Professional Documents
Culture Documents
“Eγώ είµαι», έλεγε στα τελευταία της ζωής του ο Καβάφης, «ποιητής ιστορικός˙ ποτέ µου δεν
θα µπορούσα να γράψω µυθιστόρηµα ή θέατρον˙αλλά αισθάνοµαι µέσα µου 125 φωνές να µε
λέγουν ότι θα µπορούσα να γράψω ιστορίαν. Tι λογής ιστορία θα µας δείξει η ανάγνωση του
«Δαρείου» . (Βλ. Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Υπεροψία και µέθη (ο ποιητής και η Ιστορία» στο
Δεκαοχτώ κείµενα, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1970, σ. 142.)
“Eγώ είµαι ποιητής ιστορικός», έλεγε προς το τέλος της ζωής του «ποτέ µου δεν θα µπορούσα
να γράψω µυθιστόρηµα ή θέατρον˙αλλά αισθάνοµαι µέσα µου 125 φωνές να µε λέγουν ότι θα
µπορούσα να γράψω ιστορίαν»...Όµως νοµίζω ότι ποιητής ιστορικός δε σηµαίνει βέβαια τον
ποιητή που γράφει ιστορία, αλλά σηµαίνει, αν η λέξη ποιητής έχει κανένα νόηµα, τον άνθρωπο
που έχει την ιστορική αίσθηση...» (βλ. Γ. Σεφέρης, «Κ.Π.Καβάφης, Θ.Σ. Έλλιοτ˙
Παράλληλοι» στο Δοκιµές, τ. 1 (1936-1947), έκδ. Ίκαρος, έκδ.5η, Αθήνα 1984, σ. 340. Mε το
κείµενο αυτό ο Σεφέρης τοποθετεί τον Καβάφη δίπλα στον Έλλιοτ και θεωρεί ότι είχε
συµβολή στην ανανέωση του ποιητικού λόγου προς τον µοντερνισµό.)
Απόσπασµα από γράµµα ενός Αλεξανδρινού φίλου, του µόνου που είµαι έτοιµος να πιστέψω
όταν µου µιλά για τον Καβάφη που γνώρισε πολύ˙ ...«...Ποτέ δεν κατάλαβα το χωρισµό των
ποιηµάτων του Καβάφη σε ιστορικά κτλ. Ποια σηµασία έχουν τα πλαίσια, τη στιγµή µάλιστα
που ο ίδιος λέει και ξαναλέει µέσα στο έργο του πως το ποιητικό του πρώτο υλικό είναι
1
παρµένο από το δράµα της ζωής του και το δράµα του κόσµου γύρω του και πέρα, όπως
αντανακλάται µέσα στο αίσθηµα και τη σκέψη του...». (βλ. ό.π., σ. 395).
Η ιστορία στην ποίηση του Κ.Π.Καβάφη
❀ Ο Καβάφης χρησιµοποιεί το παρελθόν και την ιστορία ως έτοιµη «ποιητική ύλη» για να
υποβάλει προσωπικά βιώµατα, ψυχικές διαθέσεις και συναισθήµατα του παρόντος (βλ.
Δάλλας, Καβάφης και Ιστορία). Χρησιµοποιεί το ιστορικό πλαίσιο και τα ιστορικά γεγονότα
ως αντανάκλαση του παρόντος. Πίσω από τα ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα (πραγµατικά ή
πλασµατικά) κρύβει, καλύπτει το παρόν. Δανείζεται από την ιστορία πρόσωπα και γεγονότα
και τα χρησιµοποιεί ως σύµβολα για να αποκρύψει τα προσωπικά του διλήµµατα και να
προσδώσει στο στοχασµό του διαχρονικότητα και καθολικότητα. «Μυθοποιεί» την
ιστορία. Κατασκευάζει τους προσωπικούς του «µύθους». Επιλέγει σχετικά άγνωστες και
κρυφές πτυχές της ιστορίας, δευτερεύοντα περιστατικά και πρόσωπα για να σχολιάσει την
εποχή του ή για να υποδυθούν το ατοµικό του δράµα.
❀Μία φράση, ένα χωρίο από κάποια ιστορική πηγή µπορεί να αποτελέσει την αφορµή, το
σηµείο εκκίνησης για την ποιητική του δηµιουργία. Η φράση αυτή ενσωµατώνεται στην
αφήγηση, µπορεί να είναι και ο τίτλος (Απολείπειν ο θεός Αντώνιον)
❀ Ο Καβάφης αποκαθιστά την «αδικία» της ιστορίας µέσω της ποίησης. Η ποίηση είναι
πράξη ευθύνης και απόδοσης δικαιοσύνης. Η ποιητής πρέπει να πει τη δική του αλήθεια για
την ιστορία, έστω και µέσω της κατασκευής φανταστικών ιστοριών και προσώπων. Η ποίηση
στέκεται πάνω από την ιστορία, την υπερβαίνει, έχει διαχρονική αξία. «Στην ιστορία λίγες
γραµµές µονάχα βρίσκονται για σένα, κι έτσι πιο ελεύθερα σ’ έπλασα µες στον νου µου...»
(βλ. το ποίηµα Καισαρίων).
❀ Η άποψη του Στρατή Τσίρκα (όπως µεταφέρεται από Μαρωνίτη). Τρία «κλειδιά» (ο όρος
από τη µουσικολογία) συνθέτουν την ποίηση του Καβάφη: Το πρώτο κλειδί, που σε ένταση
2
σκεπάζει το δεύτερο, είναι η λόγια πηγή από την οποία αντλεί το ιστορικό γεγονός. Το
δεύτερο κλειδί είναι το σύγχρονο, το πραγµατικό γεγονός. Το τρίτο κλειδί, χαµηλότερο σε
ένταση, που µπορεί να το ακούει το εξασκηµένο αυτί, είναι τα βιώµατα του ποιητή, το
ψυχικό γεγονός. Tα δύο πρώτα κλειδιά λειτουργούν ως αντικρυστοί καθρέφτες. Ανάµεσα
στους δύο καθρέφτες ο ποιητής υψώνει και φωτίζει µε τη λάµπα του, που είναι το τρίτο
κλειδι, δηλαδή το δικό του ψυχικό γεγονός. (βλ. Μαρωνίτης, ό.π., σ. 142).
Κάποιες µόνο αναφορές για την αναγνώριση του έργου του Κ.Π.Καβάφη
❀ Στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό έγινε γνωστός µε το ιστορικό άρθρο του Γρ.
Ξενόπουλου στα Παναθήναια (1903). Στο περιοδικό Ποιητική Τέχνη το πρώτο αφιέρωµα
στον Καβάφη (1924). ❀ Ο Άγγλος συγγραφέας Ε.Μ.Φόρστερ έκανε για πρώτη φορά γνωστό
το έργο του στο αγγλικό κοινό (1919). ❀ Το 1953 ο Μπ. Μπρεχτ γράφει ένα ποίηµα µε
διακειµενικές αναφορές στο ποίηµα Τρώες του Καβάφη.
3
❀ Γ΄Λυκείου-Θεωρητική Κατεύθυνση: Καισαρίων, Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου
ποιητοῦ ἐν Κοµµαγηνῇ ˙ 595 µ.Χ., Ο Δαρείος)
4
συνθήκες και την εξωτερικά ερεθίσµατα της πραγµατικότητας.
❀ για τον ιστορικό χαρακτήρα. Είναι «ιστορικό» ποίηµα.
Ο ιστορικός χαρακτήρας του ποιήµατος (κατά τον Γ. Π. Σαββίδη, Μικρά Καβαφικά, τ. Α΄,
εκδ. Ερµής 1999)
Ο χρόνος
Ο πραγµατικός χρόνος που Ο δραµατικός χρόνος Ο χρόνος του αναγνώστη
γράφεται το ποίηµα
1917-1920 α) ο χρόνος που αναφέρεται
στον Μιθριδάτη. Γύρω στο
74 π.Χ., αρχή του Γ
Μιθριδατικού Πολέµου
και β) ο χρόνος που
αναφέρεται στον Δαρείο
(400 χρόνια περίπου πριν
από τον Μιθριδάτη)
5
Η σχέση του ποιητή Καβάφη µε τον ποιητή Φερνάζη (κατά τον Γιώργο Βελουδή, «Μέσα σε
πόλεµο- φαντάσου ελληνικά ποιήµατα»...)
❀ Είναι ο κεντρικός ήρωας και πρόσωπο φανταστικό. Το όνοµά του συγγενεύει φωνητικά µε
το όνοµα του γιου του Μιθριδάτη Φαρνάκη αλλά και µε του Καβάφη.
❀ Είναι ποιητής στην αυλή του Μιθριδάτη και γράφει επική ποίηση. Γράφει κατά
παραγγελία ένα υµνητικό ποίηµα για τον πρόγονο του Μιθριδάτη Δαρείο µε σκοπό να
εξυµνήσει τον Δαρείο για να κερδίσει την εύνοια Μιθριδάτη. Είναι όµως πράγµατι
αυλοκόλακας;
❀ Ο χαρακτήρας του διακρίνεται από ιδιοτέλεια και υπολογισµό.
❀ Ο Φερνάζης βρίσκεται σε δίληµµα, όταν φθάνει στο σηµαντικό σηµείο (σπουδαίον µέρος)
του ποιήµατος στο οποίο πρέπει να µιλήσει για το πώς παρέλαβε (στην πραγµατικότητα τη
σφετερίστηκε) την εξουσία ο Δαρείος. Προβληµατίζεται, φιλοσοφεί, θέλει να αναλύσει τα
αισθήµατα του Δαρείου. Αναρωτιέται εάν ο Δαρείος αισθανόταν «υπεροψίαν και µέθην» ή
«µάλλον σαν κατανόησι της µαταιότητος των µεγαλείων». Η µία θέση αναιρεί την άλλη.
Θέση-άρση. Στο τέλος το ποίηµα κλείνει µε τη θέση (υπεροψίαν και µέθην).
❀ Το δραµατικό απρόοπτο της είδησης από τον υπηρέτη τον διακόπτει µόνο προσωρινά από
την ενασχόλησή του µε το ποίηµα. Η ιστορία προκαλεί ανατροπή στα προσωπικά του σχέδια,
ανατροπή στη ζωή του αλλά και στις ζωές των συµπολιτών του. Κυριεύεται από ανάµεικτα
αισθήµατα: έκπληξη, απογοήτευση, ανησυχία, αγωνία, ανασφάλεια. Ενώ η πατρίδα του
κινδυνεύει, αυτός σκέπτεται µόνο τον εαυτό του και την εξέλιξη της ποιητικής του
σταδιοδροµίας. Στη συνέχεια σκέφτεται την ασφάλεια της ζωής του.
❀ Η ποιητική ιδέα, όµως, επανέρχεται γρήγορα και τώρα που οι ιστορικές συνθήκες έχουν
αλλάξει και είναι πιθανή η πτώση του Μιθριδάτη από την εξουσία, ο Φερνάζης βγαίνει από
το δίληµµα και επιλέγει ως απάντηση την αλήθεια, ότι ο Δαρείος θα είχεν «υπεροψίαν και
µέθην». Ίσως, γιατί ο Φερνάζης έχει υπόψη του την αλαζονεία του Δαρείου που προκάλεσε
την ύβριν µε αποτέλεσµα να νικηθεί ο άλλοτε ισχυρός βασιλιάς. Ίσως, αποτελεί υπαινιγµό
και για την τύχη του Μιθριδάτη.
❀ Μήπως, όµως, µε τη φράση «υπεροψίαν και µέθην» γίνεται υπαινιγµός και για την
αλαζονεία του ίδιου του ποιητή, που εν καιρώ πολέµω και µέσα σε δύσκολες ιστορικές
συνθήκες ενδιαφέρεται µόνο για τις προσωπικές του βλέψεις και µόνο για την ποίηση; Ίσως ο
Καβάφης θίγει την έπαρση του καλλιτέχνη γενικότερα, που ενδιαφέρεται µε κάθε νέο έργο
του να συλλάβει την τελειότητα και να αποστοµώσει τους επικριτές του.
❀ Ο Βελουδής θεωρεί ότι υπάρχει ψυχολογική ταύτιση, ταύτιση στο ήθος, ανάµεσα στον
Καβάφη και τον Φερνάζη. Κατά τον Σαββίδη, ο Φερνάζης είναι ένα είδος προσωπείου (µια
persona), το ιστορικό άλλοθι, πίσω από το οποίο καλύπτεται ο ποιητής Καβάφης.
Ο Καβάφης Ο Φερνάζης
Είναι ποιητής. Γράφει το ποίηµα Ο Δαρείος Είναι ποιητής και γράφει το επικό ποίηµα
(χωρίς εισαγωγικά). Δεν γράφει επική ποίηση «Δαρείος». Η ποίησή του είναι στην
και δεν γράφει ποιήµατα για να κερδίσει την υπηρεσία ενός βασιλιά.
εύνοια ενός ηγεµόνα. Τον ενδιαφέρει όµως η Γράφει το ποίηµα εν πολέµω. Η ανατροπή
ποιητική αναγνώριση και η τελειότητα της που προκαλείται από την ιστορία έχει ως
ποιητικής έκφρασης. αποτέλεσµα ο Φερνάζης να προσαρµόσει την
Γράφει το ποίηµα εν πολέµω, µέσα σε ποιητική του ιδέα στις νέες συνθήκες.
πόλεµο (1917). Την εποχή εκείνη έχει
αναγκασθεί να υπογράψει δήλωση
προσχώρησης στο Βενιζελικό κίνηµα της
Θεσσαλονίκης, ενώ ήταν φιλοβασιλικός.
6
Tα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του ποιητικού λόγου του Καβάφη
Η θεατρικότητα
❀ Το ποίηµα έχει θεατρική δράση και πλοκή. Το δραµατικό απρόοπτο της εισόδου του
υπηρέτη και της αναγγελίας για την έναρξη του πολέµου. Είναι σκηνή.
❀ Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση-ευθύς λόγος.
❀ Οι ρητορικές ερωτήσεις και εσωτερικός µονόλογος του Φερνάζη.
❀ Οι εξωτερικές αντιδράσεις και η εσωτερική σύγκρουση του ήρωα.
❀ Η στίξη του Καβάφη δεν είναι τόσο συντακτική όσο φωνητική-ακουστική. Με τη
στίξη σκηνοθετεί. Υποδεικνύει στον ηθοποιό τον τρόπο εκφοράς της απαγγελίας. (βλ.
Μαρωνίτης, ό.π.).
❀ Η σκηνή διαδραµατίζεται σε κλειστό εσωτερικό χώρο.
❀ Κάποιες φράσεις µπορούν να διαβαστούν ως σκηνοθετικές οδηγίες, π.χ. ο υπηρέτης που
µπαίνει τρέχοντας, ο ποιητής µένει ενεός...
Τα σηµεία στίξης και η λειτουργία τους (βλ. και παραπάνω στο Μαρωνίτη...)
Αφηγηµατικοί τρόποι-τύπος αφηγητή-Η πολυφωνία του ποιήµατος (βλ. και κείµενο του
Μαρωνίτη)
❀To ποίηµα αυτό, όπως και πολλά άλλα ποιήµατα του Καβάφη, έχει αφηγηµατική διάσταση.
Το ποιητικό υποκείµενο αφηγείται ένα επεισόδιο-στιγµιότυπο µε κέντρο τον φανταστικό
ποιητή Φερνάζη, που ορισµένοι µελετητές, όπως ο Σαββίδης, θεωρούν ότι είναι προσωπείο
του Καβάφη. Αφηγείται το στιγµιότυπο και συγχρόνως ενσωµατώνει τον εσωτερικό λόγο (τις
σκέψεις και τους προβληµατισµούς) του Φερνάζη µε µονόλογο. Ενσωµατώνει επίσης και τα
λόγια του υπηρέτη. Ο Μαρωνίτης υποστηρίζει ότι το ποίηµα λειτουργεί θεατρικά. Ο
Φερνάζης περισσότερο κινείται, µορφάζει, παίζει ένα είδος παντοµίµας, ενώ δίνεται η
εντύπωση ότι τα λόγια του φθάνουν σε µας µε την παρέµβαση ενός υποβολέα.
7
ασκεί κριτική, γνωρίζει τις σκέψεις και τα αισθήµατα του Φερνάζη, γνωρίζει την ιστορία του
Δαρείου και του Μιθριδάτη. Έχει τα χαρακτηριστικά του µη δραµατοποιηµένου αφηγητή και
του παντογνώστη. Τριτοπρόσωπη αφήγηση: στ. 1-4, 11, 13-14, 16 (ως ενεός), 21, 34-35
❀Στ. (14)-15: λόγια του υπηρέτη.
❀Με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση καταγράφονται σε ευθύ λόγο (α΄ενικό και πληθυντικό)
ή και σε ελεύθερο πλάγιο λόγο οι σκέψεις του Φερνάζη, καθώς και τα λόγια του υπηρέτη
(στ. 14-15). Με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση µπορούµε να πούµε ότι ενσωµατώνεται ένα
είδος εσωτερικού µονόλογου, εάν δεχθούµε ότι «ακούµε» τη φωνή του Φερνάζη. Έτσι,
σκιαγραφείται πιο παραστατικά, πιο άµεσα το ήθος του Φερνάζη. Ο λόγος αποκτά
δραµατικότητα και ένταση, χαρακτηρίζεται από θεατρικότητα. Το ποίηµα λειτουργεί
θεατρικά.
❀ Θεωρούν ότι µε κάποιους στίχους εκφέρεται ελεύθερος πλάγιος λόγος. Πχ. στ. 9-10:
«υπεροψίαν και µέθην...των µεγαλείων». Για τον ελεύθερο πλάγιο λόγο βλ. Λεξικό
Λογοτεχνικών Όρων.
8
Δ. Ν. Μαρωνίτης, Υπεροψία και µέθη (1), Εφηµερίδα «To Βήµα», 6/4/2003
Μιλώντας τις προάλλες για την ακατάσχετη απορρύθµιση που συνεπιφέρει τις µέρες
αυτές ο πόλεµος στο Ιράκ, την εντόπισα πρώτα στο ζεύγος «σκέψη – αίσθηση», για να
καταλήξω στο άλλο, πρακτικότερο, ζεύγος «έργα – λόγια». Ελεγα λοιπόν ότι ο καταιγισµός
γεγονότων και πληροφοριών, έντυπων και ηλεκτρονικών, για το ανήκουστο αυτό µακελειό,
παραλύει το µυαλό και παροξύνει µέχρι υπερβολής τις αισθήσεις, υπονοµεύοντας έτσι τη
στοχαστική και πολιτικά υπεύθυνη κρίση µας. Χειρότερη όµως φαίνεται να είναι η
απορρυθµιστική επίδραση του πολέµου στους όρους του δεύτερου ζεύγους, καθιστώντας
τώρα χαοτικό το κενό ανάµεσα στα λόγια και στα έργα. Σύνδροµο εύκολα αναγνωρίσιµο τον
τελευταίο καιρό τόσο στη συλλογική όσο και στην ατοµική συµπεριφορά, ελέγξιµο σε εθνικό
αλλά και σε ευρωπαϊκό και διηπειρωτικό επίπεδο.Στη σχιζοφρενική πάντως αυτή ασυνέχεια
και ασυνέπεια ανάµεσα σε έργα και λόγια για τα δρώµενα στο Ιράκ εµπλέκονται, µε τον ένα
ή τον άλλον τρόπο: οι εµπόλεµοι αντίπαλοι· οι πολιτικοί όλων των βαθµίδων, από τις τοπικές
έως τις ευρωπαϊκές και διεθνείς· οι δηµοσιογράφοι κάθε κατηγορίας· οι επιστήµονες, κυρίως
των ανθρωπιστικών σπουδών· τέλος, οι συγγραφείς, συµβολικά δηλωµένοι ως ποιητές. Η
εµπλοκή διαφέρει κατά περίπτωση, ποσοτικά και ποιοτικά· άλλοτε και αλλού είναι
προφανής, άλλοτε και αλλού λανθάνει. Για ευνόητους λόγους θα επιµείνω στους ποιητές, οι
οποίοι συχνά πυκνά εγκαλούνται, είτε επειδή στρατεύονται στα πολιτικά και πολεµικά
δρώµενα του καιρού τους είτε γιατί, αποφασισµένοι ή αναποφάσιστοι, απέχουν από
αυτά.Πρόσφατα στον Τύπο εµφανίστηκαν κατακριτικά κείµενα και για τις δύο περιπτώσεις,
διατυπωµένα µάλιστα µε τρόπο προκλητικό και δογµατικό. Η αλήθεια είναι ότι οι ποιητές και
η ποίηση δεν τα πάνε και τόσο καλά µε την τρέχουσα πολιτική και µε τους τρέχοντες
πολέµους: η τριβή της στράτευσης αφενός και η επιλογή της αποχής αφετέρου δηµιουργούν
διλήµµατα, για τα οποία δεν υπάρχουν µονόδροµες λύσεις. Κάποιοι εξάλλου φαίνεται να
πιστεύουν ότι το σόι των ποιητών είναι από τη φύση του αντιπολεµικό ή απόλεµο, και µόνο
αυτή η διαχωριστική γραµµή µεταξύ τους αναγνωρίζεται ως ισχύουσα και νόµιµη. Τα
υπόλοιπα, λένε, είναι εκ του πονηρού.
Σ” αυτή την υπόθεση, όπως προηγουµένως την απλοποίησα, υπάρχει κάτι σοβαρό,
κάτι σοβαροφανές, αλλά και κάτι ευτράπελο. Και τα τρία προκύπτουν κατά τη γνώµη µου
από την αφύσικα απορρυθµισµένη σχέση λόγων και έργων σε περίοδο και περίπτωση
πολέµου. Γεγονός που ιδιοφυώς το συνέλαβε και το αποτύπωσε σε ένα ποίηµά του ο
Κωνσταντίνος Καβάφης. Ο λόγος για τον απαστράπτοντα ειρωνικώς «Δαρείο», το
πολιτικότερο ίσως πόνηµα του αλεξανδρινού και ένα από τα αρτιότερα κατορθώµατα της
ώριµης δηµιουργικής φάσης του.
Θυµίζω πρώτα τα αναφαίρετα στοιχεία ταυτότητας του ποιήµατος. Ο καβαφικός
«Δαρείος» συντίθεται το 1917 και δηµοσιεύεται το 1920. Αποτελεί εποµένως στοχαστικό
απόσταγµα του πρώτου παγκοσµίου πολέµου, στην εµπειρία του οποίου, λοξά έστω,
παραπέµπει. Ο µύθος, η πλοκή και τα πρόσωπα του ποιήµατος επιτρέπουν, πιστεύω, να το
επιγράψουµε µε τους επόµενους, εναλλακτικούς και συµπληρωµατικούς, τίτλους: ποίηµα εν
πολέµω· ποιητής εν πολέµω· πόλεµος εναντίον ποιήσεως· ποίησις εναντίον πολέµου. Πλήρης
λοιπόν η σκηνοθεσία της ανταγωνιστικής συνύπαρξης των δύο όρων που µας ενδιαφέρουν.
Σκηνοθεσία µάλιστα πονηρά διπλασιασµένη ως προς τα παραστατικά της στοιχεία. Γιατί
πίσω από τον επώνυµο ποιητή Φερνάζη, που εµφανίζεται στο προσκήνιο του ποιήµατος,
υποκρύπτεται ως υποβολέας ο ποιητής Καβάφης. Κάτω από το ασυντέλεστο, λόγω πολέµου,
ποίηµα του Φερνάζη, συντελείται, εις βάρος του και προς έλεγχό του, το ποίηµα του Καβάφη.
Ανάµεσα σ” αυτά τα δύο παράλληλα κάτοπτρα πολλαπλασιάζεται το επίµαχο θέµα, µε
εξέχουσες δύο γνωµικές αιχµές: η µία (υπεροψίαν και µέθην θα είχεν ο Δαρείος) κολλάει
καλά στον µεγαλοµανή πλανητάρχη του καιρού µας· η άλλη (Μέσα σε πόλεµο – φαντάσου
ελληνικά ποιήµατα) συµπάσχει ειρωνικά µε την κακή τύχη των ποιηµάτων και των ποιητών
σε ώρα πολέµου. Το πράγµα αξίζει περισσότερο ψάξιµο.
9
Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ, Υπεροψία και µέθη (2), Εφηµερίδα «To Βήµα», 13/4/2003
Yπότιτλος: Το έπος (και ο νεότερος απόγονός του: το µυθιστόρηµα) συχνά πυκνά υποδέχεται
ως θέµα του τον πόλεµο.
Αν δεχτούµε ότι η ποίηση συστήνει τον λόγο στην πυκνότερη θετική εκδοχή του και
ο πόλεµος το έργο στην πυκνότερη αρνητική του έκφραση, τότε εξηγείται η ακραία
αντιπαθητική σχέση ποίησης και πολέµου, µε αποτέλεσµα ο ένας όρος να αντιστρέφει και να
αντιµάχεται τον άλλο. Τούτο δεν αποκλείει ωστόσο τη γραµµατολογική κυρίως διασταύρωσή
τους. Απόδειξη: το έπος (και ο νεότερος απόγονός του: το µυθιστόρηµα) συχνά πυκνά
υποδέχεται ως θέµα του τον πόλεµο· αλλά και οι κατά καιρούς αρχηγικοί πολεµιστές
επιζητούν και απολαµβάνουν την ποιητική καταξίωση των πολεµικών κατορθωµάτων τους.
Αυτή η διπλή (αντιφατική και συνάµα συµφατική) πλοκή ποίησης και πολέµου προβάλλεται
µε ειρωνικό τρόπο στον καβαφικό «Δαρείο», τον οποίο επέλεξα την περασµένη Κυριακή ως
καταλυτικό παράδειγµα απορρύθµισης της συνάφειας ανάµεσα στα λόγια και στα έργα
εξαιτίας του αποτρόπαιου πολέµου στο Ιράκ.
Με τους όρους αυτούς πρότεινα να τιτλοφορηθεί ο «Δαρείος» του Κ. Π. Καβάφη
(ένα από τα ωριµότερα κατορθώµατα του αλεξανδρινού και µάλλον το πολιτικότερο)
εναλλακτικώς ως: ποίηµα εν πολέµω· ποίησις εναντίον πολέµου· πόλεµος εναντίον
ποιήσεως· ποιητής εν πολέµω. Πρόκειται για συµπληρωµατικά ζεύγη, που συµπλέκονται
σταυρωτά µεταξύ τους, καθώς εξελίσσεται και περατώνεται το διφορούµενο αυτό ποίηµα. Ο
διφορούµενος εξάλλου τρόπος της προκείµενης διαπλοκής ενισχύεται, όπως έγραφα, και µε
τον αναδιπλασιασµό προσώπων και θεµάτων: πλασµατικός ποιητής ο Φερνάζης, πραγµατικός
ποιητής ο Καβάφης, που υποδύεται τον υποβολέα του Φερνάζη· ανεκτέλεστο λόγω της
ρωµαϊκής εισβολής το έπος που επιχειρεί ο Φερνάζης, συντελεσµένος ο καβαφικός
«Δαρείος», ως, αλληγορικό έστω, σχόλιο και του πρώτου παγκοσµίου πολέµου. Αλλά και η
διασηµότερη απόφαση του ποιήµατος υπεροψίαν και µέθην θα είχεν ο Δαρείος τελικώς
διαχέεται από τον Δαρείο εντός και εκτός του ποιήµατος, για να επιστρέψει στον ίδιο τον
Φερνάζη, υπογραµµίζοντας την ποιητική του ιδεοληψία, από την οποία δεν µπορεί, και δεν
θέλει, να απαλλαγεί, όσο και αν γύρω του µαίνεται η συλλογική ταραχή και κυριαρχεί το
ακατάσχετο πια κακό του πολέµου.
Διφορούµενος εξάλλου ελέγχεται γενικότερα ο Φερνάζης, καθώς η ποιητική του
εµµονή και η αντιπολεµική του αντίδραση υποβάλλονται µέσα στο ποίηµα από τον Καβάφη
µε µείγµα συγκαταβατικής συµπάθειας και υποµονοµευτικού σαρκασµού. Καθώς έγραφα
άλλοτε και αλλού (στα δίσεχτα χρόνια της χούντας, προτείνοντας το ποίηµα ως υπόδειγµα
ποιητικού και πολιτικού ρεαλισµού), ο Φερνάζης εύκολα διαβάλλεται για διπλοπροσωπία.
Τρία αποδεικτικά παραδείγµατα:
α) Αυλικός ποιητής (έλληνας ή ελληνοµαθής) βρίσκεται στην υπηρεσία του
Μιθριδάτη. Πρόκειται για αξιοπρεπή ποιητή ή για αυλοκόλακα; β) Ο Φερνάζης το παίζει
φιλοσοφηµένος και φιλόσοφος ποιητής, που ψάχνει τα εναλλακτικά αισθήµατα και κίνητρα
του Δαρείου, όταν παρέλαβε τη βασιλεία των Περσών. Είναι όµως αυτή η στοχαστική του
εµβρίθεια πράγµατι σοβαρή ή σοβαροφανής; γ) Με την εισβολή του πολέµου µέσα στο
ποίηµα, ο Φερνάζης ταλαντεύεται ανάµεσα στην αποστολή του ως ποιητή και στο καθήκον
του ως πολίτη. Μένει ενεός, αδηµονεί, σαρκάζει και σαρκάζεται, εξισώνοντας την ποιητική
του ανασφάλεια µε την πολεµική ανασφάλεια της χώρας του. Πρόκειται για συµµετοχική
αγωνία ή για ιδιοτελή πανικό;
Κανένα από τα τρία προηγούµενα ερωτήµατα δεν επιδέχεται κατά τη γνώµη µου
µονοσήµαντη απάντηση. Η αµφιβολία είναι εδώ εµπρόθετη, σκηνοθετηµένη επιδέξια από τον
Καβάφη, και δεν πρέπει µε κανέναν τρόπο να αναιρεθεί. Ο Φερνάζης εµφανίζεται επίτηδες
µετέωρος µεταξύ ποίησης και πολέµου. Η εκκρεµότητά του εξεικονίζει επακριβώς την
απορρύθµιση που συνεπάγεται η εισβολή του πολέµου στην περιοχή της ποίησης, και
αντιστρόφως. Σ' αυτή την αιφνίδια απορρύθµιση ενδίδει ο ποιητής Φερνάζης, όπως εξάλλου
συµβαίνει συχνά µε τους περισσότερους οµοτέχνους του σε ανάλογες περιστάσεις. Πίσω
ωστόσο από τον ενδοτικό Φερνάζη στέκει ειρωνικά ανένδοτος ο ίδιος ο Καβάφης. Θα
συνεχίσω.
Βλ. http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=150510
10
Eνδεικτική Βιβλιογραφία
http://www.snhell.gr/archive/bio.asp?id=1
11
Λουκάς Κούσουλας, Καβάφης, «Δαρείος»
Καηµένος Φερνάζης…
Του΄πεσε καν ελαφριά
η πολιορκία πρώτα, η κατοχή µετά;
Είχε µεγάλα µπλεξίµατα;
Εδέησε άραγε να ξεγλυστρήσει;
Πέρασε στα βουνά, επέζησε;
Πέτυχε τέλος την ευκαιρία;
Τελείωσε καµιά φορά το «Δαρείο» του ;
βρήκα την ευκαιρία (για µια στιγµή µές’ από τ’ όνειρό του
γλίστρησα κρυφά) ξετρύπωσα στην πόλη
12
Θα ’θελα πολλά να τον ρωτήσω πριν επιστρέφω, όταν
Στον ακριβό µου δούλο που ανησύχησε απ’ τις φωνές κι έτρεξε
έθεσα ευθύς το ερώτηµα που µε απασχολούσε
1
Ο πρώτος µυθικός βασιλιάς της Κύπρου και ο πρώτος ιερέας της Αφροδίτης στο νησί. Συνέθεσε
ύµνους προς τιµή της Αφροδίτης και θεωρείται ο πρώτος λυρικός ποιητής του νησιού. Ο Κινύρας
υποσχέθηκε να στείλει 50 πλοία στον Τρωικό πόλεµο, αλλά τελικά εξαπάτησε τους Αχαιούς
και έστειλε µόνο ένα πραγµατικό πλοίο, ενώ τα άλλα 49 ήταν πήλινα οµοιώµατα πλοίων.
13
Οι «φωνές» του αφηγητή:
Το ποίηµα αυτό, όπως και πολλά ποιήµατα του Καβάφη έχει αφηγηµατική διάσταση. Το
ποιητικό υποκείµενο αφηγείται ένα επεισόδιο µε κέντρο τον φανταστικό ποιητή Φερνάζη,
προσωπείο του Καβάφη, όπως γράφει ο Σαββίδης. Το ποιητικό υποκείµενο-αφηγητής
αφηγείται το επεισόδιο (µε γαλάζιο χρώµα) και συγχρόνως ενσωµατώνει τον εσωτερικό λόγο
(τη σκέψη) του ήρωα µε παρατιθέµενο µονόλογο (µε γκρι χρώµα) αλλά και µε αφηγηµένο
µονόλογο (πράσινο χρώµα) και καθώς και το λόγο του υπηρέτη
του
(με
κίτρινο).
14
15
16