Ιστορία Ιστοριογραφία Ακαδημία Πλάτωνος ΕΚΠΑ

Ιστορία - Ιστοριογραφία
Ακαδημία Πλάτωνος
ΕΚΠΑ
Ο όρος ιστορία
Η πολυσημία του όρου «ιστορία»,

οι διαφορετικές σημασιοδοτήσεις
που πήρε μέσα στο χρόνο.
Οι εννοιολογήσεις του παρελθόντος
συνδέονται πάντα με το πάρον.
Ιστορία-Ιστοριογραφία
Η ιστορία ως τα γεγονότα που

συνέβησαν (res gesta) και η ιστορία
ως η εξιστόρηση των όσων
συνέβησαν (Historia rerum
gestarum), δηλ. ιστοριογραφία
Μνήμη
 «Η µνήµη είναι η πρώτη ύλη της ιστορίας.

∆ιανοητική, προφορική ή γραπτή, είναι η
πηγή από την οποία αντλούν οι ιστορικοί.
Επειδή, λειτουργεί συνήθως ασυνείδητα, η
µνήµη είναι πιο επικίνδυνα εκτεθειµένη
στις χειραγωγήσεις του χρόνου και των
κοινωνιών απ’ ό,τι η ίδια η ιστορική
επιστήµη». Ζακ Λε Γκοφ
Σχέσεις ιστορίας-μνήμης
 Οι σχέσεις της ιστορίας µε την µνήµη είναι

αλληλοσυµπληρωµατικές, παρόλο που αποτελούν
πεδία διακριτά. Η ιστορία είναι µέρος της µνήµης (η
γνώση της ιστορίας βοηθάει τη µνήµη) και η µνήµη
µέρος της ιστορίας (ιστορία δεν είναι µόνο τί έγινε στο
παρελθόν, αλλά και το τί θυµούνται οι άνθρωποι για
ό,τι έγινε στο παρελθόν). Αν η ιστορία αποτελεί τη
µνήµη µιας κοινωνίας, η µνήµη και η ιστορία δεν
συµπίπτουν.
Η επιστημονική ιστορία
Η ιστορία αποτελεί μια πειθαρχημένη

διανοητική δραστηριότητα η οποία ελέγχει
την αξιοπιστία των πηγών της, το
συσχετισμό των δεδομένων με τα
συμπεράσματα, είναι ανοιχτή σε διάλογο
και δεν επιβάλλεται αξιωματικά, τέλος
συνεχώς αναστοχάζεται πάνω στη μέθοδο
και τη θεωρία της (A. Λιάκος)
Υπάρχει μια μεθοδολογία της ιστορίας;
 Μέθοδος ή μέθοδοι προσέγγισης της ιστορίας;

 Ο ιστορικός προσδιορισμός των μεθοδολογικών
προσεγγίσεων της ιστορίας. Πχ. οι βοηθητικές
επιστήμες, η συγκρότηση και η λειτουργία τους
 Μεθοδολογικές προσεγγίσεις της ιστορίας:
Σύγκριση/ Μοντέλα και τύποι/ Ποσοτικές μέθοδοι/
Κοινωνικό «μικροσκόπιο»
Πως προσεγγίζουμε το παρελθόν;
 Α. Η ιστορικότητα: τα γεγονότα, οι έννοιες έχουν ιστορία,

κουβαλάν τα φορτία του παρελθόντος.
 Β. H ιστορία του παρελθόντος εξαρτάται από το παρόν του
ιστορικού: τα ερωτήματά μας διαμορφώνουν την εικόνα
του παρελθόντος. Λ.χ. ξαναδιαβάζουμε τον ναζισμό με
βάση τη σημερινή συγκυρία
 Γ. Η ένταξη του ότι μελετάμε σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η
κατανόησή του εντός μιας γενικότερης πραγματικότητας.
Πριν μιλήσουμε για εθνική ιδιαιτερότητα το συγκρίνουμε
με τις διεθνείς πραγματικότητες
Πως ρωτάμε και πως απαντάμε;
Η ΕΡΩΤΗΣΗ
 Πως ρωτάμε: το ερώτημα πρόβλημα. Θέτοντας την
απορία και την αμφισβήτηση.
 Ποιοί/ες ρωτάμε: η αντικειμενικότητα του ιστορικού
συνδέεται με την αναγνώριση της
υποκειμενικότητάς του
 Τι ρωτάμε: η διεύρυνση του πεδίου της ιστορίας.
 Πως νοηματοδοτούμε την όποια ερώτηση:
συνδέοντας το ειδικό με το γενικό, εντάσσοντας την
πληροφορία στο ιστορικό της πλαίσιο
Η απάντηση
 Τεκμηρίωση. Από τα κατάλοιπα του παρελθόντος

στη συγκρότηση των πηγών
 Διασταύρωση – έλεγχος. Η συζήτηση για την
αξιοπιστία
Οι πηγές
 Κάθε κατάλοιπο του παρελθόντος που προσφέρει γνώσεις για

αυτό ονομάζεται πηγή.
 α) Τα αρχεία
 β) Το διαμορφωμένο από τον άνθρωπο περιβάλλον και τα
υπολείμματα της δράσης του (αρχαιολογικά ευρήματα,
αρχιτεκτονική και πολεοδομία, διαμόρφωση της υπαίθρου)
 γ) Η μνήμη των ανθρώπων. Η προφορική ιστορία.
 δ) Οπτικοακουστικά αρχεία. Κινηματογραφικά, τηλεοπτικά και
ραδιοφωνικά ντοκουμέντα.
Τα αρχεία
 Αρχεία είναι τα έγγραφα τα οποία δημιούργησε, παρέλαβε και

συγκέντρωσε ένα άτομο ή ένας οργανισμός στα πλαίσια της
άσκησης των δραστηριοτήτων του και τα διατήρησε λόγω της
διηνεκούς τους χρησιμότητας.
 Δημόσια/ ιδιωτικά, εκκλησιαστικά, οπτικοακουστικά αρχεία, κ.ά.
 Ενεργά/ανενεργά/ ιστορικά αρχεία
 Πρόσβαση στα αρχεία
 Απόρρητο/ βαθμός προσβασιμότητας/ η αρχή της τριακονταετίας
 Το ζήτημα των προσωπικών δεδομένων
Ιστορική κουλτούρα
 Ιστορική κουλτούρα: η ενεργής και συναισθηματική

σχέση που έχει μια ομάδα ανθρώπων με το
παρελθόν, μια σχέση που ξεπερνά την επίσημη
ιστορία, αυτό που ονομάζουμε ιστοριογραφία και
αφορούν μια τεράστια σειρά από διαδικασίες και
αναπαραστάσεις, γιορτές τελετές αλλά και η τέχνη,
το σινεμά, η λογοτεχνία.
Ιστορική συνείδηση
 Μέσα από τη διάχυση της ιστορικής κουλτούρας και την

πρόσληψη της, σε θεσμούς και περιβάλλοντα όπως η
οικογένεια ή το σχολείο, διαμορφώνεται η ιστορική
συνείδηση των ανθρώπων αλλά και των συλλογικοτήτων.
Ιστορική γνώση
 Εάν η διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης

συνδέεται καταλυτικά με την έννοια της πρόσληψης
και της αφομοίωσης, αντίθετα η έννοια της
ιστορικής γνώσης είναι ενεργητική προϋποθέτει την
αυτενέργεια του ενδιαφερόμενου και την επιλογή
των στοιχείων εκείνων που τη συγκροτούν.
Για ποια θέματα θα μιλήσουμε;
Έννοιες κλειδιά:
ιστορικό γεγονός
ιστορική πληροφορία
ιστορικό πεδίο
ιστορικός χρόνος
χώρος
Τι είναι γεγονός;
Για πολλά χρόνια κύριο αντικείμενο της ιστορικής

μελέτης ήταν το γεγονός, αυτό που συνέβη στο
παρελθόν και ποτέ δεν επαναλήφθηκε ξανά. Π.χ. η
δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα.
Σταδιακά αυτός ο ορισμός άρχισε να αμφισβητείται
στο μέτρο όπου οι ιστορικοί άρχισαν να
απασχολούνται με γεγονότα τα οποία μέσα στο
χρόνο επαναλαμβάνονταν αλλά και «μη
γεγονότα», συνήθειες, έθιμα, ήθη, τρόποι ζωής,
ό,τι υπερέβαινε την αντίληψη που ήθελε η ιστορία
να ασχολείται μόνο με την εξωτερική πολιτική ή
τους πολέμους.
Ιστορική πληροφορία και ιστορικό πεδίο.
Η ιστορία ασχολείται και με γεγονότα, και με «μη

γεγονότα» και με χιλιάδες μικρές καθημερινές
πράξεις και συμπεριφορές και ιδέες των
ανθρώπων, στοιχεία που δεν είναι απαραίτητα
μοναδικά αλλά αποτελούν και αυτά αντικείμενο
ιστορικής μελέτης.
Αποτέλεσμα της διεύρυνσης των οριζόντων της
ιστορίας είναι η χρήση δυο νέων όρων για την
περιγραφή της πρώτης ύλης του ιστορικού:
Ιστορική πληροφορία
Το παρελθόν προσφέρει έναν τεράστιο αριθμό

πληροφοριών. Όλες οι πληροφορίες μπορεί εν
δυνάμει να είναι ιστορικές, ανάλογα με το
ερώτημα το οποίο θέτουμε.
Σε αυτό το πλαίσιο η έννοια του γεγονότος
διευρύνθηκε περιλαμβάνοντας οτιδήποτε μπορεί
να προσφέρει γνώση για το παρελθόν. Ο ιστορικός
χαρακτήρας δεν ενυπάρχει στα γεγονότα αλλά
συνδέεται με τον τρόπο με τον οποίο εμείς τα
αντιλαμβανόμαστε.
Ιστορικό πεδίο
Το τι περιλαμβάνει κάθε φορά το ιστορικό πεδίο

εξαρτάται από τα ερωτήματα που τίθενται. Τα
ερωτήματα αυτά εκκινούν πάντοτε από το σήμερα
και αφορούν το παρελθόν. Στο επίκεντρο του
ιστορικού ενδιαφέροντος, άρα και του ιστορικού
πεδίου βρίσκεται η ανθρώπινη παρουσία και
δράση, ότι την αφορά μέσα στο χρόνο και ότι την
επηρεάζει.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ;
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
wid (ινδοευρ. ρίζα) → αρχαιοελλ. είδω/

οίδα, λατιν. uideo → ίστωρ = ο γνωρίζων, ο
μάρτυρας → ιστορώ = ζητώ να μάθω, να
πληροφορηθώ → ιστορίη (ιωνική διάλεκτος) →
estoire (μεσαιωνικό) → histoire
Ο όρος ιστορία
Η πολυσημία του όρου «ιστορία»,

οι διαφορετικές σημασιοδοτήσεις
που πήρε μέσα στο χρόνο.
Οι εννοιολογήσεις του παρελθόντος
συνδέονται πάντα με το πάρον.
Ιστορία-ιστοριογραφία
Κρίσιμο θέμα: Η μετάβαση από την ιστορία ως ασχολία

των πολυμαθών στην ιστορία με επιστημονικό
προσανατολισμό
Δυο παραδόσεις ενασχόλησης με την ιστορία: η
αρχαιογνωστική και μαθησιακή - η λογοτεχνική. Στη
μετεξέλιξη της ιστορίας διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο τα
πανεπιστήμια
Η ιστορία ως τα γεγονότα που συνέβησαν (res gesta) και η
ιστορία ως η εξιστόρηση των όσων συνέβησαν (Historia
rerum gestarum), δηλ. ιστοριογραφία
Ιστοριογραφία
Ιστοριογραφία: ετυμολογικά η γραφή της ιστορίας. Ιστοριογραφία είναι

ακόμη η μελέτη της ιστορίας της ιστοριογραφίας και η ενασχόληση με
θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα που σχετίζονται με την
ιστοριογραφία. Η ιστοριογραφία εξετάζει τους μεγάλους μα και τους
άσημους ιστορικούς, το σύνολο της ιστορικής παραγωγής, ασχολείται
με τους επαγγελματίες ιστορικούς αλλά και με τους ερασιτέχνες, με την
παραγωγή της ιστορίας στα μεγάλα ερευνητικά κέντρα και στην
περιφέρεια, με τα κυρίαρχα θέματα της ιστορικής έρευνας αλλά και με
αυτά που χαίρουν λιγότερης προσοχής. Προσπαθεί να κατανοήσει το
ρόλο των πνευματικών δικτύων, των επιστημονικών συσσωματώσεων,
τη λειτουργία των θεσμών παραγωγής ιστορικής γνώσης, να μελετήσει
εν τέλει την παραγωγή της ιστορίας μέσα στα κοινωνικοπολιτικά και
θεσμικά της συμφραζόμενα.
Μνήμη
 Η μνήμη δεν αποτελεί μηχανική καταγραφή αλλά

«ανάπλαση» του παρελθόντος κάτω από το βάρος του
παρόντος, ενεργητική διαδικασία ανακατασκευής με βάση
τα ίχνη του παρελθόντος. Όταν θυμόμαστε επιχειρούμε να
δημιουργήσουμε έναν συνεκτικό ιστό καλύπτοντας τα
«κενά» της μνήμης.
 Όπως υποστήριξε ο Maurice Halbwachs η συλλογική
μνήμη δεν είναι ενιαία, αλλά εξαρτάται από τα «κοινωνικά
πλαίσια» εντός των οποίων παράγεται. Αλλιώς, θυμάται
την παιδική του ηλικία ένας εργάτης και αλλιώς ένας αστός
που έζησαν την ίδια περίοδο. Ουσιαστικά κάθε ατομική
μνήμη είναι μια σκοπιά θεώρησης της συλλογικής μνήμης.
Μνήμη
 «Η µνήµη είναι η πρώτη ύλη της ιστορίας.

∆ιανοητική, προφορική ή γραπτή, είναι η
πηγή από την οποία αντλούν οι ιστορικοί.
Επειδή, λειτουργεί συνήθως ασυνείδητα, η
µνήµη είναι πιο επικίνδυνα εκτεθειµένη
στις χειραγωγήσεις του χρόνου και των
κοινωνιών απ’ ό,τι η ίδια η ιστορική
επιστήµη». Ζακ Λε Γκοφ
Σχέσεις ιστορίας-μνήμης
 Οι σχέσεις της ιστορίας µε την µνήµη είναι

αλληλοσυµπληρωµατικές, παρόλο που αποτελούν
πεδία διακριτά. Η ιστορία είναι µέρος της µνήµης (η
γνώση της ιστορίας βοηθάει τη µνήµη) και η µνήµη
µέρος της ιστορίας (ιστορία δεν είναι µόνο τί έγινε στο
παρελθόν, αλλά και το τί θυµούνται οι άνθρωποι για
ό,τι έγινε στο παρελθόν). Αν η ιστορία αποτελεί τη
µνήµη µιας κοινωνίας, η µνήµη και η ιστορία δεν
συµπίπτουν.
Ιστορική κουλτούρα
 Ιστορική κουλτούρα: η ενεργής και συναισθηματική

σχέση που έχει μια ομάδα ανθρώπων με το
παρελθόν, μια σχέση που ξεπερνά την επίσημη
ιστορία, αυτό που ονομάζουμε ιστοριογραφία και
αφορούν μια τεράστια σειρά από διαδικασίες και
αναπαραστάσεις, γιορτές τελετές αλλά και η τέχνη,
το σινεμά, η λογοτεχνία.
Ιστορική συνείδηση
 Μέσα από τη διάχυση της ιστορικής κουλτούρας και την

πρόσληψη της, σε θεσμούς και περιβάλλοντα όπως η
οικογένεια ή το σχολείο, διαμορφώνεται η ιστορική
συνείδηση των ανθρώπων αλλά και των συλλογικοτήτων.
Ιστορική γνώση
 Εάν η διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης

συνδέεται καταλυτικά με την έννοια της πρόσληψης
και της αφομοίωσης, αντίθετα η έννοια της
ιστορικής γνώσης είναι ενεργητική προϋποθέτει την
αυτενέργεια του ενδιαφερόμενου και την επιλογή
των στοιχείων εκείνων που τη συγκροτούν.
Σε τι χρειάζεται η ιστορία;
 Η ιστορία ως καθοριστικό στοιχείο για τη

συγκρότηση του πολίτη
 Η ιστορία ως συστατικό στοιχείο της εθνικής
ταυτότητας
 Η ιστορία ως πολιτισμική διαδικασία
 Η ιστορία ως κριτική σκέψη και ικανότητα
 Η ιστορία ως παράγοντας κατανόησης της
ετερότητας
Ποιά ιστορία;
 Η ιστορία και οι πολλαπλές

νοηματοδοτήσεις και λειτουργίες του όρου
μέσα στο χρόνο
 Η συγκρότηση της ιστορικής επιστήμης
στον 19ο αιώνα:
 Η ανάδυση των εθνών κρατών και του
εθνικισμού
 Θεσμοί, κανόνες, διαδικασίες, μεθοδολογία:
η εδραίωση της επιστημονικής ιστορίας.
Η επιστημονική ιστορία
Η ιστορία αποτελεί μια πειθαρχημένη

διανοητική δραστηριότητα η οποία ελέγχει
την αξιοπιστία των πηγών της, το
συσχετισμό των δεδομένων με τα
συμπεράσματα, είναι ανοιχτή σε διάλογο
και δεν επιβάλλεται αξιωματικά, τέλος
συνεχώς αναστοχάζεται πάνω στη μέθοδο
και τη θεωρία της (A. Λιάκος)
Οι διαμεσολαβήσεις
 Ανάμεσα στο παρελθόν και σε αυτά που μαθαίνουμε

για αυτό υπάρχουν μια σειρά από διαμεσολαβήσεις,
οι οποίες συνδέονται αφενός με τα κατάλοιπα που
έχει αφήσει ο χρόνος, αλλά και με την ταυτότητα του
συγγραφέα, τον τρόπο γραφής του, καθώς και τον
εκάστοτε αναγνώστη και την ανάγνωση που
επιχειρεί. Οι διαμεσολαβήσεις οδηγούν εκ των
πραγμάτων σε διαφορετικές εκδοχές ιστορικής
αφήγησης και κατανόησης.
Υπάρχει μια μεθοδολογία της ιστορίας;
 Μέθοδος ή μέθοδοι προσέγγισης της ιστορίας;

 Ο ιστορικός προσδιορισμός των μεθοδολογικών
προσεγγίσεων της ιστορίας. Πχ. οι βοηθητικές
επιστήμες, η συγκρότηση και η λειτουργία τους
 Μεθοδολογικές προσεγγίσεις της ιστορίας:
Σύγκριση/ Μοντέλα και τύποι/ Ποσοτικές μέθοδοι/
Κοινωνικό «μικροσκόπιο»
Πως προσεγγίζουμε το παρελθόν;
 Α. Η ιστορικότητα: τα γεγονότα, οι έννοιες έχουν ιστορία,

κουβαλάν τα φορτία του παρελθόντος.
 Β. H ιστορία του παρελθόντος εξαρτάται από το παρόν του
ιστορικού: τα ερωτήματά μας διαμορφώνουν την εικόνα
του παρελθόντος. Λ.χ. ξαναδιαβάζουμε τον ναζισμό με
βάση τη σημερινή συγκυρία
 Γ. Η ένταξη του ότι μελετάμε σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η
κατανόησή του εντός μιας γενικότερης πραγματικότητας.
Πριν μιλήσουμε για εθνική ιδιαιτερότητα το συγκρίνουμε
με τις διεθνείς πραγματικότητες
Πως ρωτάμε και πως απαντάμε;
Η ΕΡΩΤΗΣΗ
 Πως ρωτάμε: το ερώτημα πρόβλημα. Θέτοντας την
απορία και την αμφισβήτηση.
 Ποιοί/ες ρωτάμε: η αντικειμενικότητα του ιστορικού
συνδέεται με την αναγνώριση της
υποκειμενικότητάς του
 Τι ρωτάμε: η διεύρυνση του πεδίου της ιστορίας.
 Πως νοηματοδοτούμε την όποια ερώτηση:
συνδέοντας το ειδικό με το γενικό, εντάσσοντας την
πληροφορία στο ιστορικό της πλαίσιο
Η απάντηση
 Τεκμηρίωση. Από τα κατάλοιπα του παρελθόντος

στη συγκρότηση των πηγών
 Διασταύρωση – έλεγχος. Η συζήτηση για την
αξιοπιστία
Αιτιότητα
Η ιστορία αποσκοπεί στην αναζήτηση και

ανάδειξη της αιτιώδους συνάφειας, της
αιτιακής σύνδεσης ανάμεσα στα όσα έχουν
συμβεί. Ο ιστορικώς καλείται να απαντήσει
όχι μόνο στο πότε, που και τι έγινε αλλά και
στο πώς και το γιατί έγινε. Δεν υπάρχει
ιστορία εκτός του κοινωνικού πλαισίου
εντός του οποίου παρήχθη αυτό που
διηγούμαστε.
Αιτιότητα και χρονικότητα
 Ο ιστορικός αναζητά την αιτιότητα των

γεγονότων. Η σύνδεση αιτίας και
αποτελέσματος αποτελεί ένα από τα μείζονα
προβλήματα που καλείται να διαχειριστεί.
 Ο ιστορικός καλείται να αντιμετωπίσει
ορθολογικά τις προηγούμενες κοινωνίες
προσπαθώντας να κατανοήσει αυτό που έχει
συμβεί.
Η θέση της «κατανόησης»
Η κατανόηση προϋποθέτει την ακριβή πληροφόρηση και

την επιστημονική γνώση του προς μελέτη
αντικειμένου. Κατανοώ δεν σημαίνει συγχωρώ ούτε
δικαιολογώ ή δικαιώνω. Δεν κατανοώ μια για πάντα. Η
κατανόηση είναι μια σχέση ανάμεσα αφενός στο
μεταβαλλόμενο παρόν, την μεταβαλλόμενη θέση του
υποκειμένου σ’ αυτό το παρόν, ανάμεσα στις
προσδοκίες και τις αξίες του, και αφετέρου σε εκείνο
που θέλει να κατανοήσει. Αν θέλω να κατανοήσω κάτι
σημαίνει ότι βάζω τον εαυτό μου σε μια θέση απορίας
η οποία δεν μπορεί να ικανοποιηθεί ούτε από την απλή
γνώση των γεγονότων, ούτε από την αντιπαράθεση
των γεγονότων αυτών με τις αξίες που έχω.
Τι είναι πηγή;
 Πηγή με δυο λόγια, είναι οτιδήποτε ανήκει στον άνθρωπο, εξαρτάται

από τον άνθρωπο, χρησιμεύει στον άνθρωπο, εκφράζει τον άνθρωπο,
σηματοδοτεί την παρουσία του, τη δραστηριότητα, τις προτιμήσεις και
τους τρόπους ζωής του ανθρώπου. Ένα μεγάλο κομμάτι, και
αναμφίβολα το πιο συναρπαστικό της δουλειάς μας ως ιστορικών, δεν
συνίσταται εξάλλου στην συνεχή προσπάθεια να κάνουμε να μιλήσουν
τα βουβά πράγματα, να τα κάνουμε να πουν ό,τι δεν λένε από μόνα
τους για τους ανθρώπους, για τις κοινωνίες που τα παρήγαγαν – και να
συγκροτήσουν εντέλει μεταξύ τους αυτό το ευρύ δίκτυο αλληλεγγύης
και αλληλοβοήθειας που αναπληρώνει την απουσία της γραπτής
πηγής;»
Antoine Prost, Douze leçons sur l’histoire, Παρίσι 1996.
Οι πηγές
Κάθε κατάλοιπο του παρελθόντος που προσφέρει γνώσεις για αυτό

ονομάζεται πηγή.
Διασταύρωση των πληροφοριών
 Εμπιστευόμαστε μια πηγή που έστω θεωρούμε αυθεντική; Όχι

πάντα. Γιατί οι συμμετέχοντες έχουν μεν άμεση γνώση, αλλά
μερική γνώση. Χρειάζεται η «διασταύρωση» των πληροφοριών
που προσφέρουν οι πηγές.
 Όταν διασταυρώνουμε πληροφορίες προσέχουμε να μην
προσέρχονται από συνδεόμενες πηγές, όπου η μία βασίζεται στην
άλλη, αλλά κατά το δυνατό, από ανεξάρτητες πηγές. Η
«διασταύρωση» των πηγών είναι δυσκολότερη για παλαιότερες
εποχές, όπου δεν έχουμε την πολυτέλεια πολλαπλών πηγών.
 Μελετούμε πάντοτε το ρόλο των μέσων τα οποία διασώζουν μια
πληροφορία.
Τα αρχεία

Τι είναι πηγή;
 Πηγή με δυο λόγια, είναι οτιδήποτε ανήκει στον άνθρωπο, εξαρτάται

από τον άνθρωπο, χρησιμεύει στον άνθρωπο, εκφράζει τον άνθρωπο,
σηματοδοτεί την παρουσία του, τη δραστηριότητα, τις προτιμήσεις και
τους τρόπους ζωής του ανθρώπου. Ένα μεγάλο κομμάτι, και
αναμφίβολα το πιο συναρπαστικό της δουλειάς μας ως ιστορικών, δεν
συνίσταται εξάλλου στην συνεχή προσπάθεια να κάνουμε να μιλήσουν
τα βουβά πράγματα, να τα κάνουμε να πουν ό,τι δεν λένε από μόνα
τους για τους ανθρώπους, για τις κοινωνίες που τα παρήγαγαν – και να
συγκροτήσουν εντέλει μεταξύ τους αυτό το ευρύ δίκτυο αλληλεγγύης
και αλληλοβοήθειας που αναπληρώνει την απουσία της γραπτής
πηγής;»
Antoine Prost, Douze leçons sur l’histoire, Παρίσι 1996.
Οι πηγές
Κάθε κατάλοιπο του παρελθόντος που προσφέρει γνώσεις για αυτό

ονομάζεται πηγή.
Διασταύρωση των πληροφοριών
 Εμπιστευόμαστε μια πηγή που έστω θεωρούμε αυθεντική; Όχι

πάντα. Γιατί οι συμμετέχοντες έχουν μεν άμεση γνώση, αλλά
μερική γνώση. Χρειάζεται η «διασταύρωση» των πληροφοριών
που προσφέρουν οι πηγές.
 Όταν διασταυρώνουμε πληροφορίες προσέχουμε να μην
προσέρχονται από συνδεόμενες πηγές, όπου η μία βασίζεται στην
άλλη, αλλά κατά το δυνατό, από ανεξάρτητες πηγές. Η
«διασταύρωση» των πηγών είναι δυσκολότερη για παλαιότερες
εποχές, όπου δεν έχουμε την πολυτέλεια πολλαπλών πηγών.
 Μελετούμε πάντοτε το ρόλο των μέσων τα οποία διασώζουν μια
πληροφορία.
Τα αρχεία

Τι είναι ιστορικό γεγονός;
Για πολλά χρόνια κύριο αντικείμενο της ιστορικής

μελέτης ήταν το γεγονός, αυτό που συνέβη στο
παρελθόν και ποτέ δεν επαναλήφθηκε ξανά. Π.χ. η
δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα.
Σταδιακά αυτός ο ορισμός άρχισε να αμφισβητείται
στο μέτρο όπου οι ιστορικοί άρχισαν να
απασχολούνται με γεγονότα τα οποία μέσα στο
χρόνο επαναλαμβάνονταν αλλά και «μη
γεγονότα», συνήθειες, έθιμα, ήθη, τρόποι ζωής,
ό,τι υπερέβαινε την αντίληψη που ήθελε η ιστορία
να ασχολείται μόνο με την εξωτερική πολιτική ή
τους πολέμους.
Η ιστορία ασχολείται και με γεγονότα, και με «μη

γεγονότα» και με χιλιάδες μικρές καθημερινές
πράξεις και συμπεριφορές και ιδέες των
ανθρώπων, στοιχεία που δεν είναι απαραίτητα
μοναδικά αλλά αποτελούν και αυτά αντικείμενο
ιστορικής μελέτης.
Αποτέλεσμα της διεύρυνσης των οριζόντων της
ιστορίας είναι η χρήση δυο νέων όρων για την
περιγραφή της πρώτης ύλης του ιστορικού:
Ιστορική πληροφορία
Το παρελθόν προσφέρει έναν τεράστιο αριθμό

πληροφοριών. Όλες οι πληροφορίες μπορεί εν
δυνάμει να είναι ιστορικές, ανάλογα με το
ερώτημα το οποίο θέτουμε.
Σε αυτό το πλαίσιο η έννοια του γεγονότος
διευρύνθηκε περιλαμβάνοντας οτιδήποτε μπορεί
να προσφέρει γνώση για το παρελθόν. Ο ιστορικός
χαρακτήρας δεν ενυπάρχει στα γεγονότα αλλά
συνδέεται με τον τρόπο με τον οποίο εμείς τα
αντιλαμβανόμαστε.
Ιστορικό πεδίο
Το τι περιλαμβάνει κάθε φορά το ιστορικό πεδίο

εξαρτάται από τα ερωτήματα που τίθενται. Τα
ερωτήματα αυτά εκκινούν πάντοτε από το σήμερα
και αφορούν το παρελθόν. Στο επίκεντρο του
ιστορικού ενδιαφέροντος, άρα και του ιστορικού
πεδίου βρίσκεται η ανθρώπινη παρουσία και
δράση, ότι την αφορά μέσα στο χρόνο και ότι την
επηρεάζει.
Χρόνος
Ο φυσικός χρόνος
Ο μυθικός χρόνος
Ο κυκλικός χρόνος
Ο εσχατολογικός χρόνος
Η μέτρηση του χρόνου
Η μέτρηση του χρόνου είναι συνδεδεμένη με την

κοινωνία στην οποία αναφερόμαστε.
Διαφορετικά είδη μέτρησης από κοινωνία σε κοινωνία
Λ.χ. Η διαφορά της μέτρησης του χρόνου στις
αγροτικές κοινωνίες από τις βιομηχανικές.
Ας σκεφτούμε το τι σήμαινε η μετάβαση από το ηλιακό
ρολόι στο μηχανικό, τι σήμαινε η καθιέρωση του
οκτάωρου.
Διάκριση του ιστορικού χρόνου
 Η τριμερής διάκριση της ιστορίας σε αρχαία, μέση

και νεότερη εμφανίστηκε συγκροτημένα με το έργο
του Χριστόφορου Κελλάριου Historia Universalis
(1688). Μετεξελίσσοντας τη χριστιανική οπτική, η
οποία αντιμετώπιζε τον ιστορικό χρόνο ως διαδοχή
παγκόσμιων βασιλείων προσδιορισμένων από τη
θεϊκή εξουσία, η νέα αντίληψη εγκαθιστούσε τομές-
ορόσημα στην εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας, η
οποία, όπως και η ανθρώπινη ύπαρξη,
αναπτυσσόταν από τα νηπιακά χρόνια ως την
ωριμότητα.
Ιστορικός χρόνος
 Ο ιστορικός χρόνος είναι ένας χρόνος αναδρομικός.

Μελετά το παρελθόν εκκινώντας από το παρόν.
Λειτουργεί πάντοτε εκ των υστέρων.
 Διαφορές φυσικού από τον ιστορικό χρόνο
 Ο τρόπος που το παρελθόν ορίζει τη ζωή μας ως
κατάλοιπο και ως ερώτημα.
 Η επαναοργάνωση του παρελθόντος μέσα από τη
σύγχρονη θέασή του.
Περιοδολόγηση
Η περιοδολόγηση ως απαραίτητο στοιχείο της

κατανόησης του παρελθόντος
Η επινόηση των περιόδων.
Ο εθνικός χρόνος. Η έννοια της συνέχειας.
Η αξιολόγηση μέσω της περιοδολόγησης. Τι σημαίνει λ.χ
η ανακάλυψη της Αμερικής ως τομή που διακρίνει τη
σύγχρονη ιστορία;
Οι διάρκειες
Ο χρόνος της Μεγάλης Διάρκειας.

Ο χρόνος της Μέσης Διάρκειας (ή συγκυρίας).
Ο χρόνος της Μικρής Διάρκειας (συμβεβηκότα, γεγονότα).
Κάθε φαινόμενο και η δομή του χρόνου που το διέπει. Τα
φαινόμενα έχουν τον ιδιαίτερο χρόνο τους.
Η έννοια εισάγεται από τον γάλλο ιστορικό Φερνάρντ
Μπροντέλ. Επιρροές από την κοινωνική ανθρωπολογία.
Ο χώρος
 Η οργάνωση της ζωής του ανθρώπου εξαρτάται

από τον τόπο που κατοικεί και κινείται, από τις
φυσικές συνθήκες του περιβάλλοντός του. Το
φυσικό περιβάλλον αλληλεπιδρά με τις
ανθρώπινες κοινωνίες. Ο χώρος λειτουργεί
καθοριστικά για τις συνθήκες ζωής και κυρίως τις
ασχολίες ενός πληθυσμού. Λ.χ. η αγροτική ζωή, η
κτηνοτροφία, η αλιεία αναπτύχθηκαν σε
αντίστοιχους χώρους.
Η επίδραση του χώρου
Η διεύρυνση του χώρου εξαρτάται από την κινητικότητα των

ανθρώπων. Ο χώρος εξαρτάται από τη δομή και την
πυκνότητα των κοινωνικών σχέσεων. Ο ιστορικός
μετασχηματισμός του χώρου.
Ο χώρος μας περιέχει αλλά αντιλαμβανόμαστε το χώρο μέσα
από την σημασιοδότηση. Η ονοματοδοσία του χώρου. Λ.χ.
τα ονόματα των ηπείρων ή των χωρών.
Η ονοματoδοσία των πόλεων. Η αλλαγή των ονομάτων των
δρόμων
Οι αναπαραστάσεις του χώρου
 Ο χώρος αναπαρίσταται μέσω του χάρτη, του άτλαντα κλπ.

Οι αναπαραστάσεις του χώρου υποκρύπτουν
συγκεκριμένες επιλογές, τις οποίες ο ιστορικός πρέπει να
λαμβάνει υπόψιν του. Λ.χ. και πέρα από τα προφανή όπως
είναι τα ίδια τα κρατικά σύνορα, η επιλογή των
τοπωνυμίων, οι χρωματισμοί των περιοχών εντός του χάρτη
κ.ά. υποκρύπτουν διαφορετικές επιλογές και κάποτε
επιδιώξεις. Στο τέλος του 19ου αιώνα κυκλοφορούσαν
διάφοροι χάρτες των Βαλκανίων, στο πλαίσιο της διάλυσης
της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι οποίοι υπηρετούσαν
διαφορετικές αλυτρωτικές πολιτικές.
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

wid (ινδοευρ. ρίζα) → αρχαιοελλ. είδω/
οίδα, λατιν. uideo → ίστωρ = ο γνωρίζων, ο
μάρτυρας → ιστορώ = ζητώ να μάθω, να
πληροφορηθώ → ιστορίη (ιωνική διάλεκτος) →
estoire (μεσαιωνικό) → histoire
Οι πρώτοι ιστορικοί
Ηρόδοτος (480-426 π.Χ.):

Η ιστορία του διαιρέθηκε από τους Αλεξανδρινούς
σε 9 βιβλία, στα οποία έδωσαν τα ονόματα των 9
μουσών
Επικέντρωση στους Μηδικούς πολέμους/ Ιστορία
των πολέμων. Η ιστορία του, όμως, αγκαλιάζει
όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες
Από την εξιστόρηση της εποχής των θεών στην
εξιστόρηση της εποχής των ανθρώπων
Ηρόδοτος (480-426 π.Χ.):

Ο ιστορικός επιλέγει τα γεγονότα που θεωρεί ότι
πρέπει να μείνουν στη μνήμη των ανθρώπων
Χρήση του μύθου και της θεϊκής παρέμβασης ως
ερμηνευτικά εργαλεία
Πολλές από τις παρατηρήσεις του προϊόν αυτοψίας
λόγω των πολυάριθμων ταξιδιών του
Θουκυδίδης (460-399/396 π.Χ.)
Ιστορία των είκοσι πρώτων χρόνων του
Πελοποννησιακού πολέμου
Ο Θουκυδίδης συμμετέχει στα γεγονότα τα οποία
περιγράφει
Η ιστορία διαχωρίζεται από τα άλλα είδη γραφής.
Απαιτεί την τεκμηρίωση και τη σύνθεση των
πηγών .
Θουκυδίδης (460-399/396 π.Χ.)

Υπεύθυνοι για την ιστορική εξέλιξη οι άνθρωποι με τις
πράξεις τους και η τύχη.
Ο ιστορικός χρησιμοποιεί τεκμήρια και μαρτυρίες.
Δημιουργεί όμως τις δημηγορίες, αναδεικνύοντας
την ιδεολογία των ηρώων του.
 Προσπάθεια σύνδεσης του παρόντος του
αναγνώστη με το παρελθόν της ιστορικής πράξης σε
ένα έργο που θα διαρκούσε στο χρόνο (κτήμα ες
αεί)
Ο εξανθρωπισμός του γίγνεσθαι
Ουσιαστικά η γραφή των ιστορικών δεν προσέφερε
στο άτομο μια φυγή από το σύγχρονό του κόσμο –
όπως στο μυθικό λόγο – αλλά του πρόσφερε, μέσω
της γνώσης του παρελθόντος, μια οδό κατανόησης
του παρόντος του. … Ο λόγος του Ηρόδοτου και του
Θουκυδίδη εξανθρώπιζε το γίγνεσθαι, καθιστούσε
κατανοητό το παρελθόν συνδέοντάς το με το παρόν
των ανθρώπων και, εξίσου σημαντικό, προσέδιδε
στον άνθρωπο τη χρονική του διάσταση
François Châtelet
Η έννοια της ρητορικής

Διεύρυνση χάσματος ανάμεσα στην ιστορική σύνθεση
και την ιστοριοδιφική ανάλυση υπό το κράτος της
ρητορικής (όπως διαμορφώθηκε επί Ισοκράτη, 393-
338 π.Χ.).
Η ρητορική αντιμετωπίζει τη γνώση ως δύναμη και
μέσο ώστε να πείθονται οι ακροατές. . Οι ρητορικοί
τρόποι εισάγονται στην ιστορική αφήγηση, δίδοντας
της μεγαλύτερη λογοτεχνική χροιά.
Η έννοια της ρητορικής
Ιστοριοδίφες ≠ ιστορικοί
Εργασία και εστίαση στα γραπτά μνημεία ≠ στην
τροχιά της λογοτεχνίας/ Επεξεργασία στοιχείων
ιστορίας
Εξαίρεση ο Πολύβιος ο Μεγαπολίτης (200-120 π.Χ.),
ιστορικός της ανόδου της Ρώμης μετά τους
Καρχηδονιακούς Πολέμους, πιστός στην παράδοση
του Θουκυδίδη → ακριβής τεκμηρίωση των
πληροφοριών με συστηματική προσφυγή στις
πηγές.
O χριστιανισμός
 Θεμελίωση της αφετηρίας της χριστιανικής
παράδοσης στον ιστορικό χρόνο με ιδιαίτερη
έμφαση στη χρονολογική ακρίβεια (βλ. εισαγωγή
στο Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο)
 Τα ιερά βιβλία των χριστιανών είναι, σύμφωνα με
τον Marc Bloch, βιβλία ιστορίας (επεισόδια της
επίγειας ζωής του θεού + χρονικό της Εκκλησίας +
Βίοι αγίων στη λειτουργία)
 Ο χριστιανισμός εισήγαγε μια συνολική θεώρηση
της ιστορίας και της εξέλιξης της ανθρωπότητας
ως έχουσας αρχή και τέλος (Δημιουργία-Δευτέρα
Παρουσία). Δίνοντας νόημα και τελικό σκοπό στην
ανθρώπινη ιστορική πορεία, η χριστιανική
θεολογία της ιστορίας υπήρξε η πρώτη
ολοκληρωμένη φιλοσοφία της ιστορίας.
 Η εσχατολογική θεώρηση της ιστορίας του
κόσμου. Σε μια ευθύγραμμη αφήγηση το τέλος, το
έσχατο (η Δευτέρα Παρουσία) έδινε νόημα σε όλα
όσα είχαν προηγηθεί (στις πράξεις των
ανθρώπων).
 Κινητήρια δύναμη της ιστορίας είναι η θεία
πρόνοια.
 Μελλοντιστική η χριστιανική ιστορική θεώρηση →
τομή σε σχέση με την αρχαιοελληνική θεώρηση –
όπως και στην ιουδαϊκή παράδοση, το παρελθόν
αντιμετωπιζόταν ως μια επαγγελία του μέλλοντος
 Έλευση του Χριστού = κεντρικό συμβάν →
υιοθέτησης της προ Χριστού χρονολόγησης προς
τα πίσω
 Η ίδια η ιστορική διαδρομή του χριστιανισμού
(εσωτερικές διαφοροποιήσεις, διασπάσεις,
αντιπαράθεση με απολογητές αρχαιότερων
θρησκειών) → ακατάπαυστη τροφοδότηση της
ιστορικής συνείδησης των ανθρώπων στο πλαίσιο
της αναζήτησης θεμελίωσης των χριστιανικών
απόψεων στο πεδίο της ιστορικής έρευνας και
τεκμηρίωσης.
Η αναγέννηση
10ος-12ος αιώνας: Εμφάνιση των πόλεων στην ιταλική
χερσόνησο στο πλαίσιο μιας νέας κοινωνικής
οργάνωσης
Από τον 12ο αιώνα πλήθος εφευρέσεων και νέων ιδεών
1440 Ανακάλυψη της τυπογραφίας από τον
Γουτεμβέργιο
Εξερευνήσεις. Εμπόριο και επαφή με άλλους
πολιτισμούς
Η αναγέννηση
Θαυμασμός για τους αρχαίους, συνειδητή προσπάθεια
μίμησης και υιοθέτησής τους ως πρότυπα. Μεσαίωνας:
περίοδος στασιμότητας και καταστροφής του αρχαίου
πολιτισμού. Ενδιαφέρον για νέους τομείς γνώσης
(φυσική, φιλολογία κλπ.), ρήξη με τη χριστιανική
παράδοση. Μετατόπιση της προσοχής προς τα
ανθρώπινα έργα (κείμενα, δίκαιο), ενασχόληση με τον
παρόντα κόσμο επί της γης και την πολιτική, στροφή
από μια θεοκεντρική σε μια ανθρωποκεντρική
αντίληψη.
Ουμανισμός
Η πνευματική κίνηση που αρχίζει από τον
Αναγέννηση, η οποία επικεντρώνεται
στην επίγεια ζωή του ανθρώπου, με
κύριο όχημα ανάπτυξής του την παιδεία
βασισμένη στα πρωτότυπα κείμενα της
αρχαιότητας, τα οποία αναδεικνύονται
σε πρότυπα.
Θρησκευτική Μεταρρύθμιση, 17ος αιώνας
Η πολεμική που δημιουργήθηκε για την αποκατάσταση του

Χριστιανισμού στην αρχική του αγνότητα ενέτειναν το
ενδιαφέρον για την ιστορία και επηρέασαν την ανάπτυξη της
ιστοριοδιφίας. Ήδη στις αρχές του 16ου αι. πριν τη
μεταρρύθμιση ο Έρασμος εισήγαγε την ιστορική έρευνα
στα κείμενα της Αγίας Γραφής με την έκδοση που
πραγματοποίησε της Καινής Διαθήκης. Η μεταρρύθμιση
ζητώντας την επαναφορά της Εκκλησίας στις απαρχές της
έκανε χρήση της ιστορίας για να δείξει την παρακμή της και
ότι η νεότερη παράδοσή της δεν ήταν σύμφωνη με τις αρχές
του πρώτου Χριστιανισμού.
Θρησκευτική Μεταρρύθμιση, 17ος αιώνας
 Ο Λούθηρος περιέγραψε τη λειτουργία των πρώτων

χριστιανικών κοινοτήτων για να στιγματίσει την παρακμή
της σύγχρονης Παπικής Εκκλησίας. Θέλοντας να αποδείξει
τη σημασία και τη μοναδικότητα της Βίβλου προώθησε τις
μεθόδους αποκατάστασης των κειμένων και την κριτική
τους. Η πολεμική αυτή ευαισθητοποίησε τους ανθρώπους
στο ότι τα λογικά επιχειρήματα και ιστορικά τεκμήρια ήταν
ανίκανα να παρέχουν ένα αντικειμενικό κριτήριο για τη
θεμελίωση της πίστης και συνέτεινε στο σταδιακό
διαχωρισμό της γνώσης από την πίστη.
Η ανάπτυξη της επιστήμης
Φρ. Μπέικον : εμπειρισμός.
Εμπειρία: θεμέλιο οποιασδήποτε γνώσης. Η γνώση
κατακτιέται με τη συστηματική συσσώρευση εμπειρικών
λεπτομερειών και όχι με την εξαγωγή στην τύχη γενικών
συμπερασμάτων από ανεπαρκή παραδείγματα. Η
ιδιαιτερότητα της ιστορίας έγκειται στο ότι ασχολείται με
συγκεκριμένα άτομα που δρουν σε συγκεκριμένα πλαίσια
και όχι με αφηρημένες γενικεύσεις. Το καθήκον του
ιστορικού ήταν να φωτίσει τα λεπτά σημεία της
διακυβέρνησης των κρατών και όχι να διδάσκει ηθικές
αρχές.
Η ιστοριογραφία της Αναγέννησης
 Η ιστοριογραφία της Αναγέννησης θεωρείται κατά

παράδοση τομή στην ιστορική θεώρηση της Δύσης.
Στους ιστορικούς της Αναγέννησης αποδίδεται
καταρχάς μια νέα, «ορθολογική» στάση απέναντι στην
ιστορία, μια εκκοσμίκευση της ιστορικής γραφής, με
απομάκρυνση από το θεοκρατικό πλαίσιο αναφοράς
της ιστοριογραφίας του δυτικού Μεσαίωνα.
 Η αναβίωση της κριτικής παράδοσης των ιστορικών

και φιλολόγων της αρχαιότητας.
 Η επανεισαγωγή της φιλολογικής κριτικής στην
εξακρίβωση της αυθεντικότητας και της ακρίβειας των
ιστορικών πηγών.
 Ανάπτυξη και βαθμιαία εδραίωση των βοηθητικών

κλάδων της ιστοριοδιφικής έρευνας (16ος-17ος αι.) 1583:
Αποκατάσταση της Χρονολογίας του Justus Scaliger,
έργο που προσπαθούσε να προσεγγίσει στη βάση
προσεκτικών υπολογισμών το ζήτημα της ιστορικής
χρονολόγησης.
Ανάπτυξη της ευρυμαθούς ιστορίας, μιας ιστορικής

γραφής που «τόνιζε τη σημασία των κριτικά
επεξεργασμένων πηγών, κρατούσε όμως στο ελάχιστο
δυνατό επίπεδο οποιαδήποτε προσπάθεια ιστορικής
ερμηνείας».

 Γέννηση της φιλολογικής κριτικής μεθόδου, η οποία
περνάει γρήγορα από τα λογοτεχνικά έργα στην Αγία
Γραφή από τη μία, και στα κρατικά έγγραφα από την
άλλη. Ανακάλυψη τυπογραφίας (1440 μ.Χ.), διάδοση
έργων αρχαιότητας, ενασχόληση με τα υλικά κατάλοιπα
του παρελθόντος.
 14ος αι. - Η ιστορία περιορίζεται σε βιογραφίες
μεγάλων ανδρών της αρχαιότητας, ηθικός
φρονηματισμός. Ξεκινά η διαδικασία
εκκοσμίκευσης της ιστορίας εγκαταλείποντας την
επικέντρωση στον χριστιανισμό.

 15ος αι. – Η εκκοσμίκευση της ιστορίας προχωράει.
Εγκαινιάζεται ένα είδος ιστορικής γραφής αποκομμένο από
τη θεολογία, απαλλαγμένο από τη Θεία Πρόνοια και τα
θαύματα που ερμηνεύει το παρελθόν βασισμένο
αποκλειστικά στα ανθρώπινα κίνητρα και τα φυσικά
φαινόμενα. Οι πηγές της ιστορίας (έγγραφα κλπ.)
υφίστανται κριτική. Σκεπτικισμός: διάδοση των θεωριών
του Κοπέρνικου, εμπόριο, διάδοση γνώσεων γεωγραφίας. Το
ενδιαφέρον για την ιστορία εντείνεται με την αυξανόμενη
εμπλοκή των λογίων στη διακυβέρνηση των πόλεων της
Ιταλίας.
Νικολό Μακιαβέλλι (1469-1527)
 Αξιωματούχος στην αυλή της Φλωρεντίας
 Ο ιστορικός έπρεπε να συμβουλεύει τον Ηγεμόνα, περιγράφοντάς του
αυτό που πραγματικά είχαν γίνει. Το μόνο κριτήριό του για την υιοθέτηση
μιας πολιτικής έπρεπε να είναι η αποτελεσματικότητα της στο παρελθόν.
Ο ρόλος του ιστορικού ήταν να παρέχει ένα ευρύ φάσμα παραδειγμάτων
διαφόρων πολιτικών και των συνεπειών τους. Ο ηγεμόνας θα διάλεγε
από αυτές, αυτήν που ταίριαζε στις συγκεκριμένες περιστάσεις.
 Η ανθρώπινη φύση παραμένει ίδια ανά τους αιώνες αφού η αρχαιότητα
παραμένει πάντα πρότυπο. Η γνώση της αρχαιότητας χρησιμεύει για την
άντληση πολιτικών διδαγμάτων, συνδυάζεται όμως με τις εμπειρίες των
σύγχρονων πολιτικών υποθέσεων. Η ιστορία αποτελεί ένα σχολιασμό
του παρόντος, ενώ η πολιτική σοφία αποτελεί προϊόν συλλογισμού πάνω
στα παραδείγματα της αρχαιότητας.

 16ος αι. – Η ιστορία αρχίζει να γράφεται στις σύγχρονες
γλώσσες και όχι πλέον στα λατινικά. Διαμορφώνεται η
αντίληψη ότι ο άνθρωπος δεν είναι απόλυτα κυρίαρχος
της μοίρας του, η δράση περιορίζεται από συγκυριακούς
παράγοντες. Η εκτίμηση μιας πολιτικής πράξης μπορούσε
να γίνει μόνο με ιστορικούς όρους. Κατά συνέπεια οι αρχές
της ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας δεν μπορούσαν να
εφαρμοστούν εάν δεν προηγείτο μια σωστή κατανόηση
των περιστάσεων. Σταδιακά δίδεται μεγαλύτερη
προσοχή στη λεπτομέρεια και στην ακρίβεια
 16ος αι. Eργαλεία ιστοριοδιφίας:
 Διπλωματική: η μελέτη των γραπτών πράξεων αναζητώντας
την ακριβή χρονολόγηση, την αυθεντικότητα των κειμένων,
την προέλευση τους με τη βοήθεια των, όπως ονομάστηκαν
μετέπειτα, βοηθητικές επιστήμες (παλαιογραφία,
χρονολόγηση, επιγραφική κ.ά.)
 Δημιουργία συλλογών χειρογράφων, νόμων, συνθηκών
 Συγκρότηση βιβλιοθηκών: Βατικανό (1450), Βιέννη (1526)
 Αρχίζουν να συγκροτούνται κρατικά αρχεία εξυπηρετώντας
τη διοίκηση

Η εξέλιξη της νομικής επιστήμης οδήγησε στην έμφαση της σχέσης
του δικαίου με τα κοινωνικοποιλιτισμικά συμφραζόμενα και σε
ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για το εθιμικό δίκαιο παράλληλα με αυτό
που εκδηλωνόταν για το ρωμαϊκό. Αρχικά η κριτική διάθεση έναντι των
πηγών περιοριζόταν στην αποκατάσταση των αυθεντικών κειμένων της
αρχαιότητας που βασιζόταν στην έννοια του αναχρονισμού στη
χρήση της γλώσσας και του ύφους. Σταδιακά όμως η έννοια του
αναχρονισμού, μέσα από την εφαρμογή των μεθόδων του ουμανισμού
στα νομικά κείμενα, επεκτάθηκε στη μελέτη των κοινωνικών και
πολιτισμικών συμφραζομένων.
Η ιστορία είχε τη δική της μεθοδολογία. Διαμορφώνεται λοιπόν κατά τη
διάρκεια του 16ου αι. η ιδέα ότι η ιστορία μπορεί να έχει τη δική της
μέθοδο. Η ιστορία μπορούσε να αποτελεί πηγή παραδειγμάτων και
ηθικών διδαγμάτων μόνο εφόσον αναπαριστούσε πιστά τα πράγματα.
Ιστοριοδιφία: η μελέτη των πηγών για το παρελθόν, η
αναζήτηση στοιχείων στις πηγές, η διασταύρωση και η
εξακρίβωσή τους.
Ιστορική αφήγηση: η ευχάριστη αφήγηση του παρελθόντος
χωρίς απαραίτητα τεκμηρίωση
Η φιλοσοφία της ιστορίας: η ανάγκη κατανόησης της
ιστορικής εξέλιξης, η αναζήτηση των αιτιών της και του
νοήματός της.
Διαφωτισμός
 Νέες αρχές διακυβέρνησης, νέες κοινωνικές συνθήκες,

 Φωτισμένη δεσποτεία
Η Εποχή των Επαναστάσεων:
 – Ένδοξη Επανάσταση, Αγγλία 1688
 – Αμερικανική Επανάσταση 1787
 – Γαλλική Επανάσταση 1789
 – Εκβιομηχάνιση στη Βρετανία
 Ανάπτυξη αστικής τάξης
 Πολιτική οικονομία.
 Θεωρίες Adam Smith:
Η φύση του ανθρώπου είναι ίδια παντού.
Αρχή της οικονομικής ελευθερίας.
Ορθολογισμός
 Η επιστήμη δεν αντιπροσώπευε στην αρχή, παρά μια
«επισφαλή μορφή γνώσης» και δεν καταλάμβανε
διακριτή θέση. Βολταίρος και Ντιντερό
χαρακτηριστικές φιγούρες της επιστήμης του 18ου αι.
 Ούτε καν ως έννοια κυρίαρχη η επιστήμη. Κυρίαρχος
όρος τον 18ο αι. ήταν η «Φυσική Φιλοσοφία», στόχος
της οποίας ήταν η εξέταση της Φύσης ως
δημιουργήματος του Κυρίου και έκφρασης της θείας
βούλησης και πρόνοιας. Ρευστά τα όρια ανάμεσα στη
Φυσική Φιλοσοφία και τη Θεολογία, ιδιαίτερα στον
προτεσταντικό κόσμο.

 Principia του Νεύτωνα → το έργο που κατά γενική
παραδοχή «επισημοποίησε» τη ρήξη της Φυσικής
Φιλοσοφίας με τη θεολογία
 «Ξεπερνώντας τα διλήμματα της εποχής σχετικά με το
αληθές της επιστημονικής διατύπωσης, το νευτώνειο
έργο προωθούσε την εικόνα μιας «θριαμβεύουσας
επιστήμης», στηριγμένης στους δικούς της νόμους και
ικανής να προσφέρει μια «ουδέτερη», ανεπηρέαστη
ερμηνευτική πρόταση για τον περιβάλλοντα κόσμο.
Η κληρονομιά του Καρτέσιου:
 Ο κόσμος όπως τον έφτιαξε ο Θεός συγκροτείται από δυο
στοιχεία: 1. την ύλη που υπόκειται σε αιώνιους νόμους και 2.
το πνεύμα που ακολουθεί μια παγκόσμια λογική που είναι
ίδια σε όλους τους ανθρώπους. Η ύλη είναι υποταγμένη
στους νόμους (ντετερμινισμός) ενώ το πνεύμα είναι
ελεύθερο. Η λογική - δώρο του Θεού στον άνθρωπο - του
επιτρέπει να ανακαλύψει τους νόμους της φύσης που όρισε
ο Θεός. Ανακαλύπτοντας τους νόμους, ο άνθρωπος
δημιουργεί την επιστήμη η οποία του επιτρέπει να
κυριαρχήσει στον κόσμο.
 Η παρακαταθήκη του εμπειρισμού - αισθησιοκρατίας
του Φρ. Μπέικον και των νόμων της βαρύτητας του
Νεύτωνα. Η λογική δημιουργεί την επιστήμη αλλά
μόνον εφόσον εφαρμόζεται στα γεγονότα που
παρατηρούν οι αισθήσεις. Η λογική κατευθύνει την
εμπειρία των αισθήσεων σύμφωνα με τους κανόνες του
πειράματος: πρώτα παρατήρηση, μετά πείραμα, τέλος
συλλογισμός πάνω σ'αυτά.
 Εφόσον η γνώση όφειλε να θεμελιώνεται στην εμπειρία, η αξία
μιας γενίκευσης στηριζόταν στο εύρος των παραδειγμάτων που τη
θεμελίωναν.
 Η περιέργεια ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο από τις περιγραφές
ξένων πολιτισμών που έκαναν οι ταξιδιώτες προς τα τέλη του 17ου
αι. Οι περιγραφές αρέσκονταν στην υπογράμμιση των διαφορών
των κοινωνικών πρακτικών των διαφόρων πολιτισμών ή χωρών. Η
έμφαση στη διαφορά οδήγησε στην αύξηση της συνείδησης της
σχετικότητας των αξιών και σε μια κριτική των όσων ίσχυαν στην
Ευρώπη. Η γνώση άλλων πολιτισμών ήταν χρήσιμη για την
άντληση παραδειγμάτων πάνω στα οποία στηρίζονταν, στη
συνέχεια, πολιτικά και ηθικά διδάγματα.
 Όσο διευρύνεται ο κόσμος (ανακαλύψεις) τόσο αποδεσμεύεται και από
τα παλαιότερα πρότυπά της και η ιστορία. Διεύρυνση προς τα
θρησκευτικά και γενικότερα τα πολιτισμικά δεδομένα και προς άλλους
πολιτισμούς και κοινωνίες.
 Η ιστορία γίνεται παγκόσμια και κοσμοπολίτικη. Πληθαίνουν οι
ιστορίες της Ιαπωνίας, της Κίνας και της Αμερικής και οι παγκόσμιες
ιστορίες (Gottingen, Voltaire).
 Παράλληλα, παύει να ασχολείται αποκλειστικά με τους ηγεμόνες, τον
πόλεμο ή τη διπλωματία όπως συνέβαινε με τον ουμανισμό.
Ενδιαφέρεται για την ιστορία του πολιτισμού, για την οικονομική και
πνευματική ανάπτυξη, τα ήθη και τα έθιμα, τη θρησκεία, το σύνταγμα
και την κοινωνική ζωή.
Η σχέση της ιστορίας με τη φιλοσοφία.
Ο Voltaire υπήρξε και ιστορικός και φιλόσοφος.
Κατασκευάζει το 1765 το νεολογισμό "φιλοσοφία της
ιστορίας". Η φιλοσοφία της ιστορίας: αποβλέπει στην
ανακάλυψη της γενικής αιτίας ενός μεγάλου γεγονότος
(όπως π.χ. τα έργα των Gibbon και Montesquieu που
προσπαθούν να αιτιολογήσουν την παρακμή της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας. Ο πρώτος θεωρεί ότι ο Χριστιανισμός
αποδυνάμωσε και κατέστρεψε την Αυτοκρατορία. Ο
δεύτερος θεωρεί ότι οφείλεται στην ίδια την απεραντοσύνη
της Αυτοκρατορίας που την καθιστά ακυβέρνητη.)
Η σχέση της ιστορίας με τη φιλοσοφία.
 2. προβληματίζεται πάνω στο ίδιο το αντικείμενο της
ιστορίας, τη χρησιμότητά της και τον τρόπο γραφής της
 3. προβληματίζεται πάνω στην εξέλιξη των ανθρώπινων
κοινωνιών. Επισήμανση των μεγάλων ιστορικών περιόδων.
Έρευνα αιτίων που καθόρισαν την εξέλιξη της
ανθρωπότητας (π.χ. πέρασμα από Μεσαίωνα στην
Αναγέννηση). Η ιστορική εξέλιξη ακολουθεί κατά κάποιους
κυκλική πορεία περνώντας πάντα από τα ίδια στάδια ή
καθοδική πορεία όσο απομακρύνεται από τη φύση
 Η διεύρυνση της περιέργειας αντιστοιχεί σε αυξημένες απαιτήσεις
κατανόησης. Κυριαρχεί σταδιακά μια μηχανιστική θεώρηση της
ιστορίας όπου όλα τα γεγονότα και φαινόμενα θεωρούνται
προϊόντα μιας ορισμένης σχέσης αιτίου αποτελέσματος. Η
ανθρώπινη φύση θεωρείται παντού ίδια.
 Το παρελθόν αντιμετωπίζεται ως μια ανοδική πορείας της
ανθρωπότητας προς μια ιδεώδη κατάσταση. Οι άνθρωποι την
εποχή αυτή διακατέχονται από το αίσθημα ότι η δική τους εποχή
είναι ανώτερη των προηγούμενων και πιστεύουν ότι με τη διάδοση
της λογικής θα καταστραφούν όλα τα κακώς κείμενα του
παρελθόντος και ότι θα έρθει ένα καλύτερο μέλλον. Εμφανίζεται
δηλ. η ιδέα της προόδου.
 Οι διαφωτιστές θεωρούν ότι η γνώση αξίζει εφόσον διευρύνει τις
πιθανότητες βελτίωσης των συνθηκών ζωής των ανθρώπων. Η ιστορική
γνώση αποτελεί ένα όπλο στον πόλεμο εναντίον των παραδοσιακών
στάσεων και απόψεων. Ο κοινωνικός ρόλος της ιστορίας εκπληρώνεται
εφόσον είναι αποτελεσματική ως μέσο πολιτικής αγωγής.
 Το ενδιαφέρον για το παρελθόν υποτάσσεται στην αναζήτηση πρακτικών
ωφελημάτων στο παρόν. Υπάρχουν φυσικοί νόμοι που καθορίζουν τον
κόσμο. Ο άνθρωπος αποτελεί μέρος της φύσης, είναι μία από τις
δυνάμεις της και μπορεί να ενεργήσει πάνω στη φύση. Το ιδεώδες του
ορθολογισμού αυτού είναι μεταρρυθμιστικό: ο κόσμος όπως είναι δεν
είναι ικανοποιητικός. Μόνο με την ανακάλυψη των νόμων της
ανθρώπινης συμπεριφοράς - αντίστοιχων με τους νόμους του Νεύτωνα
για τη φύση - μπορεί η ιστορία να αποκτήσει τη πρακτική λειτουργία της
γνώσης.
 Οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού έθεσαν ως καθήκον τους την κατάδειξη
αληθειών που ίσχυαν για όλους τους ανθρώπους παντού. Οι άνθρωποι
είχαν διαμορφώσει έθιμα και τρόπους ζωής με τον ίδιο τρόπο με τον
οποίο υπάγονταν στους νόμους της βαρύτητας. Ο ιστορικός μπορούσε
να περιγράψει αυτές τις κανονικότητες με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο ο
φυσικός περιέγραφε τις παρατηρήσεις του μετά από ένα πείραμα. Η
ιστορική παρατήρηση οδηγούσε στην κατανόηση της ανθρωπότητας
που με τη σειρά της οδηγούσε τον ιστορικό στη διάγνωση των
απαραίτητων κοινωνικών και πολιτικών ρυθμίσεων για την αύξηση της
ανθρώπινης ευτυχίας. Η ιστορία λοιπόν μπορούσε να συμβάλλει στην
πρόοδο του ανθρώπου, να τον σώσει από τον ανορθολογισμό και το
φανατισμό. Η ιστορία κατά την περίοδο του Διαφωτισμού γίνεται λοιπόν
ένα είδος φιλοσοφίας που διδάσκει μέσω παραδειγμάτων.
Βολταίρος (1694-1778)
 Ο Βολταίρος είναι ο πιο σημαντικός ιστορικός του Διαφωτισμού. Αρχικά
έγραψε βιογραφίες, ενώ στο μεγαλύτερο μέρος των πρώτων έργων του
πραγματεύεται πολιτικά, στρατιωτικά και διπλωματικά γεγονότα.
Μελετά τα κίνητρα και τα πάθη που καθοδηγούν τις πράξεις των
μεγάλων ανδρών που, κατά τον Βολταίρο επιφέρουν με τη δράση τους
μεγάλες αλλαγές. Στη συνέχεια στρέφεται ολοένα και περισσότερο προς
την πολιτισμική ιστορία και προς την ιστορία της Ινδίας, της Κίνας και
του Ισλάμ, όταν συντάσσει την πρώτη παγκόσμια ιστορία του
πολιτισμού. Κατακρίνει τις προκαταλήψεις, εναντιώνεται στη βία, τον
πόλεμο και την αυθαιρεσία, επιτίθεται στο Χριστιανισμό και εκφράζει
την πίστη του στην ικανότητα του ανθρώπου να βελτιώσει τη ζωή του και
την αισιοδοξία του για τη δύναμη της λογικής και της επιστήμης.
Montesquieu (1689-1755)- Condorcet (1743-1794)
 Ο Montesquieu μελετά τις κανονικότητες, τα μόνιμα στοιχεία της
ιστορίας, επιχειρώντας να ανακαλύψει, μέσω των γενικεύσεων, τους
νόμους της ιστορίας. Η ιστορία είναι η ανακάλυψη των μόνιμων
παγκόσμιων αρχών και της ανθρώπινης φύσης, μέσω της μελέτης των
ποικίλων περιστάσεων και καταστάσεων. Θεωρεί ότι οι ίδιες αιτίες
παράγουν τα ίδια αποτελέσματα. Επιχειρεί μια αιτιολόγηση της
εμφάνισης των διαφόρων θεσμών βάσει του κλίματος, της έκτασης της
επικράτειας, της γονιμότητας του εδάφους, της διατροφής, του
εμπορίου κλπ. Ισχυρίζεται ότι το έργο της πολιτικής είναι το δημόσιο - το
κοινό - καλό, το οποίο συμβαδίζει με τη λογική.
 Ο Condorcet χωρίζει το παρελθόν της ανθρωπότητας σε 9 περιόδους. Η
ιστορία έχει ένα νόημα, αυτό της ηθικής και πνευματικής προόδου του
ανθρώπου. Η ιστορία είναι μία πορεία αέναης προόδου που οδηγεί τον
άνθρωπο προς την ελευθερία.
Edward Gibbon (1737-1794)

 Η ιστορία της ανόδου και της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, 6
τόμοι, 1776-1789.
Καινοτομικό έργο, καθώς δεν συνηθίζονταν να γράφονται ιστορίες
της αρχαιότητας. Οι αρχαίοι ιστορικοί θεωρούνταν ανυπέρβλητοι.
 Περιγράφει τη ρωμαϊκή και βυζαντινή ιστορία από τον Αύγουστο έως
το 1453 ως μία περίοδο κατά την οποία διαδίδεται η βαρβαρότητα
στην Ευρώπη εξαιτίας του μεγέθους της αυτοκρατορίας και της
εξάπλωσης του Χριστιανισμού. Αντιμετωπίζει τη μεσαιωνική εποχή
ως μία περίοδο βαρβαρότητας ενισχύοντας την αρνητική στάση της
Αναγέννησης έναντι του Μεσαίωνα και συμβάλλοντας στη διάδοση
και την εγκαθίδρυσή της. Διαφοροποιείται από τους υπολοίπους
διανοητές γιατί είναι ο μόνος που συνδυάζει τη φιλοσοφική θεώρηση
με την ιστοριοδιφία.
H εξέλιξη της ιστορικής σκέψης
Κρίσιμο θέμα: Η μετάβαση από την ιστορία ως ασχολία των
πολυμαθών στην ιστορία με επιστημονικό προσανατολισμό
15ος και 16ος αιώνας: δημιουργία πανεπιστημιακών εδρών για
ιστορία της αρχαιότητας- σύνδεση με φιλολογία
Ανάπτυξη ιστορικού ενδιαφέροντος για τα νεότερα χρόνια
1725 Πανεπιστήμια Οξφόρδης και Κέιμπριτζ έδρες μη αρχαίας
ιστορίας
1737 Ίδρυση Πανεπιστημίου του Γκέτιγκεν
Η σχολή του Γκέτιγκεν

Η σχολή του Γκέτινγκεν (Göttingen): κύριοι εκπρόσωποι ο Johann
Christoph Gatterer (1727-1799) και ο August Ludwig von Schlözer (1735-
1809).
Συνδυασμός έρευνας με τη διδασκαλία της ιστορίας.
Βασικές αρχές των ιστορικών του Göttingen:
 - Τα ιστορικά γεγονότα μελετώνται ως ιστορικά φαινόμενα, όχι ως
εικονογραφήσεις της ηθικής ή της πολιτικής.
 - Εσωτερική σχέση γεγονότων, απόρριψη φιλοσοφικού σχήματος,
παραδοχή της σημασίας της σκοπιάς (η «θέση» και η «προοπτική» του
ιστορικού διαφοροποιούν την ιστορία που παράγει).
 Συντελείται το πέρασμα από την ιστορία των πολυμαθών στην επιστημονική
ιστορία:
 Κριτική εξέταση μαρτυριών
 Ανασύνθεση σειράς γεγονότων με αφήγηση.
Η σχολή του Γκέτιγκεν
Η ιστορία όπως καλλιεργείται στη Σχολή του Γκέτιγκεν έχει τα παρακάτω
χαρακτηριστικά:
 Όχι πια χρονολογική παράθεση γεγονότων, ούτε αυθαίρετη σύνθεση.
 Αναζήτηση της εσωτερικής συνοχής των συμβάντων, της
αλληλεξάρτησής τους. Περιγραφή των αιτιωδών σχέσεων και, συνεπώς,
αναπαράσταση της «οικουμενικής σύνδεσης των πραγμάτων» (nexus
rerum universalis).
 Εγκυρότητα ερμηνειών.
 Πίστη στην πρόοδο και στην αμεροληψία.
 Διαφοροποίηση από ιστοριοδιφία: αυστηρή κριτική μέθοδος όχι για
έκδοση κειμένων αλλά για συγγραφή ιστορίας.
 Υπέρ μιας φωτισμένης δεσποτείας που θα μπορούσε να διασφαλίζει τη
λειτουργία του κράτους ως εγγυητή της ισότητας απέναντι στο νόμο.
Στατιστική-Παγκόσμια ιστορία
 1790 Το μάθημα υπό τον τίτλο Staatistik, το οποίο αφορούσε τους
θεσμούς των σύγχρονων κρατών, μεταφέρθηκε στο Γκέτιγκεν από
τον τομέα της Νομικής στον τομέα της ιστορίας. Στατιστική εστίν η
επιστήμη περί την εσωτερικήν πολιτικήν κατάστασιν ενός
οποιουδήποτε βασιλείου ή απλώς πολιτείας ασχολουμένη∙
υποκείμενον λοιπόν αυτής το πολιτικόν σύνταγμα, η διοίκησις,
κυβέρνησις, ο θησαυρός, πολεμική δύναμις κ.τ.λ.
Οταν τις ιστορία περιλαμβάνει εν αυτή όλα τα αξιόλογα

συμβεβηκότα, ονομάζεται καθολική, κατ’ εξοχήν δε καλείται ούτως η
παγκόσμια ιστορία, ήτοι η ιστορία των αξιολογωτέρων συμβεβηκότων
του κόσμου και των κατοίκων αυτού απ’ αρχής μέχρι της σήμερον.
Θεόδωρος Μανούσης, 1813
Kωνσταντίνος Κούμας: Ιστορίαι των ανθρωπίνων
πράξεων, 12 τόμοι (1832)
 Το πλέον σημαντικό επίτευγμα της παγκόσμιας

ιστορίας στα ελληνικά ενός από τους διαπρεπέστερους
διαφωτιστές λόγιους. Παγκόσμια ιστορία, ιστορία του
ανθρωπίνου γένους εκθέτουσα την παιδεία και τους
βαθμούς της τελειοποιήσεως των ψυχικών δυνάμεων του,
από τα αρχαία χρόνια έως τα πλέον σύγχρονα.
Ολοκλήρωνε για πρώτη φορά με ένα κεφάλαιο
αφιερωμένο στην ιστορία του ελληνικού έθνους.
Παγκόσμια ιστορία
 Η παγκόσμια ιστορία, όπως και η ανθρώπινη ύπαρξη,
αναπτύσσεται από τα νηπιακά χρόνια ως την
ωριμότητα, με τομές-ορόσημα στην εξέλιξη της.
 Η αρχαιότητα ταυτίζεται με την Ανατολή ενώ η
νεωτερικότητα με τη Δύση. Κοινή αφετηρία για το
σύνολο της ανθρωπότητας και κοινή, σταδιακά
εξελισσόμενη, πορεία.
 Τα στάδια του πολιτισμού προοδευτικά εξελίσσονται.
 Η παγκόσμια ιστορία συνδέθηκε με τις μεγάλες
αυτοκρατορίες
Κριτική στη Σχολή του Γκέτιγκεν
 Οι ιστορικοί του Γκέτιγκεν παρ‘ όλο που θέλησαν να
γράψουν κοινωνικοπολιτισμική ιστορία, οι παγκόσμιες
ιστορίες τους ήταν συμπιλήματα και δεν κατόρθωσαν
να προχωρήσουν την κριτική εξέταση των μαρτυριών.
Παρ'όλες τις εκκλήσεις τους για μια ιστορία που θα
στηριζόταν στις πρωτογενείς πηγές, οι ίδιοι συνέχισαν
να εξετάζουν τον αρχαίο κόσμο χρησιμοποιώντας
άκριτα τις διηγήσεις της Βίβλου και των αρχαίων
συγγραφέων.
Διαφοροποίηση από διαφωτισμό
 Στη Γερμανία, η επίδραση του προτεσταντισμού υπήρξε
εξαιρετικά έντονη και οδήγησε στη διάδοση μυστικιστικών
τάσεων. Ο προτεσταντισμός κηρύσσει την άμεση
επικοινωνία κάθε ανθρώπου με το Θεό και θεωρεί ότι η
ιστορία αποτελεί την αιώνια αποκάλυψη του Θεού στον
άνθρωπο. Μέσω του προτεσταντισμού μεταφέρεται στη
Γερμανία η έννοια του θεϊκού προκαθορισμού της σωτηρίας
ή της καταδίκης κάθε ανθρώπου στην ιστορία. Έτσι ο
προτεσταντισμός συνέβαλε στη διαμόρφωση της ιδέας ότι
κάθε λαός έχει μια θεϊκή αποστολή και ότι ό,τι έχει γίνει το
έχει θελήσει ο Θεός. Ό,τι υπάρχει στη ζωή είναι καλό και
νόμιμο, γιατί το έχει θελήσει ο Θεός.
Οι πρόδρομοι: Vico (1668-1744)

 Vico, ιταλός φιλόσοφος, νομομαθής και ιστορικός
 Ο Θεός δημιούργησε τον υλικό κόσμο και μόνο αυτός
μπορεί να τον γνωρίσει. Ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει
μόνο τα επιφαινόμενα της φύσης γι‘ αυτό η γνώση των
φυσικών φαινομένων είναι σχετική και μερική. Αντίθετα, ο
άνθρωπος δημιουργεί ο ίδιος την ιστορία, γι'αυτό μπορεί και
να τη γνωρίσει. "Η ιστορία των ανθρώπων διαφέρει από τη
φυσική ιστορία. Την πρώτη την κατασκευάζουμε, τη
δεύτερη όμως όχι". Ο Θεός καθοδηγεί βέβαια την ιστορία -
όπως και τον υλικό κόσμο - αλλά μέσα από τα χαρίσματα
που προσέφερε στους ανθρώπους.
Οι πρόδρομοι: Vico (1668-1744)
 Κάθε λαός ακολουθεί την ίδια πορεία. Επιχειρεί με τη λογική
να καλυτερεύσει τη ζωή του, αλλά τα πάθη του επιφέρουν
νομοτελειακά την παρακμή του. Έτσι κάθε λαός ακμάζει και
παρακμάζει.
 Η ουσία της συνολικής ιστορικής ανάπτυξης έγκειται στα
δημιουργήματα και στις αλλαγές του συλλογικού νου
(ανθρώπινου πνεύματος), όπου διακρίνει το πέρασμα 3
σταδίων - εποχών: τη θεϊκή εποχή, τη μυθική και την
ανθρώπινη. Κάθε στάδιο-εποχή, κάθε κύκλος, είναι
ανώτερος από τον προηγούμενο. Η πρόοδος της
ανθρωπότητας δεν είναι λοιπόν ευθύγραμμη αλλά σε
σπιράλ.
Οι πρόδρομοι: Χέρντερ (1744-1803)

 Ο Χέρντερ παρομοιάζει τους λαούς με τους ζωντανούς οργανισμούς. Η
ακμή και η παρακμή τους ακολουθούν τους φυσικούς νόμους της
ανάπτυξης. Κάθε λαός, όπως και όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί,
μεγαλώνει, αναπτύσσεται, ανθεί και παρακμάζει.
 Τα πολιτικά ή άλλα γεγονότα δεν είναι δημιουργήματα της θέλησης
ορισμένων ατόμων ή της συλλογικής θέλησης. Τα ιστορικά γεγονότα
είναι συλλογικά δημιουργήματα όλης της ανθρωπότητας. Ολόκληρη η
ανθρωπότητα εργάζεται συλλογικά για την πρόοδο. Η ιστορική εξέλιξη
είναι το προϊόν των αλληλεπιδράσεων του φυσικού περιβάλλοντος και
του πνεύματος του κάθε λαού. Η πρόοδος απορρέει από τη
συντονισμένη δράση της φύσης και της θείας πρόνοιας. Οι νόμοι της
προόδου βασίζονται στη συνδυασμένη ενέργεια της φύσης και της θείας
πρόνοιας. Παρ'όλο το ντετερμινισμό του όμως, ο Χέρντερ υποστηρίζει
ότι με την παιδεία οι άνθρωποι μπορούν να δημιουργήσουν έναν
παγκόσμιο πολιτισμό.
Οι πρόδρομοι: Χέρντερ (1744-1803)
 Ο Χέρντερ αντίθετα προς τη φιλοσοφία του Χριστιανισμού που
υποστηρίζει την ενιαία φύση όλων των ανθρώπων, αλλά επηρεασμένος
από την έμφαση του προτεσταντισμού στο θεϊκό προκαθορισμό,
ισχυρίζεται ότι οι λαοί διαφέρουν μεταξύ τους, ότι κάθε λαός έχει την
ιδιοσυγκρασία του, μία ατομικότητα και ότι αποτελεί ένα διακριτό και
πρωτότυπο όλο. Η μοναδικότητα, η πρωτοτυπία κάθε λαού είναι
εγγενής, δεν εξαρτάται δηλ. (όπως πιστεύουν οι φιλόσοφοι του
Διαφωτισμού) από τις περιστάσεις, το κλίμα κλπ. (χωρίς φυλετικές
ιδέες ωστόσο). Κάθε λαός λοιπόν είναι ένα πρωτότυπο και διακριτό όλο,
το οποίο κινητοποιείται από μια εσωτερική δύναμη, το "πνεύμα του
λαού", και το οποίο διαφέρει από τους άλλους λαούς, όπως το κάθε
άτομο διαφέρει από όλα τα άλλα.
Ρομαντισμός
 Ο ρομαντισμός εναντιώθηκε στο αξίωμα του Διαφωτισμού
για την ενιαία φύση όλων των ανθρώπων και στις
οικουμενικές αξίες. Υποστήριξε ότι τα έθνη και οι πολιτισμοί
διαφέρουν μεταξύ τους, τη μοναδικότητα δηλ. των
διαφόρων εθνών και πολιτισμών. Ενδιαφέρθηκε για το
μοναδικό, το ιδιόμορφο και το τοπικό.
 Ο ρομαντισμός αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό αντίδραση στο
Διαφωτισμό και, κυρίως, στη Γαλλική Επανάσταση. Οι
ιστορικοί των αρχών του 19ου έζησαν όλοι συγκλονιστικές
πολιτικές εμπειρίες: τη γαλλική επανάσταση και τους
πολέμους του Ναπολέοντα, την καταστροφή των παλαιών
θεσμών και αντιλήψεων. Έντονη πολιτικοποίηση. Η ιστορία
χρησιμοποιήθηκε από τους οπαδούς όλων των πολιτικών
τάσεων για τη διαμόρφωση των οραμάτων και στόχων. Οι
επαναστάσεις, η φαινομενική ρήξη με το παρελθόν
δραματοποίησαν την ίδια τη σημασία της ιστορίας και της
συνέχειας.

 Το δόγμα του ρομαντισμού έγκειται στην αντιμετώπιση του
έθνους μέσα από την αναλογία του οργανισμού (φυτό -
διαδοχικές εκφάνσεις της ίδιας αρχής κατά τα διάφορα στάδια
εξέλιξης), στην πίστη στη σταδιακή και ασυνείδητη φύση της
πολιτισμικής εξέλιξης κάθε έθνους, στην οργανική ενότητα και τη
μοναδική ανάπτυξη όλων των εκφάνσεων του εθνικού πολιτισμού.
Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια της εθνικής ομοιογένειας
και συνέχειας στην ιστορική εξέλιξη. Οι εθνικές παραδόσεις και οι
ιδέες που συνδέονται με αυτές διαμορφώνουν το πνεύμα της
εποχής και του έθνους. Βιολογικοί και γεωγραφικοί παράγοντες
αιτιολογούν την ιστορία και τις ιδιομορφίες των πολιτισμών σε
συνδυασμό με τη δράση των μεγάλων προσωπικοτήτων.

 Το ρομαντικό κίνημα συμβαδίζει με την ανάπτυξη των εθνικισμών στα
ευρωπαϊκά κράτη, παρήγαγε κατ'εξοχήν εθνικιστικές ιστοριογραφίες.
Τροφοδοτεί τα κράτη με την αίσθηση του μεγαλείου του εθνικού τους
παρελθόντος και με μία ισχυρή εθνική συνείδηση χάρη στην έμφαση στη
μοναδικότητα του κάθε έθνους. Ισχυρίζεται ότι το ζωτικό κριτήριο της
εθνικής ιδιαιτερότητας είναι η γλώσσα, η οποία αποτελεί και τον κύριο
δεσμό του έθνους.
 Ηρωας των ρομαντικών ιστορικών είναι ο λαός - το έθνος. Παρ'όλη
όμως την αποθέωση του έθνους, τα ρομαντικά ιστορικά έργα συχνά είναι
μια συλλογή βιογραφιών, εξαιτίας του ότι το άτομο φάνταζε πιο ένδοξο.
Η ιστορία γίνεται ένα είδος συλλογικής βιογραφίας.
 Η ιστορική γραφή πρέπει να είναι ζωντανή, να προσελκύει το
ενδιαφέρον, να αναδεικνύει το γραφικό, γι'αυτό η αφήγηση
οργανώνεται γύρω από δραματικά επεισόδια και εμπεριέχει
ανεκδοτολογικές λεπτομέρειες. Η επιλογή των θεμάτων γίνεται με
κριτήριο τη δυνατότητά τους να συγκινήσουν. Η λογοτεχνική
μεταφορά που μεταμορφώνει μία αναλογία σε απόδειξη, η
αντικατάσταση της ιδέας από την εικόνα, η συστηματική χρήση
του ανθρωπομορφισμού όταν γίνεται λόγος για κράτη ή έθνη, οι
αναφορές στην αναλογία της ζωής των οργανισμών, γέννηση,
ζωή, γερατειά, θάνατος, αντανακλούν αλλά και επιβάλλουν μία
κυκλική αλλά ταυτόχρονα και προοδευτική φιλοσοφία της
ιστορίας.

Η στροφή προς το Μεσαίωνα
Ο ρομαντισμός επικεντρώθηκε στην εθνική
ιστορία και αναθεώρησε την αντίληψη του
διαφωτισμού για το Μεσαίωνα. Θεώρησε το
Μεσαίωνα ως την περίοδο κατά την οποία
αποκρυσταλλώθηκαν οι εθνικοί πολιτισμοί,
ενάντια στην αρνητική αντίληψη των
ουμανιστών και των διαφωτιστών για το
Μεσαίωνα.
Η στροφή προς τα μεσαιωνικά και

νεότερα χρόνια
Γερμανία
Τη δεκαετία του 1820 ξεκίνησε η δημοσίευση πηγών, της μεσαιωνικής
ιστορίας των γερμανόφωνων εθνών έως τον 15ο αιώνα υπό τον τίτλο
Monumenta Germaniae Historica. Η σειρά, η οποία περιελάμβανε μόνο
πλήρη κείμενα (χρονικά, νομοθετικά κείμενα, επιστολές κ.ά.) σχολιασμένα,
αποτέλεσε πρότυπο για μια σειρά αντίστοιχων εγχειρημάτων, υπόδειγμα
κριτικής έκδοσης και επιστημονικής ιστορίας, στην οποία συνεργάστηκαν
κορυφαίοι ιστορικοί και φιλόλογοι. Την αναζήτηση αντίστοιχων τεκμηρίων
για τα βρετανικά νησιά τον Μεσαίωνα είχαν θέσει στόχο οι συντάκτες του
έργου Chronicles and Memorials of Great Britain and Ireland During the
Middle Ages.
 Η στροφή προς τη μεσαιωνική ιστορία και τη νεότερη επρόκειτο στη
συνέχεια να μεταφερθεί στα νέα πανεπιστήμια που συστάθηκαν στον
γερμανόφωνο χώρο (Μπρεσλάου 1811, Βόννη 1818, Μόναχο 1826). Έτσι
δημιουργήθηκαν σταδιακά εστίες μελέτης της μεσαιωνικής και νεότερης
ιστορίας, ενώ οι ιστορικές σπουδές οργανώθηκαν σε μεγάλο βαθμό με βάση
τα εθνικά αιτούμενα.
Η στροφή προς τα μεσαιωνικά και
νεότερα χρόνια
Ελλάδα
 Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881):
Άσματα δημοτικά της Ελλάδος, 1852
 Το Βυζάντιο ως ο ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα στην αρχαιότητα
και τη νεότερη εποχή· το έθνος, το λαϊκό πνεύμα, αποστολή του
έθνους, συνέχεια του έθνους, «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός»
 Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: τρίσημο σχήμα του
Ελληνισμού: αρχαίοι, μέσοι και νεότεροι χρόνοι. Τρισχιλιετής
συνέχεια του Ελληνισμού
 - Ιστορία του ελληνικού έθνους. Εγχειρίδιο 1853, πολύτομο 1860-
1874: από την αρχαιότητα έως και την Ελληνική Επανάσταση.
 Ο Μεσαίωνας είναι «ο μέσος ουσιωδέστατος κρίκος ο
συναρμολογών λογικώς και φιλοσοφικώς τα προηγούμενα μετά
των επομένων.»
Η στροφή προς το Μεσαίωνα

Γαλλία
 1833 ο ιστορικός Φρανσουά Γκιζό, καθηγητής στη
Σορβόννη από το 1812 και υπουργός Παιδείας από το 1832
έως το 1837, ίδρυσε τη Société d’histoire de France
(Εταιρεία για την Ιστορία της Γαλλίας) με σκοπό τη
συλλογή τεκμηρίων της γαλλικής ιστορίας.
 1834 ο Γκιζό ίδρυσε την Comité des Travaux Historiques et
Scientifiques (Επιτροπή ιστορικών και επιστημονικών
ερευνών), το πρώτο ερευνητικό ίδρυμα στη Γαλλία που
επιχορηγούνταν από το κράτος. Το 1835, μέσω της
Επιτροπής, ο A. Τιερρύ ανέλαβε την ευθύνη ενός μεγάλου
προγράμματος για τη διάσωση τεκμηρίων ιστορίας της
Τρίτης τάξης.
Φρανσουά Γκιζό (1787-1874)
 Ο δυναμισμός της Ευρώπης πήγαζε από την ελευθερία και τη
διαφορετικότητα που τον είχαν κρατήσει ζωντανό –επακόλουθο των
πολλαπλών επιρροών που είχαν διαμορφώσει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό:
ρωμαϊκών, χριστιανικών και βαρβαρικών.
 - Η Γαλλία ως ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ευρωπαϊκού πολιτισμού με
την αστική της τάξη ως θεμέλιό του.
 - Η αστική τάξη ήταν προϊόν της ανάκαμψης του εμπορίου και της
ανάπτυξης των επαγγελμάτων.
 - Νέα αντίληψη του χρόνου και των ιστορικών περιόδων.
 - Έμφαση σε ζητήματα πολιτισμού και ταυτότητας. Εξέφραζε την
ανάγκη μιας συνεκτικής έννοιας του έθνους.
Φρανσουά Γκιζό (1787-1874)

 Ιστορία του πολιτισμού στην Ευρώπη (1829-1832), Ιστορία της Γαλλίας
(1823), Ιστορία της επανάστασης στην Αγγλία (1826-1827).
 Ο μεγαλύτερος συνταγματικός ιστορικός της Γαλλίας του 19ου αιώνα.
Καθηγητής ιστορίας και έπειτα πολιτικός. Ρεπουμπλικάνος και μετά
μοναρχικός. Υπηρέτησε την ιδέα της συνταγματικής μοναρχίας και της
περιορισμένης αντιπροσώπευσης. Υπουργός Παιδείας και Εξωτερικών
του Λουδοβίκου-Φίλιππου και πρωθυπουργός (Σεπτ. 1847-Φεβρ. 1848)
 Διασύνδεση ιστορίας και πολιτικής: η ανάδυση της αστικής τάξης στο
πλαίσιο του ιδιαίτερου γαλλικού πολιτισμού.
 - Ο πολιτισμός ως εξέλιξη: πρόοδος, ευρωκεντρισμός. Υποστήριζε ότι οι
άλλοι πολιτισμοί υπήρξαν θεοκρατικοί, δεσποτικοί, δημοκρατικοί ή
καθορίζονταν από κάστες, αλλά στην Ευρώπη καμία αρχή δεν
υπερίσχυσε ποτέ όλων των άλλων.
Ζυλ Μισλέ (1798-1874)
 Ιστορία της Γαλλίας (23 τ. 1833-67), Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης (2
τ., 1847-53) Καθολικός ρεπουμπλικάνος, αργότερα αντι-κληρικαλιστής,
εχθρός της επιρροής των Ιησουιτών στη γαλλική παιδεία, καθηγητής
ιστορίας.
 Χαρακτηριστικά του έργου του:
 - Η αναβίωση του συνολικού εθνικού παρελθόντος διαμέσου των
αιώνων, με αποκορύφωμα τη δημοκρατία.
 - Έμφαση στους απλούς ανθρώπους, στη φύση, τις νοοτροπίες, τις
γυναίκες και κυρίως το έθνος: η αποστολή της Γαλλίας.
 - Η Γαλλία με προορισμό τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας.
 - Η εικόνα της Γαλλίας: ενότητα στην ποικιλία.
 - Στο επίκεντρο ο «Λαός»: ο Λαός κατόρθωσε να κάνει την Επανάσταση,
την υπέρτατη δικαιοσύνη.
Ζυλ Μισλέ (1798-1874)

 - Η Επανάσταση: αγώνας του Λαού ενάντια στην εξουσία της Εκκλησίας
και της μοναρχίας: η αληθινή εθνική ενότητα. Ο Λαός ήταν ο
συλλογικός ήρωας, η Επανάσταση το έπος της δημοκρατίας.- Επιρροές
από τον Τζιανμπατίστα Βίκο (1668-1774), για τον οποίο η κουλτούρα
υπήρξε συλλογικό προϊόν ολόκληρων λαών.
 - Η Ευρώπη ως συνεκτικό σύνολο με κινητήρια δύναμη το χριστιανισμό
(μετά σκεπτικισμός και τέλος απόρριψη) και κέντρο και κορυφή τη
Γαλλία. - Έμφαση στις ανέκδοτες και πρωτότυπες πηγές, στη συνολική
ιστορική προσέγγιση, στα σύμβολα.
 - Πεποίθηση ότι ο ιστορικός εμπλέκεται βαθιά στην ιστορία του, δεν
υπάρχει ουδετερότητα.- Οι εμμονές του: ομοιογένεια και συνέχεια.
Αποκαλούσε την ιστοριογραφία «νεκρανάσταση».
 - Αντίθεση με Γκιζό: η ιστορία δεν είναι εξέλιξη πολιτισμών ούτε πράξεις
μεγάλων αντρών, αλλά ο Λαός και η δράση του.
H δημιουργία μιας επαγγελματικής επιστημονικής
ιστορίας
Τα πανεπιστήμια
1810 Δημιουργία Πανεπιστημίου Βερολίνου
Μετά την ήττα της Πρωσίας από τον Ναπολέοντα
αναθεώρηση της εκπαίδευσης.
Στόχοι της γερμανικής ανώτατης εκπαίδευσης:
 Η συνολική επιστημονική και αισθητική παιδεία
(Bildung)
 Η συγκρότηση ανώτερου σώματος δημοσίων
υπαλλήλων
 Η σύνδεση μάθησης και έρευνας
Leopold von Ranke (1795-1886)
 Διατριβή για τον Θουκυδίδη
 1824 Ιστορίες των ρωμανικών και γερμανικών λαών από
το 1494 έως το 1514. Παράρτημα: Σε κριτική των νεότερων
ιστορικών
 1825 Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου /
Συγκρότηση ιστορικού φροντιστηρίου
 1832-1836 Εκδότης της εφημερίδα Politisch-Historische
Zeitschrift

 - Η ιστορία υπάρχει αντικειμενικά ολόκληρη και μπορεί
κανείς να την αποκαταστήσει γνωστικά.
 - Ο ιστορικός καταγράφει το ιστορικό γεγονός χωρίς
προκαταλήψεις, όπως ο καθρέφτης αντανακλά την
εικόνα του αντικειμένου.
 - Ο ιστορικός οφείλει να συγκεντρώνει επαρκείς και
έγκυρες πηγές· η αφήγηση οργανώνεται γύρω από
αυτές. Έτσι επιτυγχάνεται η αντικειμενικότητα και
γίνεται γνωστή η αλήθεια στην ιστορία.
 - Εργαστήρια αναπαραγωγής των ιστορικών: το
ιστορικό σεμινάριο, η έκδοση πηγών.
 Η ιστορία δεν πρέπει να κρίνει τα πράγματα αλλά να τα
περιγράφει, όπως πραγματικά έγιναν (wie es eigentlich
gewesen).
 Μέσα και στην πιο μικρή ύπαρξη υπάρχει ο Θεός
 Η ιστορία οδηγός προς τη φιλοσοφική αλήθεια.
 Η κατανόηση του γενικού μπορεί να προκύψει μόνο
μέσα από τη μελέτη του ειδικού, του μοναδικού.

 Ενάντια στις αξιολογικές κρίσεις.
 Η ιστορία έπρεπε να γράφεται από ειδικούς αλλά για
ένα πλατύτερο κοινό.
 Τα κράτη είναι «ηθικές ενέργειες», «σκέψεις του θεού».
 Το κράτος δεν είναι απλώς μια συγκέντρωση δύναμης-εξουσίας αλλά
μία πνευματική δύναμη μοναδική. Το κράτος έχει μία συγκεκριμένη
ιδιόμορφη ύπαρξη. Παράλληλα όμως, εμπεριέχει ένα γενικό στοιχείο
που το υπερβαίνει αλλά το οποίο μπορεί να εκφραστεί μόνο μέσα από το
συγκεκριμένο κράτος. Κάθε ανεξάρτητο κράτος έχει τις δικές του
εγγενείς τάσεις που καθορίζονται από μια θεϊκή ιδέα. Έτσι η δύναμη-
εξουσία και ο αγώνας μεταξύ των κρατών αποκτούν πνευματικό
χαρακτήρα και τα συμφέροντα του ατόμου υποτάσσονται στο κράτος.
Το άτομο υπάρχει μόνο μέσα στο κράτος και μέσω αυτού. Ένα κράτος
μπορεί να αναπτυχθεί πλήρως μόνο στο βαθμό που είναι ανεξάρτητο.
 Κάθε αμφισβήτηση των κοινωνικών θεσμών είτε με επανάσταση
(Γαλλία), είτε με εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις συνιστά παραβίαση του
πνεύματος της Ιστορίας.

 Το άτομο υπάρχει μόνο μέσα στο κράτος και μέσω
αυτού. Ένα κράτος μπορεί να αναπτυχθεί πλήρως μόνο
στο βαθμό που είναι ανεξάρτητο.
 Τα εσωτερικά ζητήματα υποτάσσονται πλήρως στα
προστάγματα της εξωτερικής πολιτικής. Ο μονάρχης
και ο στρατός είναι οι πιο σταθερές δυνάμεις του
κράτους.
Το ιστορικό φροντιστήριο
 Το 1825 ο Ράνκε καθιέρωσε το Ιστορικό Φροντιστήριο με έμφαση στα
μεσαιωνικά έγγραφα. Έως το 1848 είχε εισαχθεί σε όλα τα γερμανικά
πανεπιστήμια.
 Το γερμανικό μοντέλο μελέτης της ιστορίας άσκησε ισχυρή ελκτική
δύναμη στο εκπαιδευτικό σύστημα των άλλων χωρών.
 Το Ιστορικό Φροντιστήριο αποτέλεσε πρότυπο για τα υπόλοιπα
εκπαιδευτικά συστήματα. Πέρα από όλους τους άλλους λόγους
(οικονομικοί, επαγγελματική σταδιοδρομία), στα γερμανικά
πανεπιστήμια ο φοιτητής τύχαινε ιστορικής παιδείας η οποία δεν έδινε
έμφαση μόνο στην εκμάθηση των βοηθητικών επιστημών ή των
ερευνητικών τεχνικών, αλλά στην αυστηρότητα, στην ακάματη και
επίμονη έρευνα, στη συνεχή ικανότητα για επίπονη και δυσχερή
αναζήτηση του γεγονότος. Στο νέο όμως πλαίσιο, η απόκτηση των
ικανοτήτων αυτών συνδεόταν με την ευρύτερη φιλοσοφική προσέγγιση
της ιστορίας και απέβλεπε στην ιστορική συγγραφή. Το ιδανικό ήταν ο
ιστορικός που μπορούσε να διασχίσει έναν ωκεανό για να επαληθεύσει
ένα κόμμα.
 Το φροντιστήριο αναγορεύθηκε στον χώρο εκπαίδευσης και
απόκτησης των απαραίτητων γνώσεων, δεξιοτήτων και
εξειδικευμένων τεχνικών που θα επέτρεπαν στους
φοιτούντες να ενταχθούν σε μια κλειστή πλέον και
ιεραρχημένη κοινότητα ειδημόνων. Αρχειακή εργασία,
πρωτογενής έρευνα, βιβλιογραφική ενημέρωση, εκπόνηση
ατομικών και συλλογικών εργασιών αποτελούσαν
απαραίτητα στοιχεία της ιστορικής εκπαίδευσης. Η έμφαση
δινόταν στις νέες τεχνικές, στη χρήση μιας σειράς
επεξεργασιών που προσέφεραν οι «βοηθητικές επιστήμες»,
στη διασταύρωση των στοιχείων που παρείχαν οι πηγές,
στον τοπικό και χρονικό προσδιορισμό τους.
 Στον χώρο του φροντιστηρίου οι σχέσεις μαθητείας συνυπήρχαν
με εκείνες της συναδελφικότητας ανάμεσα στους φοιτητές, της
αναγνώρισης της κοινής ιδιότητάς τους, αλλά και του
ανταγωνισμού για την επιβράβευση από τον διδάσκοντα. Πέρα
από τον χώρο της τάξης, οι πλέον ικανοί διακρίνονταν και
δημόσια, με την υπόμνηση του ονόματός τους στους ετήσιους
απολογισμούς. Η επιτυχής κατάκτηση της γνώσης και η
έμπρακτη απόδειξή της μέσω της πρωτότυπης εργασίας
οδηγούσαν σε συμμετοχή στην κοινότητα των επαγγελματιών,
στην ιστορική επιστημονική κοινότητα. Η επιδίωξη ήταν η
καλλιέργεια ενός προτεσταντικού εργασιακού ήθους, το οποίο
απέβλεπε σε μια σειρά χαρακτηριστικών της εργασίας του
ερευνητή, όπως αυταπάρνηση, σχολαστικότητα και παθητική
προσήλωση στο αντικείμενο.
Το ιστορικό φροντιστήριο στο

Πανεπιστήμιο Αθηνών
 Το 1888, με βασιλικό διάταγμα, συγκροτήθηκε το Ιστορικό
Φροντιστήριο. Σκοπός του ήταν η εκγύμναση των φοιτητών
στη χρήση των πηγών και η προετοιμασία τους για τη
διδασκαλία της ιστορίας στη μέση εκπαίδευση. Eιδικότερα
για τους πρωτοετείς και δευτεροετείς φοιτητές
προβλεπόταν η εκμάθηση της επιγραφικής και
παλαιογραφίας και οι ασκήσεις σε διάφορα συστήματα
χρονολόγησης. Oι φοιτητές των άλλων ετών εξασκούνταν
στην έρευνα ειδικών ιστορικών ζητημάτων από τις πηγές και
στην εκμάθηση της μεθόδου της διδασκαλίας της ιστορίας.
Tο Φροντιστήριο ήταν υποχρεωτικό για όλους τους φοιτητές
του Φιλολογικού Tμήματος.
Ιστορικές σπουδές
Η θεσμοθέτηση των ιστορικών σπουδών και η στροφή τους προς
την εξειδίκευση συντελέστηκε στη Γερμανία μετά από το 1848,
ενώ στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, στις ΗΠΑ και στην
Ιαπωνία μετά το 1870. Στη Γαλλία το 1868 ιδρύθηκε η Ecole
Pratique des Hautes Etudes, με έμφαση στην έρευνα, ενώ στη
δεκαετία του 1870 δημιουργήθηκε πρόγραμμα εκπόνησης
διδακτορικών διατριβών στο Πανεπιστήμιο John Hopkins, στις
ΗΠΑ. Εξαίρεση αποτέλεσε η Μεγάλη Βρετανία, όπου στη
στοχοθεσία των πανεπιστημιακών σπουδών πρυτάνευε ακόμη η
δημιουργία μιας μορφωμένης ελίτ, πέρα από εξειδικεύσεις και
επαγγελματικές εκπαιδεύσεις. Νέα περιοδικά στρέφονταν προς
τα νεότερα χρόνια, δίνοντας έμφαση στην ιστορική έρευνα:
Historische Zeitschrift (1859), Revue Historique (1876), Rivista
Storica Italiana (1884), English Historical Review (1886),
American Historical Review (1895). Ο νέος κόσμος της ιστορικής
επιστήμης συνδύαζε τις μεθοδολογικές πειθαρχίες με την πίστη
στο έθνος-κράτος.
Πρωσική σχολή
Εκτός από τον Ράνκε
 Johann Gustav Droysen (1808-1884) και Ο Μέγας Αλέξανδρος: η
εξιδανίκευση των «μεγάλων ανδρών». Ιστορία της Πρωσίας
 - Heinrich von Treitschke (1834-1896) και ο εθνικισμός στην ιστορία:
Ιστορία της Γερμανίας το 19ο αιώνα. Υποστήριξη αποικιοκρατικής
εξάπλωσης, αντισημιτισμός
 - Απόρριψη του οικουμενισμού του 18ου αι. και της έννοιας ενός
φυσικού δικαίου που δεσμεύει ακόμα και τα κράτη. Έμφαση στους
ειδικούς εθνικούς θεσμούς και παραδόσεις.
 - Πέρασμα από την οικουμενική ιστορία του Διαφωτισμού στις
εξειδικευμένες εθνικές ιστορίες.
 - Η σημασία της γερμανικής ενοποίησης. Realpolitik: Ο όρος πλάστηκε
το 1851 αρχικά για να εκφράσει την ιδέα ότι η ενοποίηση ήταν εφικτή
μόνο με την ισχύ, αλλά κατέληξε να νομιμοποιήσει την επιδίωξη των
εθνικών σκοπών με κάθε μέσο. Το έργο της «πρωσικής σχολής»
κατέληξε σε μια τελεολογική θεώρηση της γερμανικής ιστορίας, όπου η
δυναστεία των Χοεντζόλερν ήταν το προκαθορισμένο όργανο της
ενοποίησης.)
Ιστορισμός
 Ο ιστορικισμός υπογράμμιζε το διαχωρισμό των μεθόδων της ιστορίας
από εκείνες των φυσικών επιστημών.
 Θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα στα φαινόμενα της Φύσης και σε εκείνα
της ιστορίας.
 Η ιστορία διακρίνεται από τις μοναδικές και ανεπανάληπτες εμπρόθετες
πράξεις των ανθρώπων. Στην ερμηνεία της Φύσης υπεισέρχονταν
αιτιακές εξηγήσεις και αφηρημένες ταξινομικές μέθοδοι, βασισμένες
στην επανάληψη των φαινομένων. Τα ιστορικά φαινόμενα ήταν
μοναδικά και δεδομένα στο συγκεκριμένο χρόνο τους. το ίδιο χρονικά
προσδιορισμένες ήταν για τον ιστορικισμό
 Ο ιστορισμός απελευθέρωσε την ιστορική σκέψη από την κυριαρχία του
φυσικού δικαίου και από την αντίληψη που έβλεπε το σύμπαν μέσα από
αχρονικές, παγκόσμιες και απόλυτες αλήθειες που αντιστοιχούσαν σε
κάποια λογική τάξη που το διείπε.
Ιστορισμός
 Το κίνημα του ιστορικισμού προώθησε την κριτική χρήση των
πηγών, επενδύοντας στο δυναμικό συνδυασμό των
μεθοδολογικών εργαλείων των φιλολόγων, των ιστοριοδιφών και
των ιστορικών του δικαίου με τη νέα ερμηνευτική μέθοδο, αλλά
και την μακροχρόνια παράδοση της ιστορικής αφήγησης.
 Η έμφαση στην απόλυτη εξακρίβωση της αυθεντικότητας και της
ακρίβειας των πηγών συμβάδιζε με μια συρρίκνωση του
ερευνητικού πεδίου σε σύγκριση με την ιστορική οπτική του
Διαφωτισμού.
 εγκατάλειψη της κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας
 στροφή στην πολιτική και τη θρησκευτική ιστορία, εστιασμένη
στα έργα και τις ημέρες ισχυρών ιστορικών προσωπικοτήτων
Εθνική ιστορία
 Βασική στιγμή στη σύμπτωση ανάμεσα στην ιστορία και
στην εθνική ιδεολογία ήταν ο γερμανικός ιστορισμός του
19ου αιώνα. Έτσι η δημιουργία της εθνικής ιδεολογίας
στηρίχτηκε σε μεγάλα ιστορικά έργα, ιστορίες έθνους.
Ενιαία αφηγήματα με πρωταγωνιστή το «λαό» ή το «πνεύμα
του λαού». Προσωποποίηση του έθνους.
 Η εθνική ιστορία, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα,
συνδέθηκε με τη δημιουργία των εθνών-κρατών στον
19ο αιώνα.
 19ος αιώνας: αιώνας συγκρότησης της ιστορικής
επιστήμης
 Δημιουργία θεσμών οι οποίοι υπηρετούν την ιστορική
επιστήμη στο πλαίσιο του έθνος:
Πανεπιστήμια (Βερολίνο 1810)
Μουσεία
Αρχεία
Η ιστορία με τη σημερινή αναγνωρίσιμη μορφή της
συμβάδισε με την ανάπτυξη των σύγχρονων εθνών και
ανέπτυξε με αυτά μια σχέση εξαρτημένης αμοιβαιότητας.
Τα έθνη έχουν ανάγκη την ιστοριογραφία και αυτή έχει
ανάγκη από τα έθνη.
Η σχέση θεσμική αλλά αφορά και την παραγωγή γνώσης
και ιδεολογίας.
Η ιστορία είναι συνυφασμένη με την ανάδυση του
σύγχρονου έθνους. Το παρελθόν αποτελεί το κοινό πεδίο
ενδιαφέροντος, όπως επίσης και η ανάδειξη αυτού του
παρελθόντος στο παρόν και η συγκρότηση ενός
ομοιογενούς και ευθύγραμμου χρόνου.
Αμοιβαιότητες και διαφορές
 Το έθνος ενδιαφέρεται περισσότερο στην παραγωγή
ιδεολογίας (εθνική συνοχή, εθνική υπερηφάνεια,
ενίσχυση εθνικής ταυτότητας), η ιστοριογραφία
ενδιαφέρεται για την παραγωγή γνώσης για το
παρελθόν.
 Η ιστοριογραφία στη διάρκεια της διαδρομής της
καθορίστηκε από τις προτεραιότητες και τις ανάγκες
του έθνους και στήριξε την εθνική ιδεολογία. Από την
άλλη όμως το έθνος ενσωμάτωσε τα πορίσματα της
ιστορικής έρευνας κάνοντας πιο ανοιχτή την έννοια της
εθνικής ταυτότητας.
Πώς συμβάλλουν οι ιστορικοί στη

δημιουργία έθνους
 Η έννοια του «εθνικού ιστορικού». Μισλέ, Ντρόυζεν,
Παπαρρηγόπουλος κ.ά Ανασημασιοδότησαν το παρελθόν και
μέσα από μια διαδικασία επιλογών (ενσωματώσεων και
αποκλεισμών) το μετέτρεψαν σε εθνικό παρελθόν.
Παράδειγμα: η ελληνική εθνική ιστορία
 Συγκρότησαν συνέχειες με άξονα το έθνος. Απέσπασαν τον
εθνικό χρόνο από τις εσχατολογικές του συνιστώσες και τον
εκκοσμίκευσαν.
 Δημιούργησαν μια κλασική εποχή, ένα χρυσό παρελθόν, μια
εποχή πτώσης, και μια εποχή αναβίωσης (Παλιγγενεσία,
Risorgimento, κλπ.)
Η ‘εθνοποίηση’ των μαζών
 Η ιστορία ως βασικός συνελεστής της «εθνοποίησης των
μαζών» (G. Mosse).
 Η μετατροπή των πολιτισμικών κ.α. χαρακτηριστικών
(γλώσσα, θρησκεία, τρόπος ζωής, έδαφος κλπ.) σε
χαρακτηριστικά εθνικά. Δηλαδή η ‘πολιτικοποίησή’ τους,
έτσι ώστε να δημιουργείται μια συνείδηση εθνικού
συνανήκειν, πολιτικής αυτονομίας του έθνους, σύμπτωσης
έθνους και κράτους, εθνικοποίησης του κράτους κλπ.
 Εκπαίδευση, μνημεία, τελετουργίες, δημόσιος λόγος στην
υπηρεσία της συγκρότησης της εθνικής συνείδησης.
Έθνος
 Ο γερμανικός ρομαντισμός και η έννοια του
πολιτισμικού έθνους.
 Χέρντερ: το έθνος βρίσκεται στο πνεύμα του Λαού
(Volksgeist). Φίχτε: Το έθνος φυσική οντότητα. Οι
κληρονομιές του γερμανικού ρομαντισμού στα εθνικά
κινήματα.
 Εμφαση στην αναβίωση του παρελθόντος, λαογραφία
και λαϊκός πολιτισμός.
Παράλληλη ορολογία
 Αποικιοκρατία, ρατσισμός, εθνικισμός, φασισμός
 Η ευρεία και η στενή έννοια του εθνικισμού (οι εθνικές
αξίες υπεράνω όλων των αξιών).
 Ο εθνικισμός στα τέλη του 19ου αι. Εθνικισμός ως
ιδεολογία εθνικής συνοχής, κατάφασης κοινωνικής
ιεραρχίας, επιθετικότητας απέναντι σε άλλα έθνη,
κατάκτησης αποικιών. Εθνικισμός και φυλετισμός.
Εθνικισμός και υπεροχή του δυτικού ανθρώπου.
Εθνικισμός στη Δυτική και Ανατολική

Ευρώπη
 Πολιτικός και πολιτισμικός εθνικισμός;
 Ο εθνικισμός στην Ανατολική Ευρώπη. Οι μεγάλες
πολιτισμικές διαιρέσεις (θρησκευτικές, κρατικές,
γλωσσικές). Η ανάμειξη των πληθυσμών. Η
εθνοποίηση των πληθυσμών πριν από την εθνική
ομογενοποίηση του χώρου. Η διεκδίκηση του
χώρου, των μειονοτήτων, των παραδόσεων. Ο
εθνοτικός εθνικισμός: περισσότερο πολιτισμικός
και αποκλειστικός παρά πολιτικός και
φιλελεύθερος.
Η συγκριτική αντιμετώπιση των
εθνών
 Η ιστορική επιστήμη ενώ ξεκίνησε από το λίκνο του
έθνους αναπτύχθηκε ως διεθνής επιστήμη. Από το
τέλος του Β’Π.Π. άρχισε να αντιμετωπίζει τα έθνη
συγκριτικά, ως κοινωνικές οντότητες. Υιοθέτησε μια
αποστασιοποιημένη ματιά, αναζήτησε στις εθνικές
ιστορίες περισσότερο κοινά χαρακτηριστικά και
εξελίξεις, παρά ιδιαιτερότητες.
Η συγκρότηση της ελληνικής εθνικής

ιστορίας
Στην ελληνική ιστοριογραφία των αρχών του 19ου αιώνα το
ελληνικό έθνος εμφανιζόταν, μετά την ένδοξη κλασική αρχαιότητα,
να υποδουλώνεται σε μια σειρά αλλοεθνείς κυριάρχους
(Μακεδόνες, Ρωμαίους, Βυζαντινούς και τους Οθωμανούς). Σχήμα
της αναβίωσης: πολιτική ύπαρξη και ενεργός ιστορικός ρόλος στο
ελληνικό έθνος μόνον στην αρχαιότητα και στην μετά το 1821
περίοδο. Με την Επανάσταση του 1821 το έθνος αφυπνίστηκε από
τη μακρά νάρκη του και απέκτησε και πάλι ενεργητικό ρόλο στην
ιστορική εξέλιξη. Τεράστια ενδιάμεση περίοδος (περ. 2100 χρόνια),
όπου το ελληνικό έθνος παρουσιαζόταν ως ανενεργό.
Η συγκρότηση της ελληνικής εθνικής
ιστορίας
Αρκετά γρήγορα το μεγάλο αυτό διάστημα άρχισε να
διασπάται σε μικρότερες περιόδους οι οποίες σταδιακά
ενσωματώθηκαν, όχι πάντα ευθύγραμμα και κάποτε και με
ισχυρές αντιδράσεις, στον κορμό της εθνικής ιστορίας. Η
μακεδονική-ελληνιστική περίοδος ήταν η πρώτη που
ενσωματώθηκε, μεταβάλλοντας την καθιερωμένη αντίληψη
των Μακεδόνων ως κατακτητών. Στην ενσωμάτωση αυτή
διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο η σύγχρονη ευρωπαϊκή
ιστοριογραφία και ιδιαίτερα το έργο του Johann Gustav
Droysen, ο οποίος σε μεγάλο βαθμό αποκατέστησε τη
συνέχεια από την αρχαία Ελλάδα στα μακεδονικά χρόνια και
από εκεί στο χριστιανισμό και στη σύζευξή τους.
Jacob Phillip Fallmerayer

(1840) Υποστήριξε, χρησιμοποιώντας κυρίως
γλωσσολογικά επιχειρήματα, ότι επιδρομές σλαβικών
φύλων από τον 6ο αιώνα μ.Χ. στην Πελοπόννησο είχαν
εξαφανίσει την ελληνική φυλή. Η Αττική και τα γύρω
νησιά σε ένα δεύτερο κύμα επιδρομών είχαν εξαλβανιστεί.
Οι θεωρίες του οδήγησαν στη συγγραφή ενός σημαντικού
για τα μέτρα της εποχής, αριθμού αντιρρητικών
δημοσιεύσεων από Έλληνες αλλά και ξένους λόγιους.
Κύρια αποδεικτικά στοιχεία της συνέχειας του ελληνικού
έθνους ήταν η γλώσσα και τα ήθη και έθιμα.
Σπυρίδων Ζαμπέλιος, Άσματα Δημοτικά της
Ελλάδος (1852)
Στην εισαγωγή η οποία καταλαμβάνει έκταση 600 σελίδων, ο
Ζαμπέλιος αναβαθμίζει την ορθοδοξία σε κεντρικό
συστατικό στοιχείο της ελληνικής ταυτότητας
διατυπώνοντας για πρώτη φορά με σαφήνεια τη σύνδεση
ελληνισμού-χριστιανισμού. Εντοπίζοντας δημοτικά και
μάλιστα κλέφτικα τραγούδια στην ύστερη βυζαντινή
περίοδο και αποδίδοντας ιδιαίτερη σημασία στην αντίθεση
ορθόδοξου βυζαντινού λαού εναντίον Λατίνων κυριάρχων
της Κωνσταντινούπολης, αναδεικνύει ως απολύτως
ελληνική την αυτοκρατορία και προσδιορίζει τη γέννηση της
νεοελληνικής εθνότητας στο ύστερο Βυζάντιο.
Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού

Έθνους (1860-1874)
 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους λέγεται η διήγησις όλων, όσα
συνέβησαν εις το Ελληνικόν έθνος από των αρχαιοτάτων
χρόνων μέχρι της σήμερον, και είναι άξια να διατηρηθώσιν εις
την μνήμην των ανθρώπων. Ελληνικόν έθνος ονομάζονται όλοι
οι άνθρωποι, όσοι ομιλούσι την Ελληνικήν γλώσσαν, ως ιδίαν
αυτών γλώσσαν. (1853)
 η δε πάτριος [ιστορία], η αφηγουμένη δι’ οίων και όσων θυσιών
και δοκιμασιών οι πρόγονοι ημών διέσωσαν, επί τρισχίλια έτη,
την ύπαρξιν και την ηθικήν ενότητα του έθνους, αποτελεί το
κράτιστον εργαστήριον της προς την πατρίδα αφοσιώσεως
πάσης Ελληνικής γενεάς.
Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους (1860-1874)
Το αρχαίον ελληνικόν έθνος, μη δυνηθέν να συνταχθή υπό μίαν πολιτείαν,
μηδέ να παρατείνη τον αυτοτελή βίον των κατά μέρος πόλεων, δεν
ηφανίσθη δια τούτο από προσώπου της ιστορίας. Μετά τον πρόωρον
θάνατον των ιδίων αυτού πολιτικών γόνων, υιοθέτησεν αλληλοδιαδόχως το
έργον του μεγάλου Αλεξάνδρου, το έργον του χριστιανισμού, το έργον του
μεγάλου Κωνσταντίνου, και μεταπλασσόμενον μεν εκάστοτε κατά τας
ανάγκας και τας περιστάσεις πάσης νέας αυτού ιστορικής εντολής,
διασώζον δεν πάντοτε κατά το μάλλον και ήττον το δαιμόνιον αυτού
πνεύμα, επρωταγωνίστησεν επί μακρόν έτι εν τω κόσμω τούτω. Η δε
τοιαύτη τριπλή και αλλεπάλληλος αναβίωσις του ελληνικού έθνους
αποτελεί τον όλως ιδιάζοντα αυτού χαρακτήρα εν τη ιστορία της
ανθρωπότητος.
Κ. Παπαρρηγόπουλος, «Προλεγόμενα» στη β΄ έκδοση της Ιστορίας του
ελληνικού έθνους, τ. Β΄ 1886, στο Κ. Θ. Δημαράς (επιμ.), Κωνσταντίνος
Παπαρρηγόπουλος, Προλεγόμενα, ΝΕΒ, Ερμής, Αθήνα 1970, 116
Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του

Ελληνικού Έθνους (1860-1874)
 Ο Παπαρρηγόπουλος συγκρότησε μια ιστορία, όπου καθώς ο
ένας ελληνισμός διαδεχόταν τον άλλο (αρχαίος, βυζαντινός,
νεότερος) αναδεικνυόταν η συνεχής και ενιαία πορεία του
ελληνικού έθνους στο χρόνο. Η ενσωμάτωση του Βυζαντίου
συνδεόταν με το πολίτευμα και το θρήσκευμα, δηλαδή τη
μοναρχία και την ορθοδοξία. Η βυζαντινή περίοδος, έστω και με
συγκατάβαση, αποκτούσε με τον Παπαρρηγόπουλο τη θέση της
δίπλα στην κυρίαρχη αρχαία ελληνική ιστορία. Παρόλα αυτά το
σχήμα του γνώρισε μεγάλη αντίδραση κυρίως από εκείνους που
υπεράσπιζαν την πρωτεύουσα θέση της αρχαίας Ελλάδας στην
εθνική συνείδηση.
Καρλ Μαρξ (1818-1883)
 1848, μαζί με τον Ενγκελς, έγραψε το μανιφέστο του
κομμουνιστικού κόμματος.
 1867 Κεφάλαιο.
 1867 Ο Μαρξ συμμετείχε στην ίδρυση της Διεθνούς
Ένωσης Εργατών, της οποίας συνέταξε το καταστατικό
και το 1867 εξελέγη μέλος της.
Μαρξισμός
 Οι φιλόσοφοι μέχρι σήμερα ασχολήθηκαν μόνο με την
ερμηνεία του κόσμου, ενώ το ενδιαφέρον έγκειται στο
μετασχηματισμό του.
 Δεν είναι η συνείδηση που καθορίζει τη ζωή, αλλά η ζωή
καθορίζει τη συνείδηση.
Ιστορικές προσεγγίσεις
 Στο έργο του Μαρξ χρήση δύο εν πολλοίς αντιφατικών
μεταξύ τους μοντέλων ιστορικής προσέγγισης: α) της
οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας (κυρίως στο Κεφάλαιο,
1867-1894), και β) της πολιτικής ιστορίας στο βραχύ χρόνο
(η 18η Μπρυμαίρ του ΛουδοβίκουΒοναπάρτη, 1852/ Ταξικοί
αγώνες στη Γαλλία, 1848-1850/ Ο εμφύλιος πόλεμος στη
Γαλλία, 1871
 Βασικό διαφοροποιητικό στοιχείο από αντίστοιχα έργα
πολιτικής ιστορίας της ίδιας εποχής η ερμηνεία των
πολιτικών γεγονότων με κριτήριο τις ταξικές σχέσεις και τον
ταξικό ανταγωνισμό, στην προοπτική όμως της συνολικής
μεταβολής της κοινωνίας
Μαρξισμός και ιστορία
 θεωρία των σταδίων (θεωρία κοινωνικής ανάπτυξης με
περιοδολόγηση της ιστορίας)
 βάση /εποικοδόμημα (μοντέλο κοινωνικού καθορισμού με
αφετηρία την υλική ζωή)
 η ταξική πάλη, κινητήρια δύναμη της ιστορίας (θεωρία
κοινωνικής αλλαγής) έμφαση
 επιστημονικός χαρακτήρα της μαρξιστικής ανάλυσης
Η επιστήμη της ιστορίας

Επιστημολογικές παραδοχές Μαρξ ριζωμένες στον ευρωπαϊκό
διαφωτισμό
 Α) είναι δυνατή η επιστημονική γνώση
 β) έκφραση επιστημονικής γνώσης με γενικές προτάσεις,
νόμους και άρα ανάγκη νόμων ιστορικής εξέλιξης
Η διαλεκτική
 Ουσία ↔ μορφή των φαινομένων
 Άνθρωπος δημιουργός ιστορίας – παράγει δυνάμεις που

λειτουργούν ανεξάρτητα από τη θέλησή του

Ταξική πάλη
Ο Μαρξ καθορίζει τις τάξεις σε σχέση με τη θέση τους στον
τρόπο της καπιταλιστικής παραγωγής.
Οι τάξεις προϋποθέτουν μια διπλή αναφορά, σε ένα
οικονομικό κριτήριο - τη θέση τους στον τρόπο παραγωγής -
και σε ένα κριτήριο ψυχολογικό και πολιτικό - τη συνείδηση.
Μια τάξη δεν μπορεί να εξετασθεί μόνη της, απομονωμένη,
στο μέτρο που οι τάξεις υπάρχουν κυρίως μέσα από τις
αμοιβαίες σχέσεις τους.
Κινητήρια δύναμη ιστορίας: ταξική πάλη
Κράτος: όργανο της άρχουσας τάξης, ως σύνολο θεσμών οι
οποίοι εγγυώνται τη διατήρηση και αναπαραγωγή των
εκμεταλλευτικών ταξικών σχέσεων.
Μορφές παραγωγής
Η ύπαρξη των κοινωνικών τάξεων βασίζεται
στις ιστορικές μορφές παραγωγής. Κάθε
τρόπος παραγωγής αναδεικνύει μια άρχουσα
τάξη, που κατέχει τα μέσα παραγωγής και
εκμεταλλεύεται την εργασία των άλλων, και
μια τάξη εξουσιαζόμενη, που δεν έχει παρά
τη δύναμή της για εργασία και ένα ελάχιστο
μέρος της αξίας που παράγεται.
Σχέσεις παραγωγής-
 Σχέσεις παραγωγής = κοινωνικές σχέσεις που οι άνθρωποι
δημιουργούν μεταξύ τους για παραγωγή και καταμερισμό των
αγαθών και υπηρεσιών.
 Το σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων και των σχέσεων
παραγωγής αποτελεί την οικονομική δομή της κοινωνίας, τη
βάση πάνω στην οποία υψώνεται το νομικό και πολιτικό
εποικοδόμημα (νομικές σχέσεις, πολιτικούς θεσμούς, μορφές
κράτους) και στην οποία αντιστοιχούν συγκεκριμένες μορφές
κοινωνικής συνείδησης (φιλολογικές και φιλοσοφικές
εκφάνσεις, θρησκευτικά δόγματα, τέχνη). Ο τρόπος
παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει την πορεία της
κοινωνικής, πολιτικής και πνευματικής ζωής.
Εξέλιξη της ιστορίας

 Διαδοχή τρόπων παραγωγής: ασιατικός, αρχαίος (δουλεία),
φεουδαρχικός (δουλοπαροικία), καπιταλιστικός (μισθοδοσία). Σε
ένα συγκεκριμένο στάδιο της ανάπτυξης, οι υλικές παραγωγικές
δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίθεση με τις υπάρχουσες
σχέσεις παραγωγής. Οι διαφορετικές βαθμίδες της κοινωνικής
πραγματικότητας δεν συμπίπτουν πλέον μεταξύ τους. Η αντίφαση
οδηγεί στην καταστροφή μιας διάρθρωσης και στην εμφάνιση
μιας άλλης. Περίοδος κοινωνικής επανάστασης. Η κινητήρια
δύναμη της διαλεκτικής βρίσκεται στις αντιθέσεις που
δημιουργούν η ανάπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνάμεων και
οι σχέσεις ιδιοκτησίας, στο πλαίσιο των οποίων λειτουργούν οι
παραγωγικές δυνάμεις μέχρι τη στιγμή εκείνη.
Μαρξιστική φιλοσοφία της
ιστορίας
 Ο άνθρωπος είναι μια ελεύθερη ύπαρξη που, κάτω από τις
συνθήκες της ιδιοκτησίας, αποξενώθηκε από την ανθρώπινη
ουσία του. Ο καπιταλισμός αποτελεί την ακραία μορφή μιας
εξέλιξης στην οποία η παραγωγική διαδικασία καταδυναστεύει
τον άνθρωπο, αντί να ελέγχεται από αυτόν, και όπου οι κοινωνικές
σχέσεις υποβιβάζονται σε σχέσεις μεταξύ πραγμάτων.
 Η έννοια της διαλεκτικής προϋποθέτει την πορεία προς τον
διαρκώς μεγαλύτερο εξορθολογισμό, δηλ. ως δημιουργία εκείνων
των υλικών συνθηκών που από μόνες τους μπορούν να
αποτελέσουν την πραγματική βάση για μια κοινωνία ανώτερης
μορφής: μια κοινωνία που έχει ως πρωταρχικό σκοπό της την
πλήρη και ελεύθερη ανάπτυξη κάθε ατόμου. Η ιστορία θα
παράγει τελικά μια κοινωνία ειρήνης και αφθονίας.
 Η ιστορία πράξη δημιουργίας του κομμουνισμού.
Μαρξιστική φιλοσοφία της

ιστορίας
 Όχι μία αποκλειστική και μονοδιάστατη αντίληψη για την ιστορία
στην παράδοση της μαρξιστικής σκέψης ≠ ανάπτυξη ποικίλων
συσχετικών μεταξύ τους προσεγγίσεων λόγω α) πολυμέρειας της
σκέψης του Μαρξ και β) έλλειψης μεθοδολογικής και
ερμηνευτικής συνοχής του ιστορικού του προβληματισμού
 ΙΙ. Βασικό μέλημα της ιστορίας κατά Μαρξ η ένταξη ενός
μεμονωμένου πεδίου έρευνας ή μιας σειράς γεγονότων στην
ολότητα του κοινωνικού σχηματισμού – προσανατολισμός της
ιστορικής σκέψης στην κατασκευή παραγωγικών εξηγητικών
μοντέλων
 ΙΙΙ. Κυριαρχία ιστορικισμού ενταγμένου μέσα σε κανονιστικά
πλαίσια [μελέτη αέναης μεταβολής – ανάδειξη αυθεντικότητας
κάθε εποχής // χρήση νομολογικών προτύπων επιστημονικής
εξήγησης (πρότυπο προοδοκεντρικής διαδοχής τρόπων
παραγωγής)
Η συγκρότηση της επιστημονικής
ιστορίας
Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, υπό την επιρροή της γερμανικής
ιστοριογραφίας, συγκροτείται σε όλο τον κόσμο ένα μοντέλο επιστημονικής
ιστορίας, το οποίο υπακούει σε μεθόδους και κανόνες, συλλογικά
αποδεκτούς.
 Η ιστορία θεωρήθηκε η τέχνη της ερμηνείας των πηγών. Την εποχή αυτή
συγκροτείται για πρώτη φορά επαγγελματικά ο κλάδος των ιστορικών,
ιδρύονται έδρες σε πανεπιστήμια, εκδίδονται ειδικευμένα περιοδικά,
εκδίδονται με κρατική υποστήριξη πηγές της εθνικές ιστορίες,
καθιερώνονται οι διαδικασίες για τη μύηση και την ένταξη νέων
επιστημόνων στο επάγγελμα.
 Β. Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις
αρχίζουννα αντιλαμβάνονται τη σημασία που μπορεί να έχει η ιστορία για
την εθνική ενότητα και την καλλιέργεια της εθνικής ταυτότητας στους
λαούς των κρατών τους. Έτσι ευνόησαν την εισαγωγή της ιστορίας στα
σχολεία και τα πανεπιστήμια και χρηματοδότησαν ερευνητικά προγράμματα
που ανίχνευαν στο παρελθόν τη συνέχεια της εθνικής ομάδας και τις μορφές
οργάνωσής της.
Η γαλλική μεθοδική σχολή (τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα)
 Τρίτη Γαλλική Δημοκρατία (1871-1914). Τότε καθιερώνεται και η 14η Ιουλίου ως

εθνική εορτή.
 Βασικές αρχές της μεθοδικής σχολής: συνταγματική δημοκρατία, δημόσια,
υποχρεωτική και λαϊκή εκπαίδευση, χωρισμός εκκλησίας-κράτους,
φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις.
 Κατασκευάζεται η μυθική εξέλιξη της γαλλικής συλλογικότητας.
 Ιστορικοί μεθοδικής σχολής: σημαντικός ρόλος στην αναδιοργάνωση της
ανώτατης
 εκπαίδευσης και στη θεσμική συγκρότηση του ιστορικού επαγγέλματος.
Παρεμβάσεις στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, στα
προγράμματα και στα εγχειρίδια.
 Εγκωμιάζεται το ρεπουμπλικανικό καθεστώς, τροφοδοτείται η εθνικιστική
προπαγάνδα και εγκρίνεται η αποικιακή κατάκτηση.
 Βασικό εργαλείο μεθοδικής σχολής: Εγχειρίδιο των Charles Langlois – Charles
 Seignobos, Introduction aux études historiques, (Εισαγωγή στις ιστορικές
σπουδές), α΄ έκδοση 1898, ελληνική 1904/
Η γαλλική μεθοδική σχολή (τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα)
 - Κατά της θεολογίας της ιστορίας, της φιλοσοφίας της

ιστορίας και της λογοτεχνικής ιστορίας. Κατά της αναζήτησης
της «αρχικής» ή της «τελικής» αιτίας.
 - Βασικές αρχές της ιστορικής μεθόδου: «Ιστορία είναι η
αξιοποίηση του τεκμηρίου». Ο ιστορικός καταγράφει, τα
τεκμήρια καθρεφτίζουν τα γεγονότα. Συστηματική καταγραφή
τεκμηρίων, έκδοση πηγών. Κριτική πηγών: εξωτερική
(εξωτερικές πληροφορίες, καταγραφή σε δελτία), εσωτερική
(ερμηνευτική): αναλυτικές ενέργειες· συνθετικές ενέργειες:
σύγκριση τεκμηρίων για την επιβεβαίωση ενός γεγονότος,
συγκέντρωση μεμονωμένων γεγονότων σε γενικά πλαίσια,
σύνδεσή τους με επαγωγικό ή αναλογικό συλλογισμό, κάλυψη
των κενών με αυτή τη σύνδεση, επιλογή, διακινδύνευση
κάποιων γενικεύσεων. - Καταμερισμός εργασίας στον κλάδο.
Βοηθητικές επιστήμες στην ιστορία.
Gabriel Monod, 1844 -1912
 Ιδρυτής της Revue Historique (Ιστορική Επιθεώρηση), 1875. Ανήκε στους
διανοουμένους που παρενέβησαν δημόσια υπέρ του λοχαγού Αλφρέντ
Ντρέυφους στην Υπόθεση Ντρέυφους (1894-1906) που συντάραξε τη γαλλική
κοινή γνώμη στο γύρισμα του 20ού αιώνα.
 - Κριτική: η γαλλική ιστορία βρίσκεται στις απαρχές της σε σχέση με τη
γερμανική.
 - Στόχος: η επιστημονική έρευνα και η απόλυτη αντικειμενικότητα στην ιστορία.
 - Προϋπόθεση: αποβολή κάθε φιλοσοφικής διάστασης.
 - Μέθοδος: αυστηρές τεχνικές στην καταγραφή των πηγών, στην κριτική των
τεκμηρίων, στην οργάνωση των εργασιών στο επάγγελμα.
 - Πρόθεση: η Revue Historique περιοδικό για επαγγελματίες, ενταγμένους σε
πανεπιστήμια, σε επαφή με αρχειακές συλλογές.
 - Αρχές: θρησκευτική, πολιτική, ιδεολογική ουδετερότητα. Δουλειά με αρχεία, η
αναφορά στις πηγές, η οργάνωση του επαγγέλματος.
 - Ωστόσο το περιοδικό συγκέντρωσε κατά κύριο λόγο αντικληρικαλιστές,
προτεστάντες, ρεπουμπλικάνους, τους στυλοβάτες της Τρίτης Γαλλικής
Δημοκρατίας.
Σύγκριση γαλλικής-γερμανικής
ιστοριογραφίας τον 19ο αιώνα
 Κοινά στοιχεία:
Πίστη στην εθνική ταυτότητα, στην ιστορική συνέχεια, στην ιδέα της προόδου και
του προορισμού του έθνους.
 Συγκρότηση ιστορικού επαγγέλματος με ανάδειξη των πανεπιστημίων ως βάση για την
εκπαίδευση των ιστορικών.
 Κυριαρχία της εθνικής ιστορίας. - Κοινά στοιχεία συνεκτικής εθνικής ταυτότητας:
καταγωγή, γλώσσα, στάσεις, πολιτισμός.
 Τα πανεπιστήμια, θεσμική βάση για την εκπαίδευση των ιστορικών.
 Διαφορές: Γερμανική ιστοριογραφία: έμφαση στην παράδοση θεσμών, πολιτικής εξουσίας
και την αίσθηση του συλλογικού «λαού». Το έθνος προηγείται του κράτους. Η εθνική
συνείδηση συνδέεται άμεσα με το ζήτημα της πολιτικής ενότητας: το έθνος ως πολιτισμική
ενότητα, συγχρόνως πολιτικό πρόγραμμα. Στόχος, το κράτος, η ενοποίηση του γερμανικού
έθνους. Γαλλική ιστοριογραφία: έμφαση στην πολιτισμική ενότητα και τον πολιτισμό ως
δύναμη εθνικής ενσωμάτωσης. Το κράτος προηγείται του έθνους. Στόχος: η ενοποίηση του
εθνικού πολιτισμού, η δημιουργία κοινής πολιτισμικής κοινότητας στο εσωτερικό του
γαλλικού κράτους.
 Επιδράσεις από άλλους παράγοντες εκτός του εθνικισμού: ανάπτυξη επιστήμης και
τεχνολογίας, ανάδυση νέων κρατών, τάξεων, κοινωνικών ομάδων: έναυσμα στην
αναζήτηση των απαρχών του παρελθόντος, πραγματικού και φανταστικού.
Η βρετανική ιστοριογραφία
- Στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα κυριαρχούν οι φιλελεύθεροι ιστορικοί, συχνά
 αριστοκρατικής καταγωγής και ενεργοί πολιτικοί άντρες.
 Στόχος η κατανόηση του παρελθόντος και ο διδακτικός ρόλος του για το παρόν.
 Φιλοσοφία της ιστορίας: κυκλική βιογραφία των εθνών (νεότητα, ωριμότητα, γήρας), με
βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους κάθε φορά.
 Πίστη στην ηθική και πνευματική πρόοδο της ανθρωπότητας με απώτερο στόχο τη
 συνταγματική μοναρχία. Την ιστορική διαδικασία επιβλέπει η θεία πρόνοια.
 Το έθνος ως πρωταρχική γενική έννοια· ανάπτυξη και αισιοδοξία· Χριστιανισμός. Το
βρετανικό έθνος, ανώτερο όλων. Φιλελεύθερη και ατομικιστική προσέγγιση, πεποίθηση
στην ελεύθερη βούληση και την ηθική ευθύνη.
 Αντιδράσεις σε αυτή την αντίληψη από τα τέλη του αιώνα (δεκαετία 1890) προς ένα πιο
αντικειμενικό, επιστημονικό ιδεώδες της ιστορικής γραφής.
 Θεσμοθέτηση της ιστορίας σε ακαδημαϊκούς θεσμούς από τα μέσα του 19ου αιώνα. Έως
τα τέλη του αιώνα έχει αναγνωριστεί ως ακαδημαϊκός κλάδος και σύγχρονο επάγγελμα,
καθιερώνονται κανόνες μεθόδου, οργανώνονται θεσμοί και καθιερώνονται μορφές
έκδοσης (λ.χ. ιστορικά περιοδικά).
 Thomas Macaulay (1800-1859): η φιλελεύθερη θεώρηση της ιστορίας
 Thomas Macaulay, Η ιστορία της Αγγλίας από την άνοδο του Ιωάννη του Β΄ (1848)
Η ελληνική θετικιστική ιστοριογραφία

 Σπυρίδων Λάμπρος (1851-1919), Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δίδαξε στην
έδρα της Γενικής Ιστορίας, 1890-1910. Ο εισηγητής του ιστορικού
φροντιστηρίου, της μελέτης των πηγών: διδασκαλία μεθόδου της
επιστημονικής προσέγγισης της Ιστορίας.
 Βασιλικός, ηγέτης της οργάνωσης «Εθνική Εταιρεία», πρωθυπουργός
1916-1917.
 - Περιοδικό Νέος Ελληνομνήμων, 1904-1917, θέματα βυζαντινής και
μεσαιωνικής ιστορίας.
 - Συγκρότησε ένα σημαντικό σώμα πηγών για τη βυζαντινή και νεότερη
ελληνική ιστορία.
 - Ιστορία της Ελλάδος, 1886-1908, 6 τόμ.
 Εισηγητής του ιστορικού φροντιστηρίου
Η ελληνική θετικιστική ιστοριογραφία
Το Πανεπιστήμιο Αθηνών αναδεικνύεται, μέσω του Λάμπρου, στο κατ’
εξοχήν χώρο εκπαίδευσης των νέων ιστορικών. Ο Λάμπρος μετέθεσε το
κέντρο βάρους της ιστορικής διδασκαλίας από τη συγκρότηση
ενήμερων πολιτών στην προετοιμασία καλών ιστορικών και διδασκάλων
με ισχυρά μεθοδολογικά εργαλεία. Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση, η
εξειδίκευση, το επιστημονικό σύγγραμμα, η γνώση των απαραίτητων
τεχνικών και μεθόδων προσέγγισης των πηγών αναδείχτηκαν σε όρους
συμμετοχής σε μια επιστημονική κοινότητα η οποία δεν αμφισβητούσε
την εθνική χρησιμότητα της ιστορίας, αντιθέτως την αναδείκνυε. Η
διδασκαλία του Λάμπρου συνδεόταν κατά μείζονα λόγο με την έρευνα
και την παροχή μιας υψηλής εξειδικευμένης γνώσης, παρά με τη
διδακτική και τον παιδαγωγικό ρόλο της ιστορίας.
Annales
 1929: ίδρυση περιοδικού Annales d’ histoire
économique et sociale
 1946: αλλαγή τίτλου Annales. Economies.
Sociétés. Civilizations (για να δοθεί μεγαλύτερη
έμφαση στο διεπιστημονικό του χαρακτήρα)
Κριτική στον ιστορισμό

Τέλη 19ου αι. → διάχυτο πνεύμα ανησυχίας για την πορεία
των ιστορικών σπουδών στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες
Πολιτείες
Βασικές παραδοχές:
α) η ιστορία είναι επαγγελματικός γνωστικός κλάδος
β) η ιστορία πρέπει να νοεί τον εαυτό της ως επιστήμη
Ανάγκη διεύρυνσης του αντικειμένου μελέτης της
ιστορίας στα πεδία της οικονομίας, της κοινωνίας και
της κουλτούρας και αμφισβήτηση της επικέντρωσης σε
μια πολιτική ιστορία με έμφαση στα γεγονότα και σε
μεγάλες προσωπικότητες.
Κριτική στον ιστορισμό
 Κυκλοφορία πρώτου τόμου της 12τομης Γερμανικής Ιστορίας του Κάρλ
Λάμπρεχτ (1891) όξυνε τη συζήτηση και δημιούργησε αντιπαραθέσεις
 Αμφισβήτηση δύο βασικών αρχών της συμβατικής ιστορικής
επιστήμης: α) κεντρικού ρόλου που αποδιδόταν στο κράτος και β)
επικέντρωση σε πρόσωπα και γεγονότα
 Λάμπρεχτ υπέρ εφαρμογής αρχών των φυσικών επιστημών στην
ιστορία, όπως πχ. τη συνειδητή προσέγγιση ενός ερευνητικού
αντικειμένου μέσα από θεωρητικά ερωτήματα και μεθοδολογικές αρχές
 Κριτική από Βέμπερ για ανούσια θεωρητικολογία του Λάμπρεχτ.
 Καθολική απόρριψη Λάμπρεχτ και εξοβελισμός πολιτισμικής και
κοινωνικής ιστορίας λόγω της ομοιογένειας του κλάδου των ιστορικών
και των αυστηρών μηχανισμών στρατολόγησης στα πανεπιστήμια
(Habilitation)

Οι νέες κοινωνικές επιστήμες

 Από τα τέλη του 19ου αιώνα αναπτύσσονται στην Ευρώπη οι κοινωνικές επιστήμες:,
κοινωνική ανθρωπολογία, ψυχολογία, κοινωνιολογία, στο πλαίσιο του Πρώτου
Παγκόσμιου Πολέμου και της Οκτωβριανής Επανάστασης.
 - Ανακοπή της πίστης στην πρόοδο και της αναγκαστικά θετικής εξέλιξης των ανθρώπινων
 πραγμάτων.
 - Κριτικές στην καθιερωμένη ιστορία:
 - από τους κοινωνικούς επιστήμονες
 - από τον μαρξισμό και
 - Οι νέες μορφές ιστορικής διερεύνησης άργησαν να καθιερωθούν ακαδημαϊκά.
 - Κατεύθυνση: κοινωνική ιστορία που προκύπτει από τη συνάντηση ιστορικών με
 κοινωνικούς επιστήμονες.
 - Η Revue de synthèse historique (1900) του Henri Berr: η πρώτη προγραμματική σύνθεση
των κοινωνικών επιστημών με την ιστορία.
 - Τα Annales d’histoire économique et sociale (1929) των Lucien Febvre και Marc Bloch: η
 ιδρυτική περίοδος.
 - Η Economic History Review (1926-7) στη Βρετανία και η συγκρότηση της οικονομικής
 ιστορίας.
Η εμφάνιση της κοινωνιολογίας
 Émile Durkheim (1858-1917): Θεμελιωτής της κοινωνιολογίας ως αυτόνομου ακαδημαϊκού
πεδίου. Όλα τα κοινωνικά φαινόμενα μπορούν να μελετηθούν επιστημονικά με την
κατάλληλη μέθοδο.
 1895: το πρώτο Τμήμα Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπορντό. Κύρια έργα:
 1893: Ο καταμερισμός της εργασίας στην κοινωνία
 1895: Κανόνες κοινωνιολογικής μεθόδου.
 1897: Η αυτοκτονία: κοινωνιολογική ανάλυση των ποσοστών αυτοκτονίας μεταξύ καθολικών και
προτεσταντικών πληθυσμών. Βασική θέση: ο ισχυρότερος κοινωνικός έλεγχος μεταξύ των
Καθολικών συνεπάγεται χαμηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών.
 1896: Περιοδικό L’ Année Sociologique
 Max Weber (1864-1920): Έμφαση στην κατανόηση της κοινωνικής δράσης. Πώς
εξελίχθηκαν οι διαδικασίες της εκκοσμίκευσης, της ορθολογικοποίησης και της
«απομάγευσης» του κόσμου, που οδήγησαν στον καπιταλισμό και τη νεωτερικότητα.
 - 1904-5: Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού: η εξάπλωση του
προτεσταντισμού στη βόρεια Ευρώπη ώθησε μαζικά στην ανάπτυξη της επιχειρηματικής
δραστηριότητας και του εμπορίου και οδήγησε στην ανάπτυξη του καπιταλισμού.
 Κατανόηση και ερμηνεία του καπιταλισμού με βάση τις πολιτισμικές επιδράσεις της
θρησκείας.
 - Βασικές έννοιες: «ιδεότυποι», το κράτος και το «μονοπώλιο στη βία», η «χαρισματική
ηγεσία», η γραφειοκρατία, η σύνδεση οικονομίας και κοινωνίας.
Κριτική ιστορισμού στη Γαλλία

 Στη Γαλλία η εθνική καταστροφή του 1870 → απαρχή σταδιακής
απαγκίστρωσης της ιστορικής επιστήμης από θετικισμό του Ράνκε.
 Ισχυρότερη αντίδραση στον ιστορικισμό των γάλλων ιστορικών από το
χώρο των ανερχόμενων κοινωνικών επιστημών
 2 βασικές αρχές του Εμίλ Ντυρκέμ: α) «η ιστορία είναι επιστήμη μόνο όταν
εξηγεί και συγκρίνει», β) «κατάργηση των μελετών όπου ο ρόλος του
ιστορικού υποκειμένου είναι το κυρίαρχο ή αποκλειστικό αντικείμενο της
έρευνας.
 Ο φιλόσοφος Henri Berr προπαγάνδιζε την ανάγκη στροφής της ιστορικής
επιστήμης στη συλλογική κοινωνική και πολιτισμική ιστορία, καθώς και
την ανάγκη χρήσης γενικεύσεων και υποθέσεων από την ιστορία.
 Francois Simiand επιτέθηκε στα τρία «είδωλα της φυλής των ιστορικών»:
το είδωλο της πολιτικής, του ατόμου και της καταγωγής.
 Vidal de la Blache μια «νέα σύλληψη της σχέσης ανθρώπου-γης» →
γεωγραφικοποίηση της ιστορίας
Annales
 Εξέχουσα θέση της γαλλικής Σχολής των Annales στην
ιστοριογραφία του 20ού αιώνα.
 Πίστη των συγγραφέων στη δυνατότητα επιστημονικών
προσεγγίσεων στην ιστορία (κοινωνικο-επιστημονική
κατεύθυνση)
 Αλλαγή αντιλήψεων για το αντικείμενο της ιστορίας στην
ιστορία τους. – Διαφορετική σύλληψη του ιστορικού χρόνου
 Επιμονή ιστορικών κύκλου Annales ότι δεν αποτελούν
«σχολή» αλλά ένα πνεύμα ανοικτό σε νέες μεθόδους και
προσεγγίσεις ιστορικής έρευνας.
 Δε διατύπωσαν ρητή θεωρία ή φιλοσοφία της ιστορίας // η
έρευνα προείχε της θεωρητικής σκέψης
Annales
 Μεγαλύτερη σημασία της γεωγραφίας στη Γαλλία (απαραίτητη
για τις εξετάσεις που οδηγούσαν σε ακαδημαϊκή καριέρα), σε
σύγκριση με τους προσανατολισμένους στην κλασική φιλολογία,
φιλοσοφία και θεολογία (ως δεύτερο κλάδο) καθηγητές ιστορίας
στη Γερμανία
 Ακόμη, στενοί δεσμοί γαλλικής ιστοριογραφίας με οικονομία,
κοινωνιολογία και ανθρωπολογία των Ντυρκέμ και Σιμιάν
(ποσοτικές μέθοδοι, αλλά και κεντρική σημασία συλλογικής
συνείδησης ως αντικειμένου της επιστήμης της κοινωνίας με
βασικές συνιστώσες τα έθιμα, τη θρησκεία και τους κανόνες
συμπεριφοράς) ≠ γερμανική παράδοση με έμφαση στο κράτος τη
διοίκηση και τη δικαιοσύνη
Annales
 1908-1909: Σπουδές Φεβρ και Μπλοχ σε Λειψία, Βερολίνο →
επαφή με οικονομική και κοινωνική ιστορία στη Γερμανία
 Λυσιέν Φεβρ: «ανάδειξη ενοποιητικού και συνολικού
χαρακτήρα της κουλτούρας που ενσωματώνει διακριτές και
πρωτεύουσες μέχρι τότε οντότητες όπως το κράτος, η
οικονομία, η θρησκεία, η νομοθεσία, η λογοτεχνία και οι
τέχνες. Μια νέα έννοια της κουλτούρας, η οποία δε νοείται
πλέον ως ο προνομιακός πνευματικός και αισθητικός
χώρος μιας ελίτ, αλλά ως ο τρόπος με τον οποίο το σύνολο
του πληθυσμού ζει και βιώνει τη ζωή του.»
Annales
1929-1945: Η πρώτη περίοδος – Μπλοχ και Φεβρ
 Πρώτη περίοδος του κινήματος → σταυροφορία για
σύγκλιση όλων των ανθρωπιστικών επιστημών και τον
επαναπροσανατολισμό της ιστορίας.
 Από το πρώτο τεύχος του περιοδιοκού → έκκληση για μια
«ευρύτερη και πιο ανθρώπινη ιστορία», μια ιστορία των
μαζών με σαφή έμφαση στις κοινωνικο-οικονομικές
συνθήκες, ενάντια στη γεγονοτογραφική ιστορία.
 Η «ιστορία-πρόβλημα» → πρόταση στον ιστορικό να
ξεκινήσει από ένα σύγχρονό του πρόβλημα και, βασιζόμενος
σε αυτό, να διερευνήσει το παρελθόν
Annales
 Πρόταση αλληλοσυσχέτισης παρελθόντος-παρόντος
 Νέα διάσταση χρόνου (δομές και μακροπρόθεσμες
τάσεις)
 Μετάβαση από ποιοτική σε ποσοτική ιστορική σκέψη /
εργασία με στοιχεία και στατιστικές
 Αντιπάθεια για την πολιτική ιστορία που μπορεί να
οδηγήσει τον ιστορικό σε ιδεολογικές παγίδες.
 Ο ιστορικός πρέπει να ερευνά όχι το «γιατί» αλλά το
«πώς».
Annales
 Κατασκευή η εικόνα μιας ηρωικής «ομάδας αιρετικών» που κατάφερε να
εδραιώσει μια νέα σχολή και αντίληψη της ιστορίας ενάντια στο
ακαδημαϊκό κατεστημένο της χώρας. Η κυρίαρχη εικόνα του περιοδικού
προέρχεται από τη δεκαετία του 1970.
 Τον καιρό της ίδρυσης του περιοδικού και Μπλοχ και ο Φεβρ
συνεργάζονταν ακόμη με συντηρητικά και παραδοσιακά ιστορικά
έντυπα (π.χ. Revue Historique), ενώ και οι δύο υπηρέτησαν στο
καλύτερο μετά τη Σορβόννη γαλλικό πανεπιστήμιο τη δεκαετία του
1930, εκείνο του Στρασβούργου.
 Η εχθρότητα που αντιμετώπισαν οι ιδρυτές ήταν αποτέλεσμα και της
δικής τους επιθετικής βιβλιοκριτικής πρακτικής, στην προσπάθειά τους
να διαφοροποιηθούν και να καταγραφούν ως ομάδα.
 Ευνοήθηκαν τα Annales από την ιστορική συγκυρία (διάσπαση
ντυρκεμιανών, πρωτοκαθεδρία ιστορίας, βίαιη ανακοπή της διαδικασίας
αναγέννησης της γερμανικής ιστορικής και κοινωνικής επιστήμης λόγω
της επικράτησης του ναζισμού.
Annales 2η περίοδος, Φερνάν Μπρωντέλ (1945-
1969)
Η μπρωντελιανή περίοδος,
Πρωταγωνιστής της μεγάλης σταυροφορίας για τη νέα ιστορία ο
Φερνάν Μπρωντέλ., διάδοχος του Μαρκ Μπλοχ στη σύνταξη
του περιοδικού.
Ίδρυση του 6ου Τμήματος της Έcole Pratique des Hautes Έtudes
από Λυσιέν Φεβρ και Charles Moraze το 1947 → θεσμική
παρέμβαση των Annales στο χώρο των ιστορικών και
κοινωνικών επιστημών.
 Κορυφαίο έργο την πρώτη μεταπολεμική περίοδο Η
Μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του
Φιλίππου Β΄– 1η έκδ. 1949/ 3 μέρη/τόμοι του έργου
Οι διάρκειες
 Α. Πρώτο μέρος σύμφωνα με τον ίδιο τον Μπρωνταίλ
αφιερωμένο στη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, μια
ιστορία με βραδεία ροή, συνεχείς επαναλήψεις,
 Β. Μια ιστορία με αργούς αλλά πιο καταληπτούς ρυθμούς –
κοινωνική ιστορία, ιστορία των κοινωνικών ομάδων
 Γ. Το τρίτο μέρος αφιερωμένο στην πολιτική, τη
γεγονοτολογική ιστορία
 Αποτέλεσμα → διάσπαση της ιστορίας σε πολλαπλά επίπεδα
– η διαίρεση του ιστορικού χρόνου σε γεωγραφικό, κοινωνικό
και ατομικό χρόνο
Ο δομισμός
 Μακρά διάρκεια → βαθύτερο υπόστρωμα ιστορικής πραγματικότητας / κύριος
χώρος αναφοράς του Μπρωντέλ και το σπουδαιότερο εννοιολογικό εργαλείο
που πρόσφερε.
 Δομή και conjoncture (μεσαία κύματα, κυκλικές αλλαγές μέσης διάρκειας),
κεντρικές έννοιες στον Μπρωντέλ.
 Αντοχή των δομών στον χρόνο.
 Μπρωντελιανή ιστορία → απόπειρα ανάλυσης του συνολικού ανθρώπινου
φαινομένου σε στενή συνεργασία με τις άλλες κοινωνικές επιστήμες
 Χρήση νέων μοντέλων, εργαλείων ιστορικής έρευνας, τα οποία βαπτίζονται
διαρκώς στην εξεταζόμενη πραγματικότητα.
 Κριτική ενάντια στον γεωγραφικό, κοινωνικό και τεχνολογικό
ντετερμινισμό του Μπρωντέλ

Ποσοτικές ιστορίες
 Εργασία των ιστορικών του 6ου τμήματος της Ecole με πραγματικά
ποσοτικές μεθόδους κατά τη δεκαετία του 1950, στις παραδόσεις του
Simiand kai Earl Hamilton, και με τη συνεργασία του Ernest Labrousse
(διακύμανση τιμών πριν από την Επ/ση)
 Προσπάθειες ανασύνθεσης της ποσοτικής ιστορίας, των τιμών, των
εισοδημάτων, της παραγωγής και του εμπορίου σημαντικών πόλεων και
επαρχιών της Γαλλίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας κατά το Παλαιό
Καθεστώς.
 Μεγάλη σειρά δημοσιευμάτων τη δεκαετία του 1950 από το 6ο τμήμα
 (Λιμάνια, δρόμοι, συγκοινωνίες- χρήμα, τιμές, συγκυρίες – επιχειρήσεις και
επιχειρηματίες – άνθρωποι και γαίες – κοινωνίες και πολιτισμοί)
 Μεγάλη ανάπτυξη και της δημογραφικής ιστορίας
Ποσοτικές ιστορίες
 Η ποσοτικοποίηση των δεδομένων. (Ιστορική δημογραφία
και Οικονομική ιστορία )
 Η ποσοτικοποίηση στην πολιτισμική ιστορία. Π.χ. η
ιστορία του βιβλίου.
 Τα ομοιογενή χαρακτηριστικά μετατρέπονται σε μετρήσιμα.
 Π.χ. η θρησκευτική πίστη δεν είναι μετρήσιμο μέγεθος.
Μπορούμε όμως να παρακολουθήσουμε τις διακυμάνσεις
της σε έναν ομοιογενή χώρο, μέσα από μετρήσεις
εξωτερικών εκδηλώσεων.
 Στην ποσοτικοποίηση των γεγονότων μας ενδιαφέρουν
κυρίως οι τάσεις και οι ροπές. Εξω από τις τάσεις, οι αριθμοί
αυτοί καθεαυτοί δεν μας αποκαλύπτουν τα μυστικά τους.
Προς μια «ολική» ιστορία

 Emmanuel Le Roy Ladurie, Les Paysans du Languedoc (1966), [Οι
χωρικοί του Λανγκεντόκ)
 Δημογραφική δομή – καθοριστικοί οι βιολογικοί παράγοντες /
παραγωγικές δυνατότητες περιορισμένες → διακυμάνσεις τιμών +
αύξηση πληθυσμού → πτώχευση πληθυσμιακών ομάδων και ταξικές
συγκρούσεις.
 «Ιστορία του υλικού πολιτισμού εμπειρική και ποσοτική, που λαμβάνει
υπόψη της τον βιολογικό, τον γεωγραφικό και τον κλιματολογικό
παράγοντα. Ιστορία που μελετά τις σοδειές, τις επιδημίες, τη διατροφή,
την ενδυματολογία και τη μόδα, τα μέσα παραγωγής και την κατανομή
οικονομικών πλεονεκτημάτων και πλούτου»
 → καθαρή εικόνα των οικογενειακών δομών, διανομής κτηματικών
περιουσιών, κλπ.
 Πηγές: εκκλησιαστικά αρχεία, φορολογικά κατάστιχα, κτηματολόγια
3η περίοδος των Annales 1969-1994
- 1969: Νέα διεύθυνση του περιοδικού: Ζακ Λε Γκοφ, Εμανουέλ Λε Ρουά
Λαντιρί, Μαρκ Φερρό
- 1970: ο Ζακ Λε Γκοφ διευθυντής του 6ου τμήματος της Πρακτικής
Σχολής Ανώτατων Σπουδών και μετατροπή της το 1975 σε αυτόνομο
ίδρυμα: Σχολή Ανωτάτων Σπουδών στις Κοινωνικές επιστήμες (l’École
des hautes études en sciences sociales).
 - Ζακ Λε Γκοφ και Πιερ Νορά (επιμ.), Το έργο της ιστορίας, 3 τόμ. (1974):
το μανιφέστο της νέας ιστορίας.
 - Ιστορία των νοοτροπιών. Σειριακή ιστορία
 Έρευνες Jacques Le Goff για το ρόλο των διανοουμένων, των τραπεζιτών,
των εμπόρων, των επαιτών και των αιρετικών στο Μεσαίωνα
 Ladurie, Montaillou, (1975) Έργο σταθμός. Oλική ιστορία βασισμένη
στις λεπτομερείς πληροφορίες ενός ιεροεξεταστή ανθρωπολόγου.
4η περίοδος των Annales (1994 έως σήμερα)
 - Ζακ Ρεβέλ, Αντρέ Μπιργκέρ, Μπερνάρ Λε Πετί.

 - Ποικιλία κατευθύνσεων. Κριτική για θρυμματισμό και
αποσπασματικότητα.
 - Δυσκολία να παρακολουθήσουν τους
μετασχηματισμούς της ιστοριογραφίας.
 - Στροφή στις βιομηχανικές κοινωνίες.
 - Προσοχή στον πολιτισμό και τα σύμβολά του και τις
συνδέσεις τους με τις σύγχρονεςπολιτικές παραδόσεις
(«τόποι της μνήμης»).
 - Απώλεια της ηγεμονίας: μια ιστορία ανάμεσα στις
άλλες.
Annales. Μια συνόψιση
 Η ιστορία ως καθολική επιστήμη, διεπιστημονικό διανοητικό εγχείρημα.
 Ανίχνευση, ανάλυση και εξήγηση των δομών που συνέχουν τα ιστορικά
φαινόμενα.
 Η συνολική ιστορία: πολυαιτιακά εξηγητικά μοντέλα, τα οποία επέμεναν
στη διαντίδραση οικονομικού-κοινωνικού και συσχέτιζαν το ιδεολογικό-
πολιτικό με το οικονομικό, περιθωριοποιώντας τα ιστορικά υποκείμενα
χάριν των συμπαγών δομών (Κόκκινος)
 Κουλτούρα : σύστημα νοημάτων που εκφράζεται μέσω της γλώσσας και
των συμβόλων. Η σημασία της κουλτούρας: δεν νοείται πλέον ως ο
προνομιακός πνευματικός και αισθητικός χώρος μιας ελίτ, αλλά ως ο
τρόπος με τον οποίο το σύνολο του πληθυσμού ζει και βιώνει τη ζωή του.
 Η σημασία της ιστορίας των συνειδήσεων: το κοινωνικό σύστημα
αναλύεται με βάση τους τρόπους που εκφραζόταν στις νοοτροπίες και
στις αντιλήψεις. Μελέτη των λαϊκών συμπεριφορών μέσα σε κοινωνικά
και οικονομικά πλαίσια.
Annales. Μια συνόψιση

 Νοοτροπίες (mentalités ): οι τρόποι με τους οποίους
συγκεκριμένες κοινωνίες σε συγκεκριμένες εποχές
δομούν και αναπαριστούν τις απόψεις για τον κόσμο
και τη ζωή. Περιλαμβάνουν δομημένες θεωρίες, αλλά
κυρίως ασυνείδητες παραδοχές που εξωτερικεύονται σε
διαδεδομένα σύμβολα, μεταφορές και κατηγορικές
διακρίσεις που εκφράζονται τελετουργικά.
Αναπαραστάσεις: οι εικόνες μέσα από τις οποίες οι
άνθρωποι συγκροτούν την αντίληψή τους για τον κόσμο
και την κοινωνία τους, καθώς και τις εικόνες του εαυτού
και τις πεποιθήσεις που συμμερίζονται ως μέρος μιας
κοινής πολιτισμικής παρακαταθήκης.
 Εγκατάλειψη γραμμικού χρόνου.
Κριτικές στην ιστορία των Annales
 • Αδυναμία ανάλυσης και εξήγησης της ιστορικής αλλαγής.
 • Υπερβολική ποικιλία και διαμελισμός των θεματικών και των μεθόδων.
 • Όρια της ποσοτικής μεθόδου.
 • Ανάγκη για στροφή στην ιστορία των βιομηχανικών κοινωνιών .
 • Υποβαθμίστηκε ο πολιτικός παράγοντας.
 • Ντετερμινισμός της ιστορικής εξήγησης και υποβάθμιση της συνειδητής
ανθρώπινης παρέμβασης: «ιστορία χωρίς τον άνθρωπο».
 • Εσωτερικές αντιθέσεις και ηγεμονικές συμπεριφορές έναντι των άλλων
ιστοριογραφικών σχολών
 Ωστόσο κοινά αποδεκτό ότι:
 • Διεύρυναν την οπτική γωνία των ιστορικών ως προς το χώρο μελέτης, τις
θεματικές
 και τις μεθόδους, τις σχέσεις με τις επιστήμες του ανθρώπου.
 Τεράστια η διεθνής απήχησή τους, και στις πάλαι ποτέ σοσιαλιστικές χώρες
Η κοινωνική ιστορία
 - Ήδη από το Μεσοπόλεμο πολλοί ιστορικοί, μαρξιστές και μη, στη Βρετανία, τη
Γερμανία και τη Γαλλία, ενδιαφέρονται για μια κοινωνική ιστορία ή για μια
ιστορία της κοινωνίας μέσα από την οποία θα καταλάβουν τι προηγήθηκε και τι
προκάλεσε την καπιταλιστική εκβιομηχάνιση, την εξέλιξη και τις επιπτώσεις της.
 - Από τη δεκαετία του 1960 και μετά, το ενδιαφέρον αυτό τροφοδοτήθηκε με την
ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, την ανάδυση των νεανικών κινημάτων και το
άνοιγμα των πανεπιστημίων. Κατά τη δεκαετία του 1960 σημειώθηκε στροφή
στις κοινωνικές επιστήμες και την ποσοτικοποίηση.
 - Η οικονομική ιστορία, η κοινωνική ιστορία, η εργατική ιστορία εδραιώνουν τη
θέση τους στα πανεπιστήμια. Η μαρξιστική ιστορία επίσης αναγνωρίζεται για
πρώτη φορά ως δόκιμη ακαδημαϊκή προσέγγιση.
 - Καθιερώνεται διεθνώς το γαλλικό παράδειγμα της ιστορίας των Annales .
 Εδραιώνονται και αποκτούν διεθνή προβολή οι βρετανοί μαρξιστές ιστορικοί.
 Καθιερώνονται θεσμικά οι γερμανοί ιστορικοί που προσεγγίζουν την ιστορία ως
 κοινωνική επιστήμη.
Αγγλική μαρξιστική σχολή: οι ιστορικοί

 • Christopher Hill: Αγγλική Επανάσταση
 • Victor Kiernan: ιμπεριαλισμός, πρώιμα κράτη, σχέσεις Βρετανίας με Κίνα κτλ.
 • George Rudé: Γαλλική Επανάσταση και λαϊκή διαμαρτυρία, το πλήθος
 • Rodney Hilton: βρετανοί αγρότες στο μεσαίωνα
 • John Saville: εκβιομηχάνιση και εργατικό κίνημα
 • Royden Harrison: εργατικό κίνημα, εργατική εκπαίδευση
 • Eric Hobsbawm: βρετανική εργατική ιστορία, ευρωπαϊκά λαϊκά κινήματα,
 αγρότες Λατινικής Αμερικής, εθνικισμός κ.τ.λ.
 • Dorothy Thompson: Χαρτισμός
 • Edward Thompson: η διαμόρφωση της εργατικής τάξης, λαϊκά κινήματα 18ος-
 αρχές 19ου αιώνα .
 • Raphael Samuel: ο νεότερος, εμβληματική φυσιογνωμία στο History Workshop Journal
(1976) και στοσχετικό κίνημα.
Αγγλική μαρξιστική σχολή
 Οι απαρχές: Φρίντριχ Ένγκελς, Η κατάσταση της εργατικής τάξης της
Αγγλίας (1844).- Η κοινωνική ιστορία ως ανάγκη να κατανοηθεί η
βιομηχανική επανάσταση. Στο πανεπιστήμιο από τις αρχές του
Μεσοπολέμου, συνδυασμός με οικονομική ιστορία.-
 1947-1956 / επίσημα οργανωμένη «Ιστορική ομάδα του Κομμουνιστικού
Κόμματος» με ιστορικούς που έγιναν αργότερα διάσημοι, όπως οι
Μωρις Ντομπ, Ρόντνευ Χίλτον, Κρίστοφερ Χιλ, Έρικ Χόμπσμπαουμ και
Έντουαρντ Π. Τόμσον.
 Ρήξη πολλών από αυτούς με το Κ.Κ. μετά το 1956 και τα γεγονότα στην
Ουγγαρία
 1952, ίδρυση Past and Present από μαρξιστές ιστορικούς χωρία να
ελέγχεται από το κόμμα → φόρουμ διαλόγου μαρξιστών και μη
μαρξιστών ιστορικών
 • Η μαρξιστική ιστοριογραφία εισάγεται στα πανεπιστήμια από τη
δεκαετία του 1960, στο πλαίσιο της γενικότερης τάσης για στροφή στην
κοινωνική ιστορία.
Βασικά χαρακτηριστικά των βρετανών μαρξιστών

ιστορικών
 Ενδιαφέρον για τα κατώτερα στρώματα, για τα επαναστατημένα πλήθη,
τις μάζες χωρίς αποκλεισμούς – σε αντίθεση με τον ίδιο τον Μαρξ που
απεχθάνονταν τους κολασμένους, τους περιθωριακούς και τους λούμπεν
προλετάριους. (κοινό γνώρισμα Γάλλων και Βρετανών ιστορικών)
 Η αγγλική μαρξιστική σχολή έκανε πραγματικότητα την ιστορία «από τα
κάτω» // έμφαση στον τρόπο ζωής, την εμπειρία, την κουλτούρα των
κυριαρχούμενων στρωμάτων – Συγκρότηση κοινωνικών τάξεων όχι μόνο
στο στάδιο της παραγωγής αλλά και της ιδιαίτερης κουλτούρας και
ταυτότητας.
 Προτίμηση στον προνεωτερικό κόσμο
 Ασχολείται κυρίως με τη φεουδαρχία και τις δυνάμεις αποσύνθεσής της,
τις διαδικασίες μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό (ως
ολότητας) / το ρόλο της μεσαιωνικής αγροτικής τάξης ως ενεργού
υποκειμένου συνδιαμορφωτή του νεώτερου κόσμου / αγγλική
επανάσταση, πουριτανισμός
Βασικά χαρακτηριστικά των βρετανών μαρξιστών
ιστορικών
 -Νέες θεματικές, νέες μέθοδοι. Διεθνείς επαφές, συγκριτική μελέτη,
διεπιστημονικές ανταλλαγές, κοινωνική και οικονομική ιστορία, εμμονή
στο διάλογο και τις ανταλλαγές.
 - Ενέπνευσαν πολλούς τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 και
ανανέωσαν τον κλάδο. Σημαντική διεθνής επίδραση.
 - Η εργατική ιστορία, προνομιακό πεδίο της μαρξιστικής ιστορίας.
 - Δεκαετίες ’60-70: συζήτηση κατά πόσο εργάτες έδρασαν ως φορείς
κοινωνικής αλλαγής.
 - O καπιταλισμός δεν είναι μόνο οικονομικό σύστημα, αλλά και
σύστημα αξιών καισυμπεριφορών. Η σημασία της παρέμβασης του
ανθρώπινου παράγοντα.
 -- Κριτική στον ντετερμινισμό και στον οικονομικό αναγωγισμό.
Eric Hobsbawm
 Έκδοση το 1959 των Πρωτόγονων Επαναστατών, ενός βιβλίου-τομή για την

αντιμετώπιση φαινομένων όπως η ληστεία το οποίο εισάγει την έννοια της
κοινωνικής επανάστασης.
 1962 «Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848», το πρώτο μέρος της τριλογίας για
τον «μακρύ 19ο αιώνα» που τον έκανε διάσημο και στον οποίο προστέθηκε και ο
τέταρτος τόμος για τον σύντομο 20ό αιώνα.
 Οι μετασχηματισμοί των κοινωνιών, η ανάδειξη ενός παγκοσμιοποιημένου
παρελθόντος, το εργατικό κίνημα, η στροφή προς τη μελέτη πλέον των
ανθρώπων, με σάρκα και οστά, οι συνήθειες τους ο τρόπος ζωής κλπ και όχι
αφηρημένα της κοινωνίας, η κοινωνική ληστεία, η έννοια των επινοημένων
παραδόσεων.
 Η κοινωνική Ιστορία, για τον Hobsbawm, έπρεπε να αποτελεί μέρος του
ευρύτερου πολιτικού σχεδίου της Αριστεράς, δίνοντας ξανά ζωή σε ξεχασμένες
φωνές και τοποθετώντας τη βιωμένη πραγματικότητα των ανθρώπων στο
επίκεντρο
Η ΤΑΞΗ/ Ε.Π. ΤΟΜΣΟΝ
 The Making of the English Working Class, 1966

Κλασικό έργο, μοναδικό στο είδος του – Θέση Τόμπσον για την εργατική τάξη
ως συλλογικό υποκείμενο που δεν «ανέτειλε ξαφνικά αλλά συμμετείχε η ίδια
στη διαμόρφωσή της» / Ταξική συνείδηση με πολιτισμικούς όρους
«Η τάξη συμβαίνει όταν ορισμένοι άνθρωποι, ως αποτέλεσμα των κοινών
εμπειριών τους (που κληρονόμησαν ή μοιράζονται), συναισθάνονται και
διατυπώνουν την ταυτότητα των συμφερόντων τους μεταξύ τους και ενάντια σε
άλλους ανθρώπους των οποίων τα συμφέροντα διαφέρουν (και συνήθως είναι
αντίθετα) από τα δικά τους.
Η τάξη είναι σχέση και διαδικασία.
«Εμπειρία»: ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι ζουν τις πραγματικότητες της
κοινωνικής ζωής. Αυτή η βιωμένη εμπειρία παράγει ιδέες και συναισθήματα, τα
οποία μεταφράζονται πολιτισμικά σε πρότυπα, αξίες, πεποιθήσεις, υποχρεώσεις,
όχι όμως με προκαθορισμένο τρόπο. Μέσα από αυτές τις ιδέες και τα
συναισθήματα η εμπειρία μετατρέπεται σε ταξική συνείδηση και σε δράση.
Η γερμανική μεταπολεμική ιστορική επιστήμη

 - Καθοριστικοί παράγοντες του γερμανικού διανοητικού, πολιτικού και
πολιτισμικού περιβάλλοντος που τροφοδότησαν την προβληματική της
μεταπολεμικής γερμανικής ιστοριογραφίας: κληρονομιά ιδεαλιστικής
φιλοσοφίας, κληρονομιά του ναζισμού, θεσμική αντίσταση στην
κοινωνική ιστορία και τις κοινωνικές επιστήμες, επικράτηση της
θεωρίας του εκσυγχρονισμού.
 - Στόχος: η κριτική επανεξέταση της γερμανικής ιστορίας, ώστε να
εξηγηθεί ο «ιδιαίτερος δρόμος» (Sonderweg) της γερμανικής ιστορίας.
 - Hans Ulrich Wehler: βάσεις για μια «ιστορική κοινωνική
επιστήμη». Ο εκσυγχρονισμός ως θετική και αναπότρεπτη διαδικασία.
Η ιδιαιτερότητα της γερμανικής ιστορίας ως αποτέλεσμα του ατελούς
εκσυγχρονισμού.
Η γερμανική μεταπολεμική ιστορική επιστήμη
 - Η «σχολή του Μπίλεφελντ»: Jürgen Kocka.
 Ιστορία: κοινωνική επιστήμη με ερωτήματα για τις κοινωνικές αλλαγές. Στενή
σχέση ανάμεσα στην επιστημονική έρευνα και την κοινωνική πρακτική, δηλαδή
η ιστορία ως κριτική επιστήμη, με ηθική διάσταση. Στο επίκεντρο, η
προοδευτική μεταμόρφωση των κοινωνικών δομών.
 Συνεξέταση κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών, διανοητικών
φαινομένων.
 - Το περιοδικό Geschichte und Gesellschaft (Ιστορία και Κοινωνία) (1975):
 Έμφαση στους μετασχηματισμούς των σύγχρονων βιομηχανικών
κοινωνιών, στην αλληλεπίδραση πολιτικής και κοινωνίας.
 Δομές και θεσμοί, μικρή προσοχή στην καθημερινή ζωή.
 Ιστορία της εργατικής τάξης, ιστορία της αστικής τάξης. Κυρίως εμπειρικά
δεδομένα.
 Εφαρμογή θεωρητικών μοντέλων στην ανάλυση των ιστορικών αλλαγών.
 Οι μετασχηματισμοί ως διαδικασία εκσυγχρονισμού .
 Από τη δεκαετία του ’70 και του ’80, μετατόπιση από τους οικονομικούς
παράγοντες στον πολιτισμό.
 Στροφή στη λογοτεχνία, την τέχνη και το λαϊκό πολιτισμό ως πηγές.
Αμφισβητήσεις
 - Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970: αμφισβητούνται όλο και
περισσότερο οι κοινωνικές εξηγήσεις - βεμπεριανού, μαρξικού ή
αναλικού τύπου. Διατυπώνονται κριτικές:
 στις μεγάλες αφηγήσεις, που αφήνουν απέξω ολόκληρες κατηγορίες
ανθρώπων ή περιοχές του κόσμου
 για την ανεπάρκεια των δομιστικών μοντέλων
 για την υποβάθμιση της ανθρώπινης δράσης
 για τη σημασία των αναπαραστάσεων και της γλώσσας
 - Σε κάθε χώρα, οι κριτικές παίρνουν διαφορετικές μορφές, ανάλογα την
ισχύ και την εδραίωση της κοινωνικής ιστορίας.
 - Κριτικές στην κλασική κοινωνική ιστορία: παραμελεί τις έμφυλες
σχέσεις, υποβαθμίζει τον πολιτισμικό παράγοντα, διαβάζει μονοσήμαντα
τις παραγωγικές σχέσεις κτλ. υποστασιοποιεί την τάξη.
 Η ιστορία των γυναικών και η ιστορία του φύλου, η μεγαλύτερη

Νέα στοιχεία:
 Σημασία στους πολιτισμικούς παράγοντες ως
παράγοντες αλλαγής.
 Στροφή στην εμπειρία.
 Επιστροφή στις αφηγηματικές μορφές ιστορίας .
 Στροφή στις ομάδες που είχαν μείνει έξω από την
«ανάπτυξη» και στην καθημερινή ζωή, στη σκοπιά των
υποκειμένων του παρελθόντος και την εμπειρία τους.
 Αλλαγή των θεματικών και των μεθόδων της
ιστοριογραφίας.
 Κέντρο βάρους από τις δομές και τις διαδικασίες στον
πολιτισμό και τα βιώματα των απλών ανθρώπων.
Νέες τάσεις στην ιστοριογραφία

 ιστορία των γυναικών, ιστορία του φύλου
 ιταλική μικροϊστορία
 βρετανική γλωσσολογική στροφή
 γερμανική ιστορία της καθημερινής ζωής
 νέα πολιτισμική ιστορία
- Νέες επιδράσεις:
 από την φεμινιστική θεωρία, από την ανθρωπολογία
 από τη λογοτεχνική κριτική, από τη γλωσσολογία
 - Το ευρύτερο ευρωπαϊκό πλαίσιο, πρόσφορο στις μετατοπίσεις:
 οικονομική κρίση και ο κλονισμός στη συνεχή ανάπτυξη
 αντιαποικιακά κινήματα και ή κριτική του ευρωκεντρισμού
 άνοδος του φιλελευθερισμού
 πτώση του υπαρκτού και άνοδος του εθνικισμού (μετά το 1989)
 παγκοσμιοποίηση και οι συνέπειές της.
Ιστορία των γυναικών, ιστορία του φύλου
 Από την ιστορία των σπουδαίων γυναικών στην φεμινιστική

ιστορία
 Αφετηρία, το νέο φεμινιστικό κίνημα της δεκαετίας του
1970, σε μια εποχή όπου η ιστορία διερευνά τις μορφές
ιεραρχίας, καταπίεσης και εξουσίας του παρελθόντος, και
των αντιστάσεων σε αυτές.
 Η διάσταση του φύλου και της έμφυλης διαφοράς αλλάζει
τον τρόπο που κάνουμε ιστορία:
 Η έμφυλη διαφορά είναι κοινωνική και πολιτισμική
κατασκευή που αλλάζει στο χρόνο.
 Στροφή στα μεταβαλλόμενα νοήματα του ανδρισμού και
της θηλυκότητας και επομένως στην ιστορική συγκρότηση
της έμφυλης διαφοράς ως «φυσικής».
Ιστορία των γυναικών, ιστορία του φύλου
 Ποικιλίες ανδρισμού και θηλυκότητας, πώς

κατασκευάστηκαν, αμφισβητήθηκαν και έγιναν αντικείμενο
διαπραγματεύσεων μέσα στο χρόνο και πώς συνδέονται με
άλλες παραμέτρους, όπως φυλή, τάξη, εθνότητα,
σεξουαλικές προτιμήσεις.
 Όχι πια η ανδρική ιστορία ως ουδέτερη και οικουμενική,
αλλά η έμφυλη διαφορά ως κεντρικός άξονας εξουσίας στην
κοινωνία, τρόπος συγκρότησης κοινωνικών σχέσεων και
κατασκευής πολιτισμικών νοημάτων.
 Διαφορές από κοινωνία σε κοινωνία.__
Το επιστημολογικό παράδειγμα
Επιστημολογικό παράδειγμα: «το σύνολο των πεποιθήσεων,
των αναγνωρισμένων αξιών και των τεχνικών που
ασπάζονται τα μέλη μιας δεδομένης ομάδας επιστημόνων.
Η σύνδεση της επιστημονικής κοινότητας με ένα μοναδικό
παράδειγμα δημιουργεί μια αυστηρά οριοθετημένη
παράδοση επιστημονικής έρευνας, την φυσιολογική
επιστήμη (ιδιόρρυθμη επιστήμη: ρευστότητα και έλλειψη
κυριαρχίας ενός μοναδικού παραδείγματος) [Kuhn, Η Δομή
…, σελ. 26]
Τόμας Κουν
 Ανάπτυξη της επιστήμης – μια θεμελιωδώς ασυνεχής
διαδικασία, μια ακολουθία βίαιων ανατροπών. «Η
μετάβαση από ένα παράδειγμα σε κάποιο άλλο δεν
οφείλεται στη νέα, πιο ολοκληρωμένη γνώση, στην
εξηγητική πληρότητα του νέου παραδείγματος. Η
προσχώρηση των μελών της επιστημονικής κοινότητας
στο νέο παράδειγμα μοιάζει με θρησκευτική
μεταστροφή, αιφνίδια αλλαγή οπτικής, και δεν
απορρέει από κάποιο γόνιμο διάλογο στα πλαίσιο της
επιστημονικής κοινότητας.
 Σύμφωνα με τον Kuhn οποιαδήποτε επιστημονική
ανάλυση βασίζεται στη συναίνεση των μελών της
επιστημονικής ομάδας. Στη θέση της παγιοποιημένης
«αντικειμενικής αλήθειας» προτάσσεται η αντίληψη
της κοινωνικά θεμελιωμένης αντικειμενικότητας.
Η ώρα της κρίσης
 Η υποχώρηση του ρανκεανού προτύπου ιστορικής
γραφής δεν σηματοδότησε τελικά μια αλλαγή
παραδειγμάτων, κατά το πρότυπο της θεωρίας του
Κuhn. Το ρανκεανό παράδειγμα αντικαταστάθηκε από
πληθώρα ανταγωνιστικών μεταξύ τους
«υποδειγμάτων», απόρροια της κοινωνικής και
πολιτικής κατάτμησης της κοινότητας των ιστορικών.
Ως κυρίαρχο φαινόμενο θα μπορούσε ωστόσο να
προταχθεί η τάση των ιστορικών να δανείζονται πλέον
(αντί να δανείζουν) μεθόδους και εργαλεία από τις
κοινωνικές επιστήμες.
Το τέλος της ιστορίας;

 Λόγος για το τέλος της «μεγάλης αφήγησης» - απώλεια μοναδικότητας
της νεωτερικότητας – σχετικοποίηση δυτικού πολιτισμού – νέες
αντιλήψεις για το χρόνο (Μπρωντέλ: παραλλαγή της ταχύτητας και του
ρυθμιού του ιστορικού χρόνου ανάλογα με το εκάστοτε αντικείμενο
μελέτης)
 Κατακερματισμός αντικειμένου της ιστορίας → εντυπωσιακή διεύρυνση
ιστορικής γραφής από 1970 κ.ε. («Ιστορία από τα κάτω», ιστορία
γυναικών)/έκρηξη ιστορικών κειμένων)
 Κριτική και της παραδοσιακής ιστοριογραφίας αλλά και των κοινωνικο-
επιστημονικών προσεγγίσεων για την επικέντρωση της ιστορίας στις
μεγάλες απρόσωπες δομές, χωρίς την εξέταση των πραγματικών
σχέσεων εξουσίας.
 «Αν η κοινωνικο-επιστημονικού προσανατολισμού ιστορία είχε θελήσει
να αντικαταστήσει τη μελέτη της πολιτικής με τη μελέτη της κοινωνίας,
η νέα ιστορία στρεφόταν τώρα στη μελέτη της κουλτούρας, αποδίδοντας
έμφαση στις συνθήκες της καθημερινής ζωής και εμπειρίας». [Ίγκερς,
1999, 18-21]
Η γλωσσική στροφή
 Γλωσσική στροφή: αρκετοί ιστορικοί έφτασαν στο συμπέρασμα
ότι «η ιστορία έχει μεγαλύτερη σχέση με τη λογοτεχνία παρά με
την επιστήμη» - ότι δεν υπάρχει αντικειμενικότητα χωρίς την
ύπαρξη αντικειμένου – και ότι «η γλώσσα διαμορφώνει την
πραγματικότητα αλλά δεν αναφέρεται σε αυτήν» (καθορισμός
σκέψεων και αντιλήψεων του ιστορικού από τις κατηγορίες της
γλώσσας εντός της οποίας λειτουργεί»
 Ρολάν Μπαρτ (δεκ. 1960), Χέυντεν Χουάιτ (δεκ. 1970) τόνισαν τον
λογοτεχνικό χαρακτήρα και τα μυθοπλαστικά στοιχεία των
ιστορικών κειμένων.
 Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της λογοτεχνίας Ζακ Ντεριντά και
Πωλ ντε Μαν «η γλώσσα περισσότερο κατασκευάζει την
πραγματικότητα παρά αναφέρεται σ’ αυτήν».
Hayden White: Metahistory. Historical

Imagination in 19th century Europe
 To ιστοριογραφικό έργο καθορίζεται από:
 Δεδομένα/συμβάντα/γεγονότα
 Μεθοδολογικά/ερμηνευτικά εργαλεία ιστορικού
 Αφήγηση ιστορικού υλικού και προβληματική συγγραφέα
 Τέσσερα είδη πλοκής
Ρομαντική: σύγκρουση του χαρισματικού ήρωα (καλό) με τον
κόσμο(κακό). Επικράτηση του καλού
Σατιρική: Το αντίθετο. Ο άνθρωπος ως δούλος της μοίρας. Ειρωνική
αποδοχή της πραγματικότητας
Κωμική πλοκή: Ευκαιριακή επικράτηση του ανθρώπου έναντι του αντίξοου
κόσμου
Τραγική πλοκή: Κατάρρευση του ιστορικού πρωταγωνιστή που υπερβαίνει
τα ανθρώπινα όρια. Πρόκειται για εκδοχή ιστορικού φρονηματισμού που
συμβάλλει στη διαμόρφωση της υποταγής στον ιστορικό νόμο ή την
κοσμική τάξη
Hayden White: Metahistory. Historical
Imagination in 19th century Europe
Μεταϊστορικό στοιχείο: πλοκή+επιχειρηματολογία+ιδεολογία
Πλοκή+επιχειρηματολογία+ιδεολογία=γλώσσα
Μεταϊστορικό στοιχείο=γλώσσα
Η ιστορία συνιστά μια μορφή γνώσης αντίστοιχη με αυτή του
μυθιστορήματος
Η ιστορική ερμηνεία είναι αυτό-αναφορική διανοητική
κατασκευή. Φιλοσοφικός ορίζοντας των ιστοριογραφικών
εγχειρημάτων είναι ο ριζικός σχετικισμός.
Το μεταϊστορικό στοιχείο διαβρώνει κάθε πρόταγμα καθαρής
επιστημονικότητας ή απόλυτης αντικειμενικότητας.
Κριτική στον White

 Νεοιδεαλιστική και υποκειμενική σχετικιστική θεωρία καθώς ανάγει
κάθε ιστοριογραφικό εγχείρημα αποκλειστικά στην ενεργητική βούληση
του ιστορικού που δρα ερήμην του αδρανούς σώματος των πηγών.
Αδιαφορεί για τον τρόπο που οι προηγούμενες κοινωνίες βίωσαν,
ερμήνευσαν και αναδιάταξαν την ιστορική πραγματικότητα. Το
ιστοριογραφικό υλικό αντιστέκεται σε κάθε νέα και αυθαίρετη
ανακατασκευή και ερμηνεία του. D. L. Capra
 Οι τέσσερεις θεμελιώδεις κλασικοί ρητορικοί τρόποι ως
αδιαφοροποίητες νοητικές δομές που χαρακτηρίζουν τη δυτική
πολιτισμική παράδοση. Δεν αναδεικνύεται η ιστορικότητα των
ρητορικών τρόπων και η ανταπόκρισή τους στο εκάστοτε ιστορικό
πλαίσιο αναφοράς.
Κριτική στον White
«η ιστορία, παρότι είναι κι αυτή μια μορφή αφήγησης
ανάμεσα σε πολλές, έχει εντούτοις μια ιδιαιτερότητα, καθώς
διατηρεί μια ειδική σχέση με την αλήθεια. Πιο
συγκεκριμένα, οι αφηγηματικές κατασκευές της στοχεύουν
στην ανάπλαση ενός παρελθόντος που πράγματι υπήρξε.
Αυτή η αναφορά σε μια πραγματικότητα που προϋπάρχει
του ιστορικού κειμένου και τοποθετείται εκτός αυτού, και
της οποίας το κείμενο οφείλει να δώσει μια συνεκτική
αφήγηση … είναι αυτό που συνιστά την ιστορία και τη
διαφοροποιεί από το θρύλο και την πλαστογραφία.»
R. Chartier
Νέος ιστορικισμός
 Συγκερασμός προβληματικής και μεθόδων λογοτεχνικής κριτικής
και ιστορικής επιστήμης.
 Αποκάλυψη και απομυθοποίηση των μηχανισμών δια μέσου των
οποίων το παρόν κατασκευάζει τις ιστορικές εκδοχές του
παρελθόντος.
 Ιστορικός λόγος: απεικονίζει και ταυτόχρονα συγκροτεί
εναλλακτικούς και κοινωνικά προσδιορισμένους τρόπους θέασης
της ιστορικής εξέλιξης.
 Λόγος (Discours)
Η δυνατότητα του λόγου να μορφοποιεί τους τρόπους με τους
οποίους «η κυρίαρχη ιδεολογία κάθε περιόδου συγκροτεί τις
θεσμικές και κειμενικές ενσαρκώσεις των πολιτισμικών
κατασκευών, δεσπόζοντας στη διανοητική και κοινωνική ζωή.
Κριτική από Ιγκερς
 «Όμως οι επικριτές του ιστορικού ρεαλισμού που επέμειναν στην
αυτονομία των κειμένων, σπανίως προχώρησαν πέρα από θεωρητικές
διακηρύξεις, στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων ιστορικών ζητημάτων,
που γι’ αυτούς δεν μπορεί παρά να είναι γλωσσικές κατασκευές. Οι
εκπρόσωποι του ρεύματος που αυτοαποκλήθηκε «Νέος Ιστορικισμός»
ασχολήθηκαν κυρίως με τη λογοτεχνία και την κουλτούρα».
 «Οι δυο αυτές ομάδες συμφωνούσαν πάνω σε βασικές θέσεις της
μεταμοντέρνας λογοτεχνικής θεωρίας για την κεντρικότητα και την
αδιαφάνεια της γλώσσας, καθώς και πάνω σε ανθρωπολογικές
αντιλήψεις για τις κουλτούρες ως συμβολικά δίκτυα νοήματος. Όμως οι
Νέοι Ιστορικιστές δε δέχονται την αυτονομία των κειμένων, βλέποντας
τα κείμενα ως μέρος σύνθετων συμβολικών διαπραγματεύσεων οι οποίες
αντανακλούν σχέσεις εξουσίας».
 Στην πράξη οι ριζοσπαστικές κριτικές των καθιερωμένων μεθόδων
ιστορικής έρευνας που κυριάρχησαν στις θεωρητικές συζητήσεις για την
ιστορία από τη δεκαετία του 1970 ως σήμερα, άσκησαν περιορισμένη
επίδραση στον τρόπο που γράφεται η ιστορία. [Ίγκερς, 1999, 22-27]
Μετά το μεταμοντερνισμό
 «Η απομάκρυνση από τις παραδοσιακές
ιστορικιστικές θέσεις σχετικά με την αντικειμενικότητα
της ιστορικής γνώσης και την ανεξαρτησία του
ιστορικού από αξιακού τύπου διατυπώσεις δημιούργησε
μεν ένα κλίμα σχετικισμού ως προς τη δυνατότητα
επιστημονικής συγκρότησης της ιστορίας, κυρίως όμως
οδήγησε σε μια επανατοποθέτηση της ιστορίας με βάση
τα σύγχρονα επιστημολογικά ρεύματα και ιδιαίτερα τις
νέες αντιλήψεις που διέπουν τις ευρύτερες
ανθρωπιστικές επιστήμες του τέλους του 20ού αιώνα».
[Γαγανάκης, Σημειώσεις]
 Η έννοια της ιστορικής αλήθειας, μέσα στην αναμφισβήτητα
συνθετότερη διάστασή της, παραμένει βασική αξία και ζητούμενο για
τον ιστορικό.
 Σωστές επισημάνσεις των μεταμοντερνιστών σχετικά με τις ιδεολογικές
παραδοχές που ενυπάρχουν στον κυρίαρχο λόγο της επαγγελματικής
ιστορίας αλλά και υπερβολικές κρίσεις για την παντελή έλλειψη
ορθολογικού ιστορικού λόγου που καταλήγουν να καταργούν τα όρια
μεταξύ ιστορικού λόγου και μυθοπλασίας, έντιμης επιστημονικής
δουλειάς και προπαγάνδας. [Ίγκερς, 1999, 27-29]
 Στροφή πολλών ιστορικών στη μικρο-ιστορία – η ιστορία ανακτά το
ανθρώπινο πρόσωπό της. Με αντικείμενό της την κουλτούρα υπό την
ευρεία έννοια της καθημερινής ζωής, η νέα πολιτισμική ιστορία, όπως
και η «ερμηνευτική»του κλασικού ιστορικισμού, δεν ασχολείται με την
εξήγηση (explanation) αλλά με την «ερμηνεία» (explication), με την
απόπειρα ανάπλασης των κοινωνικών εκφράσεων που της χρησιμεύουν
ως κείμενα.»
 Η έννοια της ιστορικής αλήθειας, μέσα στην αναμφισβήτητα
συνθετότερη διάστασή της, παραμένει βασική αξία και ζητούμενο για
τον ιστορικό.
 Σωστές επισημάνσεις των μεταμοντερνιστών σχετικά με τις ιδεολογικές
παραδοχές που ενυπάρχουν στον κυρίαρχο λόγο της επαγγελματικής
ιστορίας αλλά και υπερβολικές κρίσεις για την παντελή έλλειψη
ορθολογικού ιστορικού λόγου που καταλήγουν να καταργούν τα όρια
μεταξύ ιστορικού λόγου και μυθοπλασίας, έντιμης επιστημονικής
δουλειάς και προπαγάνδας. [Ίγκερς, 1999, 27-29]
 Στροφή πολλών ιστορικών στη μικρο-ιστορία – η ιστορία ανακτά το
ανθρώπινο πρόσωπό της. Με αντικείμενό της την κουλτούρα υπό την
ευρεία έννοια της καθημερινής ζωής, η νέα πολιτισμική ιστορία, όπως
και η «ερμηνευτική»του κλασικού ιστορικισμού, δεν ασχολείται με την
εξήγηση (explanation) αλλά με την «ερμηνεία» (explication), με την
απόπειρα ανάπλασης των κοινωνικών εκφράσεων που της χρησιμεύουν
ως κείμενα.»
 Αν και οι ιστορικοί έγιναν πιο επιφυλακτικοί απέναντι στην αυθεντία
της επιστήμης, συνέχισαν να δουλεύουν με την πεποίθηση ότι έχουν
να κάνουν με ένα πραγματικό και όχι φανταστικό παρελθόν.
 Ανθεκτικά τα ακαδημαϊκά ήθη και η ακαδημαϊκή κουλτούρα από την
εποχή της καθιέρωσης της επαγγελματικής ιστοριογραφίας ως τις
μέρες μας. Διαχρονική η αξία των αρχειακών πηγών.
 Μετά τα γεγονότα του 1989 σχετικοποίηση της αντίληψης για
υπεροχή της σημασίας της κουλτούρας εις βάρος της πολιτικής και
των ευρύτερων κοινωνικών διαδικασιών.
 Ζητούμενο μια πλατιά ιστορική προσέγγιση με συμπερίληψη
πολιτισμικών και θεσμικών πλευρών [Ίγκερς, 1999, 31-34]
Ξαναγράφοντας την ιστορία

 Ελάχιστες απόπειρες προσέγγισης της ιστορίας των
ιστορικών σπουδών ως γνωστικού κλάδου με συνέχεια μέσα
στο κοινωνικό και το θεσμικό του περιβάλλον. Αντίθετα, οι
παραδοσιακές οπτικές προσέγγιζαν τα διάφορα ιστορικά
ρεύματα στα πλαίσια των ευρύτερων επιστημολογικών ή
φιλοσοφικών συμφραζομένων. [Ίγκερς, 1991, 11-13]
 Αδιέξοδη και άτοπη κάθε απόπειρα συγγραφής μιας
«εσωτερικής» ιστορίας της ιστορίας, δίχως τη συμπερίληψη
των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών
συμφραζομένων κάθε περιόδου. Επιδράσεις στην απόπειρα
συγγραφής της ιστορίας της ιστορίας από τις ευρύτερες
τάσεις στη συγγραφή της ιστορίας των επιστημών.
Ξαναγράφοντας την ιστορία
 Σύμφωνα με διανοητές όπως οι Oswald Spengler, Gaston
Bachelard, Michel Foucault η κάθε φάση στην ιστορική
διαδρομή μιας επιστήμης απηχεί τους κυρίαρχους
συμβολισμούς ενός συγκεκριμένου πολιτισμού, μια
ιδιαίτερη οργάνωση της γνώσης σύμφωνα με τις απαιτήσεις
της κυρίαρχης κουλτούρας.
 Αντίδραση στη γραμμική αντίληψη της «προόδου της
επιστημονικής γνώσης». Άποψη για εξέλιξη κάθε επιστήμης
μέσα από ριζικούς επαναπροσανατολισμούς, βίαιες τομές
στη θεώρησή της (σε μια ακραία απόληξή της η άποψη αυτή
κατέληξε να αμφισβητεί το αντικείμενο της ιστορίας ως
επιστήμης) [Γαγανάκης, Σημειώσεις]

Ιστορία Ιστοριογραφία Ακαδημία Πλάτωνος ΕΚΠΑ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ιστορία Ιστοριογραφία Ακαδημία Πλάτωνος ΕΚΠΑ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ιστορία - Ιστοριογραφία

Η πολυσημία του όρου «ιστορία»,

Η ιστορία ως τα γεγονότα που

 «Η µνήµη είναι η πρώτη ύλη της ιστορίας.

 Οι σχέσεις της ιστορίας µε την µνήµη είναι

Η ιστορία αποτελεί μια πειθαρχημένη

 Μέθοδος ή μέθοδοι προσέγγισης της ιστορίας;

Πως προσεγγίζουμε το παρελθόν;

 Α. Η ιστορικότητα: τα γεγονότα, οι έννοιες έχουν ιστορία,

 Τεκμηρίωση. Από τα κατάλοιπα του παρελθόντος

 Κάθε κατάλοιπο του παρελθόντος που προσφέρει γνώσεις για

 Αρχεία είναι τα έγγραφα τα οποία δημιούργησε, παρέλαβε και

 Ιστορική κουλτούρα: η ενεργής και συναισθηματική

 Μέσα από τη διάχυση της ιστορικής κουλτούρας και την

 Εάν η διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης

Για ποια θέματα θα μιλήσουμε;

Για πολλά χρόνια κύριο αντικείμενο της ιστορικής

Ιστορική πληροφορία και ιστορικό πεδίο.

Η ιστορία ασχολείται και με γεγονότα, και με «μη

Το παρελθόν προσφέρει έναν τεράστιο αριθμό

Το τι περιλαμβάνει κάθε φορά το ιστορικό πεδίο

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

wid (ινδοευρ. ρίζα) → αρχαιοελλ. είδω/

Η πολυσημία του όρου «ιστορία»,

Κρίσιμο θέμα: Η μετάβαση από την ιστορία ως ασχολία

Ιστοριογραφία: ετυμολογικά η γραφή της ιστορίας. Ιστοριογραφία είναι

 Η μνήμη δεν αποτελεί μηχανική καταγραφή αλλά

 «Η µνήµη είναι η πρώτη ύλη της ιστορίας.

 Οι σχέσεις της ιστορίας µε την µνήµη είναι

 Ιστορική κουλτούρα: η ενεργής και συναισθηματική

 Μέσα από τη διάχυση της ιστορικής κουλτούρας και την

 Εάν η διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης

 Η ιστορία ως καθοριστικό στοιχείο για τη

 Η ιστορία και οι πολλαπλές

Η ιστορία αποτελεί μια πειθαρχημένη

 Ανάμεσα στο παρελθόν και σε αυτά που μαθαίνουμε

Υπάρχει μια μεθοδολογία της ιστορίας;

 Μέθοδος ή μέθοδοι προσέγγισης της ιστορίας;

 Α. Η ιστορικότητα: τα γεγονότα, οι έννοιες έχουν ιστορία,

Πως ρωτάμε και πως απαντάμε;

 Τεκμηρίωση. Από τα κατάλοιπα του παρελθόντος

Η ιστορία αποσκοπεί στην αναζήτηση και

 Ο ιστορικός αναζητά την αιτιότητα των

Η θέση της «κατανόησης»

Η κατανόηση προϋποθέτει την ακριβή πληροφόρηση και

 Πηγή με δυο λόγια, είναι οτιδήποτε ανήκει στον άνθρωπο, εξαρτάται

Κάθε κατάλοιπο του παρελθόντος που προσφέρει γνώσεις για αυτό

 Εμπιστευόμαστε μια πηγή που έστω θεωρούμε αυθεντική; Όχι

 Αρχεία είναι τα έγγραφα τα οποία δημιούργησε, παρέλαβε και

 Πηγή με δυο λόγια, είναι οτιδήποτε ανήκει στον άνθρωπο, εξαρτάται

Κάθε κατάλοιπο του παρελθόντος που προσφέρει γνώσεις για αυτό

 Εμπιστευόμαστε μια πηγή που έστω θεωρούμε αυθεντική; Όχι

 Αρχεία είναι τα έγγραφα τα οποία δημιούργησε, παρέλαβε και

Για πολλά χρόνια κύριο αντικείμενο της ιστορικής

Ιστορική πληροφορία και ιστορικό πεδίο.

Η ιστορία ασχολείται και με γεγονότα, και με «μη

Το παρελθόν προσφέρει έναν τεράστιο αριθμό

Το τι περιλαμβάνει κάθε φορά το ιστορικό πεδίο

Η μέτρηση του χρόνου

Η μέτρηση του χρόνου είναι συνδεδεμένη με την

 Η τριμερής διάκριση της ιστορίας σε αρχαία, μέση

 Ο ιστορικός χρόνος είναι ένας χρόνος αναδρομικός.

Η περιοδολόγηση ως απαραίτητο στοιχείο της

Ο χρόνος της Μεγάλης Διάρκειας.