Η ΕΠΙΒΊΩΣΗ ΤΟΥ

ΑΡΧΑΊΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΎ
ΔΡΆΜΑΤΟς:

Διεργασίες, προσκόμματα, συγκυρίες,

ατυχήματα, ευτυχήματα

Βάιος Λιαπής, Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Κύπρου

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Το αρχαίο δράμα υφίσταται για μας πρωτίστως ως κείμενο
Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Για τους αρχαίους θεατές όμως το δράμα ήταν πρωτίστως
παράσταση και μόνο δευτερευόντως ανάγνωσμα.

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Ήδη από τον 4ο αιώνα π.Χ. τα έργα των τριών μεγάλων τραγικών
(Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη) αναδεικνύονται σε κλασικά
κείμενα – κείμενα που αναπαριστάνονται σε σκηνικές αναβιώσεις
ή που αντιγράφονται για να πλουτίσουν τις βιβλιοθήκες
πλούσιων και καλλιεργημένων πελατών.
Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Από μιας αρχής, τα έργα του αρχαίου θεάτρου θα πρέπει να ήταν
διαθέσιμα σε γραπτή μορφή.
• Τροποποιήσεις κατά τη διάρκεια των δοκιμών; Πιθανώς.
• Αλλοιώσεις από τους υποκριτές (ηθοποιούς) ή τους διδασκάλους
(παραγωγούς/σκηνοθέτες), ιδιαίτερα σε μεταγενέστερες
αναβιώσεις; Ασφαλώς.

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Ο ρήτορας και πολιτικός Λυκούργος, που χρημάτισε ταμίας
(αρμόδιος για την οικονομική διαχείριση) από το 338 ώς το 326
π.Χ., εισηγήθηκε να δημιουργηθούν επίσημα αντίγραφα των
έργων των τριών μεγάλων τραγικών και να αποτεθούν στο
κρατικό αρχείο.
Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Σύμφωνα με μια παράδοση που ίσως να μην είναι εντελώς
αναξιόπιστη, ο βασιλιάς της Αλεξάνδρειας Πτολεμαίος Β’
Φιλάδελφος ζήτησε από την πόλη των Αθηνών τα επίσημα
αντίγραφα των έργων των τριών τραγικών.

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Ο Πτολεμαίος κατέβαλε μάλιστα και υψηλότατη εγγύηση στην
πόλη των Αθηνών. Προτίμησε όμως να χάσει τα χρήματα της
εγγύησης και να κρατήσει στην Αλεξάνδρεια τα αθηναϊκά
αντίγραφα, επιστρέφοντας στους αθηναίους δανειστές του
αντίγραφα των αντιγράφων!
Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Ίσως το υποτιθέμενο αυτό πρωτο-αντίγραφο, που έφτασε από
την Αθήνα στην Αλεξάνδρεια με αυτό τον πρωτότυπο τρόπο, να
αποτέλεσε τη βάση για την αλεξανδρινή έκδοση των τραγωδιών
• Αλέξανδρος ο Αιτωλός (280-260 π.Χ.;)
• Αριστοφάνης ο Βυζάντιος (257-180 π.Χ.;), εκτενής εκδοτική
εργασία (αντιβολή αντιγράφων κτλ.)
• Η αλεξανδρινή έκδοση αποτέλεσε την πηγή της μετέπειτα
χειρόγραφης παράδοσης.

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Γύρω στον 2ο με 3ο αιώνα μ.Χ. παρατηρείται έντονη τάση για τη
δημιουργία ενός κανόνα -- ενός σώματος από επιλεγμένες
τραγωδίες (το Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη) και
κωμωδίες (του Αριστοφάνη).
• Παλιότερα (Wilamowitz) πιστευόταν ότι αυτός ο κανόνας ήταν
αποτέλεσμα της πρωτοβουλίας ενός και μόνο ανθρώπου, ίσως
ενός δασκάλου που ήθελε οι μαθητές του να γνωρίσουν μια
επιλογή από τα καλύτερα έργα της κλασικής δραματικής ποίησης.
• Ωστόσο, τα σωζόμενα παπυρικά σπαράγματα δείχνουν ότι τα
πράγματα ήταν πολύ πιο ρευστά, ότι ο κανόνας διαμορφώθηκε
σταδιακά και ότι δεν μπορεί να ήταν αποτέλεσμα της
πρωτοβουλίας ενός μόνο ανθρώπου.
• Ο κανόνας μάλλον αντανακλά τις προτιμήσεις του κοινού: σε
αυτόν συμπεριλήφθηκαν τα πιο δημοφιλή έργα (π.χ. Αντιγόνη).
Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιβίωση των έργων του
Ευριπίδη.
• Ίσως γύρω στον 3ο αιώνα μ.Χ., αρχίζει να αποκρυσταλλώνεται
ένα σώμα δέκα δραμάτων (Άλκηστη, Ανδρομάχη, Μήδεια,
Ιππόλυτος, Εκάβη, Τρωάδες, Φοίνισσες, Ορέστης, Βάκχες, Ρήσος), τα
οποία κυκλοφορούν ευρύτατα, εφοδιάζονται με εισαγωγές και
πλούσια σχόλια και χρησιμοποιούνται, όπως όλα δείχνουν, στην
εκπαίδευση.
• Ωστόσο, έτυχε να μας σωθούν και οχτώ ακόμη έργα (Ηλέκτρα,
Ηρακλείδες, Ηρακλής, Ικέτιδες, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι, Ιφιγένεια η εν
Ταύροις, Ίων, Κύκλωψ), για τα οποία διαθέτουμε μόνο το κείμενο,
χωρίς σχόλια ή εισαγωγές.

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Τι κοινό έχουν τα οχτώ αυτά έργα;
• Είναι σε αλφαβητική σειρά, από το Η (Ηλέκτρα) ώς το Κ (Κύκλωψ).
• Αυτό σημαίνει ότι πρόκειται για κατάλοιπα μιας αλφαβητικής
έκδοσης του Ευριπίδη, από την οποία έτυχε να φτάσει ώς εμάς
μόνο αυτό το τμήμα.
• Η ύπαρξη αλφαβητικής έκδοσης υποδηλώνει βιβλιοθηκονομική
ταξινόμηση: έχουμε δηλαδή να κάνουμε με τμήμα μιας έκδοσης
που είχε εκπονηθεί για λογαριασμό κάποιας βιβλιοθήκης, ίσως
της αλεξανδρινής.
• Επίσης, η διάσωση αυτών των «αλφαβητικών» έργων υποδεικνύει
ότι η εκλογή έργων που έκανε ο υποθετικός δημοδιδάσκαλος του
Wilamowitz δεν εκτόπισε τα υπόλοιπα έργα.
Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Ανθολόγια και γνωμολόγια: διασώζουν το μεγαλύτερο μέρος των
σωζόμενων σήμερα τραγικών αποσπασμάτων (αποσπασμάτων
από χαμένες σήμερα τραγωδίες).
• Από τις χαμένες κωμωδίες διασώζονται πολλά αποσπάσματα ως
παραθέματα σε μεταγενέστερους συγγραφείς (π.χ. στον Αθήναιο,
που δίνει έμφαση σε αποσπάσματα σχετικά με το φαγητό, το
ποτό, το συμπόσιο και τη μαγειρική).
• Αποσπάσματα χαμένων δραμάτων διασώζονται και σε πληθώρα
άλλων πηγών (λεξικά, εγκυκλοπαίδειες, πραγματείες
γραμματικής ή μετρικής κτλ.)

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Παρεμβάσεις των υποκριτών· παρέμβλητο κείμενο (actors’
interpolations)
• Ήδη τον 4ο αιώνα π.Χ., καθιερώνονται στους διονυσιακούς
αγώνες παραστάσεις παλαιάς τραγωδίας, δηλαδή κλασικών έργων
του 5ου αιώνα.
Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Οι αναβιώσεις κλασικών έργων αποτελούσαν μια πρώτης τάξεως
ευκαιρία για να επιδείξουν το ταλέντο τους οι σταρ – και να
αλλοιώσουν το κείμενο ή να προσθέσουν στίχους δικής τους
κοπής, για λόγους αυτοπροβολής.
• D. L. Page, Actors’ Interpolations
in Greek Tragedy (Oxford 1934)

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Άλλοτε πάλι, διάφοροι λογοτεχνικοί παραχαράκτες παρουσίαζαν δικά
τους συνθέματα ως έργα διάσημων συγγραφέων της αρχαιότητας,
συνήθως για να αποκομίσουν χρηματικό κέρδος, πουλώντας τα σε
βιβλιοθήκες.
• Γαληνός, Εις το Περί Φύσεως Ιπποκράτους 128 (xv, 109 Kühn): ἐν γὰρ τῷ
κατὰ τοὺς Ἀτταλικούς τε καὶ Πτολεμαϊκοὺς βασιλέας χρόνῳ πρὸς
ἀλλήλους ἀντιφιλοτιμουμένους περὶ κτήσεως βιβλίων ἡ περὶ τὰς
ἐπιγραφάς τε καὶ διασκευὰς αὐτῶν ἤρξατο γίγνεσθαι ῥᾳδιουργία τοῖς
ἕνεκα τοῦ λαβεῖν ἀργύριον ἀναφέρουσιν ὡς τοὺς βασιλεῖς ἀνδρῶν
ἐνδόξων συγγράμματα.
• Ιωάννης ο Φιλόπονος, Εις τας Αριστοτέλους κατηγορίας (Comm. In Arist.
Graeca xiii, 7, 22-6 Busse): Πτολεμαῖον τὸν Φιλάδελφον πάνυ
ἐσπουδακέναι φασὶ περὶ τὰ Ἀριστοτέλους συγγράμματα, ὡς καὶ περὶ τὰ
λοιπά, καὶ χρήματα διδόναι τοῖς προσφέρουσιν αὐτῷ βίβλους τοῦ
φιλοσόφου. ὅθεν τινὲς χρηματίσασθαι βουλόμενοι, ἐπιγράφοντες
συγγράμματα τῷ τοῦ φιλοσόφου ὀνόματι προσῆγον.
 Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Τα κείμενα των αρχαίων τραγικών που διαθέτουμε σήμερα είναι
προϊόντα αλλεπάλληλων αντιγραφών, που πραγματοποιήθηκαν
στη διάρκεια αιώνων.
• Ας δούμε επιτροχάδην μερικά από τα είδη σφαλμάτων που
υπεισέρχονται κατά τη διαδικασία αυτή.

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Αθέλητα σφάλματα προκύπτουν, για παράδειγμα,
από την παρανάγνωση γραμμάτων ή
συμπλεγμάτων από γράμματα.
Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Στην κεφαλαιογράμματη γραφή, λ.χ., είναι
συνηθισμένη η σύγχυση μεταξύ των γραμμάτων
C, Є, Θ, Ο (λόγω του κυκλικού ή ημικυκλικού
σχήματός τους). Έτσι, για παράδειγμα, η λ.
ΘЄΟC μπορεί να παρερμηνευτεί ως ЄΘΟC.
• Εξίσου συνηθισμένη είναι η σύγχυση μεταξύ:
• ΛΛ/Μ (ΑΛΛΑ > ΑΜΑ)
• Π/Γ/Τ (ΑΓΑΠΑΙC > ΑΠΑΤΑΙC)
• ΛΙ/Ν (ΟΛΙΓΩΝ > ΟΝΤΩΝ)
• ΙC / Κ (ΙCΩC > KΩC)

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Κάποτε, ολόκληρο
τμήμα του κειμένου
μπορεί να
παραλειφθεί, επειδή
τυχαίνει να έχει την
ίδια κατάληξη με
αμέσως επόμενο
τμήμα. Πρόκειται για
σφάλμα εξ
ομοιοτελεύτου.
• Στην εικόνα δεξιά, ο
γραφέας κατέληξε να
γράψει ΟΥΚ ΕΡΩΤΩ
ΙΝΑ ΑΡΗC ΑΥΤΟΥC ΕΚ
ΤΟΥ ΠΟΝΗΡΟΥ...
Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Αθέλητα σφάλματα κατά την αντιγραφή
μικρογράμματων χειρογράφων προκύπτουν από
τη σύγχυση, λ.χ., μεταξύ λ/γ ή μεταξύ β/κ/η.
• Έτσι, για παράδειγμα, η λ. γελω μπορεί να
διαβαστεί λεγω (στα χειρόγραφα δεν
σημειώνονται πάντα οι τόνοι), και η λ. κάρη
(«κεφάλι», ομηρική λέξη) να αντικατασταθεί από
τη συνηθέστερη λ. βάρη.

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Οι γραφείς συχνά αντικαθιστούν σπάνιες λέξεις
με άλλες κοινότερες. Έτσι, όπως είδαμε στην
προηγούμενη διαφάνεια, η λ. κάρη μπορεί
εύκολα να δώσει τη θέση της στη λ. βάρη, που
είναι πολύ πιο συνηθισμένη και κατανοητή.
 Η επιβίωση του
αρχαίου ελληνικού
δράματος
Κατά τον ίδιο τρόπο, οι
γραφείς έχουν κάποτε την
τάση να μεταφέρουν στο
κείμενο γλωσσήματα, δηλαδή
ερμηνεύματα που έχουν
σημειωθεί από προηγούμενους
γραφείς, διορθωτές ή
αναγνώστες στα διάστιχα ή
στα περιθώρια του χφ.

Με τον τρόπο αυτόν υπάρχει

κίνδυνος να χαθεί για πάντα η
αρχική, πρωτότυπη γραφή,
και να συνεχίσει να
αναπαράγεται στη χφ
παράδοση το γλώσσημα.

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Παρανοήσεις μπορεί να προκληθούν και από την
παρανάγνωση συντομογραφιών παρόμοιων με
αυτές που βρίσκουμε συχνά στις βυζαντινές
εικόνες (ΜΡ ΘΥ = Μήτηρ Θεού, ΙΣ ΧΣ = Ιησούς
Χριστός).
• Έτσι, η συντομογραφία ΠΗΡ (=πατήρ)
μεταγράφεται κάποτε ΠΥΡ (=πυρ, φωτιά).
• Κωμικά αποτελέσματα έχει η παρανάγνωση της
συντομογραφίας ΑΝΟC (=άνθρωπος) ως ΟΝΟC
(όνος, γάιδαρος). Καμιά φορά οι δύο λέξεις είναι
πράγματι συνώνυμες...
 Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος
• Ηθελημένες αλλοιώσεις στην παράδοση του
κειμένου προκύπτουν, μεταξύ άλλων, όταν ο
αντιγραφέας παίρνει την πρωτοβουλία να
«διορθώσει» ένα χωρίο που του φαίνεται
ακατανόητο ή λανθασμένο.
• Άλλοτε, οι αντιγραφείς επεμβαίνουν συνειδητά
στα κείμενα για ιδεολογικούς λόγους. Κάποτε,
λ.χ., οι χριστιανοί γραφείς ή εκδότες εξοβελίζουν
ή αναδιατυπώνουν λέξεις ή στίχους που τους
φαίνονται επιλήψιμοι (παιδεραστικά ποιήματα
κτλ.)

Η επιβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος

• Πολύ καλή εισαγωγή στο θέμα της επιβίωσης των αρχαίων
τραγικών κειμένων:
• Robert Garland, Surviving Greek Tragedy (Λονδίνο 2004)