
•Αποτελούσε απειλή για τα
3. Ο αποκλεισμός των συμφέροντα της Πελοπον-
Μεγάρων από τα λιμάνια νησιακής Συμμαχίας.
της Αθηναϊκής Συμμαχίας
(Μεγαρικό ψήφισμα).
1. ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΦΟΡΜΕΣ ΤΟΥ
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
Ο ΑΡΧΙΔΑΜΕΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431-421 π.χ.)
413 – 404 πΧ
Σπαρτιάτες
ΔΕΚΕΛΕΙΚΟΣ –
ΙΩΝΙΚΟΣ
ΠΟΛΕΜΟΣ
413 - 404
ΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ:
Α. ΑΘΗΝΑΙΟΙ – ΣΥΜΜΑΧΟΙ  ~13.000 πεζικό ~300 πλοία
Β. ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ – ΣΥΜΜΑΧΟΙ  ~30.000 πεζικό όχι πολλά πλοία
Η ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ

ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ Α΄ΦΑΣΗΣ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ
431 – 404 π.Χ. Β΄ΦΑΣΗΣ Γ΄ΦΑΣΗΣ
•431: εισβολή Θηβαίων σε
ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ Πλαταιές και Πελοποννησίων • 415: οι Αθηναίοι •413: οι Σπαρτιάτες
σε Αττική (πολιορκία Αθήνας). στέλνουν ισχυρές καταλαμβάνουν τη
ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
δυνάμεις στη Δεκέλεια και αποκό-
Α. Αρχιδάμειος •430-29: ξέσπασμα λοιμού Σικελία με απώτερο πτουν την Αθήνα
πόλεμος πανώλης σε Αθήνα και θάνα- στόχο την κατάληψη από την ύπαιθρό
431-421 π.Χ. τος Περικλή. Στο προσκήνιο οι του νησιού και τη της. Η Αθήνα ναυ-
φιλοπόλεμοι δημαγωγοί. χρήση του ως πηγεί νέα πλοία.
Β. Σικελική
εμπορικού σταθμού
Εκστρατεία •428: η οικονομική καταπί- •412: οι Πέρσες, κα-
στη Δ. Μεσόγειο.
415 – 413 π.Χ. εση της Αθήνας προς τους θοδηγούμενοι από
Συμμάχους , η αποστασία της •414: ο αρχηγός της τον Αλκιβιάδη, χρη-
Γ. Δεκελεικός ή
Λέσβου και η σκληρή αντί- εκστρατείας ο Αλκι- ματοδοτούν τους
Ιωνικός πόλεμος δραση της Αθήνας. βιάδης διώκεται για Σπαρτιάτες για να
413 – 404 π.Χ. ιερόσυλη πράξη, κα- ναυπηγήσουν στόλο.
•425: η κατάληψη της Σφα-
ΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΩΝ ταφεύγει στη Σπάρ-
κτηρίας από τους Αθηναίους- •411-405: ένας αμ-
ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ τη και δίνει στους
οι Σπαρτιάτες ζητούν ειρήνη. φίρροπος αγώνας
Σπαρτιάτες συμβου-
•Πελοποννήσιοι μεταξύ Αθηναίων και
•424-422: κατάληψη Αμφί- λές κατά των Αθη-
~30.000 Πεζικό – ναίων. Πελοποννησίων διε-
πολης από Βρασίδα – θάνα-
λίγα πλοία τος Βρασίδα και Κλέωνα.
ξάγεται στο Αν. Αι-
•Αθηναίοι και •413: οι Αθηναίοι γαίο που τελειώνει
σύμμαχοι •421: Νικείος ειρήνη – υφίστανται ολοκλη- με νίκη των Πελο-
πενηντάχρονη ειρήνη. ρωτική καταστροφή ποννησιών στους
~ 13.000 Πεζικό και
στη Σικελία. Αιγός Ποταμούς.
~300 πλοία
1. ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΦΟΡΜΕΣ ΤΟΥ
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
Ο ΑΡΧΙΔΑΜΕΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431-421 π.χ.)
Η ΣΥΝΘΗΚΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

ΑΘΗΝΑΙΩΝ
•Η Σπάρτη γίνεται ηγεμονίδα
•Την άνοιξη του 404 π.Χ. οι Αθηναίοι, δύναμη στην Ελλάδα.
μετά από 8μηνο αποκλεισμό, αποφά-
σισαν να παραδεχθούν την ήττα τους •Πόλεις καταστράφηκαν και η
και να συνθηκολογήσουν. αγροτική ύπαιθρος ερημώθηκε.
•Οι αντίπαλοι τους, εκτός από τη •Χιλιάδες άνθρωποι έχασαν τη
Σπάρτη, ήθελαν την ολοκληρωτική ζωή τους.
καταστροφή της Αθήνας, αλλά η
Σπάρτη απέρριψε την πρότασή τους. •Η οικονομία (αγροτικός τομέας
και εμπόριο) παρουσίσαν σημα-
•Τελικά οι Αθηναίοι υποχρεώθηκαν
ντική κάμψη.
από το συνέδριο της Σπάρτης του 404
π.Χ.: •Στην κοινωνική ζωή επικράτησε
1. Να παραδώσουν όλα τα πλοία η αναρχία, η ανηθικότητα, η
τους εκτός από 12. διαφθορά και ο ατομικισμός.
2. Να κατεδαφίσουν τα μακρά τείχη •Η πίστη των ανθρώπων στους
και τα τείχη του Πειραιά. θεούς κλονίστηκε.
3. Να επαναφέρουν τους εξόριστους •Οι Πέρσες ενθαρρύνθηκαν από
ολιγαρχικούς. τους ίδιους τους Έλληνες και τις
4. Να ακολουθούν στις εκστρατείες εμφύλιες διαμάχες τους να
τους Σπαρτιάτες και να έχουν τους επεμβαίνουν στις εσωτερικές
ίδιους εχθρούς και φίλους μ’ τους υποθέσεις.
εκείνους.
Το τέλος του πολέμου
Ο νικητής Τα αποτελέσματα
• Όμως στην πραγματικότητα ολόκληρη η Ελλάδα
• Το τέλος του
εξέρχεται βαθύτατα τραυματισμένη:
πολέμου ανα-
– πόλεις έχουν ερειπωθεί,
δεικνύει τη
Σπάρτη νική- – η ύπαιθρος έχει εγκαταλειφθεί από τους
κατοίκους της,
τρια.
– οι νεκροί ανέρχονται σε χιλιάδες.
– ο πόλεμος έχει διαβρώσει και τον ψυχικό
κόσμο των ανθρώπων →
• οι ηθικές αξίες έχουν καταρρεύσει
(δικαιοσύνη, ανθρωπισμός, εντιμότητα…)
και στην κοινωνική ζωή επικρατεί ο
ατομικισμός, η αναρχία και η διαφθορά.
• η θρησκευτική πίστη έχει αντικατασταθεί
από την αμφισβήτηση.
– Ο πόλεμος αυτός έχει επιτρέψει στους Πέρσες
να αναμειχθούν στα ελληνικά πράγματα.
446 π.Χ.
Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
431-429 π.Χ.
•Ισάξιος διάδοχος του Περικλή δεν υπάρχει. Στην πολι-τική κυριαρχούν πλέον οι δημαγωγοί (οι πολιτικοί που με τις ρητορικές τους ικανότητες παρέ-συραν σε φιλο-πόλεμες απόφά-σεις το λαό).
431-429 π.Χ.
(οι πολιτικοί που με τις ρητορικές τους ικανότητες παρέσυραν

σε φιλοπόλεμες αποφάσεις το λαό). Ισάξιος διάδοχος του
Περικλή δεν υπάρχει.
428 π.Χ.
431-429 π.Χ.
422 π.Χ.
425 – 422:
ΣΦΑΚΤΗΡΙΑ – ΑΜΦΙΠΟΛΗ
421 π.Χ.
2. Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΣΤΗ ΣΙΚΕΛΙΑ

(415-413 π.Χ.)
ΔΕΚΕΛΕΙΚΟΣ ΚΑΙ ΙΩΝΙΚΟΣ
ΠΟΛΕΜΟΣ
(413-404 π.Χ.)
1. Σικελική εκστρατεία
415 – 413 π.Χ.
415 – 404:
ΣΙΚΕΛΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ (425-413) –
ΔΕΚΕΛΕΙΚΟΣ / ΙΩΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (413-404)
α. Η απόφαση για τη Σικελική εκστρατεία:
Α. Ο εμπνευστής Β. Οι αρχηγοί του
& η πρόφαση: εκστρατευτικού σώματος:
• Στην πολιτική σκηνή της Αθήνας • Η Εκκλησία όρισε, ως
κυριαρχεί ο Αλκιβιάδης, πολιτι- αρχηγούς της εκστρατείας,
κός με πολλές ικανότητες και τρεις στρατηγούς δίνοντάς
υπέρμετρες φιλοδοξίες. τους πλήρεις εξουσίες (στρα-
• Ο Αλκιβιάδης, χρησιμοποιώντας τηγούς αυτοκράτορες):
ως πρόταση τον πόλεμο δύο • τον Αλκιβιάδη, που ήταν ο
σικελικών πόλεων, της Έγεστας εμπνευστής της εκστρατείας,
και του Σελινούντα, πείθει την τον Νικία και τον Λάμαχο.
Εκκλησία του Δήμου, παρά τις
αντιρρήσεις του Νικία, να
οργανώσει μεγάλη εκστρατεία
στη Σικελία με το πρόσχημα της
αποστολής βοήθειας προς τους
Εγεσταίους, φίλους της Αθήνας.
β. Ο Αλκιβιάδης εγκαταλείπει τους Αθηναίους:
Α. Η αποκοπή των Ερμών: Β. Ο Αλκιβιάδης στη Σπάρτη:
• Όταν ο στόλος των Αθηναίων • Αυτός, φοβούμενος την κατά-
έφθασε στη Σικελία, στην Αθήνα δίκη του σε θάνατο, αρνείται να
ξέσπασε οξύτατη πολιτική κρίση. επιστρέψει στην Αθήνα και
• Ο Αλκιβιάδης είχε κατηγορηθεί από καταφεύγει στη Σπάρτη.
τους εχθρούς του ότι, την παραμονή • Εκεί, προδίδοντας την πόλη
της αποχώρησης για τη Σικελία, του, συμβουλεύει τους Σπαρ-
αυτός και φίλοι του, σε κατάσταση τιάτες:
μέθης, είχαν ακρωτηριάσει τις – να στείλουν ισχυρό εκστρα-
ερμαϊκές στήλες που χρησίμευαν τευτικό σώμα στη Σικελία για
ως οδοδείκτες στους δρόμους και να βοηθήσουν τους Σελινού-
τις πλατείες της πόλης. Ο λαός είχε ντιους και τους συμμάχους
δώσει υπερβολική σημασία στο τους Συρακούσιους.
γεγονός αυτό. Η κατηγορία για – να καταλάβουν και να
ιεροσυλία ήταν φοβερή. οχυρώσουν τη Δεκέλεια στην
• Η Εκκλησία αποφάσισε να ανακα- Αττική για να αποκόψουν την
λέσει από τη Σικελία τον Αθήνα από την αγροτική
Αλκιβιάδη. ενδοχώρα της.
γ. Η καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελία

Α. Προβλήματα Β. Η Καταστροφή
• Στη Σικελία η κατάσταση • Όταν φθάνουν οι σπαρτια-
εξελίσσεται άσχημα για τικές ενισχύσεις υπό τον
τους Αθηναίους: ικανότατο στρατηγό Γύλιπ-
ο Αλκιβιάδης, ο πο, η κατάσταση χειροτε-
εμπνευστής της ρεύει για τους Αθηναίους
εκστρατείας είναι απών, και καταλήγει σε καταστρο-
 ο Νικίας δεν πιστεύει φή.
στη χρησιμότητα της • Για τον Θουκυδίδη η σικε-
επιχείρησης λική καταστροφή σηματο-
 ο Λάμαχοc φονεύτηκε σε δοτεί και την οριστική
μία σύγκρουση με τους πτώση του αθηναϊκού
Συρακούσιους. μεγαλείου: «ουδέν εστίν
ό,τι ουκ απώλετο - όλα
χάθηκαν».
2. Παρέμβαση των Περσών
Δεκελεικός – Ιωνικός πόλεμος
413 – 404 π.Χ.
Δεκελεικός πόλεμος – Η παρέμβαση των Περσών

Ο πόλεμος ξαναρχίζει Η Περσική ανάμειξη
στην Ελλάδα
• Η οχύρωση της Δεκέλειας • Ο Αλκιβιάδης, ο οποίος μετά τη
από τους Σπαρτιάτες (413 Σπάρτη έχει καταφύγει στη
π.Χ.) είχε καταστρεπτικά Μικρά Ασία, συμβουλεύει τους
αποτελέσματα για την Πέρσες να συντηρούν τον
Αθήνα. Η ύπαιθρος χάνεται πόλεμο ανάμεσα σε Αθήνα και
για την πόλη. Σπάρτη.
• Οι Αθηναίοι προσπαθούν • Οι Πέρσες αρχίζουν ξανά να
να ναυπηγήσουν νέο εμφανίζονται στο Αιγαίο.
στόλο. Προσφέρουν χρήματα στους
Σπαρτιάτες και εκείνοι με τα
χρήματα των Περσών
ναυπηγούν ισχυρό στόλο και
διεκδικούν από τους Αθηναίους
την κυριαρχία στο Αιγαίο.
Ο αγώνας στη θάλασσα (Ιωνικός πόλεμος)
Λύσανδρος και Αλκιβιάδης Οι συγκρούσεις στο Αν. Αιγαίο
• Ένας ικανότατος στρατηγός, ο • Ο αθηναϊκός στόλος ηττάται στο
Λύσανδρος, αναλαμβάνει την ακρωτήριο της Σάμου Νότιο (407 π.Χ.).
ηγεσία του σπαρτιατικού Υπεύθυνος της ήττας θεωρείται ο
στρατού. Αλκιβιάδης, ο οποίος δεν επιστρέφει στην
Αθήνα.
• Οι Αθηναίοι, στην αμηχανία
τους, ανακαλούν τον • Στις Αργινούσες (406 π.Χ.) ο αθηναϊκός
Αλκιβιάδη (411 π.Χ.) και του στόλος με αρχηγό τον Κόνωνα νικά τους
αναθέτουν την αποστολή να Σπαρτιάτες.
αντιμετωπίσει τον Λύσανδρο. • Στη συνέχεια οι επιχειρήσεις ανα-
πτύσσονται στο Βόρειο Αιγαίο και στα
στενά της Προποντίδας.
• Στα 405 π.Χ. ο Λύσανδρος στους Αιγός
Ποταμούς, μία τοποθεσία στον Ελλή-
σποντο, κυριεύει με τέχνασμα τα αθη-
ναϊκά πλοία. Η καταστροφή των Αθηναίων
ήταν ολοκληρωτική (9 πλοία μόνο
διασώθηκαν).
Η συνθηκολόγηση των Αθηναίων
Ο αποκλεισμός Η συνθηκολόγηση
της Αθήνας
• Η πολιορκία εξάντλησε τους Αθηναίους, οι οποίοι το
• Ο στόλος των Σπαρτι-
404 π.Χ. αναγκάζονται να ζητήσουν ειρήνη.
ατών αποκλείει την
• Οι Σπαρτιάτες συγκαλούν συνέδριο στη Σπάρτη για
Αθήνα από τη θα-
να αποφασιστεί η σύναψη ειρήνης.
λασσα.
• Στο συνέδριο οι Κορίνθιοι και άλλοι σύμμαχοι
(Θήβα) ζητούν να ισοπεδωθεί η Αθήνα και οι
• Η πόλη, με οχυ- κάτοικοί της να πουληθούν ως δούλοι.
ρωμένη τη Δεκέλεια • Οι Σπαρτιάτες όμως, αναλογιζόμενοι την προσφορά
από τους Σπαρτι- της Αθήνας κατά τους Περσικούς πολέμους, δεν
άτες, ήταν τελείως άκουσαν τη γνώμη των συμμάχων και δέχθηκαν να
απομονωμένη από συνάψουν ειρήνη με τους παρακάτω βαρείς όρους:
την ξηρά. – α) οι Αθηναίοι να παραδώσουν όλα τους τα πλοία
εκτός από 12
– β) να κατεδαφιστούν τα Μακρά τείχη και τα τείχη του
Πειραιά
– γ) να επανέλθουν όλοι οι πολιτικοί εξόριστοι
– δ) οι Αθηναίοι να ακολουθούν τους Σπαρτιάτες στις
εκστρατείες και να έχουν τους ίδιους εχθρούς και
φίλους → απώλεια αυτονομίας & ανεξαρτησίας
Το τέλος του πολέμου
Ο νικητής Τα αποτελέσματα
• Όμως στην πραγματικότητα ολόκληρη η Ελλάδα
• Το τέλος του
εξέρχεται βαθύτατα τραυματισμένη:
πολέμου ανα-
– πόλεις έχουν ερειπωθεί,
δεικνύει τη
Σπάρτη νική- – η ύπαιθρος έχει εγκαταλειφθεί από τους
κατοίκους της,
τρια.
– οι νεκροί ανέρχονται σε χιλιάδες.
– ο πόλεμος έχει διαβρώσει και τον ψυχικό
κόσμο των ανθρώπων →
• οι ηθικές αξίες έχουν καταρρεύσει
(δικαιοσύνη, ανθρωπισμός, εντιμότητα…)
και στην κοινωνική ζωή επικρατεί ο
ατομικισμός, η αναρχία και η διαφθορά.
• η θρησκευτική πίστη έχει αντικατασταθεί
από την αμφισβήτηση.
– Ο πόλεμος αυτός έχει επιτρέψει στους Πέρσες
να αναμειχθούν στα ελληνικά πράγματα.
431 – 404 π.Χ.
431 – 404 π.Χ.

Σπαρτιατική και Θηβαϊκή ηγεμονία
 Η ήττα της Αθήνας από τη Σπάρτη στον

Πελοποννησιακό Πόλεμο επέφερε την
κατάλυση της αθηναϊκής ηγεμονίας όχι
όμως και μία γενική αντίδραση εναντίον
της δημοκρατίας. Η Σπάρτη φρόντισε για
αυτό με τη συμπεριφορά της. Τα
προβλήματα που σχετίζονται με την
υπεροχή της Σπάρτης ανακύπτουν από τα
γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στην ίδια την
Αθήνα.
 Εκεί, ο Σπαρτιάτης στρατηγός Λύσανδρος, ο
κατεξοχήν υπεύθυνος για τις στρατιωτικές
νίκες της πατρίδας του, μερίμνησε όχι απλώς
για την παράδοση της πόλης και την
κατεδάφιση των τειχών της αλλά υποστήριξε,
επίσης, μία ολιγομελή ομάδα Αθηναίων, οι
οποίοι κατέλαβαν και διατήρησαν την
εξουσία, όπως μία βίαιη δικτατορία·
πρόκειται για τους αποκαλούμενους
«Tριάκοντα τυράννους», οι οποίοι
συνενώθηκαν περισσότερο λόγω της κοινής
απέχθειάς τους προς τη ριζοσπαστική
δημοκρατία παρά εξαιτίας του ότι
ενστερνίζονταν κοινά ιδανικά.
 Επιδόθηκαν σε πράξεις ωμής βίας εναντίον

εκείνων τους οποίους μπορούσαν να
παρουσιάσουν ως δημόσιους εχθρούς –
εύπορους μετοίκους, όπως για παράδειγμα
τον πατέρα του ρήτορα Λυσία, καθώς και
Αθηναίους πολίτες, οι οποίοι είχαν
καταστεί μισητοί λόγω της
δραστηριότητάς τους ως ενάγοντες στα
δικαστήρια.
 Ωστόσο, οι Τριάκοντα διχάστηκαν σχετικά
με το πόσο ευρεία βάση έπρεπε να έχει το
καθεστώς τους. Οι σκληροπυρηνικοί
κατάφεραν να διατηρήσουν την εξουσία
τους προσεταιριζόμενοι (με δωροδοκίες
και άλλες κολακείες) τον Καλλίβιο, διοικητή
της σπαρτιατικής φρουράς, την οποία είχε
εγκαταστήσει ο Λύσανδρος (Πλούταρχος,
Λύσανδρος 15.6-8).
 Η διακυβέρνηση των Τριάκοντα προκάλεσε

ένα μαζικό κίνημα υπέρ της
αποκατάστασης του δημοκρατικού
πολιτεύματος. Όσοι διέφυγαν από αυτούς
βρήκαν καταφύγιο στους Βοιωτούς παρά
την περί του αντιθέτου ρητή σπαρτιατική
εντολή προς τους συμμάχους τους.
 Ο πυρήνας των Αθηναίων αντιπάλων των
Τριάκοντα συγκεντρώθηκε στο συνοριακό
φρούριο της Φυλής και βάδισε προς την
Αθήνα, συγκεντρώνοντας περαιτέρω
ενισχύσεις κατά την πορεία. Διεξήχθη μία
μάχη στον Πειραιά, στην οποία σκοτώθηκε
ο Κριτίας, ο ακραίος ηγέτης των
Τριάκοντα.
 Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Παυσανίας, ο

οποίος είχε σταλεί στην Αθήνα για να
αντιμετωπίσει την κατάσταση, αρχικά
αντιτάχθηκε στην εξέγερση κατά των
τυράννων. Στη συνέχεια, όμως, επέλεξε να
υποστηρίξει τους επανελθόντες
δημοκρατικούς και το καθεστώς των
Τριάκοντα κατέρρευσε. Η δημοκρατία
αποκαταστάθηκε και οι Σπαρτιάτες
αποσύρθηκαν.
 Ο Παυσανίας παραπέμφθηκε σε δίκη στη
Σπάρτη και αθωώθηκε με οριακή
πλειοψηφία διότι, αν και τα μέλη της
Γερουσίας ήταν εξίσου μοιρασμένα,
κατάφερε να κερδίσει την υποστήριξη και
των πέντε εφόρων που είχαν εκλεγεί εκείνη
τη χρονιά (Παυσανίας 3.5.1-2).
 Όσα συνέβησαν στην Αθήνα αναδεικνύουν

με ευκρίνεια τα προβλήματα του
σπαρτιατικού ιμπεριαλισμού. Η Σπάρτη
ενδιαφερόταν για τον έλεγχο και επεδίωκε
να ελέγχει άλλα κράτη επιβάλλοντας τους
«φίλους της» στην εξουσίa.
 Χωρίς καμία ιδεολογική δέσμευση σε
κάποιο συγκεκριμένο σύνολο πολιτειακών
αρχών (αριστοκρατική καταγωγή,
πλουτοκρατία, αξιοκρατία ή άλλο τι), οι
«φίλοι» επιλέγονταν ανεξαρτήτως
ποιοτικών κριτηρίων. Επιπλέον, η Σπάρτη
δεν ασκούσε έλεγχο στις ενέργειες τους: Ως
μόνα προαπαιτούμενα προσόντα
θεωρούνταν η πίστη και η φιλία.
 Εφόσον αυτά τους παρέχονταν, οι

Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να
υποστηρίξουν κάθε είδους συμπεριφορά με
ωμή βία, την οποία συχνά ασκούσαν οι
ίδιοι, ενεργώντας βίαια και απρόβλεπτα.
Σαν να μην έφτανε αυτό, η στάση της
Σπάρτης ήταν επίσης ασυνεπής. Η φιλία
με τη Σπάρτη σήμαινε φιλία με
μεμονωμένους Σπαρτιάτες.
 Ωστόσο, όσοι από αυτούς είχαν φίλους
τους στην εξουσία σε υπερβολικά πολλές
περιοχές, μπορούσαν να θεωρηθούν εξίσου
ύποπτοι. Αυτό πρέπει να συνέβη στην
περίπτωση του Λυσάνδρου.
 Εκείνος είχε συνεχίσει τον πόλεμο ενάντια
στην Αθήνα στην τελική του φάση, εκείνος
υπήρξε ο Σπαρτιάτης που βρέθηκε
επιτόπου και με τον οποίο οι φίλαρχοι
ντόπιοι ήταν σε θέση να αναπτύξουν
φιλικές σχέσεις
 Όταν όμως ο Λύσανδρος επέστρεψε στη

Σπάρτη, συμπολίτες του, και μάλιστα
πρώτος απ’ όλους ο Παυσανίας, ένας από
τους δύο βασιλείς που δεν ήταν ποτέ
υπέρμαχος μιας επιθετικής σπαρτιατικής
εξωτερικής πολιτικής, δυσαρεστήθηκαν με
το δίκτυο των φίλων του και με ιδιαίτερη
ευχαρίστηση το υπονόμευσαν.
 Μία δεκαετία αργότερα, ο Παυσανίας,
βγαίνοντας ζημιωμένος από μία εσωτερική
διαφωνία, εξορίστηκε.
 Ως επακόλουθο, η ζωή των φίλων του έγινε
τόσο προβληματική, για παράδειγμα στη
Μαντίνεια κατά τη δεκαετία του 380, όσο
και των φίλων του Λυσάνδρου το 403.
 Η πολιτική της Σπάρτης κατά τα τελευταία

χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου
καθώς και σε εκείνα που ακολούθησαν δεν
διέφερε στην πραγματικότητα και πολύ
από την πολιτική που ανέκαθεν
ακολουθούσε.
 Οι παλιοί σύμμαχοί της, ήδη με τη λήξη του
Πελοποννησιακού Πολέμου, άρχισαν να την
αντιμετωπίζουν με έντονη καχυποψία.
Παραδίδεται ότι οι Θηβαίοι επιθυμούσαν
να μετατρέψουν την Αθήνα σε βοσκοτόπια
για τα πρόβατα –ένδειξη όχι ενός
άσβηστου μίσους προς την Αθήνα αλλά
φόβου για το τι θα μπορούσε να συμβεί αν
το ανθρώπινο δυναμικό και ο πλούτος των
αργυρωρυχείων της Αττικής περνούσαν
στον έλεγχο της Σπάρτης.
 Επανειλημμένα, κατά τη διάρκεια του

πολέμου, οι Σπαρτιάτες είχαν αποδειχθεί
αφενός αναποτελεσματικοί στην
προστασία των φίλων τους, αφετέρου
βίαιοι και χωρίς αρχές στις ενέργειές τους
προς τους υπόλοιπους. Αυτό διαφαίνεται,
για παράδειγμα, στην ιστορία σχετικά με
την εγκατάσταση στην Ηράκλεια στην
Τραχίνα, την οποία ίδρυσαν οι Σπαρτιάτες
το 426.
 Οι Σπαρτιάτες προσκλήθηκαν από τους
Τραχινίους, οι οποίοι είχαν δοκιμαστεί σκληρά
στον πόλεμο με τους γείτονές τους, τους
Οιταίους. Οι Σπαρτιάτες επέμεναν να μην
επιτραπεί ούτε σε Ίωνες ούτε σε Αχαιούς να
λάβουν μέρος στον εποικισμό· κατόπιν,
σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, οἱ ἄρχοντες αὐτῶν
τῶν Λακεδαιμονίων οἱ ἀφικνούμενοι τὰ
πράγματά τε ἔφθειρον καὶ ἐς ὀλιγανθρωπίαν
κατέστησαν, ἐκφοβήσαντες τοὺς πολλοὺς
χαλεπῶς τε καὶ ἔστιν ἃ οὐ καλῶς ἐξηγούμενοι,
ὥστε ῥᾷον ἤδη αὐτῶν οἱ πρόσοικοι ἐπεκράτουν
(3.93.2).
 Αργότερα, στην αναφορά του στα γεγονότα

του έτους 419, ο Θουκυδίδης μνημονεύει
την ήττα του νέου πληθυσμού της
Ηράκλειας από τους Θεσσαλούς, οι οποίοι
εύλογα ενοχλήθηκαν από την ίδρυση της
νέας πόλης στα σύνορά τους καθώς και
την επακόλουθη κατάληψη της πόλης από
τους Βοιωτούς· οι τελευταίοι φοβόντουσαν
ότι η αδυναμία της Σπάρτης να
προστατεύσει την πόλη θα επέτρεπε στους
Αθηναίους να την καταλάβουν.
 Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Διοδώρου, το
399 οι Σπαρτιάτες επενέβησαν στην
Ηράκλεια λόγω της εμφύλιας διαμάχης που
μαινόταν εκεί: Ο Σπαρτιάτης που στάλθηκε
να διευθετήσει τα πράγματα εκτέλεσε,
χωρίς να προηγηθεί δίκη, πεντακόσιους
ανθρώπους, τους οποίους ο ίδιος θεώρησε
ως υπαίτιους της αναταραχής (Διόδωρος
14.38.4-5).
 Ο τερματισμός του πολέμου με την Αθήνα

επέτρεψε στους Σπαρτιάτες να
επεμβαίνουν σε μία πολύ ευρύτερη
περιοχή. Ενεπλάκησαν, για παράδειγμα, σε
εχθροπραξίες κατά των Περσών στη Μικρά
Ασία. Ωστόσο, σε όποιο θέατρο
επιχειρήσεων και αν παρενέβαιναν,
δημιουργούσαν δυσμενή εντύπωση (πρβ.
Ξενοφών, Ἑλληνικὰ 3.1.8).
 Μέσα σε μία δεκαετία από το τέλος του
Πελοποννησιακού Πολέμου, η Ελλάδα
διολίσθησε εκ νέου σε έναν γενικευμένο
πόλεμο, κατά κοινή ομολογία μη συστηματικό,
καθώς οι Βοιωτοί, οι Κορίνθιοι και οι Αθηναίοι
συνασπίσθηκαν εναντίον της Σπάρτης, στον
αποκαλούμενο Κορινθιακό πόλεμο. Τρεις
δεκαετίες μετά τη λήξη του Πελοποννησιακού
Πολέμου, οι Αθηναίοι συγκροτούσαν μία νέα
συμμαχία με πολλές από τις πόλεις που
αποτελούσαν τμήμα της αυτοκρατορίας τους
κατά τον 5ο αιώνα.
 Προβαλλόμενο σύνθημα ήταν η διασφάλιση

της ελευθερίας και της αυτονομίας των
Ελλήνων από ενέργειες των Σπαρτιατών, μέσα
σε ένα ειρηνικό πλαίσιο. Οι Αθηναίοι
δεσμεύτηκαν στους παλιούς συμμάχους τους
ότι αυτήν τη φορά δεν θα υπήρχαν ούτε
φρουρές, ούτε αθηναϊκές κληρουχίες, ούτε
φόροι: Υπό αυτούς τους όρους, πολλά μέλη
της αυτοκρατορίας του 5ου αιώνα ήταν
πρόθυμα να συμπεριληφθούν στη νέα
συμμαχία, η οποία ενίοτε αποκαλείται
«Δεύτερη Αθηναϊκή Συμμαχία».
 Ανατρέχοντας στο παρελθόν, οι πόλεις
αυτές πίστευαν ότι ήταν προτιμότερο το
να βρίσκονται υπό την ηγεσία της Αθήνας
από το ενδεχόμενο μιας διαιτητικής
παρέμβασης της Σπάρτης. Κάποιες πόλεις
ίσως αποφάσισαν πράγματι ότι
προτιμούσαν να βρίσκονται υπό την ηγεσία
των Αθηνών παρά να αντιμετωπίζουν τις
εκάστοτε συγκυρίες μόνες τους.
 Η Αθήνα παρείχε προστασία όχι μόνο από

εξωτερική παρέμβαση αλλά και από κάθε
απόπειρα ανατροπής των δημοκρατικών
καθεστώτων: Και οι Αθηναίοι είχαν τους
φίλους τους, αλλά οι φίλοι αυτοί ήταν «ο
δήμος» εν γένει και οποιοσδήποτε
προήγαγε τα συμφέροντά του, όχι
συγκεκριμένα άτομα.
 Από τις ιδιοτροπίες και τη βιαιότητα της
Σπάρτης δεν επωφελήθηκε μόνον η Αθήνα.
Ακριβώς βόρεια της Αθήνας υπήρχαν
αρκετές πόλεις, οι οποίες
αυτοπροσδιορίζονταν ως βοιωτικές.
Καθότι αρκετά άνισες σε ισχύ και πόρους,
οποιαδήποτε επίσημη ομοσπονδία
σύστηναν αποδεικνυόταν εύθραυστη.
 Στα μέσα του 5ου αιώνα η υπαρκτή απειλή

της Αθήνας, η οποία ασκούσε τουλάχιστον
μία χαλαρή επικυριαρχία επί όλων των
βοιωτικών πόλεων κατά τη δεκαετία μετά
τη μάχη στα Οινόφυτα το 456, προκάλεσε
τη σύσταση μίας επίσημης ομοσπονδίας. Η
εν λόγω ομοσπονδία είχε επίσημο
καταστατικό χάρτη, με βάση τον οποίο
προβλεπόταν ότι κάθε μέλος είχε λόγο
ανάλογα με τον αριθμό των στρατιωτών
που παρείχε.
 Γρήγορα, ωστόσο, η ομοσπονδία
εξελίχθηκε σε θηβαϊκή ηγεμονία. Η επίθεση
της Θήβας στις Πλαταιές, γεγονός που
αποδείχθηκε το εναρκτήριο του
Πελοποννησιακού Πολέμου, είχε ως
συνέπεια να καταλάβουν οι Θηβαίοι τις
θέσεις των Πλαταιών στο κεντρικό
συμβούλιο. Στη συνέχεια, η Θήβα
εκμεταλλεύτηκε τη στρατιωτική της νίκη
επί της Αθήνας στη μάχη του Δηλίου το 424
για να καταπιέσει τη γειτονική πόλη των
Θεσπιών, με το πρόσχημα ότι «αττίκιζε».
 Κατά τη δεκαετία του 380 η Σπάρτη,

θορυβημένη από την ηγεμονική εξουσία της
Θήβας που ήταν πια εχθρός της, επέμενε
να αντιμετωπίζονται οι πόλεις της
Βοιωτίας ως ξεχωριστές πολιτικές μονάδες
και όχι ως ενιαίο σύνολο. Εντούτοις, οι
προαναφερθείσες προσπάθειές της δεν
τελεσφόρησαν.
 Οι επανειλημμένες εισβολές της Σπάρτης
στη θηβαϊκή επικράτεια και η
περιστασιακή κατάληψη το 382 της
ακρόπολης της Θήβας, της Καδμείας,
ισχυροποίησαν αντί να αποδυναμώσουν
την κυριαρχία της Θήβας στη Βοιωτία·
επιπλέον, συνετέλεσαν στο να αναπτύξει η
Θήβα μία στρατιωτική δύναμη οπλιτών, η
οποία χαρακτηριζόταν από έναν ολότελα
νεοεμφανιζόμενο επαγγελματισμό.
 To 371 ο εν λόγω θηβαϊκός στρατός, υπό

την ηγεσία του στρατηγού Επαμεινώνδα,
ενός από τους ελάχιστους στρατηγούς που
καινοτόμησε στην πολεμική τακτική,
αντιμετώπισε τον σπαρτιατικό στρατό στα
Λεύκτρα της δυτικής Βοιωτίας. Οι Θηβαίοι
κατήγαγαν μία περιφανή νίκη.
 Για να εξηγήσει πού έλαβε χώρα η μάχη, ο
Πλούταρχος αφηγείται μία ιστορία για ένα
παλαιότερο περιστατικό, τον βιασμό και τη
δολοφονία κοριτσιών από δύο Σπαρτιάτες
στρατιώτες και την άρνηση των αρχών της
Σπάρτης να επιδείξουν ενδιαφέρον γαι την
επιβολή τιμωρίας για αυτό το έγκλημα
(Πλούταρχος, Ἐρωτικαὶ Διηγήσεις 3 [Ἠθικὰ
773Β-774D]).
 Μολονότι φανταστική, η συγκεκριμένη

ιστορία αποκαλύπτει την έντονη αίσθηση
ότι η συμπεριφορά της Σπάρτης ήταν
αναπόφευκτο να επιφέρει μια δίκαιη
ανταπόδοση.
 Το γεγονός αυτό αντικατοπτρίζεται επίσης
ξεκάθαρα στα γραφόμενα του Ξενοφώντα,
ο οποίος διάκειται, κατά κανόνα, ευμενώς
απέναντι στη Σπάρτη και δυσμενώς
απέναντι στη Θήβα.
 Ο Επαμεινώνδας ήταν ικανός τόσο να νικά
όσο και να διαχειρίζεται τις νίκες του.
Εισέβαλε στην Πελοπόννησο,
απελευθέρωσε τη Μεσσηνία και έχτισε νέες
πόλεις τόσο στη Μεσσηνία (τη Μεσσήνη,
στους πρόποδες του όρους Ιθώμη) όσο και
στην Αρκαδία (τη Μεγαλόπολη). Με την
απώλεια της Μεσσηνίας μειώθηκε
δραματικά η προμήθεια γεωργικών
προϊόντων τα οποία προσποριζόταν η
Σπάρτη.
 Με την ίδρυση των νέων πόλεων

διασφαλίστηκε ότι οποιαδήποτε απόπειρά
της να επανακτήσει την περιοχή που της
είχε αφαιρεθεί θα συναντούσε υπολογίσιμη
αντίσταση. Τα τείχη της Μεσσηνίας
(χτισμένα σύμφωνα με άψογα σχέδια και
τα οποία έμελλε να θεωρούνται
ξεπερασμένα είκοσι χρόνια αργότερα)
ορθώνονται μέχρι σήμερα ως μνημείο της
αποφασιστικότητας να μην καταστεί ποτέ
ξανά η Σπάρτη σημαντική δύναμη.
 Αν η σπαρτιατική κυριαρχία στον ελληνικό
κόσμο ήταν βραχύβια, η θηβαϊκή ήταν ακόμη
πιο σύντομη. Η γεωγραφική της θέση δεν
ευνοούσε την ανάδειξή της σε ηγέτιδα δύναμη.
Μολονότι η πόλη επιδόθηκε σε μία βραχύβια
προσπάθεια να επανδρώσει στόλο, το
δεδομένο εγχείρημα ήταν καταδικασμένο: Η
επικράτεια της Θήβας δεν περιελάμβανε
σημαντικά λιμάνια· επιπλέον, πολλές
περιοχές της Βοιωτίας είχαν δύσκολη
πρόσβαση στη θάλασσα.
 Αλλά και εντός της ίδιας της Βοιωτίας η

υπεροχή της Θήβας δεν ήταν καθολικά
αποδεκτή. Σε κάθε πόλη της Βοιωτίας
υπήρχαν ομάδες που επιθυμούσαν να
απαλλαγούν από την ηγεμονία της, καθώς
αυτή διατηρούσε την επικυριαρχία της με
την επιβολή κατασταλτικών μέτρα. Ακόμη
και εντός της ίδιας της πόλης υπήρχαν
έντονες έριδες. Κάποιες από αυτές ήταν
προσωπικές –δυσαρέσκεια για την
επιτυχία του Επαμεινώνδα.
 Εντούτοις, οι βαθιές εσωτερικές αντιθέσεις
πρέπει, σε μεγάλο βαθμό, να αποδοθούν σε
διαφωνίες σχετικά με τους θεμελιώδεις
τρόπους διαχείρισης των πολιτικών
πραγμάτων: Οι Θηβαίοι απέκτησαν τη
φήμη ότι η συνέλευσή τους συνεδρίαζε για
μακρύ χρονικό διάστημα και ότι ήταν
εξαιρετικά ευμετάβλητη.
 Ούτως ή άλλως, όταν ο Επαμεινώνδας

σκοτώθηκε στη μάχη της Μαντίνειας το 362
πολεμώντας ενάντια στις συνασπισμένες -
αυτή τη φορά- δυνάμεις της Σπάρτης και
της Αθήνας, η δεκαετία κατά την οποία η
Θήβα ήταν η ισχυρότερη ελληνική πόλη
ουσιαστικά έληξε. Ο Ξενοφών διέκοψε την
αφήγησή της ιστορίας του, την οποία είχε
αρχίσει από το σημείο όπου σταματά
ξαφνικά ο Θουκυδίδης στο όγδοο βιβλίο
του, με τη μάχη στη Μαντίνεια.
 Σε μία από τις πιο σημαντικές επιλογικές
φράσεις όλων των ιστορικών έργων, ο
Ξενοφών δηλώνει ότι σταματά σε αυτό το
σημείο και αφήνει κάποιον άλλο να
συνεχίσει την εξιστόρηση, καθώς έκτοτε τα
πράγματα κατέστησαν πολύ πιο
περίπλοκα από ό,τι ήταν πριν (Ξενοφών,
Ἑλληνικὰ 7.5.27).
 Το γεγονός ότι τερματίζει την αφήγησή του

συνεπάγεται ότι για εμάς τα πράγματα
αποκτούν όχι μόνο μία πιο περίπλοκη αλλά
και μία πιο σκοτεινή διάσταση: Η πολιτική
ιστορία του υπολοίπου του 4ου αιώνα
πρέπει να ανασυντεθεί με βάση τους
υποβολιμαίους σύγχρονους πολιτικούς
λόγους στην Αθήνα και τα συγγράμματα
πολύ μεταγενέστερων ιστορικών. Παρόλα
αυτά, τουλάχιστον το γενικό περίγραμμα
των γεγονότων είναι ευκρινές.
 Η εκ των υστέρων θεώρηση καταδεικνύει
ότι οι ενέργειες των Θηβαίων κατά τις
δεκαετίες του 370 και του 360 δεν
σηματοδοτούν απλώς ένα τέλος, τη λήξη
δηλαδή της εστίασης της ελληνικής
ιστορίας στη διαμάχη ανάμεσα στην Αθήνα
και τη Σπάρτη, αλλά και μία αρχή, εκείνη
της ανάμειξης των βορείων Ελλήνων στις
υποθέσεις των πόλεων της νότιας
Ελλάδας.
 Η Θήβα είχε εμπλακεί σε συγκρούσεις τόσο

στον βορρά όσο και στον νότο, εναντίον
της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας καθώς
επίσης και εναντίον της Σπάρτης και της
Αθήνας. Αυτές οι ενέργειες προκάλεσαν
την ομηρία κάποιου Φιλίππου, μέλους του
βασιλικού οίκου της Μακεδονίας, για ένα
διάστημα στη Θήβα (πιθανότατα κατά τα
έτη 369-367).
 Κατά την εκεί παραμονή του, παρατήρησε
τις στρατιωτικές καινοτομίες του
Επαμεινώνδα. Όταν ο αδελφός του,
βασιλιάς Περδίκκας Γ’, σκοτώθηκε το
360/59 στη διάρκεια ενός μεθοριακού
πολέμου κατά των Ιλλυριών στα
βορειοδυτικά σύνορα του κράτους του, ο
Φίλιππος ανέλαβε την εξουσία στη
Μακεδονία και έσπευσε να εφαρμόσει όσα
είχε μάθει.
Η Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία: καταστατικός χάρτης
Η Τριακονταετής Ειρήνη του 446/5 αναγνώρισε την ύπαρξη ενός σπαρτιατικού
συνασπισμού, ο οποίος βασιζόταν στην ηπειρωτική Ελλάδα, και ενός αθηναϊκού
συνασπισμού, ο οποίος στηριζόταν στο Αιγαίο. Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-404), η
Σπάρτη επιδίωκε να καταστρέψει την αθηναϊκή αυτοκρατορία· και τελικά το κατάφερε,
αλλά για να το επιτύχει έπρεπε να εγκαταλείψει τους Έλληνες της Μ. Ασίας, ως
αντάλλαγμα της περσικής υποστήριξης. Μετά το τέλος του πολέμου, η συμπεριφορά της
προκαλούσε αυξανόμενη αναστάτωση στους Έλληνες και, αφού περιοδικά αγωνίστηκε
υπέρ των Ελλήνων της Μ. Ασίας, τελικά τους εγκατέλειψε με την Ανταλκίδειο Ειρήνη του
387/6. Ερμήνευε τους όρους της συνθήκης με βάση το δικό της συμφέρον, μέχρι που το 378
η Αθήνα ίδρυσε την Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία για να προβάλλει αντίσταση στη Σπάρτη. Μία
εξαγγελία εκδόθηκε το 377, αμέσως μετά από την λήψη της απόφασης για την ίδρυση της
Συμμαχίας: Σε αυτήν, η Αθήνα υπόσχεται να μην συμπεριφέρεται στα μέλη της όπως είχε
συμπεριφερθεί στα μέλη της Δηλιακής Συμμαχίας και επισημαίνει πώς έπρεπε να
ερμηνευθεί η Ανταλκίδειος Ειρήνη.
Ο Αριστοτέλης πρότεινε προς ψήφιση:

Για την ευτυχία των Αθηναίων και των συμμάχων τους: Έτσι ώστε οι Λακεδαιμόνιοι να
επιτρέψουν στους Έλληνες να είναι ελεύθεροι και αυτόνομοι και να ζουν ειρηνικά στις
επικράτειες τους και με ασφάλεια και έτσι ώστε η ειρήνη και η φιλία, για χάρη των οποίων
ορκίστηκαν οι Έλληνες και ο [Πέρσης] Βασιλιάς κατά τις συμφωνίες, να είναι σε πλήρη
ισχύ και να είναι διαρκείς, να οριστεί με ψήφισμα από τον λαό ότι:
Αν κάποιος Έλληνας ή βάρβαρος, που κατοικεί στην Ευρώπη, ή νησιώτης, που δεν ανήκει
στην επικράτεια του Βασιλιά, επιθυμεί να γίνει σύμμαχος των Αθηναίων και των συμμάχων
τους, μπορεί να γίνει δεκτός –με τους όρους να είναι ελεύθερος και αυτόνομος, να μπορεί
να διοικείται από όποιο είδος πολιτεύματος θέλει, να μην επιτρέπει την τοποθέτηση ξένης
φρουράς ούτε και να δέχεται τον διορισμό κυβερνήτη ή την καταβολή φόρου υποτέλειας,
στη βάση των ίδιων όρων με τους Χίους και τους Θηβαίους και τους άλλους συμμάχους.
Για αυτούς που γίνονται σύμμαχοι των Αθηναίων και των συμμάχων τους, ο λαός να
παραιτείται από οποιεσδήποτε αθηναϊκές κτήσεις τυχαίνει να υπάρχουν, είτε δημόσιες είτε
ιδιωτικές, στην επικράτεια αυτών που γίνονται σύμμαχοι και σχετικά με αυτά να δώσουν
τον λόγο τους οι Αθηναίοι. Για όποια πόλη συμμαχεί με τους Αθηναίους και συμβαίνει να
υπάρχουν εχθρικές στήλες στην Αθήνα [δηλαδή στήλες στις οποίες είχαν χαραχτεί
επιγραφές που περιείχαν εχθρικά ψηφίσματα ή άλλα παρόμοιας φύσης κείμενα], η
τρέχουσα βουλή να έχει τη δικαιοδοσία να τις καταστρέψει.
Από την έναρξη της θητείας του Ναυσίνικου ως επωνύμου άρχοντος [378/7], να μην
επιτρέπεται είτε δημόσια είτε ιδιωτικά σε κανέναν από τους Αθηναίους να αποκτά είτε
οικία είτε γη στην επικράτεια των συμμάχων, μήτε μέσω εξαγοράς μήτε μέσω
υποθήκευσης μήτε με κανέναν άλλον τρόπο. Αν όμως κάποιος αγοράσει ή αποκτήσει ή
λάβει ως ενέχυρο γη ή οικία, με όποιον τρόπο, να είναι δυνατό σε οποιονδήποτε σύμμαχο
να ξεσκεπάσει το θέμα στους συνέδρους [μέλη του συνεδρίου (βουλή)] των συμμάχων· οι
σύνεδροι με τη σειρά τους να μπορούν να πουλήσουν τη γη ή την οικία και να δώσουν το
μισό ποσό στον άνδρα που έκανε την καταγγελία, ενώ το άλλο μισό να πάει στο ταμείο της
συμμαχίας.
Αν κάποιος κηρύξει τον πόλεμο σε μέλη της συμμαχίας, είτε στην ξηρά είτε στη θάλασσα,
οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι να υποστηρίξουν τόσο διά ξηράς όσο και διά θαλάσσης με όλες
τους κατά το δυνατόν τις δυνάμεις (…)
[Το κείμενο του ψηφίσματος διαθέτει και άλλες διατάξεις, καθώς και έναν κατάλογο
μελών, στον οποίο έγιναν προσθήκες σε διάφορες περιστάσεις, αλλά όχι μετά το 375
περίπου].
(Rhodes and Osborne, Greek Historical Inscriptions, 22, 7-51)
Η Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία: «Συντάξεις»

Αν και δεν αποτέλεσε μία μεγάλη αυτοκρατορία, όπως η Δηλιακή Συμμαχία, η Β’ Αθηναϊκή
Συμμαχία εκφυλίστηκε κατά τον ίδιο τρόπο. Μετά την ήττα της Σπάρτης από τους
Βοιωτούς στα Λεύκτρα το 371, εξυπηρετούσε την Αθήνα το να υποστηρίζει την Σπάρτη
παρά να της εναντιώνεται· η Αθήνα πράγματι μερικές φορές επενέβαινε στις εσωτερικές
υποθέσεις των μελών της και τοποθετούσε διοικητές και φρουρές· εισήχθησαν τακτικοί
φόροι, οι οποίοι όμως (πλέον) ονομάζονταν «συνεισφορές» (συντάξεις) και όχι «φόροι»·
ιδρύθηκαν κάποιες αθηναϊκές εγκαταστάσεις έξω από την επικράτεια της Αθήνας, ενώ δεν
είναι γνωστή η ύπαρξη καμίας εγκατάστασης στην επικράτεια μελών που προσχώρησαν
έγκαιρα στη Συμμαχία, ώστε να συμπεριλαμβάνονται στον δημοσιευμένο κατάλογο.
Επίσης, αποκάλεσαν τον φόρο υποτέλειας συνεισφορά, επειδή η λέξη «φόρος» δεν ηχούσε
καλά στα αυτιά των Ελλήνων. Το όνομα οφείλεται στον Καλλίστρατο, όπως ο Θεόπομπος
λέει στο δέκατο [βιβλίο] των Φιλιππικῶν του [115 F 98]
Αρποκρατίων, Λέξεις των ι ᾽ ῥητόρων, λ. «σύνταξις»
Η Κοινή Ειρήνη του Φιλίππου και η Συμμαχία της Κορίνθου

Μετά τη νίκη του επί της Αθήνας, της Θήβας και των συμμάχων τους στη Χαιρώνεια το
338, ο Φίλιππος της Μακεδονίας συγκάλεσε ένα συνέδριο των Ελλήνων στην Κόρινθο. Ο
διακανονισμός που συμφωνήθηκε συνδύαζε μία συνθήκη Κοινής Ειρήνης με την ίδρυση μίας
νέας συμμαχίας (την οποία οι μελετητές ονόμασαν Κορινθιακή Συμμαχία), η οποία θα
μπορούσε να παρουσιαστεί ως ένας εξοπλισμός της συνθήκης ειρήνης με έναν κατάλληλο
μηχανισμό για την εφαρμογή της, και η οποία στην πραγματικότητα θεσμοθέτησε την
υποταγή των Ελλήνων στον Φίλιππο με έναν τρόπο ο οποίος θα μπορούσε να γίνει
αποδεκτός.
Αφού είχε τακτοποιήσει τα ζητήματα στην Ελλάδα, ο Φίλιππος πρόσταξε αντιπροσωπείες

από όλες τα κράτη να συγκεντρωθούν στην Κόρινθο για να οργανώσουν τις τωρινές
υποθέσεις. Εκεί, κατέστρωσε τον νόμο περί ειρήνευσης όλης της Ελλάδας καθώς άξιζε στα
ξεχωριστά κράτη και διόρισε απ' όλα αυτά μέλη στο κοινό συνέδριο, σαν να υπήρχε μια
και μοναδική σύγκλητος. Μόνον οι Λακεδαιμόνιοι περιφρόνησαν τον βασιλιά και τον νόμο,
με το σκεπτικό πως οτιδήποτε δεν αποτελούσε προϊόν συμφωνίας ανάμεσα στα
ενδιαφερόμενα κράτη, αλλά είχε εκπορευτεί από τον νικητή, δεν ήταν ειρήνη, αλλά
σκλαβιά. Έπειτα ορίστηκαν οι δυνάμεις που αναλογούσαν στις διάφορες πόλεις, είτε για
να βοηθούν τον βασιλιά, αν δεχόταν επίθεση, είτε για να πάνε σε πόλεμο υπό την αρχηγία
του: κανένας δεν αμφέβαλλε ότι σκοπός των προετοιμασιών του ήταν η εισβολή στην
Περσική αυτοκρατορία.
(Ιουστίνος, 9.5.i-v)

Φίλιππος Β’ και Αλέξανδρος Γ’
 Κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του

Φιλίππου, παρατηρείται πυρετώδης
στρατιωτική δραστηριότητα σε πολλά
μέτωπα, ενώ παράλληλα εφαρμόζονται
μεταρρυθμίσεις στο στράτευμα.
 Ο Φίλιππος μεταμόρφωσε τον μακεδονικό
στρατό σε ένα σώμα ολότελα διαφορετικό
από τους ως τότε στρατούς των ελληνικών
πόλεων-κρατών, γεγονός το οποίο
αναγκάστηκαν τελικά να παραδεχτούν και
οι αντίπαλοί του.
 Καταρχάς, ο στρατός του Φιλίππου ήταν μία
μόνιμη δύναμη, ικανή να διεξάγει πόλεμο κάθε
εποχή του έτους.
 Δεύτερον, επρόκειτο για έναν στρατό
εξοπλισμένο με δόρατα πολύ μακρύτερα των
συνηθισμένων, γνωστά ως σάρισσαι. Οι
σάρισσες παρείχαν στον Φίλιππο τη
δυνατότητα να παρατάσσει τις στρατιωτικές
του μονάδες σε μεγάλο βάθος σε ορισμένα
τμήματα της παράταξης, προκειμένου να
επιφέρει διάσπαση στις εχθρικές γραμμές και
να εξασφαλίσει ότι ακόμη και δυνάμεις
παρατεταγμένες πολύ πίσω είχαν τη
δυνατότητα να συμβάλλουν άμεσα στην
απόκρουση του εχθρού.
 Τρίτον, ο Φίλιππος δεν τηρούσε το εὐ

ἀγωνίζεσθαι στον πόλεμο. Αν επιθυμούσε να
καταλάβει μία πόλη, έκανε χρήση κάθε μέσου
που είχε στη διάθεσή του, προκειμένου να
πετύχει τον σκοπό του. Υιοθέτησε δύο ιδέες
των τυράννων της Σικελίας του 4ου αιώνα: Τη
χρήση τηλεβόλων, μηχανισμών για την
εκτόξευση βελών, λίθων κ.α. σε απόσταση
μεγαλύτερη από αυτή που ένας στρατιώτης ή
ένα τόξο μπορούσαν να ρίψουν, καθώς και τη
χρήση πολιορκητικών πύργων.
 Ο Φίλιππος ανέπτυξε τον καταπέλτη με ροπή
στρέψης, ικανό να εξαπολύει βέλη βαλλίστρας
σε απόσταση μεγαλύτερη των 300 μέτρων,
μολονότι ο ίδιος τον χρησιμοποίησε
αποκλειστικά για την εκτόξευση απλών βελών.
Αίφνης, αυτό που χρειαζόταν μία πόλη για την
άμυνά της δεν ήταν πια ένα τείχος τόσο
εκτενές ώστε ο εχθρός να μην ήταν σε θέση να
χτίσει ένα αντιτείχισμα γύρω του (κατ’ αυτόν
τον τρόπο είχαν χτιστεί οι οχυρώσεις της
Μεσσήνης).
 Τώρα πλέον απαιτούνταν ένα τείχος τόσο

ισχυρό ώστε δεν θα ήταν δυνατό να βληθεί
ή να καταρρεύσει. Επιπλέον, ο Μακεδόνας
βασιλιάς ήταν διατεθειμένος να
χρησιμοποιήσει τις εξαιρετικά σημαντικές
προσόδους που είχε στη διάθεσή του,
ιδιαίτερα αφότου εξασφάλισε τα ορυχεία
κοντά στις Κρηνίδες, τις οποίες
επανίδρυσε με το όνομα Φίλιπποι.
 Ο Φίλιππος απέκτησε τη φήμη ότι
μπορούσε να εξαγοράσει κάθε πόλη.
 Ως τα τέλη της δεκαετίας του 350 οι Αθηναίοι
πολιτικοί συνειδητοποίησαν ότι ο Φίλιππος
συνιστούσε μία σοβαρή μακροχρόνια απειλή
για την αυτονομία τους.
 Στην Αθήνα, για πολλά χρόνια μαινόταν η
διαμάχη ανάμεσα σε εκείνους που πίστευαν,
με πρόμαχό τους τον Δημοσθένη, ότι ο
Μακεδόνας βασιλιάς έπρεπε να αναχαιτιστεί
με κάθε θυσία και σε όσους θεωρούσαν,
συμπεριλαμβανομένου του Αισχίνη, ότι ήταν
δυνατή η ειρηνική συνύπαρξη.
 Η Φιλοκράτειος ειρήνη –ονομάστηκε έτσι

από τον Αθηναίο πολιτικό Φιλοκράτη-
συνήφθη το 346 αλλά δεν είχε διάρκεια. Ο
Φίλιππος κατάφερε ένα αποφασιστικό
πλήγμα στην ελευθερία των πόλεων-
κρατών με τη νίκη του στη Χαιρώνεια της
Βοιωτίας το 338, στην οποία σημαντικό
ρόλο διαδραμάτισε ο γιος του Αλέξανδρος.
 Μετά τη νίκη αυτή, επέβαλε τους όρους του
στο σύνολο της κυρίως Ελλάδας, συνάπτοντας
μία συνθήκη με όλες τις σημαντικές πόλεις,
εκτός της Σπάρτης, την αποκαλούμενη
«Κορινθιακή Συμμαχία». Βάσει αυτής της
συνθήκης, οι ελληνικές πόλεις όφειλαν να
συνεισφέρουν στρατιώτες στις εκστρατείες
του Φιλίππου.
 Ωστόσο, παρά τους φόβους των Αθηναίων, δεν
εθίγησαν οι πολιτειακοί θεσμοί των πόλεων.
 Η προθυμία που επέδειξε ο Φίλιππος να

σεβαστεί γενικά την αυτονομία των
πόλεων οφειλόταν στο γεγονός ότι το
ενδιαφέρον του επικεντρωνόταν αλλού.
Κατά τη δεκαετία του 340 επιδόθηκε σε
κατακτήσεις στα ανατολικά, προς την
περιοχή της Προποντίδας. Η πολιορκία της
Περίνθου συγκαταλέγεται μεταξύ των
ελάχιστων αποτυχημένων προσπαθειών
του.
 Κατά πάσα πιθανότητα είχε ήδη
μεγαλύτερες φιλοδοξίες: Οι Πέρσες
διαισθάνθηκαν ότι απειλούνταν και
έστειλαν βοήθεια στην Πέρινθο. Μετά τη
Χαιρώνεια, ο Φίλιππος έστειλε δύο από
τους πιο έμπιστους στρατηγούς του, τον
Άτταλο και τον Παρμενίωνα, να ξεκινήσουν
την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων
της Μικράς Ασίας από τους Πέρσες.
 Η ιδέα ενός νέου εγχειρήματος είχε

διαμορφωθεί στο μυαλό του. Ωστόσο, ο
άνθρωπος ο οποίος συνέλαβε την ιδέα
αυτή δεν έμελλε να την ολοκληρώσει.
 Αιτία για αυτό ήταν η προσωπική ζωή του

Φιλίππου.
 Μολονότι οι Μακεδόνες γίνονταν αποδεκτοί
ως Έλληνες (κατόπιν συζητήσεως για τη
συμμετοχή τους στους Ολυμπιακούς
αγώνες και παρόλο που η γλώσσα τους
φαίνεται ότι, κατά πάσα πιθανότητα, ήταν
μία ελληνική διάλεκτος, συγγενής των
βορειοδυτικών ελληνικών διαλέκτων),
ορισμένα ήθη των Μακεδόνων διέφεραν
αισθητά.
 Ένα από αυτά ήταν και η πολυγαμία. Ο

Φίλιππος παντρεύτηκε επτά τουλάχιστον
γυναίκες, ενώ είχε παράλληλα αρκετές
συζύγους, χωρίς να διαχωρίζει την καθεμία
ως προς τη θέση της. Αυτοί οι πολλοί γάμοι
αποδίδονται, εν μέρει τουλάχιστον, σε
πολιτική σκοπιμότητα. Μία σύζυγός του ήταν
Ιλλυρικής καταγωγής και τη νυμφεύθηκε όταν
άρχισε να διευθετεί τα προβλήματα στην
ιλλυρική μεθόριο. Μία άλλη ήταν Θεσσαλή, μία
Μολοσσή, μία από τη Θράκη.
 Αλλά οι ενώσεις αυτές δεν περιορίζονταν στον
τομέα της εξωτερικής πολιτικής.
 Όταν ο Φίλιππος παντρεύτηκε και πάλι το
337 κάποια Κλεοπάτρα, η οποία
καταγόταν από εξέχουσα οικογένεια της
Κάτω Μακεδονίας, ορισμένοι πίστεψαν ότι
με την πράξη του αυτή ευνοούσε το ένα
τμήμα του βασιλείου του περισσότερο από
το άλλο.
 Όταν ο Φίλιππος φάνηκε να παραβλέπει

την κακή συμπεριφορά του θείου της
Κλεοπάτρας προς έναν άνδρα από μια
απομακρυσμένη περιοχή της Μακεδονίας, ο
εν λόγω άνδρας εισήλθε στον χώρο όπου
δινόταν μια θεατρική παράσταση και
δολοφόνησε τον Φίλιππο.
 Τον Φίλιππο διαδέχτηκε ο εικοσάχρονος
γιος του Αλέξανδρος. Η ανάρρηση στον
θρόνο ενός άντρα τόσο νέου (και μάλιστα
υπό συνθήκες που πιθανόν θα οδηγούσαν
σε εσωτερική διάσπαση της Μακεδονίας)
συνιστούσε μια ευκαιρία απαλλαγής από
τη μακεδονική επικυριαρχία.
 Ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε προβλήματα

με τους Θράκες στα ανατολικά, τους
Παίονες και τους Ιλλυριούς στα δυτικά και
με τους Έλληνες. Η Θήβα εξεγέρθηκε. Σε
κάθε περίπτωση, ο Αλέξανδρος ενήργησε
με ταχύτητα και αποφασιστικότητα.
Κατέλαβε την πόλη της Θήβας και την
ισοπέδωσε, επιδεικνύοντας εξαιρετική
βιαιότητα.
 Έλληνες από γειτονικές πόλεις, τις οποίες
η Θήβα είχε καταπιέσει, έλαβαν μέρος στη
σφαγή και, σύμφωνα με τον Διόδωρο
(17.14.1), περισσότεροι από 6.000 Θηβαίοι
σκοτώθηκαν και τουλάχιστον 30.000
εξανδραποδίστηκαν.
 Αναφέρεται ότι μόνο το σπίτι του ποιητή
Πινδάρου παρέμεινε όρθιο, κατόπιν ρητής
εντολής του Αλεξάνδρου.
 Ο Αλέξανδρος, όπως είχε πράξει και ο

Φίλιππος, έσπευσε να συνάψει ειρήνη με
τις ελληνικές πόλεις προκειμένου να
στρέψει ανενόχλητος την προσοχή του στην
Ανατολή. Το 334/3 διαπεραιώθηκε στην
Ασία. Ούτε ο ίδιος ούτε πολλοί από τους
Μακεδόνες στρατιώτες που τον
ακολουθούσαν θα επέστρεφαν.
 Η προέλασή του προς τα ανατολικά ήταν
ταχεία, αλλά όχι χωρίς μεγάλο τίμημα. Το
334 κατατρόπωσε τον περσικό στρατό
στον ποταμό Γρανικό.
 Αφού απελευθέρωσε τις ελληνικές πόλεις
της Ιωνίας και εγκαθίδρυσε σε ορισμένες
από αυτές δημοκρατικά καθεστώτα,
συνέχισε την πορεία ανατολικά· το 333
συνέτριψε και πάλι τους Πέρσες, οι οποίοι
αυτήν τη φορά είχαν επικεφαλής τους τον
βασιλιά τους Δαρείο, στον ποταμό Ισσό.
 Κατά τη διάρκεια των επόμενων δύο ετών

πολιόρκησε την Τύρο και τη Γάζα και
ίδρυσε μια νέα πόλη, την Αλεξάνδρεια στην
Αίγυπτο. Ωστόσο, το 331 κατήγαγε και
πάλι αποφασιστική νίκη επί του Δαρείου,
στα Γαυγάμηλα. Η Βαβυλώνα παραδόθηκε.
Ο Αλέξανδρος ήλεγχε πια ολόκληρη την
περσική αυτοκρατορία και τις
πρωτεύουσές της, Σούσα και Περσέπολη.
 Μετά τη μάχη στον Γρανικό, ο Αλέξανδρος
απέστειλε λάφυρα στην Ακρόπολη των
Αθηνών ως απόδειξη ότι είχε εκδικηθεί
τους Πέρσες που είχαν λεηλατήσει την
πόλη.
 Στη συνέχεια, όταν κατέλαβε τα Σούσα,
επέστρεψε και τα αγάλματα των
τυραννοκτόνων, των δολοφόνων του γιου
του Πεισιστράτου Ιππάρχου, τα οποία είχε
αρπάξει ο Ξέρξης το 480.
 Μία εκστρατεία η
οποία είχε
προβληθεί ως
εκστρατεία
εκδίκησης και
απελευθέρωσης
των Ελλήνων, θα
μπορούσε να
τελειώσει αισίως
στο σημείο αυτό.
Όμως, ο
Αλέξανδρος είχε
άλλα σχέδια.
 Συνέχισε ανατολικά, όχι μόνο διαμέσου του
ανατολικού τμήματος της περσικής
αυτοκρατορίας αλλά και παραπέρα. Το
327 εισέβαλε στην Ινδία. Η πορεία ήταν
επίπονη. Ο Αλέξανδρος έγινε τραχύς και οι
άντρες του ήταν δυσαρεστημένοι. Πέτυχε
μία σαρωτική νίκη στον ποταμό Υδάσπη
και κατέσφαξε τον εχθρό σε μία κλίμακα η
οποία δεν είχε προηγούμενο στις ήττες των
Περσών.
 Εντούτοις, όταν έφτασε στον Ύφασι

ποταμό, οι άντρες του αρνήθηκαν να
προχωρήσουν πιο πέρα. Ο Αλέξανδρος
αναγκάστηκε να επιστρέψει, χάνοντας
πολλούς άντρες κατά την εξουθενωτική
πορεία διαμέσου της Γεδρωσίας ερήμου. Το
ηθικό ήταν χαμηλό και οι σχέσεις μεταξύ
του Αλεξάνδρου και των αντρών του κακές.
 Καταπονημένοι καθώς ήταν από τον
πόλεμο, όταν ο Αλέξανδρος ανακοίνωσε
ότι επρόκειτο να αποστρατεύσει τους
παλαιμάχους του και να στρατολογήσει
νέα στρατεύματα, οι παλαίμαχοι
στασίασαν και πάλι. Υποχώρησαν υπό
όρους, ωστόσο, όταν ο Αλέξανδρος
στράφηκε στους Πέρσες για την
επάνδρωση του στρατού του.
 Αποτελεί εξαιρετικά αμφιλεγόμενο θέμα αν ο
Αλέξανδρος πίστευε κατ’αρχήν στην ιδέα της
ίσης μεταχείρισης όλων των υπηκόων της
νεόκοπης αυτοκρατορίας του και σκόπιμα
ανέμιξε τα περσικά έθιμα με τα ελληνικά και
τους Πέρσες με τους νότιους Έλληνες και τους
Μακεδόνες ή αν, αντίθετα, η δεδομένη
ανάμειξη εξυπηρετούσε βραχυπρόθεσμους
στόχους του.
 Δεν επρόκειτο, όμως, να αποκαλυφθούν ποτέ
τα μακρόπνοα σχέδια του Αλεξάνδρου: πέθανε
στη Βαβυλώνα το 323, λίγο πριν κλείσει τα 33.
Η Κορινθιακή Συμμαχία
1. Η Κοινή Ειρήνη του Φιλίππου και η Συμμαχία της Κορίνθου

Μετά τη νίκη του επί της Αθήνας, της Θήβας και των συμμάχων τους στη Χαιρώνεια το
338, ο Φίλιππος της Μακεδονίας συγκάλεσε ένα συνέδριο των Ελλήνων στην Κόρινθο. Ο
διακανονισμός που συμφωνήθηκε συνδύαζε μία συνθήκη Κοινής Ειρήνης με την ίδρυση μίας
νέας συμμαχίας (την οποία οι μελετητές ονόμασαν Κορινθιακή Συμμαχία), η οποία θα
μπορούσε να παρουσιαστεί ως ένας εξοπλισμός της συνθήκης ειρήνης με έναν κατάλληλο
μηχανισμό για την εφαρμογή της, και η οποία στην πραγματικότητα θεσμοθέτησε την
υποταγή των Ελλήνων στον Φίλιππο με έναν τρόπο ο οποίος θα μπορούσε να γίνει
αποδεκτός.
Αφού είχε τακτοποιήσει τα ζητήματα στην Ελλάδα, ο Φίλιππος πρόσταξε αντιπροσωπείες

από όλες τα κράτη να συγκεντρωθούν στην Κόρινθο για να οργανώσουν τις τωρινές
υποθέσεις. Εκεί, κατέστρωσε τον νόμο περί ειρήνευσης όλης της Ελλάδας καθώς άξιζε στα
ξεχωριστά κράτη και διόρισε απ' όλα αυτά μέλη στο κοινό συνέδριο, σαν να υπήρχε μια
και μοναδική σύγκλητος. Μόνον οι Λακεδαιμόνιοι περιφρόνησαν τον βασιλιά και τον νόμο,
με το σκεπτικό πως οτιδήποτε δεν αποτελούσε προϊόν συμφωνίας ανάμεσα στα
ενδιαφερόμενα κράτη, αλλά είχε εκπορευτεί από τον νικητή, δεν ήταν ειρήνη, αλλά
σκλαβιά. Έπειτα ορίστηκαν οι δυνάμεις που αναλογούσαν στις διάφορες πόλεις, είτε για
να βοηθούν τον βασιλιά, αν δεχόταν επίθεση, είτε για να πάνε σε πόλεμο υπό την αρχηγία
του: κανένας δεν αμφέβαλλε ότι σκοπός των προετοιμασιών του ήταν η εισβολή στην
Περσική αυτοκρατορία.
(Ιουστίνος, 9.5.i-v)
2. Η Κορινθιακή Συμμαχία: Ο όρκος των μελών της

Μία αποσπασματική επιγραφή από την Αθήνα διασώζει ένα τμήμα του όρκου που έδιναν
τα μέλη της Κορινθιακής Συμμαχίας, το οποίο μεταφράζεται εδώ, και τμήμα του
καταλόγου των μελών της, με έναν αριθμό να έπεται, ο οποίος πιθανόν αντιπροσωπεύει τις
ψήφους και την στρατιωτική δύναμη που διέθετε το κάθε μέλος, όπως και στο Κοινό των
Βοιωτών.
ΟΡΚΟΣ. Ορκίζομαι στον Δία, τη Γη, τον Ήλιο, τον Ποσειδώνα, την Αθηνά, τον Άρη, σε
όλους τους θεούς και θεές: θα τηρήσω την ειρήνη (;) και ούτε θα ακυρώσω τη συμφωνία με
τον Φίλιππο (;), ούτε και θα σηκώσω τα όπλα για να βλάψω οποιονδήποτε που εμμένει
στην τήρηση των όρκων (;), μήτε στην ξηρά μήτε στη θάλασσα· ούτε θα καταλάβω, με
πονηριά ή τεχνάσματα, πόλη ή φυλάκιο ή λιμένα, με σκοπό τον πόλεμο, απ' όσους
συμμετέχουν στην ειρήνη· αλλά ούτε και θα ανατρέψω το βασίλειο του Φιλίππου ή των
απογόνων του, ούτε όμως και τους θεσμούς όπως ίσχυαν και ισχύουν σε κάθε κράτος τότε
που έπαιρναν όρκο σχετικά με την ειρήνη· ούτε θα πράξω ο ίδιος κάτι αντίθετο μ' αυτές τις
συμφωνίες, ούτε και θα επιτρέψω σε κάποιον, όσο μπορώ.
Αν κάποιος παραβιάσει τη συνθήκη και τις άλλες συμφωνίες, θα υποστηρίξω όταν
θα κληθώ αυτούς που αδικούνται (;) και θα ξεκινήσω τον πόλεμο εναντίον εκείνου που
καταπατά την κοινή ειρήνη (;), όπως αποφασιστεί από την κοινή βουλή [συνέδριον] και
κατά το κάλεσμα του Ηγέτη [ἡγεμών]· και δεν θα εγκαταλείψω - - -
(Rhodes and Osborne, Greek Historical Inscriptions, 76, fr. A)
3. Η Κορινθιακή Συμμαχία: Ο ηγέτης και οι αντικαταστάτες του

Ο Φίλιππος εκλέχθηκε ηγέτης της Συμμαχίας. Μετά τον θάνατο του Φιλίππου, ο Μέγας
Αλέξανδρος ισχυρίστηκε ότι του ανήκε δικαιωματικά αυτή η θέση. Όσο ο Αλέξανδρος
βρισκόταν μακριά από τη Μακεδονία, ένα συμβούλιο είχε ορισθεί να τον αναπληρώνει.
Καθορίζεται στις συμφωνίες ότι τα μέλη του συνεδρίου και αυτοί που διορίστηκαν να
φροντίζουν για την κοινή ασφάλεια θα επαγρυπνούν, ώστε στις πόλεις που συμμετέχουν
στη συνθήκη ειρήνης να μη γίνονται εκτελέσεις και να μην εξορίζονται (οι πολίτες)
αντίθετα με τους καθιερωμένους νόμους των πόλεων, ούτε να γίνονται δημεύσεις
περιουσιών, αναδασμοί της γης, παραγραφές χρεών ή απελευθερώσεις δούλων που
αποσκοπούν σε επανάσταση.
([Δημοσθένης] 17, Περὶ τῶν πρὸς Ἀλέξανδρον συνθηκῶν, 15)
4. Η Κορινθιακή Συμμαχία αναβιώνει: Το καθεστώς των συνέδρων

Το 302, όταν αναβίωσε η Κορινθιακή Συμμαχία, συντάχθηκε ένα κείμενο το οποίο ρύθμιζε
της λειτουργίες της με μεγάλη λεπτομέρεια· πολλά από τα σημεία του κειμένου
αντλήθηκαν από την αρχική Συμμαχία. Οι κανονισμοί του συνεδρίου περιλάμβανε μία
διάταξη, η οποία καθιστούσε τους αντιπροσώπους περισσότερο ευεπίφορους στην επιρροή
του ηγέτη παρά των δικών τους πόλεων.
Οι βουλευτές να συνεδριάζουν σε καιρό ειρήνης στους ιερούς αγώνες, ενώ σε καιρό

πολέμου όσο συχνά επιθυμούν οι πρόεδροι και ο επιφορτισμένος από τους βασιλείς
στρατηγός να φροντίζει για την κοινή προστασία: να συνεδριάζουν τόσες μέρες, όσες
ανακοινώσουν οι πρόεδροι της βουλής. Οι συνεδριάσεις της βουλής να γίνονται, μέχρι να
λήξει ο καθολικός πόλεμος, εκεί που οι πρόεδροι και ο βασιλιάς ή ο διαλεγμένος από τον
βασιλιά στρατηγός ανακοινώσουν· σε καιρό ειρήνης, οι συνεδριάσεις να διεξάγονται εκεί
που τελούνται οι αγώνες και απονέμονται στεφάνια νίκης. Ό,τι αποφασίζουν με ψήφισμα
οι βουλευτές να είναι οριστικό· να συνεδριάζουν αν είναι πάνω από τους μισούς οι
παρόντες, αλλιώς, αν είναι λιγότεροι από τους μισούς, να μη διεξάγονται οι συνεδριάσεις.
Αναφορικά με τις αποφάσεις της βουλής, οι πόλεις να μην έχουν το δικαίωμα να εξετάζουν
τους βουλευτές που στέλνουν.
(Die Staatsverträge des Altertums, 446, 66-76)

Η εσωτερική διάσταση
Η εμφάνιση του πανελληνισμού

 Σε οποιαδήποτε έρευνα σχετικά με την
εξέλιξη της ελληνικής αυτοσυνείδησης
δεν αρκεί απλά να αναλογιστούμε πώς
οι Έλληνες διαφοροποιούσαν τους
εαυτούς τους από τους ξένους.
 Εξίσου σημαντικές είναι οι ομοιότητες
και τα κοινά σημεία επαφής που
θεωρητικά συνέδεαν τις διαφορετικές
ομάδες των Ελλήνων μεταξύ τους.
 Ο όρος που συνήθως χρησιμοποιείται για
να περιγράψει αυτό το φαινόμενο είναι ο
«πανελληνισμός» και υπάρχει μία σχεδόν
γενική συναίνεση κατά τις πρόσφατες
δεκαετίες ότι ο όρος αρχικά εμφανίζεται τον
8ο αιώνα, με την εμφάνιση μη αστικών
ιερών και τη διάδοση των ομηρικών επών.
 Ωστόσο, υπάρχουν λόγοι αμφισβήτησης
μιας τόσο πρώιμης χρονολογίας για την
ενσυνείδητη δήλωση της ελληνικής
ταυτότητας.

 Έως το τέλος της αρχαϊκής εποχής ένας
αριθμός ιερών φιλοξενούσε αθλητικούς
και μουσικούς αγώνες που προσέλκυαν
ενδιαφερομένους από πολύ μακριά,
όμως οι αγώνες που προσέδιδαν το
μεγαλύτερο κύρος ήταν εκείνοι με τα
συμβολικά παρά τα χρηματικά βραβεία.
 Οι «στεφανίτες» αγώνες (ονομάστηκαν
έτσι από τους στεφάνους που φορούσαν
οι νικητές) πραγματοποιούνταν κάθε
τέσσερα χρόνια στο ιερό του Διός στην
Ολυμπία και στο ιερό του Απόλλωνος
στους Δελφούς και κάθε δύο χρόνια στο
ιερό του Ποσειδώνος στην Ισθμία και
στο ιερό του Διός στη Νεμέα.

 Στους Δελφούς και τη Νεμέα η
λατρευτική δραστηριότητα είχε
εμφανιστεί τον 8ο αιώνα· στην Ισθμία οι
πρωϊμότερες ενδείξεις τελετουργιών
εκτείνονται στα μέσα του 11ου αιώνα,
ενώ στην Ολυμπία παρατηρείται μία
αδιατάρακτη κεραμική συνέχεια ακόμα
παλαιότερα.
 Και ενώ είναι αλήθεια ότι και στις δύο
θέσεις κατά τον 8ο αιώνα μαρτυρείται μία
ραγδαία αύξηση στον αριθμό των
αναθημάτων καθώς και ένα ευρύτερο
φάσμα προέλευσής τους, πρόκειται για
ένα φαινόμενο που συναντάται σε ιερά
σε ολόκληρη την Ελλάδα,
συμπεριλαμβανομένων και αυτών που
είχαν έναν πιο τοπικό χαρακτήρα.

 Τρεις φάσεις είναι διακριτές στο
αρχαιολογικό υλικό από τα μεγάλα
εξωαστικά ιερά. Στην πρώτη φάση, η
οποία μαρτυρείται μόνον στην Ολυμπία
και την Ισθμία και ξεκινά τον 11ο ή τον
10ο αιώνα, ποσότητες κεραμικών
κυπέλλων υποδηλώνουν την τέλεση
τελετουργικών δείπνων.
 Οι αναλύσεις των πρώιμων
αφιερωμάτων (ειδωλίων από τερακότα
και χαλκό) και των χάλκινων τριπόδων
από τον 9ο αιώνα κεξ. Φανερώνουν ότι
οι συμμετέχοντες σε αυτές τις
δραστηριότητες δεν ταξίδευαν από πολύ
μακριά.

 Η παλαιότερη δραστηριότητα στην
Ολυμπία, παραδείγματος χάριν, είναι
ενδεικτική ενός αγροτικού εορτασμού
τον οποίο παρακολουθούσαν οι τοπικοί
«Αρχηγοί» της Μεσσηνίας και της
Αρκαδίας.
 Στη δεύτερη φάση, η οποία ξεκινά από
τον 8ο αιώνα, η μεγαλύτερη ποικιλία και
η ποσότητα των αναθημάτων και στα
τέσσερα ιερά πιθανόν αντανακλά τη
συμμετοχή ατόμων από ακόμα πιο
μακριά, αν και είναι σημαντικό να
θυμόμαστε ότι η προέλευση ενός
προϊόντος συχνά παρέχει περισσότερες
πληροφορίες για τον κατασκευαστή του
παρά για αυτόν που το αφιερώνει.

 Παρόλο που δεν υπάρχουν ισχυρές
αρχαιολογικές αποδείξεις για την
κατασκευή ναών σε αυτήν τη φάση, είναι
πιθανό ότι αυτήν την περίοδο
πρωτοεμφανίζονται οι απλές λατρευτικές
δομές.
 Ωστόσο, στην τρίτη φάση, η οποία ξεκινά
στα τέλη του 7ου και στον 6ο αιώνα, γίνονται
για πρώτη φορά φανερές οι μνημειακές
επενδύσεις στον αρχιτεκτονικό διάκοσμο
αυτών των εξωαστικών ιερών.
 Στον 7ο αιώνα ανήκουν οι πρώτοι λίθινοι
ναοί του Απόλλωνος στους Δελφούς και
του Ποσειδώνος στην Ισθμία μαζί με
τους πρώτους Θησαυρούς των Δελφών·
στον 6ο αιώνα ανήκουν οι ναοί της Ήρας
στην Ολυμπία, του Διός στη Νεμέα και οι
Θησαυροί της Συβάρεως, του
Μεταποντίου, της Γέλας, της Σικυώνας,
της Επιδάμνου, της Κυρήνης και των
Μεγάρων στην Ολυμπία.
Ο ναός της Ήρας στην Ολυμπία

 Το γεγονός ότι η μνημειακή θρησκευτική
αρχιτεκτονική εμφανίζεται σε αυτά τα
ιερά έναν ή δύο αιώνες αργότερα σε
σχέση με τα ιερά των πόλεων απαιτεί
μία εξήγηση και μία λογική υπόθεση θα
ήταν η επένδυση σε τοπικά, αστικά ιερά
θεωρούνταν πιο σημαντική
προτεραιότητα.

 Ούτε μπορεί να θεωρηθεί σύμπτωση το
γεγονός ότι στις αρχές του 6ου αιώνα
επισημοποιήθηκαν πολλές μεγάλες
πανελλήνιες εορτές –οι Έλληνες έκαναν
λόγο για «επανίδρυση», αφού οι
καταβολές των πιο σημαντικών αγώνων
είχαν αποδοθεί σε μυθικές ηρωικές
φυσιογνωμίες.
 Τα Πύθια και τα Ίσθμια είχαν (επανα)θεσπιστεί
το 582 και τα Νέμεα εννέα χρόνια αργότερα.
Παραδοσιακά, οι Ολυμπιακοί Αγώνες λέγεται
ότι είχαν θεσπιστεί το 776, αλλά αυτή η
χρονολογία προέρχεται από υπολογισμούς του
Ιππία από την Ήλιδα προς το τέλος του 5ου
αιώνα και, εφόσον δεν υπάρχει κάτι στα
αρχαιολογικά τεκμήρια της Ολυμπίας που να
υποδηλώνει οποιαδήποτε αναδιοργάνωση του
ιερού στο τρίτο τέταρτο του 8ου αιώνα, συχνά
υπάρχουν υποψίες ότι ο Ιππίας υπερέβαλε για
την παλαιότητα των Ολυμπιακών Αγώνων.

 Ορισμένοι θεωρούν ότι και αυτοί ίσως
να θεσπίστηκαν στις αρχές του 6ου
αιώνα. Όπως και να έχει, το παλαιότερο
άγαλμα Ολυμπιονίκη που είχε δει ο
Παυσανίας (6.18.7) χρονολογείται στην
πεντηκοστή ένατη Ολυμπιάδα του 544 –
μία χρονολογία που έπεται άμεσα των
αρχών της μνημειακής γλυπτικής.
 Τα παραπάνω ταιριάζουν πολύ
ικανοποιητικά αν συνδυαστούν με τις
κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις που
σκιαγραφήθηκαν στα προηγούμενα
κεφάλαια. Οι πρώτοι συχνοί επισκέπτες
ιερών όπως της Ολυμπίας ή της Ισθμίας θα
ήταν «Αρχηγοί» –ντόπιοι στην περίπτωση
της Ισμίας και ίσως από λίγο πιο μακριά
στην περίπτωση της Ολυμπίας· η
απομακρυσμένη τοποθεσία των ιερών ίσως
αποτελούσε τον ιδανικό ουδέτερο τόπο
συνάντησης.

 Οι «Αρχηγοί» θα εδραίωναν τις μεταξύ
τους σχέσεις μέσω αυτών των επαφών
αλλά και μέσω της –αυξανόμενης-
ανταγωνιστικής επίδειξης των
αναθημάτων τους.
 Ο ανταγωνισμός σε αυτό που ο
ανθρωπολόγος Arjun Appadurai ορίζει
ως «αγώνες αξίας» δεν εγγυόταν μόνον
το δικαίωμα του αναθέτη να συμμετέχει
στον ανταγωνισμό με τους
συνομηλίκους του, αλλά επίσης ενίσχυε
την εξουσία και την κοινωνική του θέση
στη γενέτειρά του.

 Έως τον 7ο αιώνα τα μεγάλα εξωαστικά
ιερά αποτελούσαν τα συνήθη πεδία
επικοινωνίας και ανταγωνισμού μεταξύ
αριστοκρατών από διάφορες περιοχές
της Ελλάδας.
 Παρόλο που υπήρξε μία αντιπαράθεση
για το ζήτημα του «ερασιτεχνισμού»
στους Ολυμπιακούς Αγώνες, είναι
πασιφανές ότι οι πρώτοι αθλητές που
νίκησαν στους στεφανίτες αγώνες ήταν
εκείνοι που διέθεταν τα μέσα και την
άνεση να προπονηθούν και να
ταξιδέψουν.

 Ωστόσο, θα ήταν λάθος να συγχέαμε την
εμφάνιση μιας αριστοκρατίας που
ξεπερνούσε τα στενά τοπικά όρια με την
αποκρυστάλλωση της ελληνικής
αυτοσυνείδησης.
 Πρώτον, όσοι ανήκαν στην ελίτ βάσιζαν
την ταυτότητά τους στο γεγονός ότι δεν
ήταν το ίδιο με τον δῆμο: τα κοινωνικά
και πολιτικά θέματα υπερείχαν των
εθνικών και αστικών.
 Δεύτερον, με την πρακτική της φιλίας
μέσω φιλοξενίας, της ανταλλαγής
δώρων και των επιγαμιών τα όρια
ανάμεσα στους Έλληνες και τους μη
Έλληνες αριστοκράτες ήταν διάτρητα.

 Στις αρχές του 5ου αιώνα οι Ολυμπιακοί
Αγώνες περιορίζονταν σε εκείνους που
αποδείκνυαν την ελληνική τους
καταγωγή (Ηρόδοτος 5.22.1-2), αλλά
δεν γνωρίζουμε πόσο παλιός ήταν αυτός
ο περιορισμός και δεν είναι σαφές ότι
παρόμοιες απαγορεύσεις ίσχυαν και σε
άλλα ιερά· το Μαντείο των Δελφών,
φυσικά, δεν ήταν ανοικτό μόνον σε
Έλληνες.
 Το βασικό ορόσημο για τον
αυτοπροσδιορισμό των Ελλήνων δεν
τέθηκε όταν οι ελίτ ξεκίνησαν να
ανταγωνίζονται στην Ολυμπία αλλά όταν
ξεκίνησαν να ανταγωνίζονται
εκπροσωπώντας τις αντίστοιχες πόλεις
τους.

 Αυτό ενείχε κινδύνους: όπως
μαρτυρείται στον Ξενοφάνη, ένας
νικητής σε κάποιο αγώνισμα μεγάλου
κύρους μπορεί να διέγειρε τον φθόνο
της κοινότητας από την οποία
καταγόταν.
Ξενοφάνης, απόσπ. 2
 Αν όμως κάποιος νικήσει επειδή έχει γρήγορα πόδια

ή στο πένταθλο, εκεί όπου το ιερό του Δία βρίσκεται
δίπλα στα ρυάκια της Πίσας στην Ολυμπία, ή στην
πάλη ή στην επώδυνη πυγμαχία ή στο φοβερό εκείνο
αγώνισμα που αποκαλούν πανκράτιον, θα έχει
κερδίσει μεγαλύτερη φήμη στα μάτια των συμπολιτών
του και θα διατηρεί μία περίοπτη μπροστινή θέση
στους αγώνες και θα σιτιίζεται από τα δημόσια
χρηματα της πόλεως και θα αποκτήσει ένα δώρο που
θα ήταν θησαυρός για αυτόν. Αν πάλι ήταν νικητής με
τα άλογα, θα αποκτούσε όλα εκείνα ακόμα και αν τα
άξιζε, όπως εγώ. Γιατί η σοφία μου είναι καλύτερη
από τη δύναμη των ανδρών ή των αλόγων.

 Απαιτούνταν μία λεπτή ισορροπία
ανάμεσα στην προσωπική δόξα (στο
πλαίσιο ενός ανταγωνιστικού ελιτίστικου
περιβάλλοντος) και τη λογική της
αμοιβαιότητας που καθόριζε τις σχέσεις
ανάμεσα στους ἐσθλοὺς και τον δῆμο σε
κάθε πόλη·
 τα παραπάνω ταιριάζουν καλύτερα στις
γενικότερες συνθήκες του 6ου αιώνα,
όταν ο δῆμος είχε αρχίσει να αποκτά
επίγνωση της συμμετοχής του στη
διακυβέρνηση -μολονότι όχι σε μία
ισότιμη βάση με τους κυβερνώντες
αριστοκράτες.

 Το όνομα του Κύψελου συνδεόταν για
μεγάλο χρονικό διάστημα με έναν από
τους πρωϊμότερους Θησαυρούς των
Δελφών (Ηρόδοτος 1.14.2)· αντιθέτως,
τον 6ο αιώνα τέτοιου είδους κτίρια –ενώ
αναμφισβήτητα εξακολουθούσαν να
χρηματοδοτούνται από τους πιο
εύπορους- αφιερώνονταν στο όνομα της
πόλεως.
 Όσον αφορά την επική ποίηση, είναι
βέβαιο ότι η αφήγηση -ειδικότερα στην
Ὀδύσσεια– εκτείνεται ευρέως σε μία
τεράστια γεωγραφική περιοχή και
πραγματεύεται θεματικές και ζητήματα
όχι μόνον τοπικής σημασίας.

 Επιπλέον, η επική ποίηση συντίθεται σε
μία εξαιρετικά τεχνητή φιλολογική
διάλεκτο που αποτελεί έναν συνδυασμό
γλωσσικών αρχαϊσμών με την αιολική
και την ιωνική διάλεκτο και συνεπώς δεν
θεωρείται ενδημική για καμία τοποθεσία.
 Κανείς δεν θα αμφισβητούσε ότι η επική
ποίηση είχε σχεδιαστεί για να διαδοθεί
πέρα από τον τόπο του συνθέτη, είτε
επρόκειτο για τη Μικρά Ασία είτε για την
Εύβοια.

 Ωστόσο, ξέχωρα από το γεγονός ότι
λιγότεροι μελετητές πλέον χρονολογούν
τη διάδοση της Ἰλιάδας και της
Ὀδύσσειας πριν από τον 7ο αιώνα,
καθίσταται σαφές ότι τα έπη είχαν
σχεδιαστεί πρωτίστως για να μαρτυρούν
την ύπαρξη της αριστοκρατίας·
με αυτό εννούμε ότι η συνάφεια αυτών των
μαρτυριών με τη συγκρότηση μιας
ελληνικής συνείδησης είναι ανοιχτή στην
ίδια κριτική με εκείνη που διατυπώθηκε
και στην περίπτωση των ιερών ανάμεσα
σε γειτονικά γεωγραφικά διαμερίσματα–
ιδιαίτερα από τη στιγμή που υπάρχουν
ελάχιστα στοιχεία για μία εθνική
διαφοροποίηση ανάμεσα στους Έλληνες
και τους Άλλους στα έπη.

Σε ένα ιδιαίτερα γνωστό επεισόδιο, ο
Έλληνας Διομήδης και ο Τρώας Γλαύκος
αναφέρονται στους δεσμούς φιλίας που
τους συνδέουν (Ἰλιὰς Ζ 123-236). Το
κοινό του Ομήρου είναι πιο πιθανό να
ταυτιζόταν με έναν Γλαύκο, έναν
Σαρπηδόνα ή έναν Έκτορα παρά με
έναν Θερσίτη.
 Σπάνια υπήρξαν ενσυνείδητες εθνικές
ομάδες οι οποίες δεν εξέφραζαν την
ταυτότητά τους μέσω ενός
συγκεκριμένου ονόματος.

 Είναι γνωστό ότι οι όροι «Ελλάς» και
«Έλληνες» εμφανίζονται σχετικά αργά
στις γραμματειακές πηγές μας και
αρχικά φαίνεται ότι αφορούσαν ένα
περιορισμένο γεωγραφικό πεδίο: η
παρατήρηση του Θουκυδίδη για το
φαινόμενο αυτό παρέχει κάποια
επιβεβαίωση ότι δεν επρόκειτο απλά για
κάτι που οφείλεται σε μία σύμπτωση.
 Στην Ἰλιάδα Ελλάς είναι το όνομα που
δίνεται στην περιοχή γύρω από τις εκβολές
του ποταμού Σπερχειού, στα νότια της
Θεσσαλίας.
 Έως την εποχή σύνθεσης της Ὀδύσσειας ο
όρος φαίνεται ότι χρησιμοποιείται για να
υποδηλώσει ευρύτερα την κεντρική
Ελλάδα, ενώ μόνον στα τέλη του 7ου αιώνα,
όταν ο Αλκμάν (απόσπ. 77) περιγράφει τον
Πάρη ως «κακὸν Ἑλλάδι βωτιανείραι»,
φαίνεται ότι η χρήση του είχε επεκταθεί
περαιτέρω.

 Ωστόσο, είναι αξιοπερίεργο ότι ο όρος
«Έλληνες» δεν μαρτυρείται με τη γενική
του έννοια παρά μόνον στο πρώτο
τέταρτο του 6ου αιώνα, σε μία επιγραφή
που υποτίθεται ότι είδε ο Παυσανίας
(10.7.5-6) σε έναν τρίποδα αφιερωμένο
το 586 στους Δελφούς, σε ανάμνηση της
νίκης κάποιου Εχέμβροτου από την
Αρκαδία.
 Πριν από αυτό, ο όρος που εντοπίζουμε
στην αρχαϊκή γραμματεία είναι
«πανέλληνες» (π.χ. Ἰλιὰς Β 350·
Ησίοδος, Ἔργα καὶ Ἡμέραι 526-8·
Αρχίλοχος, απόσπ. 102) –μία ονομασία
της οποίας το πρόθεμα δίνει έμφαση
στην ποικιλομορφία παρά στην ενότητα.
 Ότι η χρονολογική σύμπτωση της
εμφάνισης του όρου «Έλληνες» με τη
σημαντική επένδυση στα ιερά που
βρίσκονταν ανάμεσα σε γειτονικά
γεωγραφικά διαμερίσματα δεν είναι
τυχαία υποδηλώνεται από δύο άλλα
τεκμήρια.

 Πρώτον, αυτή ακριβώς είναι η εποχή
κατά την οποία οι Έλληνες που
δραστηριοποιούνταν στη Ναύκρατι
αφιέρωσαν ένα ιερό στους «θεούς των
Ελλήνων».
 Δεύτερον, έχει πρόσφατα υποστηριχθεί
ότι ήταν επίσης η εποχή που συντέθηκε
το γενεαλογικό ποίημα Γυναικῶν
Κατάλογος, το οποίο λανθασμένα
αποδόθηκε ήδη από την αρχαιότητα
στον Ησίοδο.

 Ένα από τα αποσπάσματα ανιχνεύει την
καταγωγή των επώνυμων Δώρου,
Αίολου, Αχαιού και Ίωνος στον βασιλιά
Έλληνα, συγκροτώντας έτσι σε
γενεαλογική μορφή τη σύνδεση των
κύριων εθνικών συλλογικοτήτων της
Ελλάδας σε μία ενιαία ελληνική
οικογένεια.
Ησίοδος, απόσπ. 9,10 (α) 20-4
 Οι γιοι του πολεμόχαρου βασιλιά Έλληνος

ήταν ο Δώρος, ο Ξούθος και ο Αίολος, ο
οποίο πολεμά από το άρμα του… Και, με τη
θέληση των θεών, ο Ξούθος πήρε ως
σύζυγό του την όμορφη Κρέουσα, την κόρη
με τα ανοιχτόχρωμα μάγουλα του όμοιου με
θεό Ερεχθέα, και ξάπλωσε μαζί του με
αγάπη και του γέννησε τον Αχαιό, τον Ίωνα
με τα περήφανα άλογα και τον όμορφο
Διομήδη.

 Πιστεύουμε βάσιμα πως έναν σημαντικό
ρόλο στη διαμόρφωση της ελληνικής
αυτοσυνείδησης έπαιξαν οι Θεσσαλοί, οι
οποίοι ήταν κυρίαρχοι στην Αμφικτυονία
που διοικούσε τους Δελφούς πριν από
τα τέλη του 7ου αιώνα και μαρτυρούνται
όλο και πιο συχνά ως νικητές στην
Ολυμπία από τις αρχές του 6ου αιώνα.
 Οι πληθυσμοί που κατοικούσαν στη
Θεσσαλία θεωρούσαν τους εαυτούς
τους Αιολείς και στο απόσπασμα του
Ησιόδου ο Αίολος είναι ο μόνος από
τους γιους του Έλληνος στον οποίο
προσάπτεται ένα επίθετο.

 Σε αντίθεση με τις συγκριτικά
απρόσωπες μορφές του Δώρου, του
Αχαιού και του Ίωνος, ο μύθος
αναγνωρίζει τον Αίολο ως τον ιδρυτή
ορισμένων από τις πλέον σημαντικές
γενεαλογίες στην Ελλάδα,
συμπεριλαμβανομένων και των ηρώων
Νέστορα, του Μελάμποδος και του
Σίσυφου.
 Επιπλέον, η οικογένεια του Έλληνος
αναφέρεται σε κάποιες παραδόσεις ότι
κυβερνούσε τη Θεσσαλία (πχ. Στράβων
8.7.1, 9.5.6). Είναι αδύνατο να
γνωρίζουμε με βεβαιότητα το κίνητρο για
τη συμπεριφορά των Θεσσαλών·

 όμως μία πιθανότητα είναι ότι η
κατασκευή ενός Έλληνα προγόνου, τον
οποίο μοιράζονταν οι πιο σημαντικές
πόλεις του ελληνικού κόσμου, σκόπευε
να αποκλείσει εκείνους τους
πληθυσμούς στις παρυφές της
Θεσσαλίας, όπως τους Περραιβούς,
τους Δόλοπες και τους Μάγνητες.
 Αυτοί οι πληθυσμοί ήταν περίοικοι
εξαρτημένοι από τους Θεσσαλούς και
κάποιοι από αυτούς φαίνεται ότι είχαν
επίσης υποβιβαστεί στο καθεστώς των
πενεστών -ο πληθυσμός των
δουλοπάροικων Θεσσαλών
(Θεόπομπος, απόσπ. 122).
Η εμφάνιση του
πανελληνισμού
 Στον Γυναικῶν Κατάλογο (απόσπ. 7) ο
Μάγνης παρουσιάζεται ως ο γιος του
Διός και της Θυίας, θείας του Έλληνος
(αδελφής του Δευκαλίωνος).
 Ενώ συνδεόταν με τον Έλληνα, που
ήταν ο θείος από την πλευρά της
μητέρας του, στον Μάγνητα δεν
μπορούσε να αποδοθεί η άμεση
γενεαλογική συγγένεια με αυτόν και αυτό
είχε ως συνέπεια να μην γίνονταν
αποδεκτά τα ελληνικά διαπιστευτήρια
των Μαγνήτων γενικότερα.
 Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η σταδιακή
ανάπτυξη ενός βάρβαρου στερεότυπου
κατά τον 5ο αιώνα επέτρεψε στους
Έλληνες –και ειδικά στους Αθηναίους–
να αντιληφθούν πιο εύκολα τη δική τους
ταυτότητα μέσω της σύγκρισης.

 Σε μία περίοδο όπου αναπτύσσονταν οι
πιο αφηρημένες ιδέες σχετικά με τη
γλώσσα και τον πολιτισμό, οι
παράμετροι που αφορούσαν τη γλώσσα
και τα ήθη επίσης βοήθησαν στη
διαδικασία της διαφοροποίησης.

 Όμως η ελληνική ταυτότητα αποτελούσε
εξίσου ένα προϊόν του 5ου αιώνα και του
8ου αιώνα (εκείνων των πρώτων
επαφών ανάμεσα στους Έλληνες
αποίκους και τους ιθαγενείς της Δύσης).
 Οι καταβολές της βρίσκονται
περισσότερο στον 6ο αιώνα, όταν η
ελληνική ελίτ επιδίωκε να εξισορροπήσει
ανάμεσα στη σύνδεσή της με τη διεθνή
αριστοκρατία και τις υποχρεώσεις της
στις ελληνικές κοινότητές.
Κοιτίδες του Ελληνισμού;

Ο Θουκυδίδης αναφέρεται στους
Ολυμπιακούς Αγώνες
 Οι «τέσσερις μεγάλες» γιορτές, που
εορτάζονταν όχι από κάποια και σε κάποια
συγκεκριμένη πόλη αλλά από τους
Έλληνες στο σύνολό τους, ήταν του Διός
στην Ολυμπία (κάθε τέσσερα χρόνια), του
«Πύθιου» Απόλλωνα στους Δελφούς (κάθε
τέσσερα χρόνια, στο μέσο χρονικό
διάστημα ανάμεσα στα Ολύμπια), η γιορτή
του Ποσειδώνα στον Ισθμό της Κορίνθου
και η γιορτή του Διός στη Νεμέα (αμφότερα
ανά δύο χρόνια, στα έτη που δεν τελούνταν
ούτε τα Ολυμπία ούτε τα Πύθια).

 Στην αναφορά του Θουκυδίδη στα
Ολύμπια παρατηρούμε ότι η γιορτή
αποτελούσε μία ευκαιρία για την
επίτευξη ενός πολιτικού στόχου μεταξύ
των Ελλήνων γενικότερα· και την
πολιτική της σημασία όταν οι Ηλείοι, οι
οποίοι ήλεγχαν τη γιορτή, απέκλεισαν
τους Λακεδαιμόνιους, με τους οποίους
βρίσκονταν σε διαμάχη.
 [Το 428 η Μυτιλήνη, ένα από τα μέλη της
Δηλιακής συμμαχίας, ετοιμαζόταν να
εξεγερθεί κατά της αθηναϊκής ηγεμονίας].
Οι Μυτιληναίοι που εστάλησαν με το πρώτο
πλοίο πήραν από τους Λακεδαιμόνιους τη
συμβουλή να παρουσιαστούν στους
Ολυμπιακούς αγώνες έτσι ώστε να τους
ακούσουν πρώτα οι σύμμαχοι και ύστερα
να εξετάσουν την υπόθεσή τους· τότε αυτοί
πήγαν στην Ολυμπία. Όταν συγκλήθηκε
συμβούλιο για να μιλήσουν μετά τη γιορτή,
αυτοί μίλησαν ως εξής…

 Οι Ολυμπιακοί αγώνες έλαβαν χώρα αυτό το ίδιο
καλοκαίρι [420], στους οποίους ο Ανδροσθένης
ο Αρκάς κέρδισε για πρώτη φορά στο
παγκράτιον. Στους δε Λακεδαιμόνιους οι Ηλείοι
απαγόρευσαν την είσοδο στο ιερό και τους
εμπόδισαν να θυσιάσουν και να αγωνιστούν,
επειδή δεν είχαν πληρώσει το πρόστιμο που
τους είχε επιβληθεί από τους Ηλείους σύμφωνα
με τον Ολυμπιακό νόμο, με την κατηγορία της
ένοπλης επίθεσης στο φρούριο του Φυρκού και
της αποστολής οπλιτών στο Λέπρεο κατά τη
διάρκεια της Ολυμπιακής εκεχειρίας (…)
 Παρ' όλα αυτά οι Ηλείοι φοβόντουσαν
μήπως οι Λακεδαιμόνιους θυσιάσουν δια
της βίας και έτσι διατήρησαν ένοπλη
φρουρά από τη νεολαία τους· μ' αυτούς
ενώθηκαν χίλιοι Αργείοι και χίλιοι
Μαντινείς και το ιππικό των Αθηναίων
που βρισκόταν στην Αρπίνη
περιμένοντας τους αγώνες.

 Όλοι φοβόντουσαν κατά τη συνάθροιση
μήπως οι Λακεδαιμόνιοι εισβάλουν ένοπλοι,
ιδιαίτερα όταν ο Λίχας, γιος του
Αρκεσίλαου, Σπαρτιάτης, δέχθηκε στον
αγώνα ραβδισμούς από τους ραβδούχους·
το άρμα του νίκησε και ανακηρύχτηκε ως
δημόσια συμμετοχή των Βοιωτών, μιας και
δεν επιτρεπόταν η συμμετοχή για τον ίδιο,
μα αυτός όμως μπήκε στο στάδιο και
στεφάνωσε τον ηνίοχο, θέλοντας να γίνει
σαφές ότι το άρμα ήταν δικό του.
 Το αποτέλεσμα ήταν ότι καθένας
φοβόταν ακόμη περισσότερο και
αιωρούνταν η απειλή του απρόσμενου
γεγονότος. Οι Λακεδαιμόνιοι ωστόσο
κάθισαν ήσυχοι και η γιορτή πέρασε.
 (Θουκυδίδης, 3.8–5.49.i, 50.iii-iv)
Ο Αλκιβιάδης στους Ολυμπιακούς

Αγώνες του 416
 Το 416 ο πλούσιος και φιλόδοξος
Αθηναίος Αλκιβιάδης συμμετείχε σε μία
αρματοδρομία με τουλάχιστον επτά
άρματα. Οι υποστηρικτές του τού
παρείχαν μία χωρίς προηγούμενο
μεγαλοπρεπή εμφάνιση και τα τρία
καλύτερα άρματά του ήρθαν στην
πρώτη, στη δεύτερη και ή στην τρίτη ή
στην τέταρτη θέση, αλλά διαδόθηκε η
φήμη ότι εξαπάτησε έναν φίλο του,
αγοράζοντας το άρμα του.
 Ήταν ονομαστός για την εκτροφή αλόγων
και για τον αριθμό των αρμάτων του.
Κανένας άλλος ούτε ιδιώτης ούτε βασιλιάς
δεν είχε ποτέ εισέλθει με επτά άρματα στους
Ολυμπιακούς Αγώνες παρά μόνο αυτός.
Και το ότι νίκησε και επίσης ήρθε δεύτερος
και τέταρτος, όπως γράφει ο Θουκυδίδης ή
τρίτος, όπως αναφέρει ο Ευριπίδης,
ξεπερνά σε διάκριση και φήμη κάθε
φιλοδοξία σε τέτοια ζητήματα. Λέει ο
Ευριπίδης στο παρακάτω ποίημα:

 «Σε θαυμάζω, γιε του Κλεινία. Καλή είναι
η νίκη, αλλά το καλύτερο –που κανένας
άλλος Έλληνας δεν πέτυχε– είναι να
τρέξει πρώτος, δεύτερος και τρίτος με το
άρμα του και να τερματίσει ακούραστος,
έχοντας ήδη στεφανωθεί με κλαδί ελιάς
του Δία, και να ακουστεί το όνομά του
από τον κήρυκα».
 Κι αυτή η διάκριση δοξάστηκε ακόμα
περισσότερο από τη φιλοδοξία των
πόλεων· γιατί οι Εφέσιοι του
προμήθευσαν μια εξαιρετικά στολισμένη
σκηνή, οι Χίοι τον εφοδίασαν με
ζωοτροφές για τ' άλογά του καθώς και
έναν μεγάλο αριθμό σφαγίων και οι
Λέσβιοι του πρόσφεραν πλουσιοπάροχα
κρασί και άλλα αναγκαία για τη
γενναιόδωρη διασκέδαση του πλήθους.

 Συνέβη επίσης κάποια δυσφήμιση ή
αδικία σε σχέση πάντα με τη φιλοδοξία
του που συζητήθηκε πολύ. Λέγεται ότι
ζούσε στην Αθήνα κάποιος Διομήδης,
άνθρωπος άξιος, φίλος του Αλκιβιάδη,
που επιθυμούσε να νικήσει στην
Ολυμπία.
 Έμαθε, λοιπόν, ότι οι Αργείοι διέθεταν
άρμα που ανήκε στον δήμο και συνάμα
γνώριζε ότι ο Αλκιβιάδης είχε μεγάλη
επιρροή και πολλούς φίλους στο Άργος
και τον έπεισε ν' αγοράσει το άρμα. Ο
Αλκιβιάδης όντως το αγόρασε και το
παρουσίασε ανάμεσα στα δικά του, ενώ
είπε στον Διομήδη να πάει να χαθεί.
 (Πλούταρχος, Ἀλκιβιάδης, 11.i–12. iii)
Δελφοί: Μία συνηθισμένη

συμβουλή του μαντείου
 Το μαντείο των Δελφών ήταν το πιο
φημισμένο αλλά υπό καμία έννοια το
μοναδικό μαντείο στον ελληνικό κόσμο.
Όσοι επιζητούσαν χρησμούς, πόλεις και
ιδιώτες, έκαναν ερωτήσεις, στις οποίες η
απάντηση του θεού τρόπον τινά
εκμαιευόταν.
 Αυτή η επιγραφή του 352/1 αναφέρεται
σε μία ερώτηση του αθηναϊκού κράτους,
η οποία τέθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε
ζητήθηκε η επιλογή μεταξύ των
εναλλακτικών λύσεων και, αν δεν
υπήρχε κάποια ανάρμοστη «διαρροή»
πληροφοριών, αυτοί που θα έδιναν την
απάντηση θα ήταν ανθρωπίνως
αδύνατο να γνωρίζουν τι συνεπάγεται
κάθε εναλλακτική λύση.

 Ο γραμματέας της βουλής να γράψει πάνω σε
δυο ελάσματα από κασσίτερο, ίσα και όμοια
μεταξύ τους, στο ένα, «αν ο αθηναϊκός λαός
πιστεύει και προτιμά ο βασιλεὺς να νοικιάσει τα
τμήματα της ιερής ὀργάδος [γη κοντά στην
Ελευσίνα, στη μεθόριο με τα Μέγαρα, που
λογιζόταν ιερή για τις δυο ελευσίνιες θεές] που
επί του παρόντος καλλιεργούνται εκτός των
ορίων, για την κατασκευή επέκτασης της στοάς
και την επισκευή του ιερού των δύο θεών», και
στο άλλο, «αν ο αθηναϊκός λαός πιστεύει και
προτιμά τα τμήματα της ιερής οργάδος που επί
του παρόντος καλλιεργούνται εκτός των ορίων
να παραδοθούν ακαλλιέργητα στις δυο θεές».
 Όταν τελειώσει το γράψιμο ο γραμματέας, οι
προεδρεύοντες από τους προέδρους να
τυλίξουν τα δυο ελάσματα από κασσίτερο, να
τα δέσουν με μαλλί και να τα ρίξουν μέσα σε
μια μπρούτζινη υδρία με τον κόσμο παρόντα.

 Οι πρυτάνεις να φροντίσουν για τις
προετοιμασίες και οι ταμίες της Θεάς [Αθηνά] να
φέρουν πάραυτα ενώπιον του λαού από την
ακρόπολη δυο υδρίες, μια χρυσή και μια
ασημένια, και ο επιστάτης να κουνήσει πάνω-
κάτω την μπρούτζινη υδρία και έπειτα να βγάλει
με τη σειρά τα δυο ελάσματα και να τοποθετήσει
το πρώτο μέσα στη χρυσή υδρία και το επόμενο
στην ασημένια και ο ίδιος (ο επιστάτης των
πρυτάνεων) να σφραγίσει τις υδρίες με τη
δημόσια σφραγίδα καθώς και όποιος από τους
Αθηναίους θέλει μπορεί να βάλει τη σφραγίδα
του. Αφού σφραγιστούν οι υδρίες, οι ταμίες να τις
μεταφέρουν στην ακρόπολη.
 Ο λαός να διαλέξει τρεις άνδρες, έναν
από τη βουλή και δύο από το σύνολο
των Αθηναίων πολιτών, να πάνε στους
Δελφούς και να ρωτήσουν το θεό βάσει
ποιου από τα δύο γραπτά μηνύματα οι
Αθηναίοι να κινηθούν στο θέμα της ιερής
οργάδος, αυτού που βρίσκεται στην
χρυσή υδρία ή αυτού που βρίσκεται στην
ασημένια;

 Όταν επιστρέψουν από το μαντείο του
θεού να ζητήσουν τη μεταφορά των
υδριών από την ακρόπολη στη
συνέλευση και να διαβάσουν στον λαό
την απόκριση του μαντείου και το κείμενο
στο έλασμα.
 Υπήρχε ένταση στις σχέσεις της πόλεως
των Δελφών, των Φωκέων, στων
οποίων την περιοχή βρίσκονταν οι
Δελφοί, και της Αμφικτιονίας των
Ελλήνων που ισχυρίζονταν ότι ελέγχουν
το ιερό.

 Το 356 οι Φωκείς υπό τις διαταγές του
στρατηγού Φιλομήλου κυρίευσαν τους
Δελφούς και ο Διόδωρος αφηγείται ότι ο
Φιλόμηλος, έχοντας καταλάβει τους
Δελφούς, απαίτησε έναν χρησμό.
 Οι χρησμοί δίνονταν από την Πυθία, μία
γυναίκα η οποία υπηρετούσε με αυτήν
την ιδιότητα εφ’ όρου ζωής και έδινε τους
χρησμούς καθισμένη σε έναν τρίποδα
στο ἄδυτον, ένα δωμάτιο στον ναό του
Απόλλωνα στο οποίο δεν επιτρεπόταν η
είσοδος σε όσους επιζητούσαν χρησμό·
της έθεταν την ερώτηση και η απάντησή
της αποσαφηνιζόταν από έναν προφήτη.

 Όταν ο Φιλόμηλος απέκτησε τον έλεγχο
του μαντείου, έδωσε εντολή στην Πυθία
να δίνει χρησμούς από τον τρίποδα κατά
τον παραδοσιακό τρόπο. Όταν αυτή του
απάντησε ότι αυτός δεν είναι ο
πατροπαράδοτος τρόπος, την απείλησε
και την ανάγκασε ν' ανεβεί στον τρίποδα.
 Όταν εκείνη αναφώνησε, μπροστά στη
συντριπτική δύναμη του άνδρα που
χρησιμοποιούσε βία πάνω της, ότι αυτός
μπορούσε να κάνει ότι ήθελε, εκείνος με
ευχαρίστηση δέχθηκε τα λόγια της και
κατάλαβε ότι είχε πάρει τον χρησμό που
του ταίριαζε.

 Αμέσως έβαλε να γράψουν τον χρησμό
και να τον επιδείξουν δημόσια, έτσι ώστε
να γίνει ξεκάθαρο ότι ο θεός του έδινε το
δικαίωμα να κάνει αυτό που ήθελε.
 (Διόδωρος Σικελιώτης, 16.27.i)
Συνοψίζοντας...
Ο ελληνικός κόσμος έως την ελληνιστική εποχή
Συνοψίζοντας
Η ιστορία του 5ου αιώνα κατά κανόνα εστιάζει στις
ενέργειες των Σπαρτιατών, των Αθηναίων, των Κορινθίων
και ούτω καθεξής. Μολονότι στην αρχαιότητα ο
Πλούταρχος συνέλεξε υλικό για να ανασυνθέσει τους βίους
του Θεμιστοκλή, του Αριστείδη, του Κίμωνα, του Περικλή,
του Νικία και του Αλκιβιάδη, ελάχιστοι σύγχρονοί μας
ιστορικοί αποτόλμησαν να δομήσουν την ιστορία τους για
τον 5ο αιώνα έστω γύρω από τον Περικλή, μολονότι τα μέσα
του 5ου αιώνα αποκαλούνται ενίοτε «η εποχή του Περικλή».
Η ιστορία των αρχών του 4ου αιώνα μπορεί κατ’ αναλογία
να συντεθεί ως ιστορία των Σπαρτιατών και των Αθηναίων,
των Κορινθίων και των Θηβαίων. Ωστόσο, δύσκολα
κατανοεί κανείς την ιστορία της Σπάρτης κατά τα χρόνια
αυτά χωρίς να λάβει μερικώς υπόψη του τη μακρόχρονη
βασιλεία του Αγησιλάου. Εξίσου αδύνατο είναι να μελετηθεί
η βραχύβια θηβαϊκή ηγεμονία χωρίς την αναφορά στις
ικανότητες του Επαμεινώνδα στους τομείς της στρατηγικής
και της τακτικής.
Ήδη κατά τη δεκαετία του 390, η Αθήνα δημιούργησε
προηγούμενο ανεγείροντας έναν τιμητικό ανδριάντα για τον
εν ζωή στρατηγό Κόνωνα. Επιπρόσθετα, από το 360 και
εξής, στην παράδοση του 4ου αιώνα δεσπόζουν
μεμονωμένες προσωπικότητες, ο Φίλιππος και ο
Αλέξανδρος, ο Δημοσθένης, ο Αισχίνης και ο Λυκούργος.
Τα παραπάνω δεν είναι τυχαία. Οι Περσικοί Πόλεμοι
εμφύσησαν ισχυρή αυτοπεποίθηση στις ελληνικές πόλεις.
Δεν επρόκειτο απλά και μόνο για το ότι οι Έλληνες είχαν
αποδειχθεί στρατιωτικά ανώτεροι από τους Πέρσες.
Επιπλέον, οι διάφορες αποφάσεις που οι Έλληνες είχαν
λάβει στις πόλεις-κράτη τους αλλά και εκείνες που είχαν
παρθεί όταν οι διάφοροι ηγέτες των πόλεων
συγκεντρώνονταν για να αποφασίσουν έναν κοινό τρόπο
δράσης αποδείχθηκαν ότι ήταν σωστές.
Ούτε οι παραδόσεις ότι η άποψη του Θεμιστοκλή
υπερίσχυσε με δόλο και όχι βάσει λογικών επιχειρημάτων
δεν κατόρθωσαν να υποσκάψουν τη συνακόλουθη
εμπιστοσύνη στο συλλογικό σώμα.
Οι λεπτομερείς πληροφορίες για κάποιες αποφάσεις της
Εκκλησίας του Δήμου των Αθηνών, τις οποίες μας παρέχουν
τα χαραγμένα σε λίθο ψηφίσματα, καταδεικνύουν ότι
συγκεκριμένοι Αθηναίοι, των οποίων τα ονόματα δεν
συμπεριλήφθησαν ποτέ στην κωμική σάτιρα του
Αριστοφάνη ή στη θουκυδίδεια αφήγηση του
Πελοποννησιακού Πολέμου, παρίσταντο, μίλησαν και
έπεισαν την αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου.
Είναι αξιομνημόνευτο ότι η απόφαση που ελήφθη στη
Σπάρτη το 432 για πόλεμο ενάντια στην Αθήνα δεν
υποστηρίχτηκε από κανέναν από τους δύο βασιλείς της:
Ακόμη και στη Σπάρτη το συλλογικό σώμα απελευθερώθηκε
από την εξουσία των εν λόγω κληρονομικών ηγετών και
υπάκουσε στις προτροπές ενός νεοκλεγέντος εφόρου, του
Σθενελαΐδα, ενός ανθρώπου που το όνομά του πιθανότατα -
και ταιριαστά- σημαίνει περίπου «η δύναμη του λαού», και ο
οποίος, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν επανεμφανίζεται στην
ιστορική αφήγηση.
Ο Πελοποννησιακός πόλεμος διέλυσε αυτήν την
αυτοπεποίθηση. Στην Αθήνα η διάψευση κάθε ελπίδας, λόγω
των αποφάσεων που οδήγησαν αρχικά στην ολοκληρωτική
ήττα στη Σικελία το 413 και κατόπιν στην τελική
υποδούλωση στη Σπάρτη, συνέβαλε καθοριστικά στην
ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος δύο φορές, το
411 και το 404.
Και σε άλλες πόλεις επίσης, η ανάγκη για έναν ισχυρό ηγέτη
ήταν ένας παράγοντας που συνέτεινε στην αυξανόμενη
αντιπαράθεση φατριών -παραδείγματα αποτελούν η Θήβα
στη δεκαετία του 390 και η Αρκαδία στη δεκαετία του 360.
Όσον αφορά στις Συρακούσες, η ήττα της Αθήνας δεν
ενδυνάμωσε τη δημοκρατία αλλά οδήγησε στην άμεση
κατάλυσή της και στην τυραννίδα του Διονυσίου Α’. Τον 5ο
αιώνα οι συγγραφείς επεσήμαναν ότι οι δημοκρατικές
αποφάσεις διαπνέονταν από αρετή αλλά και μωρία.
Αυτό ισχύει για τους αντιπάλους της δημοκρατίας, όπως ο
ενίοτε αποκαλούμενος Παλαιός Ολιγαρχικός
(Ψευδοξενοφών), πόνημα του οποίου, η Ἀθηναίων Πολιτεία,
διασώζεται ανάμεσα στα έργα του Ξενοφώντα.
Το ίδιο ισχύει επίσης για τον Θουκυδίδη, ο οποίος, αν και
αναφέρεται στις αδυναμίες της δημοκρατίας, ωστόσο
υποδεικνύει επίμονα ότι μία πόλη που λειτουργεί ως ενιαίο
σύνολο είναι ισχυρότερη από μία πόλη όπου το σώμα των
πολιτών είναι διχασμένο.
Οι συγγραφείς του 4ου αιώνα αναπτύσσουν θεωρητικές
προσεγγίσεις υπέρ της δημοκρατίας μόνο και μόνο για να τις
υποσκάψουν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο Πλάτων παραθέτει τα
επιχειρήματα του Πρωταγόρα υπέρ της δημοκρατίας,
προκειμένου να παρουσιάσει τον Σωκράτη να τα ανατρέπει.
Επίσης, στον Μενέξενο, ο Πλάτων παραθέτει έναν επικήδειο
λόγο, τον οποίο ο Σωκράτης φέρεται να αποδίδει στην
ερωμένη του Περικλή, την Ασπασία· στόχος είναι η
διακωμώδηση των παράλογων της δημοκρατικής
αυταπάτης που παρουσιάζονται σε αυτόν.
Ο Πλάτων, προσωπικά, φαίνεται ότι εμπιστευόταν τους
τυράννους των Συρακουσών περισσότερο από τη
δημοκρατία –αν και πολύ γρήγορα οι ελπίδες του
διαψεύστηκαν.
Η επιτυχία του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου ίσως
φανερώνει την ανωτερότητα της μοναρχίας ως μηχανισμού
λήψης αποφάσεων σε σύγκριση με τη δημοκρατία. Οι
σύγχρονοι μελετητές συχνά κάνουν λόγο για «την κρίση της
πόλεως» ή διατείνονται ότι η πόλις «ήταν καταδικασμένη σε
αφανισμό».
Αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η Αθήνα δεν ήταν σε
θέση να ανασυντάξει τις δυνάμεις της ενάντια στον Φίλιππο,
αφενός διότι η πόλη συνειδητοποίησε το πρόβλημα πολύ
αργά, αφετέρου διότι δεν επέτρεψε στον Δημοσθένη να
πείσει τους Αθηναίους για λήψη δραστικών μέτρων.
Ωστόσο, ένα τέτοιο συμπέρασμα υπεραπλουστεύει την
κατάσταση. Αυτό που έχει σημασία όσον αφορά στον
Φίλιππο και στον Αλέξανδρο, όπως σε κάποιο βαθμό
προηγουμένως στη Θήβα, είναι η ικανότητά τους να
συναθροίζουν ανθρώπινο δυναμικό και χρήματα σε κλίμακα
που ξεπερνούσε κατά πολύ τις ανάλογες δυνατότητες μίας
μεμονωμένης πόλης.
Κατά τον 5ο αιώνα η Αθήνα είχε επιτύχει κάτι παρεμφερές,
ενεργώντας όμως, όπως και οι ίδιοι οι Αθηναίοι
συνειδητοποίησαν, τυραννικά επί των άλλων πόλεων παρά
στήνοντας έναν δημοκρατικό μηχανισμό μεταξύ αυτών.
Όμοια, η Θήβα κατέληξε να εξουσιάζει τους συμμάχους της
σαν τύραννος, αγνοώντας όλες τις πολιτειακές αρχές,
σύμφωνα με τις οποίες όφειλε να λειτουργεί η συμμαχία.
Ούτε άλλες ομοσπονδίες, όπως για παράδειγμα της
Αρκαδίας, τα κατάφεραν πολύ καλύτερα στη διάρκεια του
4ου αιώνα.
Ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος δεν όφειλαν καν να
προσποιούνται ότι κυβερνούσαν σύμφωνα με πολιτειακές
αρχές, παρότι αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ακολουθούσαν
κάποιους κανόνες συμπεριφοράς:
Όπως προαναφέραμε, η κατάσταση εντός της Μακεδονίας
ήταν εξαιρετικά τεταμένη, ώστε ο Φίλιππος να δολοφονηθεί
εξαιτίας των ασύνετων ενεργειών ενός στενού συνεργάτη
του.
Η ιστορία των διαδόχων του Αλεξάνδρου είναι η ιστορία της
άμεσης διανομής της αυτοκρατορίας του μεταξύ διαφόρων
δυναστών, οι οποίοι στη συνέχεια συγκρούονται μεταξύ τους
για το μερίδιό τους.
Το υπόβαθρο και το μετέπειτα σκηνικό υποδηλώνουν
αναμφίβολα ότι ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος πρέπει να
ειδωθούν όχι ως άτομα τα οποία απλώς έτυχε να βρεθούν
στο κατάλληλο μέρος την κατάλληλη στιγμή αλλά ως
άτομα με εξαιρετικά γνωρίσματα, όχι απλώς ως στρατιώτες
αλλά ως χαρισματικοί ηγέτες.
Παρόλα αυτά, είναι αλήθεια ότι η περιστάσεις κατά τον 4ο
αιώνα ευνοούσαν την εμφάνιση σημαντικών προσώπων,
αντίθετα απ’ ό,τι συνέβαινε κατά τον 5ο.
Όταν η αφήγηση της ελληνικής ιστορίας από τον Διόδωρο
φτάνει στο έτος 360, ο συγγραφέας δηλώνει, για πρώτη
φορά, ότι θεωρεί πως, όποτε μπορεί να γίνει αυτό, ένας
ιστορικός θα πρέπει να δομήσει τα βιβλία του γύρω από τις
πράξεις ενός μεμονωμένου ατόμου.
Αυτό δεν το επιχείρησε σε κάποιο πρωιμότερο στάδιο της
συγγραφής του αλλά ούτε και σε κάποιο κατοπινό βιβλίο
του.
Η μεταγενέστερη ελληνική ιστορία δεν έχει πολλά κοινά
στοιχεία με την ελληνική ιστορία του 5ου αιώνα. Οι
ελληνικές πόλεις-κράτη δεν βίωσαν ποτέ ξανά την
αυτονομία, την οποία είχαν το προνόμιο να απολαμβάνουν
έστω κατά τον 5ο αιώνα.
Οι ελληνικές πόλεις του 3ου αιώνα ζούσαν υπό τη σκιά της
μίας ή της άλλης δυναστείας που κυβερνούσαν την
αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου –των Ατταλιδών με
πρωτεύουσά τους το Πέργαμο, των Σελευκιδών με την
πρωτεύουσά τους ακόμη ανατολικότερα, των Πτολεμαίων
με πρωτεύουσά τους την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου- ή υπό
τη σκιά του ίδιου του μακεδονικού βασιλείου που συνέχιζε
να επιβιώνει.
Εντούτοις, αν ο έλεγχος της εξωτερικής πολιτικής ακόμα και
της σπουδαιότερης πόλης (από την ίδια) ήταν πλέον
αδύνατος στην πράξη, ο έλεγχος της εσωτερικής
λειτουργίας κάθε πόλης ήταν εφικτός.
Σε πόλεις οι οποίες ήταν ελληνικές για μεγάλο διάστημα,
καθώς και σε πολλές που πρόσφατα είχαν εξελληνιστεί,
ήταν παγιωμένες οι συμμετοχικές αστικές δομές, η εκλογή
αξιωματούχων, η ψήφιση νόμων, και η τέλεση των
θρησκευτικών καθηκόντων.
Η ύπαρξη ισχυρών ηγεμόνων, οι οποίοι μπορούσαν να
επεμβαίνουν ή να κληθούν για βοήθεια και οι οποίοι έπρεπε
να γίνονται ανεκτοί, επηρέαζε σαφώς σημαντικά τον τρόπο
συμπεριφοράς των πόλεων.
Ωστόσο, τα πρότυπα της αστικής ζωής διατηρούνταν –και
θα συνέχιζαν να διατηρούνται ακόμη και μετά την
κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους στις αρχές του
2ου αιώνα.
Ένα χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τις πόλεις της
ελληνιστικής Ελλάδας από τις ελληνικές πόλεις
προγενέστερων περιόδων είναι η τάση τους να καταγράφουν
τις αποφάσεις τους.
Η Αθήνα απέκτησε την «επιγραφική συνήθεια» τον 5ο
αιώνα αλλά σε άλλες περιοχές η συνήθεια αυτή υιοθετήθηκε
καθυστερημένα. Από τον ελληνιστικό κόσμο, ωστόσο,
διαθέτουμε ένα εκτενέστατο corpus δημόσιων επιγραφών
και μάλιστα από πόλεις κάθε μεγέθους και φύσης.
Η εικόνα που προκύπτει από αυτές μας επιτρέπει συχνά τη
χρονολόγησή τους, είτε μέσω της ρητής αναφοράς σε
ελληνιστικούς βασιλείς είτε μέσω της ανάδειξης
συγκεκριμένων ευεργετών που προέβαιναν σε χορηγίες προς
τις πόλεις.
Ωστόσο, άλλες επιγραφές μαρτυρούν ότι οι δομές της
αστικής ζωής παραμένουν σχεδόν ολότελα αναλλοίωτες.
Τελειώνοντας, παραθέτω μία σχετική επιγραφή, στην οποία
αναγράφεται η απόφαση δύο μικρών ελληνικών πόλεων να
ενωθούν σε μία.
Αν δεν υπήρχαν τα εξωτερικά κριτήρια (και με αυτά
εννοούμε τη φύση της επιγραφής και το σχήμα των
γραμμάτων), το παραπάνω κείμενο θα ήταν σχεδόν αδύνατο
να χρονολογηθεί με βάση τα εσωτερικά κριτήρια.
Δεν επρόκειτο για κοινότητες οι οποίες απλώς επιδίδονταν
σε κενές αναφορές παραδοσιακών ενεργειών αλλά για
κοινότητες των οποίων οι καθημερινές τύχες βρίσκονταν σε
μεγάλο βαθμό ακόμη στα χέρια τους και οι οποίες λάμβαναν
πρακτικά μέτρα για τη διασφάλιση της ίδιας της επιβίωσης
και της προόδου τους.
Για όσους θεωρούν την ελληνική ιστορία ως
συμβαντολογική, τα γεγονότα στη Μεδεώνα και τη Στιρία
φαντάζουν ανάξια λόγου· μόνον οι βασιλείς του
ελληνιστικού κόσμου μπορούν να θεωρηθούν δημιουργοί
ανάλογης ιστορίας. Παρόλα αυτά, τα σημαντικά γεγονότα
της ελληνικής ιστορίας ποτέ δεν επέδρασαν καταλυτικά
στην πλειοψηφία των κατοίκων των ελληνικών πόλεων.
Η ζωή των ανθρώπων κατά την ελληνιστική εποχή δεν
διέφερε σε μεγάλο βαθμό από τη ζωή των προγόνων τους
της κλασικής περιόδου. Ο αστικός τρόπος ζωής που
σφυρηλατήθηκε κατά την αρχαϊκή περίοδο στις μικρές
αυτοδιοικούμενες πόλεις εξακολουθεί να αποτελεί το
πλαίσιο, στο οποίο εντάσσεται η ζωή στην Ελλάδα.
Ωστόσο, το πρότυπο των προσδοκιών το οποίο θεμελιώθηκε
στην κυρίως Ελλάδα διαδόθηκε τόσο στα εδάφη που
κατέκτησε ο Αλέξανδρος στην Ανατολή όσο και στα εδάφη
του Ρωμαίου κατακτητή στη Δύση.
Και, ακριβώς όπως οι προσδοκίες μας στη λογοτεχνία, τη
φιλοσοφία και τις εικαστικές τέχνες διαμορφώθηκαν με
βάση την «κλασική παράδοση», η οποία θεσπίστηκε σε
αυτές τις περίεργες κοινότητες με τις ανοίκειες συνήθειές
τους, έτσι και οι δικές μας προσδοκίες για σωστή πολιτική
αυτοδιοίκηση οφείλουν πολλά στους ανιαρούς τοπικούς
κανονισμούς που είναι λαξευμένοι σε μία πληθώρα λίθινων
επιγραφών στις πόλεις του ελληνιστικού ελληνικού κόσμου.

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Ιωάννης Ξυδόπουλος ΑΠΘ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Ιωάννης Ξυδόπουλος ΑΠΘ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

 Υποστηρίζεται ότι η περίοδος αυτή προσδιορίζεται

 Είναι αναμφισβήτητο ότι τώρα γνωρίζουμε περισσότερα

 Η περιοχή του οικισμού γύρω από την ακρόπολη της

 Ο αριθμός των ταφών αποτελεί έναν ιδιαίτερα

 Ένας σχετικά σημαντικός οικισμός κατά την Ύστερη

 Οι ανασκαφείς υπολόγισαν ότι τα Νιχώρια εκείνη την

 Τι είχε συμβεί λοιπόν στον πληθυσμό της Εποχής του

 Άλλοι προφανώς εγκατέλειψαν τους οικισμούς τους και,

 Η περιφερειακή θέση τέτοιων οικισμών και ο

 Τα στοιχεία που το αποδεικνύουν ομολογουμένως δεν

 Οι τεχνοτροπίες στην κεραμική της υστεροελλαδικής IIIΓ

 Ο τόπος που επικαλούνται συχνά όσοι αρνούνται την

 Στο νοτιότερο φρεάτιο βρέθηκαν οι σκελετοί τεσσάρων

 Ο πρώτος ανήκε σε μία καύση ανδρός, περίπου 30-45

 Οι στάχτες του είχαν συγκεντρωθεί σε ένα λινό ύφασμα

 Πολλοί θεωρούν ότι ήταν η οικία ενός «Αρχηγού»,

 Η επιρροή του αττικού –μαζί με το θεσσαλικό και το

 Ο οικισμός δέχεται ξανά επιρροές της Αττικής, της

 Ο οικισμός δέχεται ξανά επιρροές της Αττικής, της

 Το ανθρώπινο δυναμικό που προφανώς διοικούσε ο

 Υποθέτοντας ότι οι ανεσκαμμένοι τάφοι αποτελούν ένα

 Από την άλλη πλευρά, έχει υπολογιστεί ότι ο τύμβος

 Είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι μία τόσο ολιγάριθμη

 Αυτός ακριβώς είναι ο ισχυρισμός που διατυπώθηκε το

 Ίσως το απόλυτο μειονέκτημα, ωστόσο, να είναι η

 Στον αποικισμό της κάτω Ιταλίας δεν ώθησαν λόγοι

 Από τα μέσα λοιπόν του 8ου ως τις πρώτες δεκαετίες του

Β΄αποικισμός (8ος-6ος αι.

Τον 7ο αιώνα, εκδηλώνονται ταραχές σε όλες

 Επίσης, η ίδρυση του Τάραντα από Σπαρτιάτες

 Το πρώτο πράγμα που έκαναν οι άποικοι ήταν να

 Πάντως, όποιος και να ήταν ο καθοριστικός

 Η πόλη, που έθετε στη διάθεση των οικιστών της

 Χωρίς να θέλουμε να διαχωρίσουμε αναγκαστικά τις

Η Θήρα ιδρύει αποικία στην Κυρήνη

Υποτιθέμενο έγγραφο για την αποστολή των αποικιστών στην Κυρήνη

Ένορκη συμφωνία των οικιστών.

Ίσως βέβαια να πρόκειται για κάποια τελετουργική

Αυτή όμως η επανάσταση

Πρώτα απ' όλα την

Η ασπίδα με τη διπλή λαβή

Ενώ δηλ. κατά την ομηρική εποχή ο νικημένος

 Τι οδήγησε στην ανάπτυξη της φάλαγγας;

 Κυρίως όμως επειδή αρχικά δεν υπήρξε

 η διατήρηση της υπεροχής στο πεδίο της μάχης, η

 Εδώ αξίζει να παρεμβληθεί ένα ουσιαστικό στοιχείο: η πόλη

 Να, λοιπόν, ποια είναι η ουσία: πέρα από τις αντιστοιχίες

 Η εμφάνιση λοιπόν της φάλαγγας είναι ένας από τους

 Στην πρώτη περίπτωση υπάρχουν οι νομοθέτες, που

 Αυτή η άποψη ταιριάζει με

 Το επιχείρημα είναι εύλογο,

 Αν η λ. δήμος σήμαινε κάτι τέτοιο, το

 Μολονότι στο χωρίο από τα Πολιτικά που

Tο πολίτευμα της τυραννίδας. Γενικά

 Στη διάρκεια της

 H μέθοδος που ακολούθησε ο λαός για να

 Η λέξη τύραννος στην αρχή δεν είχε κακή

 Αρχικά, η εξουσία του τυράννου βασιζόταν στον

 Η προστασία που προσέφερε ο τύραννος

 Ανάμεσα στους σπουδαιότερους από αυτούς

 Οι τύραννοι σημαδεύουν μία καμπή στην

 Παρόλα αυτά, σε άλλες περιπτώσεις

 Από μία εξαιρετική σύμπτωση