Η Παλαιά Κωμωδία πέρα από τον

Αριστοφάνη
Εμμανουέλα Μπακόλα
University College London

Αριστοφάνης και ‘Παλαιά Κωμωδία’:

Πόσο αντιπροσωπευτικό είναι το δείγμα των

11 σωζόμενων Αριστοφανικών έργων;
 Τι παραβλέπουμε συχνά:

• Αριστοφάνης: Ένας από περίπου 60 κωμικούς ποιητές

που συναγωνίζονταν για τη νίκη στους δραματικούς
αγώνες
• 500 περίπου στο σύνολο τα έργα της Παλαιάς Κωμωδίας
- μόνο 11 σώζονται
• στα 60 χρόνια πριν τον Αριστοφάνη (486-427 π.Χ.) το
είδος της κωμωδίας είχε φτάσει σε ωρίμαση
• ο Αριστοφάνης ως κληρονόμος, όχι ως ‘πατέρας’ του
είδους

Ποιητές της Παλαιάς Κωμωδίας

Χιωνίδης, Μάγνης, Εκφαντίδης,

Καλλίας, Κράτης, Φερεκράτης, Τηλεκλείδης,

Έρμιππος, Κρατίνος,

Φρύνιχος, Εύπολις, Αριστοφάνης, Πλάτων

Άρχιππος, Στράττις, Θεόπομπος,

και πολλοί άλλοι

 Αριστοφανική κωμωδία:

● Συστηματικές και
αλλεπάλληλες
αντιγραφές των έργων
που σώζονται

●Από τις μέρες του

Αριστοφάνη ως το
Μεσαίωνα

Tι έχουμε από τους άλλους κωμικούς;

• Χιλιάδες αποσπάσματα έφτασαν σε μας μέσω άλλων
συγγραφέων
• Λίγων στίχων ή λέξεων, π.χ.

•POETAE COMICI
GRAECI από τους
Kassel και Αustin
(δεξιά)
Πάπυροι από ανασκαφές στην Αίγυπτο

Οξύρρυγχος, η «πόλη με τα
άχρηστα χαρτιά»

Ανασκαφές στις χωματερές της Οξυρρύγχου, 1896.

Ο πάπυρος του Διονυσαλεξάνδρου (POxy 663)

Κρατίνος
Διονυσαλέξανδρος

429 π.Χ.

Κρατίνος
• Σταδιοδρομία: περ. 450-423 π.Χ.
• Ο σπουδαιότερος της γενιάς πριν τον
Αριστοφάνη
• Ανταγωνιστής του Αριστοφάνη για 5
χρόνια
• Ποιητική παραγωγή: περίπου 25 έργα
• 9 φορές νικητής
• «Κρατίνος – Εύπολις – Αριστοφάνης» η
‘τριάδα των μεγαλύτερων κωμικών’
 Ο πάπυρος του Διονυσαλεξάνδρου (POxy 663)

Διονυσαλέξανδρος
●ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΗ ΚΩΜΩΔΙΑ
●παρωδεί το μύθο των
θεαινών για το ποια ήταν η
ομορφότερη, και της
αρπαγής της Ελένης
●ένα είδος εξαιρετικά
δημοφιλές ολόκληρο τον 5ο
και 4ο αιώνα
●καμιά μυθολογική κωμωδία
δεν έχει σωθεί

ΔΙΟΝΥΣΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ (μετάφραση της περίληψης)

1. Χρήση του Μύθου

ο Ερμής αποχωρεί και ο χορός <των Σατύρων> μιλά στους θεατές για θέματα
της πολιτειας. ‘Οταν εμφανίζεται ο Διόνυσος, <οι σάτυροι> τον περιγελούν και τον
χλευάζουν. Αφού οι θεές καταφτάνουν, του κανουν η κάθε μια την προσφορά
της, η μεν Ήρα ακλόνητη εξουσία, η δε Αθηνά ανδρεία στον πόλεμο
και τέλος η Αφροδίτη άμετρο κάλλος και ακατανίκητη γοητεία. Ο Διόνυσος
κρίνει νικήτρια την τελευταία. Στη συνέχεια, ο Διόνυσος καταπλέει στη
Σπάρτη, αρπάζει την Ελένη και επιστρέφει στην Τροία. Σε λίγο μαθαίνει ότι οι
Αχαιοί λεηλατούν την ύπαιθρο και ψάχνουν τον Αλέξανδρο. Αμέσως κρύβει
την Ελένη σε ένα καλάθι, μεταμφιέζεται ο ίδιος σε κριάρι και περιμένει να δει τι
θα γίνει. Καταφτάνει ο Αλέξανδρος, ξεσκεπάζει και τους δύο
και διατάζει <το χορό> να οδηγήσει τον Διόνυσο και την Ελένη στα πλοία, για να
τους παραδώσει στους Αχαιούς. Δείχνει, όμως, συμπάθεια στην Ελένη που
φοβάται και αποφασίζει να την κρατήσει για γυναίκα του, ενώ αποστέλλει τον
Διόνυσο για να τον παραδώσουν. Οι Σάτυροι ακολουθούν φωνάζοντας
επικλήσεις και υποσχόμενοι ότι δεν θα τον προδώσουν. Στο έργο σατιρίζεται
με πολύ εύστοχους υπαινιγμούς ο Περικλής για το ότι τάχα προκάλεσε
τον πόλεμο στους Αθηναίους.
 ΔΙΟΝΥΣΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

2. Πολιτική Σάτιρα

ο Ερμής αποχωρεί και ο χορός <των Σατύρων> μιλά στους θεατές για θέματα
της πολιτειας. ‘Οταν εμφανίζεται ο Διόνυσος, <οι σάτυροι> τον περιγελούν και τον
χλευάζουν. Αφού οι θεές καταφτάνουν, του κανουν η κάθε μια την προσφορά
της, η μεν Ήρα ακλόνητη εξουσία (τυραννίδα), η δε Αθηνά ανδρεία στον πόλεμο
και τέλος η Αφροδίτη άμετρο κάλλος και ακατανίκητη γοητεία. Ο Διόνυσος
κρίνει νικήτρια την τελευταία. Στη συνέχεια, ο Διόνυσος καταπλέει στη
Σπάρτη, αρπάζει την Ελένη και επιστρέφει στην Τροία. Σε λίγο μαθαίνει ότι οι
Αχαιοί λεηλατούν την ύπαιθρο και ψάχνουν τον Αλέξανδρο. Αμέσως κρύβει
την Ελένη σε ένα καλάθι, μεταμφιέζεται ο ίδιος σε κριάρι και περιμένει να δει τι
θα γίνει. Καταφτάνει ο Αλέξανδρος, ξεσκεπάζει και τους δύο
και διατάζει <το χορό> να οδηγήσει τον Διόνυσο και την Ελένη στα πλοία, για να
τους παραδώσει στους Αχαιούς. Δείχνει, όμως, συμπάθεια στην Ελένη που
φοβάται και αποφασίζει να την κρατήσει για γυναίκα του, ενώ αποστέλλει τον
Διόνυσο για να τον παραδώσουν. Οι Σάτυροι ακολουθούν φωνάζοντας
επικλήσεις και υποσχόμενοι ότι δεν θα τον προδώσουν. Στο έργο σατιρίζεται
με πολύ εύστοχους υπαινιγμούς ο Περικλής για το ότι τάχα προκάλεσε
τον πόλεμο στους Αθηναίους.

Έρμιππος, Μοίρες απ. 47

Βασιλιά των Σατύρων, γιατί διστάζεις τόσο
να σηκώσεις το δόρυ και αντ’ αυτού
μόνο αγορεύεις με ρητορική δεινότητα για
τον πόλεμο,
ενώ από κάτω κρύβεται φρόνημα άνανδρο
όμοιο με αυτό του Τέλητος;
 ΔΙΟΝΥΣΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

2. Πολιτική Σάτιρα

ο Ερμής αποχωρεί και ο χορός <των Σατύρων> μιλά στους θεατές για θέματα
της πολιτειας. ‘Οταν εμφανίζεται ο Διόνυσος, <οι σάτυροι> τον περιγελούν και τον
χλευάζουν. Αφού οι θεές καταφτάνουν, του κανουν η κάθε μια την προσφορά
της, η μεν Ήρα ακλόνητη εξουσία (τυραννίδα), η δε Αθηνά ανδρεία στον πόλεμο
και τέλος η Αφροδίτη άμετρο κάλλος και ακατανίκητη γοητεία. Ο Διόνυσος
κρίνει νικήτρια την τελευταία. Στη συνέχεια, ο Διόνυσος καταπλέει στη
Σπάρτη, αρπάζει την Ελένη και επιστρέφει στην Τροία. Σε λίγο μαθαίνει ότι οι
Αχαιοί λεηλατούν την ύπαιθρο και ψάχνουν τον Αλέξανδρο. Αμέσως κρύβει
την Ελένη σε ένα καλάθι, μεταμφιέζεται ο ίδιος σε κριάρι και περιμένει να δει τι
θα γίνει. Καταφτάνει ο Αλέξανδρος, ξεσκεπάζει και τους δύο
και διατάζει <το χορό> να οδηγήσει τον Διόνυσο και την Ελένη στα πλοία, για να
τους παραδώσει στους Αχαιούς. Δείχνει, όμως, συμπάθεια στην Ελένη που
φοβάται και αποφασίζει να την κρατήσει για γυναίκα του, ενώ αποστέλλει τον
Διόνυσο για να τον παραδώσουν. Οι Σάτυροι ακολουθούν φωνάζοντας
επικλήσεις και υποσχόμενοι ότι δεν θα τον προδώσουν. Στο έργο σατιρίζεται
με πολύ εύστοχους υπαινιγμούς ο Περικλής για το ότι τάχα προκάλεσε
τον πόλεμο στους Αθηναίους.

ΔΙΟΝΥΣΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

3. Σχέση με το Σατυρικό Δράμα

● Αριστοφανική εμμονή με την τραγωδία

● Αντίθετα, ο Διονυσαλέξανδρος δεν παίζει με την τραγωδία, αλλά με το

σατυρικό δράμα

● Συνταγή για σατυρικό δράμα:

χορός σατύρων και μυθική παρωδία,
Διόνυσος
αποξένωση των σατύρων από το διονυσιακό στοιχείο και
επανένωσή τους στο τέλος
 ΔΙΟΝΥΣΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

3. Σχέση με το Σατυρικό Δράμα

ο Ερμής αποχωρεί και ο χορός <των Σατύρων> μιλά στους θεατές για θέματα
της πολιτειας. ‘Οταν εμφανίζεται ο Διόνυσος, <οι σάτυροι> τον περιγελούν και τον
χλευάζουν. Αφού οι θεές καταφτάνουν, του κανουν η κάθε μια την προσφορά
της, η μεν Ήρα ακλόνητη εξουσία, η δε Αθηνά ανδρεία στον πόλεμο
και τέλος η Αφροδίτη άμετρο κάλλος και ακατανίκητη γοητεία. Ο Διόνυσος
κρίνει νικήτρια την τελευταία. Στη συνέχεια, ο Διόνυσος καταπλέει στη
Σπάρτη, αρπάζει την Ελένη και επιστρέφει στην Τροία. Σε λίγο μαθαίνει ότι οι
Αχαιοί λεηλατούν την ύπαιθρο και ψάχνουν τον Αλέξανδρο. Αμέσως κρύβει
την Ελένη σε ένα καλάθι, μεταμφιέζεται ο ίδιος σε κριάρι και περιμένει να δει τι
θα γίνει. Καταφτάνει ο Αλέξανδρος, ξεσκεπάζει και τους δύο
και διατάζει <το χορό> να οδηγήσει τον Διόνυσο και την Ελένη στα πλοία, για να
τους παραδώσει στους Αχαιούς. Δείχνει, όμως, συμπάθεια στην Ελένη που
φοβάται και αποφασίζει να την κρατήσει για γυναίκα του, ενώ αποστέλλει τον
Διόνυσο για να τον παραδώσουν. Οι Σάτυροι ακολουθούν φωνάζοντας
επικλήσεις και υποσχόμενοι ότι δεν θα τον προδώσουν. Στο έργο σατιρίζεται
με πολύ εύστοχους υπαινιγμούς ο Περικλής για το ότι τάχα προκάλεσε
τον πόλεμο στους Αθηναίους.

Συμπέρασμα:

● Ο Διονυσαλέξανδρος
είναι κωμωδία που
λειτουργεί σε πολλαπλά
επιπεδα

●Σε όλα τα επίπεδα

εμπλουτίζει σημαντικά
ή και ανασκευάζει τις
πεποιθήσεις μας από
το σωζόμενο
Αριστοφάνη
Κρατίνος, Πλούτοι
● 429 πΧ
● παρωδία δύο τριλογιών
τραγωδίας που
αποδίδονται στον Αισχύλο,
της Προμήθειας και της
Ορέστειας
● Κρατίνος ως ο ‘Αισχύλος
της Κωμωδίας’ από τις
παραβάσεις του και από
την εκτενή χρήση του
μεγάλου τραγικού

Εύπολις, Δήμοι
● 412 π.Χ.
● Εύπολις: 429-411 π.Χ.
● Κρατίνος – Εύπολις -
Αριστοφάνης
● το πιο δημοφιλές μη
Αριστοφανικό έργο της
Παλαιάς Κωμωδίας
● ανάσταση νεκρών
πολιτικών για σωτηρία
πόλης (πβ. Δαρείο στους
Πέρσες)
● Πολικότητα: Παλιό = καλό
– Καινούριο = κακό
● διακειμενικές αναφορές
στην Οδύσσεια
‘Φρύνις και Πυρωνίδης’: Κρατήρας από το
Paestum της Ιταλίας, περ. 350 πΧ

Εύπολις, Μαρικάς
• 422 π.Χ.
• Μαρικάς: πολιτικός
Υπέρβολος σατιριζόμενος
ως χαμηλής κοινωνικής
τάξης (<δούλος και ξένος)
• Δύο ημιχόρια
εκπροσωπούσαν τα άκρα
της πολικότητας της
κωμωδίας αυτής:
πλούσιοι αριστοκράτες-
φτωχοί χαμηλής τάξης
• Η κωμωδία δεν παίρνει το
μέρος ούτε του ενός ούτε
του άλλου απερίφραστα
 Γιατί σώθηκε μόνο ο Αριστοφάνης;
• Ένα είναι σίγουρο: όχι μόνο με κριτήριο την
ποιότητα, ούτε τη γλώσσα, ούτε το περιεχόμενο
• Οι αρχαίοι Έλληνες ποιητές είχαν επίγνωση της
δημιουργίας ενός λογοτεχνικού ‘κανόνος’
• Ποίηση και ανταγωνισμός
• Η ρητορική του Αριστοφάνη σε βάρος των άλλων
ποιητών, και ο αντίκτυπός της στην δημιουργία
και παγίωση μιας αντίληψης
• Ήδη στις αρχές του 4ο αιώνα ο Αριστοφάνης ως
ο μοναδικός εκπρόσωπος της κωμωδίας (στον
Πλάτωνα)
• Ένας από τους παράγοντες!