Έλληνες στην εποχή της λατινοκρατίας: Οι Έμποροι των Εθνών του Α.
Παπαδιαμάντη ως ιστορική πηγή
Απόστολος Διαμαντής
ιστορικός
Έλληνες στην εποχή της λατινοκρατίας
Οι Έμποροι των Εθνών του Α. Παπαδιαμάντη ως ιστορική πηγή
Ο
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ως
ιστορητής − αυτό είναι το ζή-
τημα που θα μας απασχολήσει,
με αφορμή τους Εμπόρους των Εθνών.
Ο κίνδυνος είναι βέβαια πολύ μεγάλος.
Πρώτον διότι συνεχίζουμε έτσι να αποδε-
χόμαστε μια εντελώς λανθασμένη χρήση
του έργου του: να το φέρνουμε στα μέτρα
μας, έτσι όπως έξοχα το έθεσε ο Χρή-
στος Βακαλόπουλος: «Εμείς πρέπει να
πλησιάσουμε τον Παπαδιαμάντη κι όχι να
προσπαθήσουμε να τον φέρουμε στα νερά
μας».1 Και, δεύτερον, διότι αποσπούμε
τον Παπαδιαμάντη από τον φυσικό του
χώρο, την γλώσσα δηλαδή, και τον τοπο-
θετούμε αλλού, στην επιστήμη − έστω και
στην ιδιόμορφη επιστήμη της ιστορίας.
Έχουμε όμως και σοβαρά ελαφρυ-
ντικά γι’ αυτό το εγχείρημα: η ιστορική
επιστήμη δεν είναι θετική επιστήμη, δεν
λειτουργεί δηλαδή με τη λογική του επι-
βεβαιωμένου παραδείγματος, όπως αφε-
λώς πίστευε η θετικιστική ιστοριογραφία
1
Χρήστου Βακαλόπουλου, Από το χάος στο
χαρτί, Εστία, Αθήνα 2000, σ. 200.
27
του 18ου και 19ου αιώνα.2 Ο υποκειμενι-
κός παράγων είναι εδώ ισχυρότατος και
ο ιστοριογράφος καθορίζει αυτός ο ίδιος
τον δρόμο που θα ακολουθήσει, διότι
αντικείμενο της ιστορίας δεν είναι φυ-
σικά φαινόμενα, αλλά ανθρώπινες πρά-
ξεις, οι οποίες εμπεριέχουν ασφαλώς την
ηθική διάστασή τους. Οι πράξεις αυτές
κινούνται με μεγάλο βαθμό απροσδιο-
ριστίας, γεγονός που, εξ αντικειμένου,
προσδίδει στην ιστορία μεγάλο βαθμό
υποκειμενισμού.
Γι’ αυτό και ο μεγαλύτερος κίνδυνος
στην επιστήμη της ιστορίας είναι, όπως
2
Ο Παύλος Καλλιγάς, φανατικός υποστηρικτής
του ακραίου θετικισμού και σφοδρός πολέμιος
του Παπαρρηγόπουλου, έγραφε: «Όπως ο βοτα-
νικός επί του λευκώματος αυτού προσπηγνύει
τα αποξηραθέντα και επιπεδωθέντα φυτά, ούτω
και ο ιστορικός, ο παραλείπων την ηθικήν κατά-
στασιν, προβάλλει τα ιστορικά συμβάντα…επί
αχρώου πίνακος….ο φυσικός διά της παρατη-
ρήσεως αναλύων μετ’ επιστασίας τα φαινόμενα,
εξάγει τον διέποντα αυτά νόμον…ωσαύτως και
ημείς». (βλ. Marie- Paule Masson- Vincourt, Ο
Παύλος Καλλιγάς (1814-1896) και η ίδρυση του
ελληνικού κράτους, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2009, σ. 578).
 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
έλεγε ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπου-
λος, το συστηματικό της πνεύμα –η μά-
στιγα αυτή της ιστοριογραφίας– και επί-
σης η εκ των προτέρων και όχι εκ των
υστέρων κίνηση του ιστοριογράφου.
Οπότε, μιλώντας για την ιστοριογραφική
πλευρά του Παπαδιαμάντη, δεν αμαρτά-
νουμε καθόλου ως προς την ιστορία, εφό-
σον αποδέχεται ο κόσμος της ιστορίας την
δρώσα συνείδηση του γράφοντος υποκει-
μένου. Ο Παπαδιαμάντης εδώ ακριβώς
διακρίθηκε, έγινε μοναδικός σχεδόν, ως
εκφραστής της ιστορικής συνειδήσεως
του ελληνισμού. Ο Τέλλος Άγρας, στο κα-
λύτερο ίσως δοκίμιο που έχουμε για τον
Παπαδιαμάντη, έγραψε χαρακτηριστικά:
…Του Παπαδιαμάντη η ελληνικότης…
είναι η συνείδηση… προέρχεται σαν
από ταπεινήν ασφάλεια, σαν από κά-
ποια πεποίθηση ελληνικής αφθαρσίας,
αθανασίας, αιωνιότητος του στοιχείου
του ελληνικού πάνω στα κληρονομικά
του χώματα.3
Ίσως όμως να αμαρτάνουμε ως προς την
λογοτεχνία. Αλλά και εδώ έχουμε σοβα-
ρά ελαφρυντικά. Διότι η ιστορία είναι
κείμενο. Και μάλιστα κείμενο που πρέ-
πει να διαβαστεί και να πείσει, πάνω σε
ζητήματα ανθρωπίνης συνειδήσεως και
πράξεων. Οπότε, υπ’ αυτήν την έννοια,
ο ιστορικός γράφει ιστορίες, πρωτίστως
αφηγείται και επομένως υποχρεωτικά
τίθεται και στο μικροσκόπιο του φιλολό-
γου. Η ιστορία είναι λογοτεχνικό είδος.
Έχουμε λοιπόν κάθε δικαίωμα να δού-
με αυτές τις ιστορικές πλευρές του Παπα-
διαμάντη. Αλλά δεν είναι μόνον δικό μας
δικαίωμα. Ο ίδιος ο συγγραφέας μας υπο-
δεικνύει αυτήν την οπτική. Είναι λάτρης
3
Τέλλου Άγρα, Κριτικά. Μορφές και κείμενα της
πεζογραφίας μας, Ερμής, Αθήνα 1984, τ. 3, σ. 71.
28
της ιστορίας ο Παπαδιαμάντης. Δεν εί-
ναι τυχαίο πως μεταφράζει Φίνλεϋ, ούτε
είναι τυχαίο πως οι πρώτες του μεγάλες
συνθέσεις, η Γυφτοπούλα και οι Έμπο-
ροι των Εθνών, αναπτύσσονται στο κα-
θαυτό ιστορικό φόντο. Είναι φιλίστωρ ο
Παπαδιαμάντης και για έναν άλλο λόγο:
διότι είναι εκφραστής της ορθοδόξου
πνευματικότητος. Και η πνευματικότητα
αυτή διαφέρει κατά τούτο από τις άλλες
δύο χριστιανικές ομολογίες, την ρωμαι-
οκαθολική και την προτεσταντική, είναι
απολύτως προσηλωμένη στην έννοια της
παραδόσεως. Όταν όμως αναγνωρίζεις τα
πρωτεία στην παράδοση, όταν έχεις συ-
γκροτήσει τον εκκλησιαστικό σου λόγο
πάνω στις αποφάσεις των Συνόδων και
στην εξέλιξη της εκκλησιαστικής πρακτι-
κής και όχι αποκλειστικά πάνω στο αλά-
θητο της ιεραρχίας ή πάνω στο αρχικό
κείμενο της Γραφής, τότε είναι προφανές
πως έχεις για οδηγό την ίδια την ιστορία.
Πιστεύεις σε ένα Θεό που είναι ο Παλαι-
ός των Ημερών, αυτός δηλαδή που γνω-
ρίζει όλη την ιστορία.
Κάπως έτσι νομιμοποιείται και το σύ-
ντομο ιστορικό ερμηνευτικό μας σχόλιο
πάνω στους Εμπόρους των Εθνών. Το
μυθιστόρημα αυτό, που δημοσιεύεται
σε συνέχειες στο περιοδικό Μη Χάνεσαι,
τον χειμώνα του 1882 και υπογράφεται
από τον συγγραφέα με το ψευδώνυμο
Μποέμ, θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν
ιστορικό τεκμήριο, έτσι όπως η επιστήμη
της ιστορίας αντιλαμβάνεται σήμερα τις
ιστορικές πηγές: ως ένα σύνολο πολλα-
πλών τεκμηρίων, από όλους τους χώρους
της ανθρωπίνης δραστηριότητος – φυσι-
κά και από την τέχνη. Ο Ζακ Λε Γκοφ το
έθεσε επιγραμματικά, λέγοντας πως:
H νέα ιστορία είναι θεμελιωμένη σε
 Έλληνες στην εποχή της λατινοκρατίας: Οι Έμποροι των Εθνών του Α. Παπαδιαμάντη ως ιστορική πηγή
πολλαπλά τεκμήρια, γραπτά παντός εί-
δους, απεικονιστικά τεκμήρια… όλα
αυτά είναι τεκμήρια πρώτης τάξεως. 4
Ας περάσουμε στο δια ταύτα. Είναι γνω-
στό πως ο Παπαδιαμάντης κινείται στο
λογοτεχνικό πεδίο χρησιμοποιώντας με
ακρίβεια κοινωνικά δεδομένα, στα οποία
δίνει την ιδιαίτερη ποιητική του έκφρα-
ση. Ο ρεαλισμός του είναι δηλωμένος
από τον ίδιο εξάλλου: «Ουχί εν τη φα-
ντασία, αλλά εν τη καρδία», μας έχει πει,
θέλοντας να διαχωρίσει τη θέση του από
μια λογοτεχνία στηριγμένη αποκλειστικά
στην επινόηση. Ο Παπαδιαμάντης είναι
στέρεα προσηλωμένος στην εμπειρία και
εργάζεται συχνά με την ακρίβεια ενός
ερευνητή ή ενός ρεπόρτερ. Πριν απογει-
ώσει ποιητικά το κείμενό του έχει φρο-
ντίσει να το γειώσει στην ακριβή παρα-
τήρηση και τη γνώση. Οι ήρωές του και
οι πράξεις τους, τόσο στα διηγήματα, όσο
και στα μυθιστορήματά του, συνιστούν
έτσι μια στέρεη βάση δεδομένων για την
κοινοτική ζωή κατά τον 19ο αιώνα, τόσο
την αγροτική –με το παράδειγμα της
Σκιάθου– όσο και την αστική, στα αθη-
ναϊκά του διηγήματα.
Στα καθαυτό «ιστορικά» του μυθιστο-
ρήματα, όπως είναι η Γυφτοπούλα και οι
Έμποροι των Εθνών, βρίσκουμε μια επε-
ξεργασμένη ιστορική άποψη για τον με-
σαιωνικό ελληνισμό. Σωστά ο Γιώργος
Βαλέτας χαρακτηρίζει τους Εμπόρους
των Εθνών σαν ένα «…δημιούργημα
ιστορικής μελέτης […] που ξαναζωντανεύ-
ει τη νησιώτικη ενετοκρατία του Αιγαίου
στην πρώτη της εξόρμηση, την πειρατική
(1200 μ.Χ.) τους εμπόρους πραγματικά
των εθνών, τους κατακτητές και πειρατές,
4
J. Le Goff, La nouvelle histoire, Complexe,
Παρίσι 1988, σ. 38.
29
Γενοβέζους και Βενετσιάνους».5 Διότι ο
Α. Παπαδιαμάντης, για να χρησιμοποι-
ήσουμε μια χαρακτηριστική φράση του
Βαγγέλη Σκουβαρά, υπήρξε εκτός από
κορυφαίος λογοτέχνης και ένας μεγάλος
«ιστορητής».
Μιλώντας λοιπόν για τους Εμπόρους
των Εθνών, θα αποπειραθώ να ερμηνεύ-
σω εν συντομία αυτήν την ιδιαίτερη ιστο-
ρική του ματιά πάνω στις σχέσεις Ελλά-
δας και λατινικού κόσμου, κατά την με-
σαιωνική περίοδο, με άξονα το εμπόριο
και την κίνηση του χρήματος. Αυτή η ελ-
ληνική έμμονη ιδέα του εμπορίου υπήρξε
ανέκαθεν ένας χώρος που χαρακτήρισε
την ελληνική εθνική και κοινωνική συ-
νείδηση και χαρακτηρίστηκε επίσης από
τις σχέσεις Ελλήνων και Λατίνων, τόσο
τις καθαυτό πολιτικές, όσο και τις εν γέ-
νει πνευματικές.
Ας ξεκινήσουμε από τον τίτλο: Έμπο-
ροι των Εθνών. Δεν πρόκειται για περι-
γραφική διάθεση, δεν είναι ουδέτερος
ο τίτλος. Είναι αξιολογικός. Δεν προα-
ναγγέλλει ένα μυθιστόρημα με ήρωες
εμπόρους από διάφορα έθνη, αλλά μια
μυθιστορηματική εκδοχή της ιστορικής
πραγματικότητος: η ανατολική Μεσό-
γειος έχει περιέλθει, στην εποχή του ρα-
γδαία παρακμάζοντος Βυζαντίου, στη
σφαίρα επιρροής των Λατίνων που κυ-
ριαρχούν στους θαλάσσιους δρόμους,
κυρίως στους Ενετούς. Αλλά ποια είναι η
φύση της νέας αυτής κυριαρχίας; Είναι το
εμπόριο. Οι ενετική κυριαρχία δομήθη-
κε ως γνωστόν πάνω στην κυριαρχία του
θαλασσίου της εμπορίου και αποδιαρ-
5
Γιώργου Βαλέτα, «Η ζωή και το έργο του Πα-
παδιαμάντη», στο Αλ. Παπαδιαμάντη, Τα Άπα-
ντα, επιμ. Γιώργου Βαλέτα, Δημητράκος, Αθήνα
1954, τ.1, σ. λα.
 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
θρώθηκε με την αμφισβήτησή του κατά
τον 16ο αιώνα, μετά την ανακάλυψη του
Νέου Κόσμου και την αλλαγή των μεγά-
λων εμπορικών θαλάσσιων δρόμων.
Αυτοί είναι λοιπόν οι έμποροι των
εθνών. Είναι αυτοί που εισφέρουν στην
ιστορία μια νέου τύπου εξουσία, την
εξουσία του χρήματος. Ο αρχαίος και ο
μεσαιωνικός κόσμος αναπτύχθηκαν πάνω
στη λογική της αγροτικής κοινότητος και
την επιβολή του ρωμαϊκού δικαίου. Ο
νέος κόσμος της ενετοκρατίας όμως είναι
ο κόσμος του εμπορίου. Ο κόσμος του
Σάυλωκ και ο κόσμος του Σανούτου, του
Σαίξπηρ και του Παπαδιαμάντη. Ίσως
δεν υπάρχει άλλο κείμενο, που να μπορεί
να μπει κοντά στη μεγάλη σεξπηρική ει-
κόνα του Εμπόρου της Βενετίας, από τους
Εμπόρους των Εθνών. Και τα δύο κείμε-
να διεισδύουν στο φαινόμενο της ιστορι-
κής κυριαρχίας του χρήματος, το πρώτο
μέσω της εσωτερικής του λογικής, διαμέ-
σου δηλαδή της σύγκρουσης μεταξύ των
νόμων της πολιτείας και των νόμων του
χρήματος, και το δεύτερο μέσω της ευ-
ρύτερης ιστορικής λογικής, διερευνώντας
τις επιπτώσεις του πάνω στα έθνη.
Είμαστε στην εποχή της μεταφοράς
της κυριαρχίας από το μεσαιωνικό κρά-
τος στο εμπορικό κεφάλαιο. Τα έθνη,
ειδικά τα έθνη της χριστιανικής Ανατο-
λής, βρίσκονται χωρίς την προστασία
της κεντρικής εξουσίας. Και παραδίδο-
νται έτσι ευκολότερα, χωρίς το προστα-
τευτικό δίχτυ της κεντρικής διοικήσεως,
στα ιδιαίτερα συμφέροντα των Λατίνων
εμπόρων που κυριαρχούν στη θάλασσα.
Την εποχή όπου το κράτος του Βυζαντίου
έχει καταρρεύσει, η Δύση κινείται πάνω
στη λογική του χρήματος. Το λέει όσο
πιο καθαρά μπορεί ο Έλληνας πρόκρι-
τος της Νάξου, Ιωάννης Μούχρας, στην
30
αφελή συζυγό του, η οποία δυσανασχετεί
για τη δράση του Μούχρα εναντίον των
Γενοβέζων πειρατών: κεντρική εξουσία
δεν υπάρχει. Μόνον το άτομο υπάρχει να
προστατεύει τον εαυτό του.
– Δεν θέλω άλλοτε να υπάγης προς κατα-
δίωξιν των πειρατών. Δεν παραδέχομαι
εγώ να οφείλω την ζωήν σου εις άνθρω-
πον, αλλ’ εις τον Θεόν εις όν οφείλομεν
τα πάντα. Δεν έμεινεν εις σε, επί τέλους,
αυτό το έργον, η καταδίωξις των πειρα-
τών. Ας τους καταδιώξη η εξουσία.
– Αλλά δεν έχουμε εξουσίαν, φιλτάτη
μου. Εις τον καιρόν αυτόν δεν δυνάμεθα
να είπωμεν οριστικώς αν ανήκωμεν εις
το κράτος των Ρωμαίων, εις την αυθε-
ντίαν των Φράγκων ή εις την πολιτείαν
των Βενετών.
– Εις τίνα ανήκομεν λοιπόν;
– Εις ουδένα. Και χρεωστούμεν να υπε-
ρασπίσωμεν μόνοι την τιμήν, την ζωήν
και την περιουσίαν μας.6
Η περιγραφή του ιστορικού πλαισίου των
Εμπόρων των Εθνών είναι εδώ ακριβής.
Η Λατινοκρατία κατά τούτο διαφέρει από
το Βυζάντιο ή την Ρώμη, πως δηλαδή δεν
εκφράζει κεντρική πολιτική κυριαρχία,
δεν εκπροσωπεί κράτος, αλλά μια απο-
σπασματική φεουδαρχική τάξη, εντός
της οποίας αναπτύσσεται μια ακόμη πιο
αποσπασματική τάξη, η τάξη του εμπορι-
κού κεφαλαίου. Ανακύπτει εδώ η βασική
ένσταση του Παπαδιαμάντη, που χωρίζει
τον ελληνικό από τον λατινικό κόσμο:
«δεν παραδέχομαι εγώ να οφείλω τη ζωήν
σου εις άνθρωπον αλλ’ εις τον Θεόν». Για
τον κόσμο της χριστιανικής πολιτείας
όμως δεν είναι παραδεκτή η πλήρης ατο-
μική κυριαρχία, ακόμη και πάνω στη ζωή.
6
Τα παραθέματα του Παπαδιαμάντη από την έκ-
δοση των Απάντων του σε επιμέλεια Ν.Δ. Τρια-
νταφυλλόπουλου, Δόμος, Αθήνα 1988.
 Έλληνες στην εποχή της λατινοκρατίας: Οι Έμποροι των Εθνών του Α. Παπαδιαμάντη ως ιστορική πηγή
Ο κόσμος αυτός αντιστέκεται ακόμη στην
εγκατάλειψη του ανθρώπου από τον Θεό
και στην υποταγή του ατόμου στο άτομο.
Αυτή η υποταγή θεμελιώθηκε ιστορικά
με την σταδιακή κυριαρχία του κεφαλαί-
ου στις ανθρώπινες σχέσεις, πρώτα του
εμπορικού, μετά του βιομηχανικού και
τέλος του χρηματιστικού.
Εκφραστής αυτής της κυριαρχίας
είναι ο άπληστος και σχεδόν ανήθικος
Ενετός έμπορος, Μάρκος Σανούτος, που
στέκεται μέσα στο μυθιστόρημα απέναντι
στον Έλληνα πρόκριτο Ιωάννη Μούχρα,
θυμίζοντάς μας την σαιξπηρική διάκριση
ανάμεσα στον Σάυλωκ και τον έμπορο
της Βενετίας. Ο Μούχρας δεν είναι φε-
ουδάρχης, όπως εσφαλμένα τον αποκαλεί
ο Βαλέτας. Είναι πρόκριτος, κτηματίας
και έμπορος, εξέχον μέλος μιας ελεύθε-
ρης αγροτικής νησιωτικής κοινότητας και
όχι άρχοντας δουλοπαροίκων. Πλούσιος
ευπατρίδης, κατά τον συγγραφέα, «εδέχε-
το την ευλογίαν ταύτην με ασκεπή την κε-
φαλήν. Ήτο ως βιβλικός πατριάρχης έχων
εκτεταμένους τους κόλπους προς τας αν-
θρωπίνας ψυχάς τας κειμένας παρά τους
πόδας του».
Απέναντί του, ο Ενετός έμπορος,
Μάρκος Σανούτος. Ο Παπαδιαμάντης
γυρνάει το κεφάλι με αποστροφή απέ-
ναντι σ’ αυτόν τον χωρίς έλεος έμπορο
και κατακτητή της Δύσης. «Ήτο είς των
ευπατριδών εκείνων τυχοδιωκτών, ους
μόνη η Βενετία εν τω παρελθόντι παρήγα-
γε», αναφωνεί ο συγγραφέας. Γιατί μόνον
η Βενετία; Διότι προφανώς αυτή σέρνει
το χορό της νέας εποχής του χρήματος,
όπου κορυφαίο προσόν είναι η απληστία,
αυτό που ο Αριστοτέλης ορίζει ως «ου
κατά φύσιν», όταν μιλάει για την χρημα-
τιστική, για το «νόμισμα εκ νομίσματος»,
όπως αποκαλεί τον τόκο. Και γιατί είναι
31
ού κατά φύσιν η χρηματιστική πράξη; Δι-
ότι είναι «εις άπειρον», δηλαδή δεν έχει
όρια, πράγμα αφύσικο, εφόσον όλα τα
ανθρώπινα είναι πεπερασμένα.
Αλλά η Βενετία, και οι έμποροι των
εθνών, τους οποίους εκπροσωπεί επαξί-
ως ο Μάρκος Σανούτος, εισάγει μια αν-
θρώπινη πράξη χωρίς όρια, το εμπορικό
κέρδος. Και εισάγει έτσι και μια νέα ιστο-
ρική εποχή που θα λατρέψει την υπέρβα-
ση των ορίων. Ο Σανούτος, «ηδύνατο να
υποστή τας εσχάτας συμφοράς και καταδι-
ώξεις και να μην καταβληθή. Ηδύνατο να
εκτελέση τας ωμοτάτας του απανθρωπίας
και να μη αποκάμη…Ήτο μετά μανίας φι-
λόδοξος».
Από εδώ πηγάζουν όλες οι υπερβασί-
ες του Σανούτου, αλλά και των Λατίνων
προφανώς. Ο κόσμος των προστατευμέ-
νων κοινοτήτων θα εισέλθει έκτοτε σε μια
σκοτεινή εποχή, την εποχή του χρήματος,
όπου δεν θα βρίσκουν πια καμιά προστα-
σία παρά μόνον από τον εαυτό τους. Ο
Παπαδιαμάντης απλώνει την προστατευ-
τική ασπίδα της τέχνης του για να διασώ-
σει την παραδομένη ορθόδοξη ελληνική
κοινότητα, που, να μην το ξεχνούμε, στην
εποχή του έχει ήδη δει τον εχθρό –την
αγορά και το χρήμα– να την ξεκληρίζει,
σπάζοντας την ενότητά της. Σ’ αυτό το
σημείο ο συγγραφέας δεν ξεχωρίζει σε τί-
ποτα από τον Κοσμά τον Αιτωλό και τους
κληρικούς των περασμένων αιώνων, που
κατακεραύνωναν τον αυξανόμενο εκχρη-
ματισμό, την αγορά και το εμπόριο, προ-
σπαθώντας να απαντήσουν στο πρόβλη-
μα της αποδιαρθρώσεως των αγροτικών
κοινοτήτων.
Ο άνθρωπος ο δικός του, ο άνθρωπος
που έφτασε μέχρι τη βιομηχανική εποχή,
κινδυνεύει να χάσει την ενότητα ανάμεσα
στην ύπαρξη και το πνεύμα και να χαθεί
 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
υποτάσσοντας το είναι του αποκλειστι-
κά στην κοινωνική σφαίρα. Και για το
λόγο αυτό ιστορεί με τρόπο μοναδικό τις
τελευταίες πράξεις αυτού του κόσμου,
πιστεύοντας πως έτσι θα τον σώσει για
πάντα.
Το χρήμα λοιπόν είναι ο εχθρός. Ένας
υπότιτλος του μυθιστορήματος είναι εν-
δεικτικός: «δώρον, δάνειον και αρπαγή».
Δεν είναι τυχαίες οι λέξεις. Ο Παπαδιαμά-
ντης βάζει τον Σανούτο να συγχέει αυτά
τα τρία, καθόσον δικαιολογεί το δάνειο
ως δώρο και καταλήγει στην αρπαγή της
Αυγούστας. Αυτός είναι ο σκοπός του, η
αρπαγή. Έτσι κινείται η νέα εποχή, με την
αντικατάσταση του ελέους από το ίδιον
όφελος, όπως έλεγε και ο Άνταμ Σμιθ:
«δεν αναμένουμε το δείπνο μας από την
ευσπλαχνία του κρεοπώλη ή του φούρνα-
ρη… αλλά από τη φροντίδα που δείχνουν
για τα δικά τους συμφέροντα».7 Αυτός εί-
ναι ο μοχλός της νέας εποχής του κεφα-
λαίου. Πρόκειται για την νομιμοποίηση
της αρπαγής. Η ενετοκρατία ήταν για τον
Παπαδιαμάντη η απαρχή αυτής της μεγά-
λης ιστορικής στροφής.
Όταν ο ενετός άρχοντας θα κληθεί
από την εξουσία στην Βενετία να συμ-
βάλει στην κατάκτηση της Ανατολής, θα
καταλάβει κι αυτός ότι υπεράνω όλων
βρίσκεται η υποχρέωση της υποταγής
στη λογική του χρήματος. Θα κληθεί να
δώσει πλοία, όχι κατόπιν διαταγής, αλλά
αυτοβούλως. Δεν διατάσσει η εξουσία.
Διατάσσει η χρηματιστική λογική. Ο δι-
άλογος μεταξύ του Δόγη της Βενετίας και
του Σανούτου είναι χαρακτηριστικός
– Η θέλησις της Δημοκρατίας είναι πά-
ντες οι ευπατρίδαι να λάβωσι μέρος εις
7
Adam Smith, The Wealth of Nations, Penguin
Books, Λονδίνο 1982, σ. 21.
32
την προκειμένην επιχείρησιν
– Αλλ’ αν η ΥΥ με διατάττη
– Δεν σε διατάττω. Θα υπάγης αφ’ εαυ-
τού σου κόμη
– Εν ονόματι της Δημοκρατίας;
– Εν ονοματί σου.
Ο Παπαδιαμάντης εδώ θέτει το κορυφαίο
ζήτημα της νεωτερικότητος, την υποταγή
στην εσωτερική ηθική προτροπή. Η νέα
φιλοσοφική θεμελίωση της ατομικότητος
ίσως να είναι γνωστή στον συγγραφέα,
διαφορετικά έχουμε να κάνουμε με μία
ιδιαιτέρας εμπνεύσεως ιστορικο-φιλοσο-
φική παρατήρηση: το άτομο υπακούει μό-
νον στον εσωτερικό του ηθικό κανόνα, σε
καθήκοντα που το ίδιο θέτει στον εαυτό
του. Διότι μόνον έτσι μπορεί να απελευ-
θερωθεί η λογική της χρηματιστικής, το
νόμισμα εκ νομίσματος, που δεν πρέπει
να υπακούει παρά μόνον στην δική του
εσωτερική λογική. Άνθρωπος και χρήμα
ταυτίζονται, σ’αυτόν τον αποκρουστικό
για τον Παπαδιαμάντη νέο κόσμο της λα-
τινικής Δύσεως.
Θα το πει με κάθε τρόπο αυτό και στα
διηγήματά του: «Σ’ αυτή την εποχή που
βρεθήκαμε… μεγάλο κεσάτι, μεγάλη δυ-
στυχία στον κόσμο! Ο παράς δεν ξέρω που
πάει και χώνεται, και δεν βγαίνει στο μεϊ-
ντάνι».8 Διότι το χρήμα συσχετίζει τους
ανθρώπους, δημιουργεί δυο βασικούς τύ-
πους μέσα στην κίνησή του: αφενός αυ-
τόν που διακινεί το χρήμα κερδίζοντας,
αλλά, αφετέρου, και αυτόν που είναι υπό-
λογος στις απαιτήσεις της εκχρηματισμέ-
νης αγοράς.
Χρησιμοποιήσαμε αυτό το παράθε-
μα του Παπαδιαμάντη διότι σκιαγραφεί
συνοπτικά αυτή τη σύνθετη εικόνα. Στη
8
Αλ. Παπαδιαμάντη, «Ο πολιτισμός εις το χωρί-
ον», Εφημερίς, Αθήνα, Χριστούγεννα 1891.
 Έλληνες στην εποχή της λατινοκρατίας: Οι Έμποροι των Εθνών του Α. Παπαδιαμάντη ως ιστορική πηγή
δική του λοιπόν παραδειγματική εικόνα,
όπως προκύπτει από το κλασικό του Χρι-
στουγεννιάτικο διήγημα Ο πολιτισμός εις
το χωρίον, υπάρχουν και οι δύο πρωτα-
γωνιστές της υποθέσεως: αυτός που ζη-
τάει δανεικά για τα έξοδα της κηδείας
του παιδιού του και επίσης αυτός που δα-
νείζει, ο τοπικός τοκογλύφος. Το παρά-
θεμα που προτάξαμε είναι η κατ’ αρχήν
απάντηση του τοκογλύφου, η εισαγωγή
του που θα δικαιολογήσει τον υπέρογκο
τόκο. Αυτό όμως είναι η μία πλευρά· διό-
τι πίσω από τις πονηριές του τοκογλύφου
περί στενότητος και δυστυχίας, αναδύ-
εται η κοινωνική και οικονομική πραγ-
ματικότητα ακέραιη: ο τοκογλύφος δεν
μιλάει στο βρόντο – κανείς έμπορος και
χρηματιστής δεν μιλάει στο κενό, χωρίς
προφάνειες. Τα λόγια του τοκογλύφου
οφείλουμε λοιπόν να τα παίρνουμε στα
σοβαρά, όπως ακριβώς πρόκειται να τα
πάρει στα σοβαρά και ο φτωχός χωριά-
της που ζητάει δανεικά.
Ο Παπαδιαμάντης μιλάει μεν για την
–τουρκοκρατούμενη ακόμα– κοινωνία της
Σκιάθου των μέσων του 19ου αιώνα, αλλά
με τους όρους όμως ακόμα των περασμέ-
νων αιώνων, καθώς από το όλο έργο του
ανακατασκευάζεται κυρίως ένας κόσμος
33
μακράς διάρκειας και όχι μόνον ένας κό-
σμος αλλαγών. Καθώς οι ιστορίες του δεν
είναι ιστορίες της αγοράς αλλά της εστίας
–διαδραματίζονται σχεδόν πάντα εν οίκω
κυρίως– αποκαλύπτουν την αγωνία του
αγροτικού κόσμου μπροστά στους κοινω-
νικούς νεωτερισμούς που σέρνει μαζί του
το χρήμα και η αγορά. Ο Παπαδιαμάντης
δεν μιλάει λοιπόν για μια σύγχρονή του
αγροτική νησιώτικη κοινότητα των μέσων
του 19ου αιώνα, αλλά για ό,τι ακόμα δια-
τηρείται ζωντανό από τους περασμένους
αιώνες στη ζωή αυτής της σύγχρονής του
κοινότητος και παλεύει να υπάρξει ζω-
ντανό στη νέα εποχή. Ο φτωχός του και
ο τοκογλύφος του, που είδαμε στο παρά-
θεμα, όπως επίσης ο Μούχρας και ο Σα-
νούτος στους Εμπόρους των Εθνών, είναι
τα αρχετυπικά πρόσωπα που έρχονται από
το παρελθόν για να προσωποποιήσουν τη
βασική σύγκρουση που είναι εν εξελίξει.
Οι Έμποροι των Εθνών είναι ένα μο-
ναδικό δείγμα λογοτεχνικής μεταπλά-
σεως ιστορικού υλικού και μ’ αυτήν την
έννοια αποκαλύπτουν και την παπαδια-
μαντική στάση απέναντι στο ζήτημα των
σχέσεων του ελληνικού και του λατινικού
κόσμου κατά την μεσαιωνική περίοδο –
αλλά όχι μόνον. Για μας μιλάει ο μύθος.