1

Θέμα: "Οι Ησιόδειες απηχήσεις στον Καλλίμαχο"

Πρόλογος

Ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος, ήταν σημαντικός αρχαίος ποιητής,

επιγραμματοποιός και ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της
Αλεξανδρινής ποίησης. Ήκμασε κατά την Ελληνιστική περίοδο και συγκεκριμένα
κατά την εποχή που ηγεμόνες στην Αίγυπτο ήταν ο Πτολεμαίος Φιλάδελφος και ο
Πτολεμαίος Ευεργέτης. Ο ίδιος φαίνεται πως πρέπει να καταγόταν από μια πολύ
σημαντική οικογένεια της Κυρήνης στην Βόρεια Αφρική (στη σημερινή Λιβύη)
και η οποία παράλληλα διακήρυσσε πως έλκυε την καταγωγή της από τον μυθικό
ιδρυτή της πόλεως Βάττο (η πόλη είχε ιδρυθεί πολλούς αιώνες πριν από αποίκους
που είχαν προέλθει από το νησί της Σαντορίνης).

Ο ίδιος ο Καλλίμαχος είχε περάσει κάποια χρόνια τη ζωής του στην Αθήνα,
όπου είχε κάνει σημαντικές σπουδές, αλλά πέρασε το μεγαλύτερο διάστημα της
ζωής του το πέρασε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Η μεγάλη πόλη και λιμάνι
της Μεσογείου ήδη πλέον μετά την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου είχε καταστεί
σημαντικό πνευματικό κέντρο του ελληνικού πολιτισμού. Από τη μια μεριά, έχει
θεωρηθεί από ορισμένους κύκλους, ότι ο Καλλίμαχος στην πραγματικότητα είχε
βρεθεί στην Αλεξάνδρεια σε μεγάλη ηλικία. Από την άλλη ωστόσο, έχει εκφραστεί
και η άποψη, ότι στην πραγματικότητα, ο Καλλίμαχος μάλλον πρέπει να είχε
βρεθεί από νεαρή ηλικία στην Αλεξάνδρεια, όπου την δυνατότητα της ανατροφής
και της εκπαίδευσης εντός του ίδιου του περιβάλλοντος της βασιλικής αυλής των
Πτολεμαίων.1

Πάντως, είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο, ότι για κάποιο καιρό ξαναβρέθηκε
στην ιδιαίτερη πατρίδα του, δηλαδή την Κυρήνη και έγραψε κι εκεί ορισμένα
έργα. Πάντως, δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένο ποια από αυτά έργα του
Καλλίμαχου γράφτηκαν στην Κυρήνη. Ίσως αυτή η περίοδος να αντιστοιχεί
περίπου στο δεύτερο τέταρτο του 3ου αιώνα π.Χ.2

1
Cameron A., Callimachus and his Critics, Princeton University Press, Princeton, 1995, σελ. 4-11
2
Φυντίκογλου, Β., "Καλλίμαχος", στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, Τόμος
Β΄, Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 2001, σελ. 59
 2

Μια πολύ ενδιαφέρουσα και σημαντική παράμετρος του έργου του

Καλλίμαχου υπήρξε κατά κύριο λόγο η ενασχόλησή του με την προσπάθεια της
ταξινόμησης του υλικού της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, παρόλο που ο ίδιος
βασικά ποτέ του δεν είχε υπάρξει βιβλιοθηκονόμος. Η προσπάθεια αυτή έλαβε
χώρα με την δημιουργία και σύνταξη διαφόρων καταλόγων . Επρόκειτο μάλιστα
για ένα πολύ μεγάλο έργο, το οποίο περιελάμβανε συνολικά 120 τόμους και το
οποίο είχε τον τίτλο "Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαμψάντων και ων
συνέγραψαν".

Είναι χαρακτηριστικό πως στο πλαίσιο αυτού του μεγάλου έργου, ο

Καλλίμαχος όχι μόνο είχε καταγράψει διάφορα ονόματα και τίτλους, αλλά επίσης
από την άλλη μεριά είχε κατατάξει και τα διάφορα φιλολογικά έργα, ανάλογα με
τη θεματική, το είδος και το περιεχόμενό τους, τη στιγμή που σε κάθε επιμέρους,
θεματικό κύκλο είχε παραθέσει όλους τους συγγραφείς σε αλφαβητική σειρά,
αλλά και τον πρώτο στίχο από τα έργα του καθενός. Με άλλα λόγια, σε αυτό το
μεγάλο έφο ο Καλλίμαχος είχε προβεί σε έναν συνδυασμό της βιβλιοθηκονομικής
εργασίας με την φιλολογική. Φυσικά και στη δεύτερη είχε δώσει πολύ μεγάλη
βαρύτητα, δεδομένου ότι, για παράδειγμα, σχολίαζε σημασιολογικά ζητήματα, ως
προς τα ποικίλα έργα, αλλά και ως προς τα θέματα γνησιότητας του κάθε έργου. 3

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να ανιχνεύσει και να αναδείξει την διάσταση

των απηχήσεων και επιρροών που είχε το έργο του αρχαίου ποιητή Ησιόδου στο
αντίστοιχο έργο του Καλλίμαχου. Εν προκειμένω, αυτή η επιρροή μπορεί να
θεωρηθεί, ότι αναδεικνύεται υπό του πρίσμα του ότι ο ποιητής της ελληνιστικής
περιόδου έχει την τάση να ασχολείται στα έργα του με ζητήματα της καθημερινής
ζωής και πραγματικότητας, ενώ ταυτόχρονα μέσα από τη συγκεκριμένη
θεματολογία προσπαθεί να αναδείξει και ένα πλαίσιο αρχών, αρετών και ιδεών.

Συγκεκριμένα το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στην ανίχνευση αυτών των

στοιχείων, υπό το πρίσμα του έργου του Καλλιμάχου Αίτια. Το δεύτερο κεφάλαιο
επιχειρεί να κάνει αυτήν την ανίχνευση μέσα από το ποίημα Εκάλη και το τρίτο
μέσα από τους διάφορους σωζόμενους Ύμνους του ποιητή αυτού (Ύμνος προς την
Δήμητρα, Ύμνος προς το Δία, τον Απόλλωνα, την Άρτεμη, προς τα λουτρά της
Παλλάδος και προς τη Δήλο).

3
Στο ίδιο, σελ. 59
 3

1ο Κεφάλαιο: Οι ησιόδειες απηχήσεις στο ποίημα του Καλλίμαχου Αίτια

Οι ησιόδειες απηχήσεις στο συγκεκριμένο έργο του Καλλίμαχου, όπως κατά

προέκταση όμως και σε όλα τα άλλα έργα του, θα πρέπει να θεωρηθούν καταρχήν
συνδεδεμένες άρρηκτα με το ότι ο ίδιος ο Ησίοδος γενικότερα, όπως άλλωστε
κατεξοχήν και ο Όμηρος, είχε αποτελέσει ένα από τα σημαντικότερα και πλέον
αξεπέραστα πρότυπα και παραδείγματα για την ποίηση και την δημιουργικότητα
διαφόρων Ελλήνων ποιητών κατά τους επόμενους αιώνες. Αυτή η επιρροή
αναφέρεται σε ένα πλαίσιο παραμέτρων, όπως η υφολογία, η θεματολογία, το στυλ
κ.λ.π. Σε ένα τέτοιο επίπεδο περίπου μπορεί να θεωρηθεί πως κινείται και η
ποίηση του Καλλίμαχου.

Σε ό, τι αφορά το ποίημα του με τίτλο Αίτια, έχουμε να κάνουμε με ένα έργο,

όπου από την αρχή του ακόμα ο ποιητής καταδεικνύει σαφέστατα, πως στόχος του
δεν είναι να προβεί στη δόξα και την εξύμνηση των κατορθωμάτων διαφόρων
μεγάλων ηρώων του παρελθόντος, αλλά αντίθετα να αναφερθεί με σαφήνεια, αλλά
και λιτότητα για πιο απλά και καθημερινά πράγματα που αφορούν την
πραγματικότητα της κοινωνίας και των ανθρώπων της. Είναι ενδεικτικό δε πως
κατονομάζει τους διάφορους επικριτές του ως Τελχίνες κακοποιούς (θα λέγαμε
δηλαδή κάτι σαν καλικάντζαρους της νεώτερης εποχής). 4 Αυτή η διάσταση,
δηλαδή η μη ενασχόληση με μεγάλα ή μυθικά ηρωικά κατορθώματα είναι κάτι
παραπάνω από σαφές, πως παραπέμπει άμεσα στην περίπτωση του ποιητή της
αρχαϊκής εποχής Ησίοδου.

Είναι χαρακτηριστικό το ακόλουθο απόσπασμα από την αρχή του ποιήματός

του Αίτια, όπου διαβάζουμε τα εξής: "Οι Τελχίνες, αυτοί οι αδαείς που δεν
αξιώθηκαν τη φιλία της Μούσας, μουρμουρίζουν για την ποίησή μου. Μου
καταμαρτυρούν ότι δεν άπλωσα ποίημα ενιαίο και συνεχές σε πολλές χιλιάδες
στίχους περί βασιλέων και ηρώων, αλλά κλώθω λέει, του τραγουδιού το νήμα
λιγοστό, σαν το μικρό παιδί, ενώ μετράω δεκαετίες ουκ ολίγες. Κι εγώ για τους
Τελχίνες έχω την εξής απάντηση: "φύτρα...ειδικευμένη στον φθόνο που τρώει τα
σωθικά σας...υπήρξε ολιγόστιχος. Αλλά η Δήμητρα η θρεπτική είναι πολύ

4
Lesky A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μετάφραση Αγαπητός Τσοπανάκης, εκδόσεις
Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2003, σελ. 983
 4

ανώτερη από τη μακριά και τη γλυκιά χάρη του στίχου του Μίμνερμου τη
διδαχτήκαμε από τα κατά λεπτόν, όχι από τη Μεγάλη Γυναίκα". 5

Με άλλα λόγια, όπως φαίνεται και μέσα από το έργο του Έργα και Ημέραι
και ο Ησίοδος από τη μεριά του ενδιαφέρεται να αναπτύξει ένα πλαίσιο
συγκεκριμένων αναφορών σε ένα σύνολο ηθικών κωδίκων και αξιών που οφείλει
να ακολουθεί γενικότερα ο άνθρωπος στη διάρκεια της ζωής του. Μια τέτοια αξία
εδώ, για παράδειγμα, έχει να κάνει με την διάσταση περί εργασίας. Ο σωστός
άνθρωπος οφείλει να εργάζεται σκληρά και ο οποίος εξάλλου ελέγχεται από
αθάνατες και θείες οντότητες που τριγυρίζουν σε όλη τη γη. 6 Εξάλλου και η
αναφορά που γίνεται σε ένα άλλο πρόσωπο αυτού του έπους, τον Πέρση, ο οποίος
εδώ εμφανίζεται ως αδερφός του ποιητή, μάλλον περισσότερο έχει ένα συμβολικό
χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, ο Πέρσης περισσότερο φαίνεται να είναι ένα είδος
προσωποποίησης όλων εκείνων των αρνητικών γνωρισμάτων που μπορεί να φέρει
ένα άτομο, γνωρισμάτων, όπως η τεμπελιά, ο τυχοδιωκτισμός, η αδικία και
ανομία.7

Εδώ παρατηρούμε ότι αναπτύσσεται ένα πλαίσιο θεματολογίας, η οποία

αντίστοιχα στην πορεία, θα καθορίσει, μεταξύ άλλων, και τον Καλλίμαχο ως προς
τη θεματολογία του πρώτιστα. Και παράλληλα προς τη θεματολογία, για τον
Καλλίμαχο υφίσταται μια σημαντική διαφροποίηση πλέον και σε υφολογικό
επίπεδο που έχει σχέση με την διαδικασία της σμίκρυνσης του στίχου. Η τελευταία
μάλιστα στο έργο του συνδυάζεται κατά τρόπο δυναμικό και με την πρόθεσή του
να προβεί στην απόρριψη του παραδοσιακού βαρύγδουπου ύφους που είχε σχέση
με την διάσταση του πομπώδους. Αυτό το τελευταίο στυλ και ύφος ο ίδιος
άλλωστε το αποκαλεί "θόρυβο όνου" δηλαδή γαιδάρου. Δεν είναι τυχαία τα
ακόλουθα λόγια από το ποίημά του, όπου λέει: "να μην ακολουθείς τα χνάρια των
άλλων, ούτε την πλατιά λεωφόρο, αλλά δρόμους ασύχναστους κι ας είναι η πορεία
σου στενή. Εγώ υπάκουσα. Τώρα τραγουδάω για τους εραστές της λιγυρής φωνής
του τζίτζικα, για τους μισούντες θόρυβο όνου".8

5
Καλλίμαχος, Αίτια, στίχοι 1-12, μετάφραση Θ.Δ. Παπαγγελής,
6
Gilbert M., A History of Ancient Greek Literature, Appleton and Company, New York, 2001, σελ. 57
7
Evelyn - White H. G., Hesiod, the Homeric Hymns and Homerica, Loeb Classical Library Vol. 45,
Harvard University Press, Harvard, 1964, σελ. xiv
8
Καλλίμαχος, Αίτια, στίχοι 1-12, μετάφραση Θ.Δ. Παπαγγελής
 5

Υπό αυτό το πρίσμα, την ίδια στιγμή, είναι χαρακτηριστικό, ότι για τον
Καλλίμαχο, το χειρότερο όλων βασικά, είναι η διαδικασία της μίμησης. Με την
τελευταία δηλαδή, όπως φαίνεται και από το παραπάνω απόσπασμα, ο ποιητής
στην ουσία θα ακολουθούσε τον εύκολο δρόμο και θα ήταν σαν να ξεπουλούσε,
τρόπον τινά τον ίδιο του τον εαυτό και την τέχνη του. Η ποίηση όμως έτσι θα ήταν
συγχρόνως στερημένη από δημιουργική πνοή και θα καταντούσε στο τέλμα και
την μη εξέλιξη, Το ζητούμενο εδώ έτσι, είναι η ανανέωση.9

Στον πρόλογο των Αιτίων του εν τω μεταξύ ο Καλλίμαχος αναφέρεται στο

βάρος των γηρατειών το οποίο πέφτει πάνω στους ώμους του, όπως αντίστοιχα η
Σικελία έπεσε πάνω στον Τιτάνα Εγκέλαδο. Υπό αυτό το πρίσμα εξάλλου,
φαίνεται πως το έργο αυτό και για την ακρίβεια τους συγκεκριμένους στίχους,
πρέπει να τους έγραψε ο Καλλίμαχο προς το τέλος της ζωής του. Πάντως ο
Απολλώνιος (επίσης σημαντικός ποιητής της ελληνιστικής περιόδου) που ήταν
μεταγενέστερος του Καλλίμαχου, θεωρούσε, πως αυτό κατά πάσα πιθανότητα δεν
ίσχυε. Το πιθανότερο, με βάση έρευνες του Pfeiffer κατά τα μέσα της δεκαετίας
του 1940, είναι πως ο Καλλίμαχος στην διάρκεια των γηρατειών του είχε
επιμεληθεί μια νέα έκδοση των Αιτίων που είχαν γραφτεί πολύ νωρίτερα 9ενώ
ήταν νεώτερος) και σε αυτή την νέα έκδοση προέταξε τον συγκεκριμένο Πρόλογο,
του οποίου βλέπουμε αντίστοιχα εδώ κάποια αποσπάσματα.10

Αναφορικά με το θέμα περί ησιόδειων απηχήσεων και επιρροών, ίσως η

σημαντικότερο μέσα σε αυτό το έργο να έχει να κάνει με τις αναφορές του
Καλλίμαχου προς το ρόλο των Μουσών, όσον αφορά την ποιητική του τέχνη και
έμπνευση. Η παρουσία της Μούσας άλλωστε, είναι μια σταθερή παράμετρος που
μπορούμε να συναντήσουμε αντίστοιχα και στα ησιόδεια κείμενα. Για παράδειγμα,
διαβάζουμε στην αρχή του έργου του Ησιόδου Έργα και Ημέραι τα ακόλουθα:
"Μούσες από την Πιερία που με τα άσματά σας δοξάζετε, εμρός, για το Δία
μιλήστε , υμ΄νστε τον πατέρα σας. Χάρη σε αυτόν άλλοτε άδοξοι και άλλοτε
ένδοξοι είναι οι θνητοί οι άνθρωποι, άλλοτε γνωστοί και άλλοτε άγνωστοι, με τη
θέληση του Δία του μεγάλου".11

9
Φυντίκογλου, Β., "Καλλίμαχος", στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, Τόμος
Β΄, Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 2001, σελ. 63
10
Pfeiffer, R., Callimachus Vol. I, Fragmenta, Oxford University Press, Oxford, 1949, σελ. 285
11
Ησίοδος Έργα και Ημέραι, στίχοι 1-4, μετάφραση Στ. Γκιργκένης, στο http://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=134&page=1
 6

Εν τω μεταξύ, ως προς το ζήτημα της επίκλησης προς τις Μούσες, διάφοροι

ερευνητές από παλιά, όπως για παράδειγμα, ο Cameron, είχαν αναδείξει τη
διάσταση της σχέσης ανάμεσα σε στίχους του προλόγου και του επιλόγου στο έργο
Αίτια του Καλλίμαχου.12

Σε αυτό το σύνολο στίχων, με άλλα λόγια, είναι ενδεικτικό, ότι γινόταν

αναφορά στις Μούσες. Ο απώτερος στόχος του Cameron ήταν να δείξει την
μεταξύ τους άρρηκτη σχέση, ως βασικό γνώρισμα για την μεταξύ τους παράλληλα
σύνθεση, αλλά από την άλλη μεριά αυτές οι αναλύσεις του είναι γεγονός, πως
είχαν τονίσει και μια αντίθετη επιχειρηματολογία. Οι αντιστοιχίες αυτές δηλαδή,
τόσο ως προς το επίπεδο του περιεχομένου αλλά και ως προς το επίπεδο των
εικόνων, όσο επίσης παράλληλα και ως προς τη διακειμενικότητα, φαίνεται να
προσδίδουν περισσότερο μια ενσυνείδητη και μεταγενέστερη υπαινικτική
αναφορά, σχετικά με την ήδη συγκροτημένη σύνθεση, ώστε να εξασφαλιστεί
γενικότερα η διάσταση της ενότητάς της.13

Από την άλλη μεριά, το στοιχείο της διακειμενικότητας που αναφέρθηκε

λίγο παραπάνω, ειδικότερα έχει να κάνει με το τμήμα 1,37-38 από το έργο του
Καλλίμαχου Αίτια, το οποίο άμεσα παραπέμπει στο έργο του Ησιόδου Θεογονία
και συγκεκριμένα στους στίχους του 82-83. Οι στίχοι αυτοί μέσα από τη Θεογονία
συγκεκριμένα, έχουν ως εξής: "Όποιον από τους θεόθρεφτους τους βασιλείς
προσέξουν σαν γεννιέται και τον τιμήσουνε του Δία του μεγάλου οι κόρες, γλυκιά
δροσιά του χύνουνε στη γλώσσα του επάνω".14 Αντίστοιχα, άμεση αναφορά πάλι
στη Θεογονία του Ησιόδου μπορούμε να αντιληφθούμε και στην περίπτωση του
αποσπάσματος 2,1- 2,2 στα Αίτια του Καλλίμαχου. Αυτή η αναφορά έχει να κάνει
συγκεκριμένα με την περίπτωση των στίχων 22-35 της Θεογονίας. Αυτοί οι στίχοι
συγκεκριμένα έχουν ως ακολούθως: "Αυτές δίδαξαν κάποτε στον Ησίοδο το ωραίο
τραγούδι, καθώς τ' αρνιά του ποίμαινε από τον πανίερο Ελικώνα κάτω. Τούτα τα
λόγια, πρώτα απ' όλα, μου τα είπανε οι θεές, οι Ολυμπιάδες Μούσες, κόρες του
Δία που βαστά γίδια: "Ποιμένες της υπαίθρου, κακές ντροπές, στομάχια σκέτα,
γνωρίζουμε να λέμε ψέματα πολλά, με την πραγματικότητα όμοια, μα ξέρουμε,

12
Cameron, A., Callimachus and Critics, Princeton University Press, Princeton, 1995, σελ. 127-132
13
Στο ίδιο, σελ. 130-131
14
Ησίοδος, Θεογονία, στίχοι 82-83, μετάφραση Στ. Γκιργκένης, στο
http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?
text_id=2&page=2
 7

σαν θέλουμε, να ψάλλουμε κι αλήθειες". Έτσι είπαν του μεγάλου Δία οι κόρες με
τον τέλειο λόγο και μου' δωσαν σκήπτρο, κόβοντας δάφνης πολύβλαστης κλωνί
θαυμάσιο. Θεόπνευστη φωνή φύσηξαν μέσα μου, για να υμνώ όσα στο μέλλον θα
συμβούν κι όσα στο παρελθόν γινήκανε".15

Εξάλλου, είναι ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο, ότι όπως συμβαίνει και στην
περίπτωση του Ησίοδου και των έργων του, έτσι κι εδώ από την άλλη μεριά, η
θεότητα, η οποία χρήζει τον ποιητή, ώστε να αποκτήσει αυτός την έμπνευση και
να ξεκινήσει την ποιητική του αφήγηση, μιλάει σε πρώτο πρόσωπο. Και στη μία
και στην άλλη περίπτωση, μπορούμε να διαπιστώσουμε, πως οι Μούσες με την
χρήση του πρώτου προσώπου παρουσιάζονται στο κοινό, συστήνονται και
περιγράφουν με τί ασχολούνται και πως την ίδια στιγμή παρουσιάζουν ψέματα
αλλά και αλήθειες με όμορφο τρόπο.

Εν τέλει, είναι δυνατόν να λεχθεί σε αυτό το σημείο, ότι η ίδια η Μούσα δεν
έχει πάντα το πάνω χέρι. Η σχέση της με τον αοιδό δεν είναι ετεροβαρής.
Περισσότερο μάλλον έχουμε να κάνουμε με μια σχέση συνεργατικού τύπου. Η
Μούσα εν προκειμένω είναι πιο πολύ ένα είδος θεολογικού τύπου εμπνευστή. Ο
ποιητής από την άλλη μεριά συνιστά τον ανθρώπινο τύπο, ως προς την διαδικασία
της ποιητικής δημιουργίας. Οι δυο συντελεστές απλώς στην πορεία συνάπτονται και
συνεργάζονται μεταξύ τους. Υφίσταται δε ένα είδος αμοιβαίας συμπάθειας, όπου
αναδύεται το στοιχείο της επίκλησης και της ανταπόκρισης. Η Μούσα επιλέγει τον
ευνοούμενό της αοιδό, προσφέροντάς του συγχρόνως τη μουσική δωρεά της. Από την
άλλη ο αοιδός είναι αυτός που θα αποδεχθεί αυτόν τον ρόλο που φυσικά δεν παύει
συγχρόνως να είναι ιδιαίτερα τιμητικός για το πρόσωπό του, ενώ επιπρόσθετα εκτελεί
την αποστολή του με έμπνευση και με συνέπεια.16

Πάντως, εδώ είναι ενδεικτικό, ότι οι Μούσες απλά αποκαλούν τον Ησίοδο
μέσα στην Θεογονία σαν έναν απλό ποιμένα, ενώ την ίδια στιγμή στο εξεταζόμενο
εδώ έργο του Καλλίμαχου, ο θεός Απόλλων που κάνει την εμφάνισή του, δεν είναι
εκείνος που δίνει την έμπνευση στον ποιητή. Αντίθετα είναι απλώς μια οντότητα,
15
Ησίοδος, Θεογονία, στίχοι 22-35, μετάφραση Στ. Γκιργκένης, στο
http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?
text_id=2&page=2
16
Μαρωνίτης, Δ.Ν., & Πόλκας Λ., "Οι Μούσες - Η Μούσα και ο ποιητής", στο Αρχαϊκή Επική Ποίηση:
Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια, στο
http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/epos/page_039.html?
prev=true
 8

η οποία υποδεικνύει στον Καλλίμαχο, το πώς θα πρέπει να οργανώσει αυτός το

ποιητικό στυλ και ύφος.17 Το τελευταίο μάλιστα, με βάση τις αναφορές και τα
λόγια του ίδιου του Απόλλωνα μέσα στο ποίημα Αίτια, σχετίζεται με όσα ήδη
αναφέρθηκαν πιο πάνω και που έχουν να κάνουν με την χρήση του λιτού και
σύντομου στίχου, με την προαναφερόμενη ποσοτική λιτότητα.

Την ίδια στιγμή, μέσα από την διήγηση του ονείρου που συναντούμε σε αυτό
το έργο του Καλλίμαχου, επίσης είναι ενδεικτική και σαφής η επιρροή του
Ησιόδου. Γενικότερα, το όλο περιεχόμενο αναδεικνύει, πως οι Μούσες εδώ μιλούν
με τον Καλλίμαχο πολύ πιο αβίαστα σε σύγκριση με την συνομιλία που κάνουν
αυτές με τον Ησίοδο μέσα στα έργα του τελευταίου. Κι αυτό καθώς εδώ υφίσταται
ένα αβίαστο παιχνίδι ερωταποκρίσεων, με το οποίο ο ποιητής επιχειρεί να μάθει
από μέρους των Μουσών ένα σύνολο στοιχείων σχετικά με ιστορίες, θρύλους
κ.λ.π.18 Το όνειρο είναι το μοτίβο και ο καμβάς πάνω στον οποίο ρογανώνεται
γενικότερα η αφήγηση της ιστορίας στα δυο πρώτα βιβλία των Αιτίων του
Καλλίμαχου. Και παράλληλα, εδώ ο ίδιος περιγράφει το πώς οι Μούσες τον πήραν
κάποτε από την Λιβύη που ήταν η αρχική του πατρίδα και τον μετέφεραν στο
βουνό του Ελικώνα στην Ελλάδα.19 Σε αυτό το σημείο, με άλλα λόγια, είναι
ξεκάθαρη η έμμεση αναφορά, για άλλη μια φορά στον Ησίοδο, καθώς ο
Καλλίμαχος μεςταφέρεται εκεί όπου ο ποιητής της αρχαϊκής εποχής κάποτε
ποίμαινε τα ζώα του.

Εξάλλου, την ίδια στιγμή είναι ενδεικτικό εδώ και το ότι στα άλλο δυο όψιμα
βιβλία των Αιτίων του ο Καλλίμαχος θα τονίσει, ότι η αναφορά του στη Μούσα εν
τέλει έχει να κάνει με τις αναφορές του στην ίδια την Βιβλιοθήκη της
Αλεξάνδρειας. Άλλωστε και η τελευταία διαχρονικά είχε συνδεθεί εννοιολογικά
από θέμα ονομασίας με το λεγόμενο Μουσείο, εκφράζοντας αυτήν την άρρηκτη
σύνδεση της λογοτεχνίας και των τεχνών όλων γενικότερα με τις συγκεκριμένες
θείες οντότητες του αρχαιοελληνικού κόσμου.20

17
Αθανασιάδου Σ., Ο Πρόλογος των Αιτίων του Καλλίμαχου και η νεωτερική ποίηση, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Τμήμα Φιλολογίας, Θεσσαλονίκη, 2014, σελ. 26
18
Lesky A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μετάφραση Αγαπητός Τσοπανάκης, εκδόσεις
Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2003, σελ. 984
19
Harder A., Callimachus and the Three Muses, Firenze University Press, Firenze, 1988, στο
http://www.fupress.net/index.php/prometheus/article/viewFile/18967/17595
20
Φυντίκογλου, Β., "Καλλίμαχος", στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, Τόμος
Β΄, Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 2001, σελ. 65
 9

Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να τονιστεί πως στο έργο του Καλλίμαχου,

όπως περίπου συμβαίνει και στα έργα του Ησίοδου, υφίσταται την ίδια στιγμή, το
εξής στοιχείο: οι Μούσες βασικά έχουν έναν συγκεκριμένο ρόλο μέσα στις
διάφορες ενότητες του έργου αυτού. Είναι, με άλλα λόγια, ένα εργαλείο με το
οποίο γίνεται η μετάβαση από τη μια ενότητα στην άλλη και από την μια ιστορία
στην άλλη.21

Μέσα από το προαναφερόμενο παράδειγμα που αφορά τον διάλογο του

Καλλίμαχου με τις Μούσες, γεννιέται το ακόλουθο ερώτημα: είχε ο Καλλίμαχος
ως πρότυπό του, αναφορικά με την ποιητική αφήγηση που έκανε, τα παλιά
πρότυπα της επικής ποίησης της αρχαϊκής περιόδου, δηλαδή πρότυπα σαν αυτά
που συναντούμε στον Ησίοδο και τον Όμηρο; Επίσης ένα άλλο ερώτημα
συγκεκριμένα αφορά και το αν μήπως ο Καλλίμαχος υπήρξε και ο πρώτος αρχαίος
Έλληνας ποιητής, ο οποίος είχε κάνει χρήση αυτού του τύπου αφήγησης μες στο
έργο του, πολύ καιρό μετά τον Ησίοδο και τον Όμηρο. Αυτές οι ερωτήσεις, είναι
αλήθεια πως δεν μπορούν να απαντηθούν με βεβαιότητα, επειδή δεν γνωρίζουμε
αν και πριν τον Καλλίμαχο είχαν υπάρξει άλλοι ποιητές προγενέστεροι, οι οποίοι
ήδη είχαν προβεί στη χρήση αυτού του στυλ.22 Αυτό το στυλ που μας απασχολεί
εδώ συγκεκριμένα, είχε συλλογική μορφή.

Ένα ενδεχόμενο είναι το ότι πριν ακόμα από τον Καλλίμαχο και τα Αίτιά
του, αυτό το στυλ της διαλογικής μορφής ίσως είχε χρησιμοποιηθεί στην
περίπτωση του έργου Σιλλοί του Τίμωνα από τον Φλειούντα. Στα πλαίσια αυτού
του έργου, είναι ενδεικτικό, ότι το 2ο και το 3ο βιβλίου περιελάμβαναν έναν
διάλογο, όπου ο Τίμων ρωτούσε τον δάσκαλό του Ξενοφάνη αν γνώριζε άλλους
σημαντικούς φιλοσόφους της αρχαιότητας. Πάντως η χρονολογία αυτού του έργου
στις μέρες μας δεν είναι γνωστή.23

Γενικότερα, ένα έργο, όπως τα Αίτια, είναι από εκείνες τις περιπτώσεις στα
πλαίσια της ελληνιστικής ποίησης, όπου υφίστατο μια διαδικασία ειδολογικού
συνδυασμού, συνδυασμού, με άλλα λόγια, γνωρισμάτων από διάφορα ποιητικά και
λογοτεχνικά είδη, συμπεριλαμβανομένης και της επικής ποίησης και του Ησίοδου.

21
Στο ίδιο, σελ. 64
22
Harder A., Callimachus and the Three Muses, Firenze University Press, Firenze, 1988, στο
http://www.fupress.net/index.php/prometheus/article/viewFile/18967/17595
23
Στο ίδιο
 10

Μάλιστα, στην συλλογή των Ιάμβων του, ο Καλλίμαχος είχε προασπιστεί αυτή την
πολυείδεια, την οποία άλλωστε θεωρούσε και ως μια από τις σημαντικότερες
τακτικές του στο πλαίσιο της ποίησής τους.

Στη νεώτερη σχολιασμένη εκδοχή των Αιτίων, η Harder είχε επισημάνει την
ιδιαίτερη σημασία που είχε το έργο του Ησιόδου για τη δομή του έργου και την
ίδια στιγμή είχε υποδείξει ότι αυτή η συλλογή των κειμένων του Καλλίμαχου θα
μπορούσε να θεωρηθεί πρωτίστως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της λεγόμενης
αρχαιοδιφικής ποιητικής παράδοσης με διδακτικό χαρακτήρα. Άλλωστε, τέτοιος
ήταν από πολλούς αιώνες πριν αντίστοιχα και ο χαρακτήρας της Θεογονίας του
Ησιόδου, αλλά και οι λεγόμενοι Κατάλογοι του συγκεκριμένου ποιητή της
αρχαϊκής περιόδου.24

Η ίδια η Harder εξάλλου, είχε κρίνει πως τα Αίτια του Καλλίμαχου ίσως
μπορούν να διαβαστούν και να θεωρηθούν ως ένα είδος συνέχειας της Θεογονίας
του Καλλίμαχου. Αυτό φυσικά γίνεται στο βαθμό που τα αποτελέσματα του
χρόνου φαίνονται να παρουσιάζονται με έναν θετικό τρόπο και σε αυτό το μοτίβο
μάλιστα φαίνεται να ακολουθούν το ησιόδειο παράδειγμα τόσο της ίδιας της
Θεογονίας, όπου γίνεται ουσιαστικά λόγος για την διαδικασία της μετάβασης από
το χάος των πρώτων αιώνων της δημιουργίας του κόσμου στην τάξη, την οποία
εκπροσωπούν και φέρνουν στην πορεία οι Ολύμπιοι θεοί, όσο και στο Έργα και
Ημέραι, όπου υφίσταται η επιμονή ως προς τις ηθικές αξίες.25

Βέβαια από την άλλη μεριά φαίνεται πως τα ίδια τα Αίτια, σε σύγκριση με το
ποίημα Εκάλη που αναλύεται στην επόμενη ενότητα, μάλλον δεν πρέπει να
αποσκοπούσαν τόσο πολύ στο στοιχείο της ανάδειξης ηθικών αξιών και αρχών.
Αυτό το στοιχείο μάλιστα, ήδη ακόμα από την ρωμαϊκή εποχή το είχε τονίσει και ο
αρχαίος Ρωμαίος ποιητής Μαρτιάλης.

Αυτό το στοιχείο όμως, με βάση την γνώμη της Μανακίδου δεν ισχύει. Εδώ
με άλλα λόγια, φαίνεται, πως όντως και σε αυτό το ποίημα, εκτός από την Εκάλη,
ο Καλλίμαχος επίσης είχε επιδείξει ένα ανάλογο ενδιαφέρον για τις ηθικολογικού
τύπου αναλύσεις και διδαχές. Αυτό είναι συνυφασμένο απόλυτα με το
εξεταζόμενο εδώ ζήτημα, δηλαδή την επιρροή του Ησιόδου στον Καλλίμαχο.
24
Μανακίδου Φ.Π., (2015). "Καλλίμαχος, Ησίοδος και Ιαμβική Ποίηση (Αρχίλοχος, Ιππώναξ)", στο
Πλάτων, Περιοδικό της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, τόμος 60, Αθήναι, 2016, σελ. 39
25
Στο ίδιο, σελ. 39
 11

Κάτι τέτοιο είναι ενδεικτικό, για παράδειγμα, από το ότι στην αρχή ακόμα
του έργου του αυτού ο Καλλίμαχος κάνει λόγο για την δημιουργία του κόσμου και
με την αναφορά του στο χάος, όπως συμβαίνει και με τη Θεογονία του Ησιόδου,
την αποδέχεται, όπως ακριβώς είναι. Στον επόμενο στίχο αντίστοιχα προβαίνει σε
μια παράφραση στίχου του Ησιόδου από το άλλο έργο του τελευταίου, δηλαδή το
Έργα και Ημέραι. Πρόκειται συγκεκριμένα για τον στίχο 265, όπου λέγεται
"όποιος κάνει κακό στον άλλο, το κάνει στο δικό του συκώτι".26

Εδώ, με άλλα λόγια, είναι σαφές, ότι ο Καλλίμαχος φαίνεται να συμφωνεί με

τον Ησίοδο, αναφορικά με το πώς θα πρέπει ένας άνθρωπος να αντιμετωπίζει
διάφορες προβληματικές καταστάσεις. Εν προκειμένω, καταλήγει στο
συμπέρασμα, ότι η κακία μπορεί να οδηγήσει έναν άνθρωπο στην
αυτοκαταστροφή. Ο επόμενος στίχος αντίστοιχα (ο έκτος στίχος για την ακρίβεια)
λειτουργεί σαν ένα είδος επιβεβαίωσης των προηγούμενων και του ηθικολογικού
προσανατολισμού που έχει αυτό το χωρίο. Και μάλιστα στην πορεία αυτό που
φαίνεται να αναδεικνύεται είναι το εξής: από τη στιγμή που το ενδιαφέρον μας
εστιάζεται στο πώς θα πρέπει να δρα και να λειτουργεί ένας άνθρωπος απέναντι
στο συνάνθρωπό του, τότε από την άλλη ποιος θα πρέπει να είναι ο ρόλος του
ποιητή;

Είναι χαρακτηριστικό πως αναφορικά με το ζήτημα περί αδικίας και σωστής

συμπεριφοράς, βλέπουμε ότι ο Ησίοδος στο δικό του έργο κάνει αναφορά στο ότι
είχε αδικηθεί από τον αδερφό του και κάποιους κριτές, οι οποίοι είχαν
δωροδοκηθεί. Ο Ησίοδος βέβαια θέλει μέσα από αυτό το έργο του την ίδια στιγμή
να δικαιωθεί, ενώ και ο Καλλίμαχος από την αρχή βλέπουμε πως προσπαθεί να
αμυνθεί απέναντι σε όλους εκείνους τους Τέλχινες, οι οποίοι τον κατηγορούν για
το είδος της ποίησής του.

2ο Κεφάλαιο: Οι ησιόδειες απηχήσεις στο ποίημα του Καλλίμαχου Εκάλη

Ένα άλλο επίσης σημαντικό ποίημα του Καλλίμαχου είναι η λεγόμενη

Εκάλη. Και εδώ είναι χαρακτηριστικό, πως ο Ησίοδος συνιστά σε κάποιο βαθμό
ένα είδος προτύπου για τον Καλλίμαχο. Και αυτό επειδή το πρωταγωνιστικό
πρόσωπο, δεν είναι άλλο από την Εκάλη, μια ηλικιωμένη γυναίκα, η οποία
εμφανίζεται μες στο έργο και την υπόθεσή του να φιλοξενεί κάποια στιγμή τον
26
Στο ίδιο, σελ. 40
 12

ήρωα Θησέα. Ο τελευταίος, εμφανίζεται να έχει παρακούσει τον πατέρα του

προσπαθεί και βρει έναν φοβερό ταύρο που είναι στην περιοχή του Μαραθώνα,
ώστε να τον σκοτώσει. Όμως, μια καταιγίδα θα τον υποχρεώσει να οδηγηθεί στο
σπίτι της Εκάλης, η οποία τον φιλοξενεί για ένα βράδυ, προσφέροντάς του
φαγητό.27

Εδώ συγχρόνως, ο αναγνώστης μαθαίνει την προσωπική ιστορία της Εκάλης

που ήταν κάποτε μια ευτυχισμένη γυναίκα με σύζυγο και παιδιά, τους οποίους
όμως έχασε με όλη της την περιουσία. Τελικά, ο Θησέας φεύγει την άλλη μέρα το
πρωί και βρίσκει τον ταύρο, τον οποίο σκοτώνει, ενώ όταν επιστρέψει την τρίτη
ημέρα στο σπίτι της Εκάλης, ανακαλύπτει, πως η Εκάλη έχει πεθάνει. Έτσι, θα την
θάψει με τιμές, ενώ παράλληλα θα δώσει το όνομά της στο σημερινό γνωστό
προάστιο της Αθήνας.28

Μέσα από τη συγκεκριμένη ιστορία είναι σαφές, πως το ενδιαφέρον κάθε

άλλο παρά εστιάζεται στα ηρωικά κατορθώματα του Θησέα. Το βάρος όλο βασικά
πέφτει πάνω στην άσημη Εκάλη και στην πράξη της, δηλαδή τη φιλοξενία της
προς τον Θησέα. Έτσι, κατά το πρότυπο των έργων του Ησιόδου και ειδικότερα
του έργου του Έργα και Ημέραι, για άλλη μια φορά αντιλαμβάνεται κάποιος πως
αναδεικνύεται η διάσταση της ηθικότητας, του διδακτισμού και των αναφορών σε
κάποιες αναλλοίωτες αξίες και ιδανικά.

Πάντως, πέραν των όποιων τυχόν ομοιοτήτων με τα έργα του Ησίοδου και
των απηχήσεων του τελευταίου σε αυτό το καλλιμάχειο έργο, η Εκάλη ταυτόχρονα
δεν παύει να περιλαμβάνει μια σειρά γνωρισμάτων, με τα οποία θα λέγαμε, ότι
ίσως είμαστε ενώπιον ενός νέου ποιητικού είδους. Αυτό εν προκειμένω, είναι
σαφές επί παραδείγματι, μέσα από την περίπτωση της χρήσης της εικόνας και
σκηνής των πουλιών που συσκέπτονται μεταξύ τους, αναφορικά με το αν θα
αποκαλύψουν στον Θησέα τα σχετικά με το θάνατο της ηλικιωμένης Εκάλης.
Ταυτόχρονα, φαίνεται να υπάρχουν μες στο κείμενο διάφορες θεματολογικές και
υφολογικού χαρακτήρα εναλλαγές, με αποτέλεσμα να προκύπτει η διάψευση των
προσδοκιών του αναγνώστη κάθε τόσο. Έτσι όλα αυτά τα γνωρίσματα καθιστούν

27
Φυντίκογλου, Β., "Καλλίμαχος", στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, Τόμος
Β΄, Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 2001, σελ. 67
28
Στο ίδιο, σελ. 67
 13

προβληματική την συνοχή του έργου, αν και ταυτόχρονα είναι εμφανές και το
γνώρισμα της λεπτής επεξεργασίας που προσπάθησε να κάνει ο Καλλίμαχος.29

Μια άλλη ενδιαφέρουσα παράμετρος εν τω μεταξύ, ως προς το έργο αυτό

του Καλλίμαχου, είναι η αναφορά που υπάρχει σε ένα απόσπασμα του, όπου
διαβάζουμε: "έπρεπε τοι προέχουσα κάρης ευρεία καλύπτρη, ποιμενικόν πίλημα".
Η φράση αυτή έχει το ακόλουθο νόημα: σε κοσμούσε η πλατιά μαντήλα, κάλυμμα
των ποιμένων, που εξείχε από την κεφαλή σου". Στην προκειμένη περίπτωση
δηλαδή, ενώ ο Καλλίμαχος φαίνεται από την μια μεριά να αναφέρεται στην
περίπτωση των αρχοντικών γυναικών που φορούσαν καλύπτρα στο κεφάλι,
στοιχείο που με τη σειρά του φαίνεται να έχει σχέση με την εποχή των ηρώων των
επών (και με ανάλογες αναφορές μέσα από τα ομηρικά έπη), από την άλλη κάνει
λόγο για ποιμενικό κάλυμμα. Έτσι, σε αυτό το σημείο φαίνεται να απηχείται έστω
και κατά τρόπο έμμεσο και όχι τόσο σαφή, η διάσταση της ίδιας της ιδιότητας του
Ησιόδου, το ότι δηλαδή ο ίδιος ήταν ένας βοσκός που δέχτηκε την έμπνευση της
Μούσας.30

3ο Κεφάλαιο: Ησιόδειες απηχήσεις στους Ύμνους του Καλλίμαχου

Κατά το πρότυπο των όσων ήδη τονίστηκαν πιο πάνω, αναφορικά δηλαδή με
τον έντονο ρόλο που φαίνεται να έχουν οι Μούσες στο έργο του Καλλίμαχου, είναι
εμφανε΄ς πως αυτό σε κάποιο βαθμό υφίσταται και σε ορισμένες από τις
περιπτώσεις των ύμνων του προς τους διάφορους θεούς και θεές. Αυτό το στοιχίο
ταυτόχρονα άλλωστε φαίνεται να συνοδεύεται και από την δραματοποιημένη
μορφή που έχει η αφήγηση του ποιητή και σε αυτά τα κείμενα.31

Ένας πρώτος εξ αυτών των ύμνων συγκεκριμένα, είναι αυτός προς τιμήν της
Αρτέμιδος. Η ησιόδεια απήχηση εδώ ως ένα βαθμό φαίνεται να είναι
συνυφασμένη με το ότι ο ποιητής, όπως συμβαίνει και με τον αρχαϊκό ποιητή στη
Θεογονία έχει ως κύριο αντικείμενό του μια θεότητα. Βέβαια, είναι
χαρακτηριστικό όμως την ίδια στιγμή, πως αυτή η αναφορά στην Αρτέμιδα

29
Στο ίδιο, σελ. 68
30
Σε αυτό το σημείο εξάλλου, θα μπορούσαμε να θυμηθούμε και να λάβουμε υπόψη μας και τον
συγκεκριμένο στίχο από το έργο του Ησιόδου Θεογονία: "Αυτές (ενν. οι Μούσες) κάποτε δίδαξαν
στον Ησίοδο το ωραίο τραγούδι, καθώς τ' αρνιά του ποίμαινε από τον πανίερο Ελικώνα κάτω", στίχοι
22-23
31
Harder A., Callimachus and the Three Muses, Firenze University Press, Firenze, 1988, στο
http://www.fupress.net/index.php/prometheus/article/viewFile/18967/17595
 14

εμπεριέχει σε μεγάλο βαθμό ένα στοιχείο ειρωνείας και απομυθοποίησης σε

αντίθεση με την αρχαϊκή ησιόδεια σύνθεση, όπου κάτι τέτοιο δεν ήταν εμφανές. Ο
Καλλίμαχος εδώ συγκεκριμένα δηλαδή ανατρέπει τα παλιά δεδομένα και
αναμενόμενα στοιχεία και βλέπουμε πως παρουσιάζει ένα μικρό κοριτσάκι (που
είναι η Άρτεμις) ενώ αυτό ζητάει συνέχεια επιτακτικά από τον πατέρα του Δία
δώρα και παιχνίδια.32

Η απομυθοποίηση αυτή εξάλλου, εντείνεται με γνωρίσματα, όπως οι

ναζιάρικες επιφωνήσεις που χρησιμοποιεί η Άρτεμις, όπως και το στοιχείο της
ζήλειας της απέναντι στον αδερφό της Φοίβο, δηλαδή τον Απόλλωνα. Είναι έτσι
ξεκάθαρο, πως σε αντίθεση με τον Ησίοδο ο Καλλίμαχος εδώ κάνει μια σμίκρυνση
του θεϊκού μεγαλείου. Οι διάφοροι χαρακτήρες, όπως η ίδια η Άρτεμις, αλλά και ο
Δίας, ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων, εμφανίζονται ως απλοί και κοινοί
καθημερινοί άνθρωποι. Το κωμικό στοιχείο εξάλλου εδώ αποτυπώνεται και μέσα
από το επεισόδιο ανάμεσα στην Άρτεμη και τον Ηρακλή, καθώς ο τελευταίος
καλεί την μικρή ακόμα θεά να κυνηγά μεγαλύτερα θηράματα, ενώ προσπαθεί
δήθεν να την αλαφρώσει από την μεγάλη λεία που κυνηγά. Αυτό το σκηνικό
εξάλλου θα προκαλέσει την θυμηδία των υπόλοιπων θεών του Ολύμπου.33

Είναι πολύ χαρακτηριστικό το ακόλουθο απόσπασμα από αυτόν τον Ύμνο,

όπου διαβάζουμε τα εξής: "Την Άρτεμη υμνούμε - βαρύ το αμάρτημα για τους
αοιδούς που την ξεχνούν - που τα τόξα και το κυνήγι των λαγών την ευχαριστούν,
και τα μεγάλα χοροστάσια και τα παιγνίδια στα βουνά. Και κάνουμε αρχή από
τότε που, καθισμένη στα γόνατα του πατέρα της, μικρό κοριτσάκι ακόμα, τούτα
είπε στο γονιό της: "Δώσε μου μπαμπάκα να κρατήσω αιώνια την παρθενιά μου,
και πολλά ονόματα, για να μην με ξεπερνάει ο Φοίβος. Δώσε μου βέλη και τόξα-
μάλλον, άσε πατέρα, ούτε φαρέτρα σου ζητώ ούτε μεγάλο τόξο. Οι Κύκλωπες για
χάρη μου στη στιγμή θα μαστορέψουν βέλη για χάρη μου και εύκαμπτο τόξο.
Αλλά δώσε μου να είναι φορέας του φωτός και χιτώνα ίσα με το γόνατο να φορώ,
με πολύχρωμη μπορντούρα, για να σκοτώνω άγρια θηρία".34

32
Φυντίκογλου, Β., "Καλλίμαχος", στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, Τόμος
Β΄, Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 2001, σελ. 73
33
Στο ίδιο, σελ. 73
34
Καλλίμαχου Ύμνος στην Άρτεμη, μετάφραση Β. Φυντίκογλου, στίχοι 1-12
 15

Εδώ από τη μια μεριά είναι σαφής η κωμική και σατιρική διάσταση, όμως ο
αναγνώστης δεν παύει να έχει ενώπιό του και μια σειρά βασικών γνωρισμάτων, με
βάση τα οποία ήταν γνωστή μέσα από την αρχαιοελληνική μυθολογία αλλά και τη
λογοτεχνία η Άρτεμις. Αυτό εξάλλου αφορά τις σχετικές αναφορές στα τόξα, τα
βέλη και το κυνήγι. Πέραν όλων αυτών των στοιχείων όμως, που αντίστοιχα
κάποιος μπορεί να διαπιστώσει και στους άλλους ύμνους του Καλλίμαχου
(σχετικά δηλαδή με τις γενικότερες αναφορές στην ταυτότητα, τα χαρακτηριστικά
και τις δυνάμεις του κάθε θεού), στους Ύμνους μάλλον δεν είναι εφικτό να
εντοπιστούν άλλα ειδικότερα σημεία σύγκλισης με την ποίηση του Ησίοδου, σε
αντίθεση με ό, τι συμβαίνει με το έργο Αίτια που είδαμε πιο πάνω.

Εξαίρεση ως προς αυτήν την παρατήρηση, αποτελεί το έργο του Καλλίμαχος

Ύμνος προς τη Δήμητρα. Σε αυτόν τον ύμνο βλέπουμε το πώς περιγράφεται η
δύναμη της συγκεκριμένης θεάς για όσους της προσβάλλουν. Συγχρόνως όμως, κι
εδώ είναι χαρακτηριστικό, ότι τίθεται το θέμα της ιδέας, ότι η κακία ενός
ανθρώπου εν τέλει επιστρέφει σε αυτό τον ίδιο, όπως ακριβώς άλλωστε, είδαμε και
στα Αίτια πιο πάνω. Αυτό το στοιχείο μες στον Ύμνο προς τη Δήμητρα,
εκφράζεται μέσα από την παράφραση του στίχου 266 από το Έργα και Ημέραι του
Ησιόδου, όπου λέγεται: "η κακή ιδέα είναι χειρότερη για αυτόν που τη
σκέφτηκε".35

Σε αυτόν τον ύμνο, έχουμε την ιστορία του ιερόσυλου Ερυσίχθονα που λόγω
της αδηφαγίας του, φτάνει στο σημείο να καταστρέψει το ιερό άλσος της θεάς
Δήμητρας, τρώγοντας τα πάντα από καρπούς, ακόμα και ζώα. Η περίπτωσή του
είναι δηλαδή ίδια με εκείνη του χάους των Γιγάντων στη Θεογονία του Ησιόδου,
με αποτέλεσμα να έρχεται σε αντίθεση με την τάξη και αρμονία που εκπροσωπεί η
Δήμητρα, ως μία εκ των Ολυμπίων θεών. Στο τέλος δε, ο Ερυσίχθων οδηγείται
στην λιμοκτονία και πεθαίνει, όντας τιμωρημένος από τη θεά.36

Εν τω μεταξύ, πέρα από την περίπτωση με τους αναφερόμενους Ύμνους,

είναι δυνατόν να τονιστεί σε αυτό το σημείο και η περίπτωση του Επιγράμματος
53 (σε άλλους καταλόγους αντίστοιχα παρουσιάζεται με τον αριθμό 29). Και εδώ
είναι δυνατόν ο μελετητής να ανιχνεύσει μια σχετική ομοιότητα και επιρροή από

35
Μανακίδου Φ.Π., (2015). "Καλλίμαχος, Ησίοδος και Ιαμβική Ποίηση (Αρχίλοχος, Ιππώναξ)", στο
Πλάτων, Περιοδικό της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, τόμος 60, Αθήναι, 2016, σελ. 42
36
Στο ίδιο, σελ. 42
 16

την ησιόδεια ποίηση. Πιο συγκεκριμένα, εδώ είναι σαφές, ότι ο ποιητής κάνει μια
ξεκάθαρη αναφορά στην ποίηση του Ησιόδου. Το επίγραμμα αυτό έχει ως
ακολούθως: "Ησιόδου δε το τε άεισμα και ο τρόπος: ου τον αοιδόν έσχατον , αλλά
οκνέω μη το μελιχρότατον των επέων ο Σολεύς απεμάξατο. Χαίρετε λεπταί ρήσιες,
Αράτου σύμβολον αγρυπνίης".37 Η σημασία εδώ είναι: "Είναι το θέμα και ο τρόπος
του Ησιόδου: Αλλά αμφιβάλλω αν ο ποιητής από τους Σόλους αντέγραψε το
γλυκύτερο τμήμα από τους στίχους του (ενν. του Ησιόδου), παρά τον απώτερο
σκοπό του. Γεια σας λεπτά λόγια, που είστε το σύμβολο της σοβαρής αγρυπνίας
του Αράτου".

Σε αυτό το σημείο, είναι δυνατόν να τονιστεί, ότι ο Καλλίμαχος φαίνεται να

συνδυάζει την αναφορά στον Ησίοδο και τους στίχους του με μια διάθεση
ειρωνείας προς τον επίσης πολύ γνωστό ποιητή της ελληνιστικής εποχής Άρατο
που επίσης είχε δράσει στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και που είχε υπάρξει
παράλληλα και πολύ σημαντικός αστρονόμος και μαθηματικός.

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα των όσων αναφέρθηκαν και πιο πάνω, καθίσταται σαφές, ότι
στα έργα του Καλλίμαχου και κατεξοχήν μάλιστα στην περίπτωση του ποιήματός
του Αίτια, που έχει σωθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό, είναι σαφείς ορισμένες επιρροές
του Ησιόδου. Μια ίσως από τις σημαντικότερες διαστάσεις αυτής της επιρροής,
έχει να κάνει με την αναφορά του στις Μούσες. Βλέπουμε, πως σε ένα μεγάλο
τμήμα του έργου του Αίτια, το οποίο την ίδια στιγμή είναι συνδεδεμένο με ένα
όνειρο που βλέπει ο ποιητής, εισέρχεται σε μια διαδικασία συνομιλίας με τις
Μούσες και τις οποίες ερωτάει για διάφορα στοιχεία που έχουν να κάνουν με
παλιές ιστορίες, θρύλους, κατορθώματα κ.λ.π.

Η επαφή του με τις Μούσες λαμβάνει χώρα κοντά στο βουνό του Ελικώνα,
όπου αυτές τον μεταφέρουν από την πατρίδα του τη Λιβύη. Παρατηρεί κάποιος,
όπως τονίστηκε και πιο πάνω, ότι αυτή η επαφή έχει έναν διαλογικό χαρακτήρα
που σε κάποιο βαθμό εξάλλου, μπορούμε να δούμε και στο έργο του Ησιόδου
Θεογονία. Στη Θεογονία επίσης, όπως και στα Αίτια, βλέπει κάποιος, ότι
υφίσταται μια σχετικά μεγάλη αρχική αναφορά στην διαδικασία της έμπνευσης

37
Καλλιμάχου Επιγράμματα, μετάφραση - επιμέλεια Παγωνάρη - Αντωνίου Φόνη, εκδόσεις
Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1997, σελ. 274
 17

που αποκτά ο ποιητής μέσα από την επαφή του με τις Μούσες. Βέβαια στην
περίπτωση του έργου του Ησιόδου, ίσως ο ποιητής να έχει έναν κάπως πιο
περιορισμένο και παθητικό χαρακτήρα, τη στιγμή που στον Καλλίμαχο, ο ρόλος
του είναι κάπως πιο ενεργός μάλλον.

Σε κάθε περίπτωση όμως, μέσα από αυτήν την αναφορά και το διάλογο
μεταξύ ποιητή και Μουσών, και ο Καλλίμαχος δεν παύει να αναδεικνύει ένα είδος
μοτίβου, το οποίο δείχνει πως τα έργα του και ειδικότερα τα Αίτια, αποτελούν ένα
είδος συνέχειας του ησιόδειου έργου. Αυτό ισχύει κατά κύριο λόγο, ως προς την
διασύνδεση των Αιτίων της καλλιμαχικής ποίησης με τη Θεογονία του Ησιόδου
(και σε ένα μικρότερο βαθμό με το Έργα και Ημέραι).

Μέσα απ' όλα αυτά τα παραπάνω στοιχεία, εδώ είναι σαφές, πως η Μούσα
έχει έναν πραγματικά πρωταγωνιστικό ρόλο. Πιο συγκεκριμένα, η ίδια όχι απλά
εμπνέει τον ποιητή των ομηρικών επών, αλλά την ίδια στιγμή του υπαγορεύει τί
και πώς ακριβώς θα πρέπει να το τραγουδήσει και να το διηγηθεί. Βέβαια σε αυτό
το σημείο προκύπτει ένα είδος ερωτήματος: έχουμε να κάνουμε μήπως
περισσότερο με ένα είδος τυπολογίας και σύμβασης που αναφέρεται συχνά μες
στα ομηρικά έπη και όπου ταυτόχρονα είναι ο αοιδός στην πραγματικότητα που
τραγουδά ή μήπως όντως πρόκειται για μια πραγματική οφειλή σε μια ανώτερη
δύναμη. Σε περίπτωση φυσικά που ισχύει το δεύτερο, τότε πολύ απλά ο ρόλος του
ίδιου του αοιδού είναι εντελώς ασήμαντος και δευτερεύων. Στην πραγματικότητα
ωστόσο, φαίνεται τελικά ο ρόλος των Μουσών μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί
περιορισμένος.38

Εδώ εξάλλου την ίδια στιγμή, είναι χαρακτηριστικό πως ο Καλλίμαχος μέσα
από τη σχέση του με τον Ησίοδο, αν και δεν παύει να αναφέρεται σε θεούς και
ήρωες, την ίδια στιγμή αναδεικνύει και χαρακτήρες, οι οποίοι είναι απλοί,
καθημερινοί και που συνιστούν παραδείγματα, με τα οποία μπορεί κάποιος να
διδαχθεί ένα πλαίσιο αξιών. Τέτοια είναι η περίπτωση που συναντούμε στο ποίημά
του Εκάλη. Εδώ είναι σαφές, ότι το πρωταγωνιστικό πρόσωπο δεν είναι ο ήρωας
Θησέας που προσπαθεί να σκοτώσει τον ταύρο του Μαραθώνα, αλλά η γριά
Εκάλη που τον φιλοξενεί.

38
Μαρωνίτης, Δ.Ν., & Πόλκας Λ., "Οι Μούσες - Τα προοίμια", στο Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την
Ιλιάδα στην Οδύσσεια, στο http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/
epos/page_039.html?prev=true
 18

Ως προς αυτό το στοιχείο, με άλλα λόγια, ο Καλλίμαχος φαίνεται να

παραπέμπει, ως προς τη θεματολογία του προς το Έργα και Ημέραι του Ησιόδου.
Σε όλα βεβαίως τα έργα του αρχαϊκού ποιητή, αλλά κατά κύριο λόγο στο Έργα και
Ημέραι, είναι δυνατόν να αντιληφθεί κάποιος το στοιχείο της επισήμανσης και της
βαρύτητας σε ένα πλαίσιο συγκεκριμένων αξιών, τη στιγμή που η προβολή τους
και στους δυο ποιητές γίνεται με έναν τόνο και ύφος διδακτικό. Ο διδακτισμός
αυτό βέβαια, δεν αφορά την Εκάλη, αλλά όμως φάνηκε τελικά και πιο πάνω, έχει
να κάνει και με την περίπτωση του έργου του Καλλιμάχου Αίτια. Είναι άλλωστε
πολύ χαρακτηριστικό το γεγονός, ότι από την αρχή ακόμα του έργου αυτού ο
Καλλίμαχος προβαίνει μερικές φορές σε παραφράσεις ορισμένων στίχων του
Ησιόδου από το Έργα και Ημέραι ή από τη Θεογονία.

Βιβλιογραφία

Αθανασιάδου Σ., Ο Πρόλογος των Αιτίων του Καλλίμαχου και η νεωτερική ποίηση,
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Τμήμα Φιλολογίας, Θεσσαλονίκη,
2014

Cameron A., Callimachus and his Critics, Princeton University Press, Princeton,
1995

Evelyn - White H. G., Hesiod, the Homeric Hymns and Homerica, Loeb Classical
Library Vol. 45, Harvard University Press, Harvard, 1964

Ησίοδος, Θεογονία, μετάφραση Στ. Γκιργκένης, στο http://www.greek-

language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?
text_id=2&page=2

Harder A., Callimachus and the Three Muses, Firenze University Press, Firenze,
1988, στο
http://www.fupress.net/index.php/prometheus/article/viewFile/18967/17595

Gilbert M., A History of Ancient Greek Literature, Appleton and Company, New
York, 2001

Καλλίμαχου Ύμνος στην Άρτεμη, μετάφραση Β. Φυντίκογλου

 19

Lesky A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μετάφραση Αγαπητός

Τσοπανάκης, εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2003

Μανακίδου Φ.Π., (2015). "Καλλίμαχος, Ησίοδος και Ιαμβική Ποίηση (Αρχίλοχος,

Ιππώναξ)", στο Πλάτων, Περιοδικό της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, τόμος 60,
Αθήναι, 2016

Μαρωνίτης, Δ.Ν., & Πόλκας Λ., "Οι Μούσες - Τα προοίμια", στο Αρχαϊκή Επική
Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια, στο
http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/epos/
page_039.html?prev=true

Μαρωνίτης, Δ.Ν., & Πόλκας Λ., "Οι Μούσες - Η Μούσα και ο ποιητής", στο
Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια, στο http://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/epos/page_039.html?prev=true

Pfeiffer, R., Callimachus Vol. I, Fragmenta, Oxford University Press, Oxford,

1949

Φυντίκογλου, Β., "Καλλίμαχος", στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή

Φιλολογία, Τόμος Β΄, Ελληνιστική και Αυτοκρατορική Περίοδος, εκδόσεις Ε.Α.Π.,
Πάτρα, 2001