ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΕΡΓΑΣΙΑ 3

Σταθά Ζωή

11200192

23/02/2014

Η υποβολή της παρούσας εργασίας συνιστά δήλωση ότι η εργασία είναι αποκλειστικά
δικό μου έργο. Όπου έχουν χρησιμοποιηθεί πηγές, αυτές δηλώνονται ρητώς

με παραθέματα και βιβλιογραφικές αναφορές

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΓΛ 51- Θεωρητικές Προσεγγίσεις στην Αρχαία Ελληνική

Λογοτεχνία

ΤΜΗΜΑ: ΑΘΗΝΑΣ

Διδάσκων/ Διδάσκουσα: Πετράκη Ζαχαρούλα

 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΑΠΚΥ-ΕΓΛ 51-3η Γραπτή εργασία (Πρόσληψη)

ΘΕΜΑ:

Στο ποίημα «Δευτέρα Οδύσσεια» ο Καβάφης προσλαμβάνει την ομηρική Οδύσσεια

με διαφορετικό τρόπο από ότι στο ποίημά του «Ιθάκη». Να σχολιάσετε τον τρόπο με
τον οποίο η πρόσληψη του επικού ποιήματος στην «Δεύτερη Οδύσσεια» αποτελεί
απομυθοποίηση και αντιστροφή του Ομηρικού μοντέλου, λαμβάνοντας υπόψη τον
τίτλο του ποιήματος, τον τρόπο με τον οποίο ενσωματώνονται στο ποίημα σημαντικά
θεματικά στοιχεία από την Οδύσσεια του Ομήρου, όπως και τον συμβολικό
τους(πιθανόν) ρόλο σε σχέση με το πρωτότυπο κείμενο του Ομήρου. Η ανάλυσή σας
να λάβει υπόψη και την «Ιθάκη».

ΑΠΑΝΤΗΣΗ:

Η θεωρία της πρόσληψης έχει αποτελέσει ένα σημαντικό πεδίο έρευνας από
πολλούς μελετητές και κυρίως από εκείνους που προέρχονται από τους κόλπους της
γερμανικής φιλολογίας1. Σύμφωνα με αυτή, εγκαθίσταται μόνιμα πλέον στο
επίκεντρο της έρευνας ο μέχρι τότε παραμελημένος πόλος της ερμηνευτικής
διαδικασίας, ο αναγνώστης. Έκτοτε, η θεωρία πλούτισε με νέες διαστάσεις τόσο τη
μελέτη όσο και τη διδασκαλία της λογοτεχνίας2.

Ο τομέας των κλασικών σπουδών δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος

από τις εξελίξεις3,καθώς έχει αναγνωριστεί η διαχρονική επιρροή της αρχαιότητας
στο σύγχρονο κόσμο. Θεωρήθηκε, λοιπόν, επιτακτική ανάγκη να μελετηθεί ο τρόπος
με τον οποίο τα έργα του αρχαίου πολιτισμού επέδρασαν σε νεότερους συγγραφείς
και ενέπνευσαν νέες δημιουργίες4.

1
Συγκεκριμένα, θα πρέπει να εννοηθεί ως εγχείρημα προερχόμενο από την αντίδραση στις κοινωνικές, πνευματικές
και λογοτεχνικές εξελίξεις στη Δυτική Γερμανία στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Πβ. Holub(2001), xv.

2
Πβ. Σκουρουμούνη(2014), 12.

3
Οι θεωρίες της πρόσληψης εισήλθαν στις κλασσικές σπουδές τη δεκαετία του ’90. Πβ. Σκουρουμούνη(2014), 13.

4
Πβ. Hardwick(2012), 20-21.
 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Η έρευνα της πρόσληψης της κλασικής ποίησης επικουρείται από το

σημαντικό αριθμό μεταφράσεων και ανθολογιών που αφορούν συγκεκριμένους
ποιητές. Μέσα από αυτή αποδεικνύεται ο μετασχηματισμός, δηλαδή η επιλογή και η
επανεπεξεργασία υλικού από μια προηγούμενη ή διαφορετική παράδοση5. Η
διασκευή ενός μύθου με την προσθήκη νέων στοιχείων συνιστά μια πτυχή του
μετασχηματισμού, η οποία είναι σημαντική τόσο για τις αρχαίες όσο και για τις νέες
προσλήψεις6.

Η μυθική, λοιπόν, παράδοση, που προέρχεται από τον Όμηρο, αποτέλεσε

τεράστια πηγή έμπνευσης για τους μεταγενέστερους λογοτέχνες και μελετητές.
Αρκετοί από αυτούς βασιζόμενοι σε «παραδείγματα», δηλαδή ιστορίες οι οποίες
λέγονται και ξαναλέγονται μέσα σε έργα ή διαδοχικά κείμενα , έστρεψαν το
ενδιαφέρον τους στην επανεξέταση των ομηρικών μοτίβων7.

Ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης ανήκει σε εκείνους που έχοντας ως αφόρμηση

τα ομηρικά θέματα συνέθεσε πολλά από τα ποιητικά του έργα, κυρίως εκείνα της
πρώτης περιόδου, δηλαδή της πριν από το 1911 εποχής.8Η «Δευτέρα Οδύσσεια» και η
«Ιθάκη» ανήκουν στα αρχαιόθεμα ποιήματα και αποτελούν εξαίρεση ως προς τη
μυθολογική πηγή τους, δεδομένου ότι μόνο αυτά αναφέρονται τρόπον τινά στην
ομηρική Οδύσσεια9.

Η Οδύσσεια του Ομήρου είναι ένα κατεξοχήν ποίημα του νόστου. Μέσα από
αυτό διαφαίνεται το βασικό τυπολογικό του αγώνα του Οδυσσέα να επιστρέψει στην
πατρίδα του. Εντούτοις, στο έργο των 12.110 στίχων συμπλέκονται και άλλα
επιμέρους10 θέματα.

5
Πβ. Hardwick(2012), 26.

6
Πβ. Hardwick(2012), 31.

7
Πβ. Hardwick(2012), 123.

8
Πβ.Μητσάκης(2001), 24.

9
Πβ. Μαρωνίτη(2007), 27. Τα υπόλοιπα συγκροτούν κυρίως έναν «ιλιαδογενή» κύκλο , σύμφωνα και με τον
Μητσάκη. Πβ.Μητσάκης (2001), 24

10
Πβ. Καρακατζά(2003),34.
 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Στην ομηρική Οδύσσεια, ο νόστος του ήρωα ταλαντεύεται μεταξύ κύρωσης

και ακύρωσης. Ενώ η επιστροφή του έχει δρομολογηθεί είτε αρχικά ως αναγκαία
συνέπεια ὂτε δὴ ἔτος ἦλθε περιπλωμένων ἐνιαυτῶν, είτε λίγο αργότερα ως
αποτέλεσμα κάποιας θεϊκής απόφασης, καθυστερεί εξαιτίας ποικίλων παραγόντων,
εξωτερικών ή εσωτερικών. Η οργή του Ποσειδώνα ως απόρροια της τύφλωσης του
γιου (ραψωδία ι) και το περιστατικό στη Θρινακία (ραψωδία μ) με τους συντρόφους
του Οδυσσέα που έφαγαν τα βόδια του Ὑπερίονος Ἠελίοιο είναι οι λόγοι που
σύμφωνα με το μάντη Τειρεσία, στη Νέκυια της ραψωδίας λ στ.100-111, ο Οδυσσέας
δεν μπορεί να «νοστήσει» σε σύντομο χρόνο.

Μέσα από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση του ίδιου του Οδυσσέα στο νησί των
Φαιάκων, όπου εκεί στην πραγματικότητα σύμφωνα με το Μαρωνίτη11, ο ήρωας
νοστεί τη στιγμή που πατά το πόδι του στη στεριά-αφού από εκεί και πέρα κανένας
ουσιαστικός κίνδυνος δεν ελλοχεύει- παρακολουθούμε τις περιπέτειες στις οποίες
ενεπλάκη. Οι αφίξεις του σε πρωτοϊδωμένα λιμάνια όπως περιγράφονται στις
ραψωδίες ι-μ, καλύπτουν τη δεκάχρονη πορεία του ήρωα προς την Ιθάκη.

Σύμφωνα με διάφορους μελετητές ο δεκάχρονος αγώνας του μπορεί να

ξεκινά με την οργή του Ποσειδώνα και την ύβρη απέναντι στο θεό Ήλιο, ωστόσο ο
ήρωας στην Οδύσσεια έχει περάσει από τις συμπληγάδες κι άλλων παθών
λανθανόντων ή εκπεφρασμένων12. Ο Abrahamson13 υποστηρίζει ότι οι Ἀλκίνοου

Ἀπόλογοι (ραψωδίες ι-μ) παρουσιάζουν την ιδέα του νόστου. Ένας επιπλέον λόγος
που κράτησε τον Οδυσσέα μακριά από την πατρίδα του ήταν και η δική του
ανθρώπινη φύση: η περιέργεια και η δίψα για μάθηση και το ισχυρό ερωτικό πάθος
που τον κράτησε οχτώ σχεδόν χρόνια ως σύντροφο της Καλυψώς και ένα χρόνο με τη
δολόεσσα Κίρκη, όπου εκεί παραμένει όχι δέσμιος αλλά οικειοθελώς.

Όμως, καθώς η Οδύσσεια έχει έντονο το ηρωικό στοιχείο14, Όμηρος επιθυμεί

να διατηρήσει τα χαρακτηριστικά που απορρέουν από αυτό, δηλαδή την ανδρεία και

11
Πβ. Μαρωνίτη(1965), 275.

12
Πβ. Καρακατζά(2003),47.

13
Πβ. Abrahamson(1956), 313-316.

14
Πβ. Παπαγεωργίου(2010), 9
 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

υψηλό φρόνημα του ήρωα. Ο Οδυσσέας τελικά μετά από βάσανα, πάθη και αγώνες
αποφασίζει να αναχαιτίσει τα εμπόδια με κάθε τρόπο και τον βλέπουμε έτσι στην
Ωγυγία να θρηνεί για την ανελευθερία του και την ανημποριά του(ε 13-15, 151-155).
Νοσταλγεί την πατρίδα του και ενδυναμώνεται μέσα του η επιθυμία τους νόστου που
δε θα αργήσει να επιτελεστεί.

Η Οδύσσεια, τελικά, περατώνεται με την επαναφορά του Οδυσσέα στην

Ιθάκη και στους οικείους του. Πληροφορούμαστε όμως από τον Τειρεσία ότι θα
αναγκαστεί να διακόψει την διαμονή του εκεί για ένα δεύτερο ταξίδι και στη
συνέχεια θα επιστρέψει στην πατρίδα του όπου θα μακροημερεύσει και θα πεθάνει
γαλήνια15.

Το τέλος του ομηρικού Οδυσσέα απασχόλησε ιδιαίτερα τον Καβάφη, κάτι που
ενισχύεται από το ποίημά του «Δευτέρα Οδύσσεια»16. Σε αυτό, γραμμένο το 1894,
αφετηρία της συμβολιστικής περιόδου του Καβάφη και μιας εποχής που νιώθει να
ασφυκτιά μέσα στην αγαπημένη του πόλη Αλεξάνδρεια , εντοπίζονται συσσωρευμένα
πολλά στοιχεία από την ομηρική εκδοχή του μύθου. Κάτι τέτοιο αποδεικνύεται από
τον τίτλο κιόλας του καβαφικού ποιήματος και τους πρώτους στίχους στους οποίους
έχουμε άμεση αναφορά στον Όμηρο. Στη συνέχεια, παρατίθεται ένας ονομαστικός
κατάλογος με επαναλαμβανόμενη αναφορά, στο ποίημα, στον Τηλέμαχο, στην
Πηνελόπη και στο γέρο πατέρα, ενώ ο Οδυσσέας ο ίδιος δεν κατονομάζεται, αλλά
συστήνεται ως θαλασσοπόρος. Πιθανόν, η καταγραφή των παραπάνω προσώπων
καθιστά σαφές το γεγονός ότι ο λόγος περιστρέφεται γύρω από αυτό το πρόσωπο.

Σε αυτή την καβαφική Οδύσσεια που με κάποια ίσως έπαρση θεωρείται

μεγάλη και τῆς πρώτης μείζων ἴσως αντιλαμβανόμαστε ότι ο ήρωας έχει νοστήσει,
αλλά τίποτα από αυτά που του προσφέρει η πατρίδα του δεν καθίσταται ικανό να
γιατρέψει την καρδιά του, που νιώθει απελπισία, ανία και απογοήτευση17. Η
τραυματική εμπειρία της ακύρωσης του ανακουφιστικού χαρακτήρα του νόστου
οδηγεί τον ήρωα σε μια δεύτερη συνειδητή πλέον οδυσσειακή περιπέτεια, σε μια
μετα-οδυσσειακή εμπειρία. Σε αυτό το σημείο η ομηρική παρακαταθήκη
15
Πβ.Σαββίδης(2010), 171

16
Πβ.Μητσάκης(2001), 29.

17
Πβ.Μητσάκης(2001), 29.
 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

διασαλεύεται και το ποίημα αποφορτίζεται από τα αμιγώς επικά του στοιχεία,

εφόσον αυτό που εξετάζεται από τον Αλεξανδρινό ποιητή δεν είναι η ζωή ενός ήρωα,
αλλά ο χαρακτήρας ενός απλού ανθρώπου που προφανώς εμπερικλείουν σε
συμβολικό επίπεδο τα προσωπικά του βιώματα και συναισθήματα 18.

Η τυχοδιώκτις του καρδιά αφυπνίζεται από τη νοσταλγία του ταξιδιού και την
είσοδο σε άγνωστα λιμάνια. Φεύγει, λοιπόν, ξανά. Καθώς ανοίγεται στο πέλαγος,
αισθάνεται πως ξαναζεί, σπάζοντας τα επαχθή δεσμά γνωστῶν πραγμάτων καὶ
οἰκιακῶν, νιώθει ανακούφιση, ενώ συγχρόνως αδειάζει από αγάπη.

Στη «Δευτέρα Οδύσσεια», η οποία αποτελεί συνέχεια του ομηρικού

έπους19διαφαίνεται η ανταγωνιστική σχέση πρωτίστως με τον Όμηρο και
δευτερευόντως με τον Ντάντε και τον Τέννυσον, όπου κι εκείνοι στα έργα τους
ενδιαφέρονται για την τύχη του Οδυσσέα μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη και
τον βάζουν να αποπειράται κι άλλο ταξίδι, πέραν του γνωστού νόστου προς την
Ιθάκη. Η επιρροή αποδεικνύεται σαφής καθώς κατά την έναρξη του ποιήματος
γίνεται παραπομπή στα έργα τους.

Το ποίημα ολοκληρώνεται, ο μύθος όμως μένει μετέωρος, αφού η τύχη του

θαλασσοπόρου παραμένει ανοιχτή και το τέλος του δε δηλώνεται. Πιθανόν ο στόχος
του να ήταν μια δεύτερη θασασσινή περιπέτεια.

Το 1910, όταν πλέον ο Αλεξανδρινός ποιητής διανύει το τέλος της

συμβολιστικής περιόδου, γράφεται η «Ιθάκη»20, η οποία στηρίζεται στο συγκερασμό
της πρώτης οδυσσειακής εμπειρίας και της «Δεύτερης Οδύσσειας»21. Ο τίτλος
«Ιθάκη» θα πρέπει να μας αποτρέψει να θεωρήσουμε το καβαφικό έργο ως απλό
ποίημα του νόστου. Μια τέτοια ερμηνεία υπονομεύεται από τον πρώτο κιόλας στίχο
Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη. Το ρήμα «βγαίνω» και το ουσιαστικό

18
Πβ. Anton(2004), 11.

19
Πβ. Μαρωνίτη(2007), 130-131.

20
Πβ.Σαββίδης(2010), 188.

21
Πβ.Mackridge(1996), 103.
 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

«πηγαιμός» αποδεικνύουν ότι ο Καβάφης αντιστρέφει το ομηρικό ποίημα,

καθιστώντας την Ιθάκη το τέλος του ταξιδιού που κάποιος πηγαίνει και πάντως δεν
επιστρέφει22.

Στο ομηρικό νησί, η οδυσσειακή εμπειρία ξεκινά όχι μετά την επιστροφή σε
αυτό, αλλά κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του πηγαιμού και όχι της επιστροφής στην
πατρική εστία. Συνεπώς, παρατηρείται και σε αυτό το ποίημα η ανατροπή του
ομηρικού μοτίβου, διότι το βασικό τυπολογικό την πρώτης Οδύσσειας είναι η
ταχύτερη κατά το δυνατόν επιστροφή, ενώ η προτροπή της καβαφικής Ιθάκης, που
υιοθετεί ένα διδακτικό χαρακτήρα, έγκειται στην εσκεμμένη καθυστέρηση, τέτοιας
που να ισοδυναμεί με ανάλωση του ενεργού βίου και το τέλος να συμπίπτει με το
θάνατο του θαλασσοπόρου. Συνάμα, ανατρέπεται και το πρώιμο ποίημα του
Καβάφη, εφόσον η παραίνεση σύμφωνα με την οποία λέγεται γέρος πια να αράξεις
στο νησί, δεν αφήνει περιθώριο για μια «Δεύτερη Οδύσσεια».

Το γεγονός της επιμήκυνσης του ταξιδιού στην Ιθάκη αποτελεί πλέον

συνειδητή επιλογή ενός σοφού ανθρώπου που οδηγείται σε μια άλλη ζωή και μέσα
από μια αισθητική και πνευματική περιπλάνηση πετυχαίνει το στόχο του και βιώνει
τη χαρά της γνώσης, της εμπειρίας και της ηδονής. Τα όποια εμπόδια υπαρκτά ή
φανταστικά(στ.4-11) απομυθοποιούνται προκειμένου να στοιχειοθετηθεί το ταξίδι
όχι εκείνο της επιστροφής στην πατρίδα-ομηρική εκδοχή-, ούτε εκείνο της
επηρμένης εξόρμησης από ανία-καβαφική εκδοχή στη «Δεύτερη Οδύσσεια» αλλά
αυτό που το τέρμα του εξουδετερώνει την πραγματική Ιθάκη23. Η Ιθάκη, επομένως
,συμβολίζει για τον Καβάφη την αρχή του ταξιδιού παρά το τέλος του, και μέσα από
αυτό ο ήρωας μαθαίνει και παθαίνει πολλά.

Φτάνοντας στο τέλος της εργασίας, μπορούμε να αντιληφθούμε το μέγεθος

της επιρροής των θεωριών πρόσληψης στα κλασικά κείμενα. Ο Καβάφης χωρίς να
εμμένει στα κλασικιστικά πρότυπα, προσλαμβάνει ο ίδιος με διαφορετικό τρόπο την
ομηρική πηγή, όχι αντιγράφοντάς τη, ούτε μεταγράφοντάς τη, αλλά δημιουργώντας
στο εσωτερικό του έναν λογοτεχνικό τύπο ποιητή - αναγνώστη που υπερβαίνει τα

22
Πβ. Μαρωνίτη(2007), 132.

23
Πβ. Μαρωνίτη(2007), 135.
 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

παραδεδομένα και τα αναπλάθει με τέτοιο τρόπο που να ανταποκρίνονται στο

προσωπικό του στυλ.
 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Abrahamson, E., The Adventures of Odysseus, The Classical Journal, Vol.51, No.7,
1956

Anton, P. J., The Special World of Cavafy’s Poetry: From Symbol to Reality,
Phronimon, Vol.5(2), 2004

Mackridge, P., Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry: Essayw in Memory of
C. A. Trypanis, London: Frank Cass, 1996

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Hardwick, L., Πρόσληψη: Ερευνητικές Προσεγγίσεις, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση,

2012

Holub, R. C., Θεωρία της πρόσληψης. Μια κριτική εισαγωγή, μτφρ. Κ. Τσακόπουλου,
Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2004

Καρακαντζά, Ε., Δ., Πέντε τρόποι ανάγνωσης της Οδύσσειας, Παλίμψηστον, τχ. 18,
Ηρακλειον, 2003

Μαρωνίτης, Δ., Ν., Ο νόστος στις παρομοιώσεις της Οδύσσειας, Ε.Ε.Φ.Σ.Π.Θ., τόμος
Θ΄, 1965

Μαρωνίτης, Δ., Ν., Κ.Π. Καβάφης: Μελετήματα, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2007

Μητσάκης, Κ., Ἐν φαντασίᾳ καὶ Λόγῳ: Μελετήματα, Αθήνα: Εκδόσεις Έλλην, 2001

Παπαγεωργίου, Α., Ομήρου Οδύσσεια, Α’ Γυμνασίου, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2010

Σαββίδης, Γ., Π., Μικρά Καβαφικά, τ.2, Αθήνα: Εκδόσεις Ερμής, 2010

Σκουρουμούνη, Α., Θεωρίες Πρόσληψης, Διδακτικό Υλικό ΕΓΛ51, Λευκωσία: ΑΠΚυ,

2014
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ