EΘNIKO KAI KAΠOΔIΣTPIAKO ΠANEΠIΣTHMIO AΘHNΩN

ΦIΛOΣOΦIKH ΣXOΛH 2019 -2020

TMHMA ΦIΛOΛOΓIAΣ

TOMEAΣ MEΣAIΩNIKHΣ KAI

NEOEΛΛHNIKHΣ ΦIΛOΛOΓIAΣ

ΦΦN05

ΦΟΙΒΟΣ ΜΕΝΤΖΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΖΑΝΤΕΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ
ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΑΘΗΝΩΝ
Β’ ΕΞΑΜΗΝΟ
1560201900182

«Ρεύματα και συγγραφείς (12ος-18ος αι.)

Διδάσκων: Στ. Κακλαμάνης

(ΦΦΝ04): Φροντιστήριο Μ-Ω (2019-2020)

Διδάσκουσα: Κ. Γιωτοπούλου

Επιρροές και κρητική λογοτεχνία

 Δραστηριότητα I

1.

Στην παρούσα δραστηριότητα καλούμαστε να συγκρίνουμε δύο άρθρα

που σχετίζονται με την Κρήτη, γενικότερα και την λογοτεχνία της ειδικότερα.
Το πρώτο άρθρο είναι του Στ. Αλεξίου1 και το δεύτερο του Στ. Κακλαμάνη2. Και
τα δύο άρθρα έχουν ως κοινό θέμα την Κρήτη, και μάλιστα και οι δύο
συγγραφείς προσεγγίζουν το θέμα τους και διαρθρώνουν τα επιχειρήματά τους
με βάση τον άξονα του χρόνου με κοινό χρονικό προσδιορισμό τα πολιτιστικά
τεκτενόμενα εν Κρήτῃ γύρω στον 16ο αιώνα. Μάλιστα, θα προσεγγίσουν το
θέμα της πνευματικής εξέλιξης του νησιού ως προς την λογοτεχνική της πορεία
εκείνη την περίοδο. Ο καθένας, όμως, θα εξετάσει αυτό το κοινό θέμα από μια
διαφορετική οπτική.

Πιο συγκεκριμένα, ο Στ. Αλεξίου θα εξετάσει την κρητική λογοτεχνική

διαμόρφωση κατά τον 16ο αιώνα παράλληλα με την αντίστοιχη παράδοση τόσο
που προηγείται χρονικά στον ελλαδικό χώρο, την Βυζαντινή, η οποία και
αποτελεί τον πρόδρομο της λογοτεχνίας αυτής , όσο και αυτή που είναι
σύγχρονή της και διαμορφώνεται στα μεγάλα πνευματικά κέντρα της
Αναγεννησιακής Ευρώπης· και συνεπώς θα αναφέρει μεταξύ τους επιδράσεις,
κατάλοιπα καθώς και στοιχεία που δεν επιβίωσαν στην κρητική λογοτεχνία.
Από την άλλη πλευρά, ο Στ. Κακλαμάνης θα παρατηρήσει με γραμμική χρονική
συνέχεια βήμα βήμα τις ιστορικές συγκυρίες που ώθησαν σε ακμή την Κρητή
λογοτεχνία κατά τον 16ο αιώνα. Με άλλα λόγια, με αφετηριακό σημείο το 1204,
δηλαδή την κατάκτηση του νησιού από τους (Β)ενετούς, θα αναφέρει τις
ιδιαίτερες γεωπολιτικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα στην Κρήτη και την
οδήγησαν στην άνθηση.

Αυτές είναι οι βασικότερες διαφορές των άρθρων, η περίληψη των οποίων

και παρατίθεται:

1
Στυλιανός Αλεξίου, «Η κρητική λογοτεχνία και η εποχή της», Κρητικά Χρονικά, 8 (1954), 76-108 [= Η κρητική λογοτεχνία και η
εποχή της. Μελέτη φιλολογική και ιστορική, Αθήνα, στιγμή, 1985].
2
Στέφανος Κακλαμάνης, «Αμφίδρομες πολιτισμικὲς μεταφορὲς στην Κρήτη της Αναγέννησης», Κρητικά Χρονικά, ΛΖ' (2017),
Ηράκλειο, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 93-160
 Α) του Στ. Στυλιανού:

Αρχικά, στο άρθρο του ο Στ. Στυλιανός διαπιστώνει αφενός κατάλοιπα της
Βυζαντινής περιόδου στους ιστούς της, αφετέρου μια ζωντανότερη επίδραση
από το πνευματικό κίνημα κατά την εποχή εκείνη, την Αναγέννηση.
Εξετάζοντας την εσωτερική της εξέλιξη, διαπιστώνει πως η λογοτεχνία της
εποχή δεν συνάδει με την δημοτική παράδοση, ισχυρισμό επί του οποίου
επιχειρηματολογεί προβάλλοντας ως δεσπόζοντα τον ρόλο της γλώσσας.
Ακόμα, αναγνωρίζει την στροφή της Κρητικής λογοτεχνίας προς τον άνθρωπο,
πράγμα που την αντιδιαστέλει με την Βυζαντινή παράδοση, καθώς και την
γλώσσα της την οποία βρίσκει σαφώς διαφοροποιημένη από την γλωσσική
αποτύπωση των δημοτικών τραγουδιών. Εκτός αυτού διαπιστώνει πως νοσηρά η
κρητική λογοτεχνία όχι μόνο συνδιαλέγεται με τα κλασικά κείμενα της
αρχαιότητας και τις ιδέες τους, αλλά βρίσκεται και σε άμεση επικοινωνία με
τους λογίους την ελληνικής διασποράς της εποχής. Τέλος διαπιστώνει την
συνειδητή μίμηση ορισμένων χαρακτηριστικών της αναγεννησιακής Ευρώπης,
πραγματικότητα που την εξηγεί λόγῳ της ισχυρής θέσης της Κρήτης καθώς και
την ισχυρή δομή της Κρητικής κοινωνίας (εμφάνιση θεάτρου).

Β) του Στ. Κακλαμάνη:

Στο άρθρο του ο Στ. Κακλαμάνης, στο πλαίσιο των προηρημένων

περιγράφει την Κρήτη ως νησί με ιδιαίτερη κοινωνική δραστηριότητα, αλλά και
τόσο εμπορική όσο και πολιτισμική, γεγονός που θεωρεί πως οδήγησαν στην
άνθησή της. Στην εξέλιξη αυτή καθοριστικό ρόλο έλαβε η Βενετία, επειδή,
κατέχοντας τα πρωτεία της θρησκευτικής Ευρώπης, φρόντισε για την
αναδιοργάνωση του νησιού, συγκροτώντας έναν ισχυρό πανεπιστημιακό ιστό,
επεκτείνοντας έτσι τις πνευματικές τις αναζητήσεις. Ειδικότερα αναφέρει πως
στην εκπαιδευτική αυτή ανόρθωση συνέβαλαν αφενός η πεπαιδευμένη μερίδα
των Κρητών, αφετέρου λόγιοι της Βενετίας, πράγμα που αναπόδραστα οδήγησε
την Κρητική λογοτεχνία στην αποκόμιση στοιχείων των Βενετικών ειδών. Έτσι,
θεωρεί πως ο Ερωτόκριτος είναι γέννημα του συνταιριασμού Κρητικής και
Βενετικής λογοτεχνικής παράδοσης. Εκτός αυτών, η νέα εκπαιδευτική
κοινότητα δραστηριοποιούνταν στον πολιτισμό, μέσω της προώθησης της
λογοτεχνίας, αλλά και στην πολιτική αλληλεπιδρώντας μαζί με τον κρητικό
λαό. Έτσι, αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι η δημοσίευση του Τρωϊκού
πολέμου, η οποία αναπλάθεται από τον Ανδρ. Κορνάρο, ο οποίος καθιστά την
Κρήτη την ουσία των ιστοριών του. Τέλος, εκείνη την περίοδο εμφανίζεται και
το θέατρο ως αποκύημα της δραστηριότητας του Κρητικού λαού.

Στα δύο κείμενα, θα εντοπίζουμε, όπως είπα και παραπάνω, διαφορετικές

οπτικές του ίδιου θέματος, δηλαδή την επιρροή που ασκήθηκε στην Κρήτη από
την στιγμή της κατάκτησής της από τους Βενετούς μέχρι και την πνευματική
της άνθηση τον 16ο αιώνα. Παρόλα τα διαφορετικά στοιχεία που παρατίθενται
εντοπίζουμε και πολλές ομοιότητες. Οι κυριότερες από αυτές είναι οι εξής: Και
οι δύο συγγραφείς αναγνωρίζουν τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε η
πνευματική την εποχή εκείνη, Βενετία, η οποία όχι μόνο είχε καθοριστική
θρησκευτική θέση αλλά ταυτόχρονα υπήρξε και το συνδετικό στοιχείο μεταξύ
Αναγεννησιακής Ευρώπης και Κρήτης· αλλιώς η Κρήτη δεν θα είχε γνωρίσει την
λόγια παράδοση της εποχής, ούτε και θα είχε ιδρύσει τις ακαδημίες, των οποίων
οι εμπνευστές ήταν οι λόγιοι της Ευρώπης. Ακόμα, σημείο σύγκλισης μεταξύ
τους είναι και ο εντοπισμός της Κρητικής πνευματικής άνθησης. Δηλαδή και οι
δύο εντοπίζουν την αρχή της ακμής της γύρω στον 16ο αιώνα. Τέλος, και οι δύο
θεωρούν πως το γεγονός ότι ο κρητικός λαός έχει μια ιδιαίτερη κοινωνική
συνοχή επιτρέπει συγκυριακά την εμφάνιση του κρητικού θεάτρου.

2.

Α) Η εισαγωγή του Ερωτόκριτου, γραμμένη από τον Στ. Αλεξίου3

αποτέλείται από τις εξής έξι ενότητας:

• Στην πρώτη ενότητα ο Αλεξίου θα μιλήσει για τον ποιητή του

Ερωτόκριτου, ο οποίος όπως προκύπτει είναι ο Βιντσέντζος
Κορνάρος, ο οποίος γράφει το έργο στην δεκαετία του 1610. Το έργο
τυπώθηκε το 1613.
• Στην δεύτερη ενότητα μας παραδίδεται μια περίληψη του κειμένου η
οποία χωρίζεται με την σειρά της σε πέντε κεντρικές ενότητες.
1. Στην πρώτη θεματική γίνεται η γνωριμία του αναγνώστη
με τον τόπο δράσης, που είναι η Αθήνα κατά την αρχαϊκή εποχή
καθώς και τα κεντρικά πρόσωπα, οι ήρωες, δηλαδή η Αρετούσα,
Ερωτόκριτος και ο Ηρακλής, ο πατέρας της Αρετούσας. Προς το
τέλος την ενότητας αυτής γίνεται και η πρώτη επαφή των δύο νέων.

3
ΣτυλιανόςΑλεξίου,«Εισαγωγή».ΒιτσέντσοςΚορνάρος,Ερωτόκριτος,επιμ.ΣτυλιανόςΑλεξίου,Ερμής,Αθήνα,1985,ιγ΄-μστ
 2. Σε αυτή τη θεματική ο αναγνώστης παρακολουθεί μια
κονταρομαχία, όπου ο Ερωτόκριτος στέφεται νικητής.
3. Έπειτα ο Ερωτόκριτος ζητάει το χέρι της Αρετούσας από
τον πατέρα της, τον Ηρακλή, τον βασιλιά της Αθήνας. Ο βασιλιάς
οργίζεται και εξορίζει τον Ερωτόκριτο.
4. Επομένως η Αρετούσα φυλακίζεται καθώς αρνείται να
παντρευτεί κάποιον άλλον και εν συνεχείᾳ ο Ερωτόκριτος πολεμάει
με επιτυχία τους Βλάχους, εχθρούς της πόλεως των Αθηνών.
5. Τέλος, αφού ο Ερωτόκριτος έσωσε το βασίλειο, ο Ηρακλής
τάζει μια χάρη στον Ερωτόκριτο και αυτός ζητάει το χέρι της κόρης
του. Έπειτα από την αναγνώρισή του από την Αρετούσα
παντρεύονται.
• Περαιτέρῳ, παρουσιάζεται ο κόσμος του Ερωτοκρίτου, όπου βρίσκεται
μεν χρονικά στην αρχαιότητα, αλλά παρουσιάζονται δε αρκετά
αναχρονιστικά στοιχεία, όπως οι κονταρομαχίες και το ιπποτικό
στοιχείο. Το γεγονός αυτό εξηγείται από το γενικότερο ειδολογικό
πλαίσιο δομής του έργου.
• Ακόμα, δηλώνεται πως το έργο είναι επηρεασμένο από από ένα
γαλλικό, το «Paris et Vienne», με το οποίο παρουσιάζει την ίδια σχεδόν
δομή, αλλά με εντελώς διαφορετικό ειδολογικό πλαίσιο, Καθώς και με
το «Orlando Furiosto» του Aristo, δασκα΄λου του Κορνάρου, πράγμα που
αιτιολογεί τις επιδράσεις στο είδος, δηλαδή στο πολεμικό επικό
στοιχείο. Επηρεάζεται όμως και από τον Απόκοπο του Μπεργανδή, την
Ερωφίλη και άλλα δημιουργήματα της κρητικής λογοτεχνίας.
• Η γλώσσα, ξεκαθαρίζει πως δεν συμβαδίζει με αυτή του δημοτικού
τραγουδιού, καθώς έχουν πολλές διαφορές, ενώ χαρακτηρίζεται
δεμένη, ακριβής, λεπτομερής και ζωντανή, με έντονα ιδιωματικά
στοιχεία
• Ο Ερωτόκριτος θα επηρεάσει την λαϊκή κρητική παράδοση καθώς και
σημαντικούς λογίους της νεότερης λογοτεχνίας· τον Παπαρρηγόπουλο,
Βερναρδάκη, Ροΐδη, τον Παλαμά και άλλους. Και θα ανέβει σε θέατρα
της Αθήνας του 20ου αιώνα.
• Τέλος, έχει έντονη την παρουσία του συναισθήματος και έχει
χαρακτηριστεί ΄έργο με στοιχεία ρομαντικά4. Προβάλλει ως αξίες την
γενναιότητα, την ομορφιά και την φρόνηση. Στα σχήματα που

4
«πιστεύεται από την τρεχάμενη γνώμη πως είναι ένα έργο παλιοῦ ρομαντισμού» Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Ά τόμος,
Θ΄έκδοση, Εκδόσεις Ίκαρος, 2013, σελ. 287.
 δημιουργούνται το πιο αξιοσημείωτο είναι αυτό της ρυθμικής
επανάληψης μοτίβων για την δημιουργία εντονότερου συναισθήματος.
Το έργο στην Ελλάδα πολλές φορές αντιμετωπίστηκε με προχειρότητα
και υποκειμενικότητα.

Β) Όπως προαναφέρθηκε η Κρήτη κατά τον 16ο αιώνα αποκτά

σημαντική εμπορική ισχύ και αναπτύσσει ιδιαίτερη πνευματική άνθηση.
Οι επιδράσεις που δέχεται από την Βενετία είναι σημαντικές, παρόλα
αυτά, λόγῳ της αποστασιοποιημένης της θέσεις καταφέρνει να κρατήσει
τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της, προσθέτωντας φυσικά και στοιχεία από την
Αναγεννησιακή Ευρώπη. Επομένως, οι ξένοι στο νησί είναι λογικό να
εξελληνιστούν σταδιακά αφού ζουν σε ένα νησί με δικό του ακμάζοντα
πολιτισμό.

Τέλος Εργασίας
 Βιβλιογραφία

Μελέτες

Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Ά τόμος, Θ΄έκδοση, Εκδόσεις Ίκαρος, 2013

Στυλιανός Αλεξίου, «Η κρητική λογοτεχνία και η εποχή της»,

Κρητικά Χρονικά, 8 (1954), [= Η κρητική λογοτεχνία και η εποχή της.
Μελέτη φιλολογική και ιστορική, Αθήνα, στιγμή, 1985].

Στέφανος Κακλαμάνης, «Αμφίδρομες πολιτισμικὲς μεταφορὲς στην

Κρήτη της Αναγέννησης», Κρητικά Χρονικά, ΛΖ' (2017), Ηράκλειο, Εταιρία
Κρητικών Ιστορικών Μελετών

ΣτυλιανόςΑλεξίου,«Εισαγωγή».ΒιτσέντσοςΚορνάρος,Ερωτόκριτος,επ
ιμ.ΣτυλιανόςΑλεξίου,Ερμής,Αθήνα, 1985