TO ΣΑΤΥΡΙΚΟ ΔΡΑΜΑ

Μια εισαγωγή

Α΄ ΜΕΡΟΣ:
ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ
 Ορισμός
• Σατυρικό δράμα ονομάζεται δραματίδιο, το
οποίο κατά τον 5ο αιώνα αποτελούσε την
κατακλείδα της τραγικής τετραλογίας και
εκλαμβανόταν ως τμήμα του ιδίου, ενιαίου
συνόλου, όπως και οι τρεις τραγωδίες που
προηγήθηκαν, χωρίς κατ’ ανάγκην να
διατηρεί μαζί τους, στην εξελιγμένη του
μορφή, στενή θεματική συνάφεια, αλλά το
οποίο παρέπεμπε διακειμενικά σε αυτές με
κάποιο τρόπο.
• Το σατυρικό δράμα χαρακτηρίστηκε
τραγῳδία παίζουσα, χαρακτηρισμός που
αποδίδει τον παιγνιώδη, ιλαρό και ελαφρό
χαρακτήρα του, αλλά και τον ευτράπελο
τρόπο με τον οποίο υπονομεύει το πνεύμα
της τραγωδίας (και ενδεχομένως στοιχεία
από την ίδια την τραγική τριλογία που
είχε προηγηθεί)
Τα βασικά χαρακτηριστικά του
σατυρικού δράματος
• Σύντομη έκταση, ζωηρός τόνος, ιλαρή ατμόσφαιρα
• Θεματολογία ειλημμένη από τους ίδιες μυθολογικές
πηγές, όπως και οι μύθοι της Τραγωδίας.
• Χρήση χορού σατύρων.
• Γλώσσα, μέτρο, σκηνοθεσία παρόμοια με αυτή της
τραγωδίας (το μέτρο κάπως πιο χαλαρό)
• Περιστασιακή χρήση βωμολοχίας, χυδαιότητας και
καθομιλούμενης γλώσσας.
• Χρήση ιδιαίτερου τύπου ορχήσεως (σίκιννις).
 Τι κείμενα διαθέτουμε;
• ΕΝΑ ΚΑΙ ΜΟΝΟ ΠΛΗΡΕΣ ΕΡΓΟ:
Ευριπίδου Κύκλωψ
• ΕΚΤΕΝΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΔΥΟ ΕΡΓΑ ΤΟΥ
ΑΙΣΧΥΛΟΥ: Δικτυουλκοί, Ισθμιασταί.
• ΕΚΤΕΝΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΕΝΑ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
ΣΟΦΟΚΛΗ: Ιχνευταί (και λιγότερο εκτενή από ένα
άλλο, τον Ίναχο).
• Αριθμό άλλων αποσπασμάτων από σατυρικά
δράματα του 5ου, 4ου και 3ου κυρίως αιώνα.

Η εξέλιξη του είδους

• Πατέρας του σατυρικού δράματος θεωρείται ο ΠΡΑΤΙΝΑΣ
Ο ΦΛΙΑΣΙΟΣ, ο οποίος πρώτος φέρεται να εισήγαγε το
είδος στα Διονύσια περί τα τέλη του 6ου αιώνα.
• Το σατυρικό δράμα το καλλιέργησαν όλοι οι μείζονες και
ελάσσονες τραγικοί ποιητές του 5ου αιώνα. Ακόμη και ο
σεμνός Αισχύλος, ο τόσο αυστηρός και μεγαλόπρεπος
κατά τα άλλα, είχε ιδιαίτερη φήμη ως συγγραφέας
σατυρικών δραμάτων.
• Ο Αριστοτέλης θεωρούσε αφενός τὸ σατυρικόν (ό,τι και
αν ήταν αυτό), αφετέρου τον διθύραμβο παραγωγικές
προϋποθέσεις της τραγωδίας. Δεν είναι βέβαιο τι
εννοούσε όμως με αυτό ούτε πώς συνδυάζονται οι δύο
πληροφορίες. Το βέβαιο είναι πως τόσο ο διθύραμβος
όσο και το πρωτόγονο είδος δράματος που ο Αριστοτέλης
ονομάζει σατυρικόν στοιχειοθετούν τη στενή σχέση του
αθηναϊκού θεάτρου με τη λατρεία του Διονύσου.
 Η θέση του σατυρικού δράματος στο πλαίσιο της
τραγικής τετραλογίας στα Διονύσια
κατά τον 5ο αιώνα
• Κατά τον 5ο αιώνα το σατυρικό δράμα συμπληρώνει,
ως τέταρτο, την τραγική τετραλογία και θεωρείται
οργανικό τμήμα της τραγικής διδασκαλίας.
• Ήδη όμως από πολύ νωρίς εντοπίζονται τάσεις
χαλάρωσης αυτής της σχέσης, καθώς το σατυρικό
δράμα επιτρέπεται να αντικατασταθεί, π.χ., από
άλλη τραγωδία. Αυτή είναι η περίπτωση της
Άλκηστης του Ευριπίδη. Το ίδιο εικάζεται (αν και
χωρίς ισχυρή βάση τεκμηρίων) και για άλλες
τραγωδίες του Ευριπίδη, με παρόμοιο εξωτικό
χαρακτήρα, όπως η Ελένη και η Ιφιγένεια εν Ταύροις.

Η θέση του σατυρικού δράματος στα Λήναια

κατά τον 5ο αιώνα

• Η τραγωδία εισάγεται στα Λήναια μεταξύ του

440-430.
• Το σατυρικό δράμα δεν τη συνοδεύει εκεί.
• Στα Λήναια παρουσιάζονται μόνο πέντε κωμωδίες
και δύο τραγικές διλογίες.
• Το σατυρικό δράμα δεν καθίσταται ποτέ μέρος
του προγράμματος των Ληναίων
 Η θέση του σατυρικού δράματος στο πλαίσιο της
τραγικής τετραλογίας στα Διονύσια κατά τον 4ο
αιώνα
• Στον 4ο αιώνα, το σατυρικό δράμα
περιθωριοποιείται ακόμη περισσότερο.
• Το σχήμα 3+1 σπάζει οριστικά και αμετάκλητα.
Ένα και μόνο σατυρικό δράμα πλέον
παρουσιάζεται (προφανώς εκτός συναγωνισμού),
στην αρχή του προγράμματος και πριν τις
τραγικές παραστάσεις.

Η αλλαγή της φύσης του σατυρικού δράματος

στην ύστερη κλασική και μετακλασική περίοδο
• Σατυρικά δράματα του ύστερου 4ου αιώνα, όπως ο Ἀγήν του
Πύθωνα και ο Μενέδημος του Λυκόφρονα καταδεικνύουν την
αλλαγή που επέρχεται στη φύση του σατυρικού δράματος.
• Ο μεν Μενέδημος διακωμωδεί διάσημο ακαδημικό φιλόσοφο
της εποχής (ο Σωσίθεος έγραψε κάτι παρόμοιο για τον
Κλεάνθη)· ο δε Ἀγήν, ο οποίος όμως διδάχθηκε στην αυλή του
Αλεξάνδρου, όχι στην Αθήνα, αναφέρεται σε μέγα οικονομικό
σκάνδαλο που ξέσπασε στη σύγχρονη Αθήνα και ενέπλεκε τον
αξιωματούχο του Αλεξάνδρου Άρπαλο.
• Το σατυρικό δράμα, λοιπόν, υιοθετεί κάτι από την
ουσία της Αρχαίας Κωμωδίας. Η ώσμωση μεταξύ
των ειδών είχε ξεκινήσει ήδη από τον 5ο αιώνα
(όπως αποδεικνύει ο Διονυσαλέξανδρος του
Κρατίνου [δύο πιθανές ημερομηνίες: αρχές
δεκαετίας του 420 ή 430-429 π.X.] ) – σχεδόν
αναπόφευκτη εξέλιξη δεδομένης της συγγένειάς
τους και της αυξανόμενης τάσης της Κωμωδίας
να παρωδεί τραγικούς μύθους.
• Ο προαναφερθείς Σωσίθεος πιστώνεται με τον ἀναρχαϊσμόν
του σατυρικού δράματος. Ο όρος πιθανότατα υποδεικνύει την
επιστροφή στο μυθολογικό σατυρικό δράμα.
 Β΄ ΜΕΡΟΣ:

Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΣΑΤΥΡΙΚΟΥ «ΜΥΘΟΥ»

KAI H ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ
ΤΡΑΓΙΚΗΣ ΤΕΤΡΑΛΟΓΙΑΣ

1. Τέρατα και σημεία!

• Το σατυρικό δράμα αναπλάθει μύθους,
τους οποίους ερανίζεται από τους ίδιους
μυθολογικούς κύκλους, όπως και η
τραγωδία.
• Επιδεικνύει όμως ιδιαίτερη προτίμηση για
μύθους κατά τους οποίους κάποιο
μυθολογικό τέρας ή κάποιος τερατώδης
ανθρώπινος χαρακτήρας, όπως ο Δίκτυς
(στους Δικτυουλκούς του Αισχύλου)
καταβάλλεται και υπερνικάται.
 2. Ο χώρος
• Ως εκ τούτου οι τοποθεσίες των
σατυρικών μύθων είναι σημεία
απομακρυσμένα από τον πολιτισμό,
αγροτικά, ποιμενικά, εξωτικά
απόκοσμα, οριακά.

3. Αιτιολογική λειτουργία
• Οι μύθοι του σατυρικού δράματος
σχετίζονται συχνά με μια εφεύρεση
(π.χ. του κρασιού, της μουσικής, της
μεταλλουργίας, της φωτιάς κ.οκ.)
 4. Οι ήρωες
• Στο σατυρικό δράμα κυριαρχεί το στοιχείο της
απάτης, της πονηριάς, της μήτιος
• Εξ ου και η «συμπάθεια» για ήρωες όπως ο
Οδυσσέας, ο Σίσυφος, ο θεός Ερμής κτλ.).
• Αγαπημένος των σατυρικών δραμάτων είναι και
ο Ηρακλής, λόγω της κτηνώδους δύναμής του
(βρίσκεται ανάμεσα στα θηρία που υπερνικά και
τους ανθρώπους για τους οποίους εργάζεται),
αλλά και λόγω της παροιμιώδους αγάπης του για
τις σαρκικές απολαύσεις της ζωής (κάτι που τον
φέρνει κοντά στους Σατύρους).

5. Ο χορός
• Οι Σάτυροι και ο πατέρας τους Σιληνός, ο οποίος
λειτουργεί ως κάτι μεταξύ προσώπου του δράματος
(τον υποδύεται υποκριτής) και Κορυφαίου του Χορού,
συνήθως ΔΕΝ έχουν σχέση με τον μύθο στον οποίο
τοποθετούνται.
• Ο χορός των σατύρων, λοιπόν, είναι
ουσιαστικά εμβόλιμος στο μυθολογικό υλικό.
• Εναπόκειται στον δραματουργό – και αποτελεί τεκμήριο
της τέχνης του – το πόσο οργανικά θα τους ενσωματώσει
στην πλοκή.
• Ο χορός των Σατύρων, δηλαδή, ουσιαστικά εναποθέτει
διονυσιακό επίχρισμα σε μύθους οι οποίοι δεν σχετίζονται
άμεσα με τον Διόνυσο.
 ΠΙΘΑΝΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΑΤΥΡΙΚΟΥ
ΔΡΑΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ
ΤΕΤΡΑΛΟΓΙΑΣ
Οποιεσδήποτε εικασίες πρέπει να αφορμώνται από τα εξής
τεκμαρτά στοιχεία:
(α) Το σατυρικό δράμα διαθέτει έντονα διονυσιακά
χαρακτηριστικά, άρα σχετίζεται με το τελετουργικό
πλαίσιο των εορτών·
(β) Στην πρώιμη φάση του δράματος παρατηρείται
θεματική συνάφεια μεταξύ τραγικής τριλογίας και
σατυρικού δράματος (σε κάποιες περιπτώσεις
εμφανέστερη από ό,τι σε άλλες). Εικασίες για
διακειμενική διασύνδεση ανάμεσα σε τραγωδία και
σατυρικό δράμα στο πλαίσιο της τετραλογίας έχουν
διατυπωθεί και για μεταγενέστερα δράματα, με
μικρότερη ή μεγαλύτερη πειστικότητα.

Παράδειγμα διακειμενικής σύνδεσης

μεταξύ σατυρικού δράματος και
τραγωδίας
Σοφ. Ιχνευταί, 85. κ.ε. Σοφ. Αίας, 866 κ.ε.

Ο Σιληνός και δύο Ο Οδυσσέας και δύο

ημιχόρια σατύρων ημιχόρια ναυτών
περιγράφουν τον τρόπο ψάχνουν τον Αίαντα
με τον οποίο ο Απόλλων (που κατέσφαξε τα
ψάχνει τον κλέφτη του κοπάδια των Αχαιών)
κοπαδιού του
 ΘΕΩΡΙΕΣ
1. Το σατυρικό δράμα παρέχει κωμική
ανακούφιση από τα βαριά συναισθήματα
που προκάλεσε η τραγική τριλογία,
εξετάζοντας μάλιστα με τρόπο ιλαρό ή/και
ανατρεπτικό κάποια θέματα και μοτίβα που είχαν
εμφανιστεί σε αυτή.
2. Το σατυρικό δράμα αποτελεί χειρονομία
αναγνώρισης του Διονύσου, του θεού του
δράματος και του θεού του δραματικού φεστιβάλ,
ιδιαίτερα σημαντική από τη στιγμή που η
τραγωδία δεν αντλεί πλέον το μυθολογικό της
υλικό αποκλειστικά από τους μύθους περί
Διονύσου.

Σπουδή του ανθρώπινου πολιτισμού

F. LISSARRAGUE: