Το παιδἰ και ο νέος στο

Βυζάντιο
Από την αγριότητα στην κοινωνικότητα
 Βιβλιογραφία
+ Κουκουλές Φ., Βυζαντινῶν βίος καὶ πολιτισμός. 6 τομ. Collection de l’Institut Français d’Athènes, 1948–1957.
+ Antoniadis-Bibicou, «Quelques notes sur l’enfant de la moyenne époque byzantine», Annales de démographie historique
1973, 77-84
+ Patlagean E., «L’enfant et son avenir dans la famille byzantine (IVe-XIIe siècles)», Annales de démographie historique 1973, 85-
93
+ Moffatt A., «The Byzantine Child», Social Research 53.4 (1986), 705–723
+ Κιουσοπούλου Α., Χρόνος και Ηλικίες στη Βυζαντινή κοινωνία, Η κλίμακα των ηλικιών από τα αγιολογικά κείμενα της
μέσης εποχής (7ος -9ος αι.), Αθήνα 1997
+ Horn C. – Phoenix R. (eds), Children in Late Ancient Christianity, Tübingen 2009
+ Papaconstantinou A. – Talbot A.-T. (eds), Becoming Byzantine: Children and Childhood in Byzantium, Washington 2009
+ Hennessy C., «Young People in Byzantium», in A Companion to Byzantium, edited by Liz James, Chichester 2010, 81–92
+ Ariantzi D., Kindheit in Byzanz: Emotionale, geistige und materielle Entwicklung im familiären Umfeld vom 6. bis zum 11.
Jahrhundert, Berlin - Boston 2012
+ Brubaker L. - Tougher S. (eds), Approaches to the Byzantine Family, Farnham, UK 2013
+ Ariantzi D. (ed.), Coming of Age – Adolescence and Society in Medieval Byzantium, Berlin – Boston 2018
 Ορολογία
+ Νεογνόν, βρέφος, νήπιον, υπομάζιον παιδίον, νινίτζιν, παῖς, τέκνον, μειράκιον,
νεανίσκος …
+ Γνήσιον τέκνον – φυσικὸν τέκνον
+ Η οικογένεια δεν είναι παιδοκεντρική. Το παιδί ως μικρογραφία ενήλικα κι όχι ως
εξελισσόμενη προσωπικότητα
 Ιπποκρατική θεωρία των χυμών
Ἀναστάσιος Σιναϊτης, Ὁδηγός, εκδ. Uthemann, 5, 74-80 et 83-91 (σ. 55)
Σάρξ ἐστι στοιχείων συνδρομή. Σάρξ ἐστι οὐσία ρευστὴ ἐξ αἵματος καὶ φλέγματος καὶ
χολῆς καὶ χυμοῦ συνισταμένη, ἤγουν ἐξ ἀέρος καὶ γῆς καὶ πυρὸς καὶ ὕδατος, τουτέστιν ἐκ
θερμοῦ καὶ ψυχροῦ καὶ ὑγροῦ καὶ ξηροῦ· ὁ ἥλιος το θερμόν καὶ ζωτικόν, ὁ ἀὴρ τὸ
ψυχρόν, ἡ γῆ τὸ ξηρόν, τὰ ὕδατα τὸ ὑγὸν στοιχεῖον τίκτει.
 Οι χυμοί
+ αίμα: παράγεται από το συκώτι και εισέρχεται στην καρδιά
+ φλέγμα ή λέμφος: παράγεται στον εγκέφαλο και προκαλεί απάθεια και ψυχραιμία
+ κίτρινη χολή: προέρχεται από το συκώτι και δημιουργεί εριστικούς χαρακτήρες
+ μέλαινα χολή: προέρχεται από τη σπλήνα και προκαλεί μελαγχολία
 Τα χρονολογικά όρια της παιδικής και νεανικής
ηλικίας
Η διαίρεση σε 4 περιόδους
+ πυθαγόρειο σύστημα : ο ανθρώπινος βίος σε τέσσερις ηλικίες με διάρκεια εικοσαετή: παῖς,
νεανίσκος, νεανίας, γέρων.
+ Οι τέσσερις ηλικίες, σύμφωνα με τη θεωρία ότι ο άνθρωπος ήταν μικρογραφία του
κόσμου, ένας μικρόκοσμος με σύσταση και χαρακτηριστικά ανάλογα με εκείνα του
μακρόκοσμου, ήταν σύμμετρες προς τις τέσσερις εποχές του έτους: ἄνοιξις, θέρος,
μετόπωρον, χειμών.
+ Κείμενο: Μελέτιος, Περὶ κατασκευῆς ανθρώπου, εκδ. J. Cramer, Anecdota Graeca e codd.
manuscriptis bibliothecarum Oxoniensium, vol. 3, Oxford 1836, τ. 1, σ. 13.
Παραλλαγή: Οι ηλικίες σύμφωνα με τις τρεις ώρες της ημέρας πρωί, μεσημβρία, εσπέρα:
νέος, ἀνήρ, γέρων.
Μελέτιος, Περὶ κατασκευῆς ανθρώπου, εκδ. J. Cramer, Anecdota Graeca e codd.
manuscriptis bibliothecarum Oxoniensium, vol. 3, Oxford 1836, τ. 1, σ. 13.

+ Τεσσάρων γὰρ οὐσῶν ὡρῶν τῷ ἐνιαυτῷ, ἔαρος, θέρους, χειμῶνος, καὶ μετοπώρου,
τέσσαρες εἰσὶν ἡλικίαι καὶ τοῖς ἀνθρώποις· πρώτη μὲν ἡ τῶν νέων· δευτέρα ἡ τῶν
ἀκμαζόντων· τρίτη ἡ τῶν μέσων· καὶ τετάρτη ἡ τῶν γερόντων· εἰ καὶ ἄλλας
προστιθέασιν οἱ ἰατροί· τὴν τῶν παίδων, τὴν μειρακιῶν, καὶ τῶν ἐσχατογήρων·
πλεονάζει δὲ τοῖς μὲν νέοις τὸ αἷμα· τοῖς ἀκμάζουσι δὲ ἡ ξανθὴ χολή· τοῖς
παρακμάζουσιν ἡ μέλαινα· τοῖς γέρουσι δὲ τὸ φλέγμα· καὶ εἰσὶν οἱ μὲν νέοι θερμοὶ
καὶ ὑγροὶ, τῇ κράσει ἀναλογοῦντες τῷ ἀέρι· οἱ δὲ ἀκμάζοντες θερμοὶ καὶ ξηροὶ
ὅμοιοι τῷ θέρει· οἱ δὲ παρακμάζοντες, οἱ καὶ μέσοι, ξηροὶ καὶ ψυχροὶ τῷ μετοπώρῳ
προσεοικότες· οἱ γέροντες δὲ ψυχροὶ καὶ ὑγροὶ παραπλήσιοι τῷ χειμῶνι· τὸ δὲ
ἔμφυτον θερμὸν, ἐν μὲν τοῖς νέοις καὶ τοῖς ἀκμάζουσιν ἐστὶ πολύ· μέσον δὲ ἐν τοῖς
μέσοις· ὀλίγον δὲ ἐν τοῖς γέρουσι.
+(Παῖς : υγρό +
ψυχρό)
+Νέος : θερμό + υγρό
+Ώριμος : ξηρό +
θερμό
+Παρακμάζων :
ψυχρό + ξηρό
+Γέρων : υγρό +
ψυχρό
 Τα χρονολογικά όρια της παιδικής και νεανικής
ηλικίας
Η διαίρεση σε επταετίες, ιπποκρατικό σύστημα
+ παιδίον, έως 7 ετών,
+ παῖς, έως 14 ετών,
+ μειράκιον, έως 21 ετών,
+ νεανίσκος, έως 28 ετών,
+ ἀνήρ, έως 49 ετών,
+ πρεσβύτης, έως 63 ετών,
+ γέρων, από 63 ετών και άνω.
Κείμενο: Τοῦ Ψελλοῦ εἰς τὴν ψυχήν, εκδ. L. G. WESTERINK, Michael Psellus Poemata,
Στουτγάρδη-Λιψία 1992, αρ. 63, 433.44-50.
 Τοῦ Ψελλοῦ εἰς τὴν ψυχήν, εκδ. L. G. WESTERINK, Michael Psellus Poemata,
Στουτγάρδη-Λιψία 1992, αρ. 63, 433.44-50.

+ Ὦ πάτερ, υἱέ, πνεῦμα, τριὰς ἁγία,

+ ἀγαθὸν ἀκένωτον εἰς πάντας ῥέον,
+ κάλλος πολυέραστον οὐκ ἔχον κόρον,
+ σῶσον, κατοικτείρησον, ἱλάσθητί μοι.
+ ἥμαρτον, ἠνόμησα καὶ κατεφθάρην,
+ ἥμαρτον, ἠδίκησα καὶ παρεσφάλην.
+ βρέφος σκοτεινόμορφον ἠμαυρωμένον,
+ καὶ παιδίον βέβηλον ἠχρειωμένον,
+ καὶ μειράκιον αἰσχύνης πεπλησμένον,
+ νεανίας κάκιστος ἐβδελυγμένος,
+ ἀνὴρ σκολιὸς καὶ κατερρυπωμένος,
+ μεσαιπόλιος σαπρίᾳ, μιαρίᾳ,
+ γέρων ἀσελγής, λοιμὸς ἐσπιλωμένος.
Νομική κατηγοριοποίηση της παιδικής ηλικίας
+ α) ίμφαντες ή νήπιοι (0-7 ετών),
+ β) άνηβοι (κορίτσια 7-12 ετών και αγόρια 7-14 ετών)
+ γ) αφήλικες (κορίτσια 12-25 ετών και αγόρια 14-25 ετών).
 Τα όρια της παιδικής και νεανικής ηλικία
σύμφωνα με το βυζαντινό νομικό σύστημα
+ 25 χρόνια: όριο της ενηλικίωσης (ἀφήλιξ - ἐνήλιξ)
+ 30 χρόνια: το κατώφλι για τον καταλογισμό πλήρους ευθύνης στα εξομολογητικά κείμενα
+ 20 χρόνια: όριο ανάληψης δημόσιου αξιώματος
+ 15 χρόνια (αγόρια) – 13 χρόνια (κορίτσια): όρια σύναψης γάμου
+ 7 χρόνια: όριο σύναψης μνηστείας (αρραβώνα)
+ 16/17 χρόνια: όριο εισόδου στο μοναστήρι (Ιουστινιάνειος κώδικας)
+ 10 χρόνια: όριο εισόδου στο μοναστήρι (κανονικό δίκαιο, σύνοδος πενθέκτη)
+ Ο Λέων ο Στ΄ συμβιβάζει τις δύο απόψεις: 10 η είσοδος στο μοναστήρι, 17 η δυνατότητα
να διαθέσει κανείς την περιουσία του
+ 14 χρόνια: όριο ηλικίας όπου μπορούσε κάποιος να υποστεί βασανισμό.
Η αναπαραγωγή – αρσενικά και θηλυκά παιδιά
+ Θεοδώρου Πρόδρομου, Στίχοι πολιτικοὶ εἰς τὴν γέννησιν τοῦ υἱοῦ τοῦ σεβαστοκράτορος
Ἀνδρονίκου, κυροῦ Ἀλεξίου, εκδ. W. Hörandner, Theodoros Prodromos Historische Gedichte,
Βιέννη 1974, αρ. 44, στ. 1-7

+ Παντὸς ἀνθρώπου γένεσις καὶ πρόοδος εἰς βίον,

+ κἂν μέγας, κἂν ἐπιφανής, κἂν ἀφανὴς τυγχάνει,
+ κἂν εὐγενής, κἂν ἀγεννής, κἂν τύχης φαυλοτέρας,
+ ἡμέρα πέφυκε χαρᾶς καὶ πανηγυρισμάτων
+ καὶ μᾶλλον τοῖς γεννήτορσι καὶ τοῖς ἀγχιγενέσιν.
+ ἂν δ’ ἔστι καὶ τὸ γεννηθὲν τῆς μοίρας τῶν ἀρρένων,
+ τοῦτο διπλῆ πανήγυρις καὶ διπλοχαρμοσύνη.
Λογική και τεχνικές αναπαραγωγής – το φύλο
+ Οι αρχαίες γνώσεις περί σύλληψης πέρασαν στο Βυζάντιο, με την
εμμονή τους στη σημασία των τεσσάρων χυμών και τις αξιολογικές
δυαδικές αντιθέσεις (στην περίπτωση της σύλληψης, η διάκριση
μεταξύ δεξιού και αριστερού)
+ Κείμενο: Ψελλοῦ, Παντοδαπὴ διδασκαλία, εκδ. L. Westerink, M. Pselli
De omnifaria doctrina, Nijmegen 1948, κεφ. 111
Πῶς ἄρρενα καὶ θήλεα γίνεται.
Ὥσπερ τῶν ὄρχεων ὁ μὲν ἐστὶ δεξιός, ὁ δὲ ἀριστερός, καὶ ὁ μὲν δεξιὸς
μᾶλλον ἐστὶ θερμότερος, ὁ δὲ ἀριστερὸς ἦττον· οὕτως καὶ ἡ μήτρα δύο
ἔχει κόλπους ὑποδοχέας τοῦ ἀρρενικοῦ σπέρματος, τὸν μὲν δεξιόν, τὸν
δὲ ἀριστερόν. ἐπεὶ οὖν τὸ ἄρρεν θερμότερόν ἐστι τοῦ θήλεος, τὸ μὲν
ἐμπεσὸν σπέρμα εἰς τὸν δεξιὸν κόλπον ἄρρεν γίνεται διὰ τὴν
θερμότητα, τὸ δὲ εἰς τὸν ἀριστερὸν θῆλυ διὰ τὴν ψυχρότητα. ὅταν δὲ τὸ
ἐμπεσὸν σπέρμα εἰς τὸν δεξιὸν κόλπον θῆλυ γένηται, ἀρρενωπότερον
πλάττεται καὶ τρίχας ἐν τῷ πώγωνι φύει· ἡνίκα δὲ τὸ ἐμπεσὸν εἰς τὸν
ἀριστερὸν ἄρρεν ἀποκαταστῇ, θηλυπρεπέστερόν ἐστι καὶ τοῦ δέοντος
μαλακώτερον. εὕρηνται δὲ τοιαῦται μεταβολαὶ ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν.
+ Ερωτικές τεχνικές, φαρμακευτικές και διατροφικές συμβουλές και
συμπαθητική μαγεία στην επίτευξη του επιθυμητού στόχου.
+ Κείμενα: α) Ανώνυμη σημείωση, εκδ. Κ. Krumbcher, Studien zu den
Legenden des heiligen Theodosios, Sitzungsberichte der k.b.
Akademie der Wiss. Zu München, philos.-philol. Und hist. Klasse,
München 1982, σ. 341-355, εδώ σ. 340-350
+ β) Ψελλοῦ, Φιλοσοφικαὶ πραγματεῖαι, εκδ. J.M. Duffy, Michaelis
Pselli philosophica minora, Leipzig 1992, πραγμ. 32
+ γ) Μητροδώρα, εκδ. G. Del Guerra, Il Libro di Metrodora: sulla
malattie delle donne e il ricettario di cosmetica e terapia, Μιλάνο
1953, κεφ. 31.
Ανώνυμη σημείωση, εκδ. Κ. Krumbcher, Studien zu den
Legenden des heiligen Theodosios
+ Ψελλοῦ, Φιλοσοφικαὶ πραγματεῖαι, εκδ. J.M. Duffy, Michaelis Pselli philosophica
minora, Leipzig 1992, πραγμ. 32
+ Σύλληψιν μὲν ἐργάζεται θεὸς καὶ φύσις, ὡς ἔγωγε πέπεισμαι, Ἀφρικανὸς δέ φησιν ὅτι
καὶ τεχνική ἐστι γέννησις καὶ γεννηθήσεται τεχνικῶς, εἰ ὁ ἀνὴρ μέλλων εἰς συνουσίαν
ἐλθεῖν ἐπιχρίσει τὸ μόριον αἵματι λαγωοῦ ἢ χηνείῳ στέατι· ἀλλ’ ἐκείνως μὲν ἄρρεν,
οὕτως δὲ θῆλυ. κατάγει δὲ ὁ ἀνὴρ οὗτος καὶ γάλα ἐκ τῶν μασθῶν τεχνικῇ μεθόδῳ καὶ
σπαργῶντας μετὰ τὸν τοκετὸν σβεννύει κηρωτῇ κυπρίνῃ.

+ Μητροδώρα, εκδ. G. Del Guerra, Il Libro di Metrodora: sulla malattie delle donne
e il ricettario di cosmetica e terapia, Μιλάνο 1953, κεφ. 31.
+ (31) ΠΡΟΣ ΑΡΡΕΝΟΤΟΚΙΑΝ Η ΘΗΛΥΤΟΚΙΑΝ.
+ Θηλυτοκεῖν δὲ ποιεῖ λωρώου μήτρα ξηρᾲ κοπεῖσα καὶ ποθεῖσα. Πιέτωσαν δὲ
ἀμφότεροι· καὶ λινοζώστις δέ, εἰ ἄρρεν ἀρρενοτοκῆσαι ποιεῖ πινομένη· εἰ δὲ θήλεια
θηλυτοκῆσαι· πινέτωσαν ἀμφότεροι σελήνης αὐξανούσης ἐπὶ ἡμέρας ιβʹ.
Άλλες τεχνικές υποβοηθητικές της σύλληψης

Η καταφυγή στο υπερφυσικό και στο θαύμα

+ Κείμενο: Βίος Αντωνίου του νέου, εκδ. Α. Παπαδόπουλος-Kεραμεύς, "Βίος
καὶ πολιτεία τοῦ Ὁσίου Ἀντωνίου τοῦ νέου," Pravoslavnij Palestinskij
Sbornik 19 (1907), σ. 186-216.
Ο ρόλος του χαρακτήρα του πατέρα και της μητέρας
+ Κείμενα: α) Ψελλοῦ, Φιλοσοφικαὶ πραγματεῖαι, εκδ. J.M. Duffy, Michaelis
Pselli philosophica minora, Leipzig 1992, πραγμ. 16, 5
+ β) Αναστασίου Σιναϊτου Ερωταποκρίσεις, εκδ. A. Munitiz and M. Richard,
Anastasii Sinaitae Questiones et Responsiones, Turnhout 2006, ερωτ. 81
 Βίος Αντωνίου του νέου, εκδ. Α. Παπαδόπουλος-Kεραμεύς, "Βίος καὶ πολιτεία τοῦ Ὁσίου Ἀντωνίου τοῦ νέου," Pravoslavnij
Palestinskij Sbornik 19 (1907), σ. 186-216.

Καταλύσαντες τοίνυν ἐν μιᾷ εἰς οἶκόν τινος εὐπορωτάτου ἀνδρός, ἐρωτηθέντες οἱ τῷ ἐκ

προσώπου ὑπηρετούμενοι ἀπεκρίναντο ἰατρὸν αὐτὸν ὑπάρχειν εἰς πᾶν ὁτιοῦν
χρησιμεύοντα τῶν ἐν τῷ βίῳ καλῶν. Λέγει πρὸς αὐτοὺς ὁ οἰκοδεσπότης· “Καὶ δύναται
ποιῆσαι ἵνα τις τεκνογονήσῃ”; Οἱ δὲ εἶπον “Ναί, καὶ ἐν τούτῳ ἔστιν αὐτῷ μέθοδος, καὶ
ποιεῖ τοῖς αὐτοῦ προσφιλεστάτοις”. Περιχαρὴς οὖν γενόμενος ὁ ἀνήρ, ἑτοιμασάμενος
δαψίλειαν βρωμάτων, ὑπεδέξατο αὐτοὺς μεγαλοψύχως. Καθεζομένων δὲ αὐτῶν ἐπὶ τῆς
τραπέζης, λέγει ὁ ξενισθεὶς πρὸς τὸν ὑποδεξάμενον· “Ἰδοὺ ἡ τράπεζα ὑμῶν πλήθουσα
τῶν τοῦ κόσμου ἀγαθῶν διὰ τοῦ θεοῦ, καὶ οἰκίαι καλαὶ καὶ μεγάλαι· ἀλλ’ ὅμως τὸ
ἐξαίρετον τοῖς πολλοῖς ἀγαθὸν οὐχ ὁρῶ ἐν ὑμῖν παρεῖναι”. Τοῦ δὲ εἰπόντος “Καὶ τί ἂν
θέλοι τοῦτο εἶναι”; ὁ ἄρχων Ἰωάννης ἀπεκρίνατο· “Οὐ πρόσεστιν ὑμῖν παιδίον”; Λέγει
πρὸς αὐτὸν ὁ οἰκοδεσπότης· “Οὐχί, κύριε. Ἰδοὺ εἴκοσι καὶ πέντε ἔτη συνοικῶ τῇ γυναικί
μου ταύτῃ καὶ οὐκ ἔδωκεν ἡμῖν ὁ θεὸς καρπὸν κοιλίας διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν”.
Ἔφη πρὸς αὐτοὺς πάλιν χαριέντως· “Καὶ ἐὰν γένηται τίποτε καὶ ποιήσετε παιδίον, τί μοι
παρέξετε”; Ἀπεκρίθη ὁ ἀνήρ· “Τὸ τρίτον τῆς ὑποστάσεώς μου”· Ἔφη ὁ ἄρχων Ἰωάννης·
“Οὐχί, ἀλλ’ ἵνα κριθίσῃς μοι ἐπιμελῶς δέκα ἵππους πολεμιστάς”. Ἐπὶ τῇ συμφωνίᾳ οὖν
ταύτῃ λέγει τῷ οἰκοδεσπότῃ· “Ἐνεχθήτω μεμβράνη”. Ἐπιζητήσαντες δὲ καὶ μὴ εὑρόντες,
ἐποίησεν ἐνεχθῆναι τὸ ἅγιον Εὐαγγέλιον, καὶ ἀφελόμενος ἐκ τῶν ἐσχάτων φύλλων,
διατμήξας συνέρραψεν τόμον, ὅσον ἐδύνατο διαζῶσαι τὸν φορέσαι μέλλοντα. Καὶ
γράψας εἰς αὐτὸν εὐχὴν περιέχουσαν ἀναμνηστικῶς τὰς προσηγορίας τῆς τε Παλαιᾶς καὶ
τῆς Νέας, τῶν εὐαρεστησάντων δικαίων, καὶ ἐπὶ τῷ τέλει αὐτῆς τῆς παναχράντου
δεσποίνης ἡμῶν, τῆς ἁγίας Θεοτόκου, τὴν κυριώνυμον κλῆσιν, ἐπέτρεψεν αὐτοῖς λέγων·
“Πλύνατε τὰ ἐγκοίτια ὑμῶν, λούσασθε δὲ καὶ αὐτοί, καὶ ἀποσμηξάμενοι παντοίως,
περιζωσαμένη ἐπὶ σαρκὸς ἡ κυρία τὴν εὐλογίαν ταύτην οὕτως συναναπαύσεται τῇ σῇ
εὐνίᾳ, καὶ πιστεύω τῷ θεῷ τῷ εὐλογήσαντι τοὺς πατέρας καὶ παρασχόντι αὐτοῖς τὴν
χάριν τῆς παιδοποιίας, ὅτι ἔσται καὶ ὑμῖν κατὰ τὴν ἔφεσιν ὑμῶν”. Τούτου οὖν γενομένου,
συνέλαβεν ἡ γυνή, καὶ τοῦ καιροῦ τῆς κυήσεως πληρωθέντος ἔτεκεν υἱὸν καὶ ἐγένετο
χαρὰ μεγάλη ἐν τῇ οἰκίᾳ τῆς φιλοχρίστου ἐκείνης συζυγίας, οἵα οὐ γέγονε πώποτε.
 Ψελλοῦ, Φιλοσοφικαὶ πραγματεῖαι, εκδ. J.M. Duffy, Michaelis Pselli philosophica minora, Leipzig
1992, πραγμ. 16, 5

εʹ. Διὰ τίνα αἰτίαν τοῖς ὀνειρώττουσιν ἡδύτεραι αἱ συνουσίαι φαίνονται.

+ Διττή τίς ἐστιν ἐν ἡμῖν ἡ ζωή, ἡ μὲν ἀπόλυτος σώματος, ἡ δὲ συνεστηκυῖα τῷ
σώματι, καὶ ἡ μὲν ἄλογος, ἡ δὲ λογική. ἐν μὲν οὖν ταῖς ἐγρηγόρσεσιν {μίξεσιν} ἡ
λογικὴ ζωὴ οὐ παντάπασιν ἀφίησι τῇ ἀλόγῳ τὴν ἡνίαν τῆς ἡδονῆς, ἀλλ’ ὥσπερ ὑφ’
ἡγεμόνι τῷ λόγῳ τὸ ἄλογον ταττόμενον τῆς ὀρέξεως οὐ παντελῶς ἀπαυθαδιάζεται
πρὸς τὰς ἀφροδισίους ὁρμάς, ἀλλ’ ἠρέμα τῷ ἐκ τοῦ λόγου ἀνακρουόμενον χαλινῷ
ἠκρωτηριασμένην ἔχει τὴν ἡδονὴν ... ἔνθεν τοι τοῖς μὲν σωφρονικωτέροις πολλάκις
σεσινωμένα τὰ ἔκγονα καὶ ἀτελέστερα τήν τε σωματικὴν κρᾶσιν καὶ τὰς πρακτικὰς
δυνάμεις γίνεται, ἔστι δὲ οἷς καὶ ἀφρονέστατα· τοῖς δὲ ἀσελγεστέροις ῥωμαλεώτερά
τε καὶ θαρραλεώτερα καὶ τὴν πρακτικὴν σύνεσιν ἀκριβέστερα.
Αναστασίου Σιναϊτου Ερωταποκρίσεις, εκδ. A. Munitiz and M. Richard,
Anastasii Sinaitae Questiones et Responsiones, Turnhout 2006, ερωτ. 81

ΕΡΩΤΗΣΙΣ Εἶπας ἐν τοῖς προλαβοῦσιν, ἐν τῇ περὶ τῶν στοιχείων φυσιολογίᾳ, ὅτι

πολλάκις ἐκ φυσικῆς τινος ἀκολουθίας καὶ χυμῶν αἰτίας γίνονταί τινες μὲν γυναῖκες
ἄτεκνοι, τινὲς δὲ πολύτεκνοι, ἄλλαι δὲ πάλιν ὀλιγότεκνοι· τὸν δὲ τρόπον τῆς τοιαύτης
αἰτίας οὐκ ἐσήμανας.
ΑΠΟΚΡΙΣΙΣ Οἱ ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα βουλόμενοι λεπτολογεῖν ἀναγκάζονται εἰς
ἰατρικάς τινας καὶ συνουσιαστικὰς ἔρχεσθαι φυσιολογίας, μὴ πάνυ ἁρμοζούσας τῇ
κοινῇ ἐν ἐκκλησίᾳ ἀκροάσει· ὅμως ἀμυδρῶς πως τὸ εἰρημένον σαφηνίσαι
πειράσομαι. Ἐν πολλοῖς τόποις τῆς ἱερᾶς Γραφῆς εὑρίσκομεν γῆν προσαγορευομένην
τὴν ἀνθρωπίνην σάρκα. Ὥσπερ οὖν ἐστι γῆ καρποφόρος συμμέτρως ποτιζομένη, καὶ
ἔστι γῆ ἄκαρπος ποτιζομένη, οὕτω πολλάκις γίνεται καὶ ἐπὶ τῆς μήτρας καὶ τῆς γονῆς.
Αἱ μὲν καταρρυπούμεναι τῇ σπατάλῃ καὶ τῷ πολλῷ συνδυασμῷ ἀπορρίπτουσι τὴν
γονήν, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἑταιρίδων γίνεται· δυσχερῶς γὰρ ἐκεῖναι συλλαμβάνουσιν.
Διὰ τοῦτο οὖν ἐν διαφόροις τόποις τινὲς πλούσιοι καὶ ἁβροδίαιτοι ἐπιποθοῦσι
τέκνων καὶ οὐ τυγχάνουσιν, οἱ δὲ πένητες πολλάκις πολύτεκνοι γίνονται·
ἀναξηραινομένη γὰρ ἡ φύσις ὑπὸ τῆς ἐνδείας, ὥσπερ γῆ διψῶσα, εὐθέως
δράσσεται τῆς ὑγρότητος τῆς καταβαλλομένης γονῆς, καθὰ πάσχουσι καὶ οὗτοι οἱ
παρ’ ἡμῖν πανάποροι καὶ πτωχοί, ἐρημῖται Ἄραβες, ἄρτου μὲν σχεδὸν μὴ
εὐποροῦντες, πλῆθος δὲ τέκνων καθ’ ὑπερβολὴν ἔχοντες. Καὶ οὖν ὥς φασι καὶ οἱ
τὰς ἰατρικὰς ἐπιστήμας εἰς ἄκρον ἐξησκημένοι, καὶ γάλα πολλάκις εὑρίσκεται
κακοχύμου κράσεως διαφθεῖρον τὸ νήπιον. Εἰ δὲ λέγεις μοι ὁ δι’ ἐναντίας, ὅτι Τί
οὖν; Ἔστιν ἐκτὸς Θεοῦ πολυτεκνῆσαι καὶ ἀτεκνῆσαι, ἢ ζῆσαι, ἢ ἀποθανεῖν
ἄνθρωπον; ἐρῶ σοι κἀγώ, ὅτι καὶ τὰ διὰ τῶν κτισμάτων καὶ στοιχείων καὶ ἀέρων
καὶ χυμῶν καὶ κράσεων καὶ ὑδάτων καὶ γάλακτος φυσικῶς γινόμενα, οὐ χωρὶς
Θεοῦ λέγονται γίνεσθαι· παρ’ αὐτοῦ γὰρ ἔλαβον ἀπ’ ἀρχῆς πάντα τὰ κτίσματα
αὐτοῦ κατὰ τὴν αὐτοῦ βούλησιν καὶ πρόνοιαν, τὰς οὐσιώδεις αὐτῶν καὶ φυσικὰς
ἐνεργείας.
 Φροντίδες της γέννησης
+ J. Raeder, Oribasii collectionum medicarum reliquiae, vol. 4 [Corpus medicorum
Graecorum 6.2.2. Leipzig 1933]: 75-180.
+ 38.Ἐκ τῶν Ῥούφου. Περὶ κομιδῆς παιδίου.
+ Λουτρὰ δὲ πλείω μὲν συμφέρει τοῖς παιδίοις καὶ θερμότερα, οὐ μὴν πᾶσα τιτθὴ
δύναται καλῶς τά γε πρῶτα ἐν τῷ λουτρῷ παιδίον χειρίσαι· διὸ καὶ τοῦτο ταῖς
μαιευτρίαις προστέτακται· καὶ γὰρ βαστάσαι δεῖ ἐμπείρως καὶ κρατῆσαι καὶ
ἀποδῦσαι τὰ σπάργανα καὶ κάμψαι τὰ ἄρθρα καὶ περιζῶσαι καὶ ἀνατρῖψαι, ταῦτα
δὲ πολλῆς εὐχειρίας καὶ μελέτης δεῖται. χρὴ δὲ ποιεῖν ὧδε· τὴν μὲν ἀριστερὰν χεῖρα
ὑποτανύειν κάτωθεν ἐρείδουσαν ἅμα κεφαλήν τε καὶ αὐχένα (οὐ γάρ που αὐτῷ
ἐγκρατές), ἔπειτα γυμνώσασαν τῇ ἑτέρᾳ ἐπιχεῖν τοῦ ὕδατος ἐκ προσαγωγῆς καὶ
πλῆθος καὶ θερμότητα. ἐν δὲ τῷ ὕδατι μυρρίναι τε ἡψήσθωσαν, καὶ δάφνη καὶ
ἁπαλὴ σχῖνος τὰ πρῶτα εἰς ἑπτὰ ἡμέρας.
Προσδιορισμός του χαρακτήρα του νηπίου
+ Σαφής διάκριση μεταξύ σώματος που υπακούει στους φυσικούς
νόμους και ψυχής που ο θεός εμφυσά στον άνθρωπο
+ Κείμενα: α) Φίλιππος Μονότροπος, Διόπτρα, εκδ. Λαυριώτης, "Ἡ
Διόπτρα," Ὁ Ἄθως 1 (1920), 331-504, λογ. 4, κεφ. 3, στ. 241-258.
+ β) Αναστασίου Σιναϊτου Ερωταποκρίσεις, εκδ. A. Munitiz and M.
Richard, Anastasii Sinaitae Questiones et Responsiones, Turnhout
2006, ερωτ. 27
Φίλιππος Μονότροπος, Διόπτρα, εκδ. Λαυριώτης, "Ἡ Διόπτρα," Ὁ Ἄθως
1 (1920), 331-504, λογ. 4, κεφ. 3, στ. 241-258
+ καὶ οἷον μέρος πλημμυρεῖ ἐκ τῶν τεσσάρων
τούτων
+ ὁπόταν γε ἡ σύλληψις καὶ συνουσία τύχῃ
+ τοιαύτην ἀπεργάζεται καὶ τὴν ψυχὴν τῇ βίᾳ
+ αὐτίκα γοῦν, εἰ τύχει ἐν ἀμφοῖν ἡ συζυγία,
+ ὡς ἐκ θερμῆς συνθέσεως εὐκράτως συγκειμένη
+ ἔχει καὶ τὴν ὑγρότητα ἀνάλογον τῇ θέρμῃ·
+ τοιοῦτον τὸ τικτόμενον ὑπάρχει, κατὰ φύσιν
+ στοιχεῖον, εἴπερ τὸ θερμὸν τῷ τότε πλεονάζει
+ ὡραῖον, ἀνδρικώτατον, εὐμετάδοτον τίκτει,
+ τὸ δὲ ψυχρὸν ἁγνότερον καὶ ψυχρότερον
πάλιν
+ τὸ δὲ ξηρόν, πικρότερον, καὶ δεινὸν ἀποτίκτει,
+ τὸ δὲ ὑγρὸν γαστρίμαργον καὶ νωθρὸν καὶ
ὑλαῖον,
+ καὶ ὥσπερ τοίνυν ὁ Θεὸς διὰ τῶν ὁρωμένων
+ κτισμάτων δὴ τῶν ὑλικῶν τὰς οἰκείας δυνάμεις
+ καὶ ἐνεργείας τὰς αὐτοῦ δείκνυσι κατὰ φύσιν
+ ἐν οὐρανῷ, ἀέρι τε, ἡλίῳ καὶ σελήνῃ,
+ ἀνέμοις τε καὶ ὑετοῖς καὶ γῇ καὶ ἐν θαλάσσῃ
+ αὐτὸς ὑπάρχων φυσικῶς ἀόρατος διόλου.
Αναστασίου Σιναϊτου Ερωταποκρίσεις, εκδ. A. Munitiz and M. Richard,
Anastasii Sinaitae Questiones et Responsiones, Turnhout 2006, ερωτ. 27

ΕΡΩΤΗΣΙΣ Πάνυ πολυζήτητόν ἐστι παρὰ πᾶσιν τὸ πόθεν τινὲς ἐξ αὐτῆς τῆς γεννήσεως καὶ νεαρᾶς
ἡλικίας εὑρίσκονται φυσικῶς πραεῖς, ἄλλοι ὀργίλοι, ἕτεροι φιλόβιοι καὶ πόρνοι, ἄλλοι μισογύναιοι καὶ
ἐγκρατεῖς, τινὲς πάλιν φύσει εὐμετάδοτοι, ἄλλοι δὲ ὠμοὶ καὶ ἀμετάδοτοι, οὐ μόνον δὲ ἀλλὰ καὶ φυσικῶς
τινες εὑρίσκονται εὐνούστατοι καὶ διανοητικοί, ἄλλοι δὲ νωθροὶ καὶ ἀνόητοι, καὶ τὰ ἑξῆς.

+ ΑΠΟΚΡΙΣΙΣ : Περὶ τούτου εἴρηται μὲν ἡμῖν ἐν ἰδικῷ πονήματι, ἐν ᾧ ἀρξάμενοι ἀπ’ αὐτῆς τῆς τοῦ
ἡλίου ἀνατολῆς χώρας καὶ μέχρι τῆς δύσεως, καὶ πάλιν ἀπ’ αὐτῆς κύκλῳ μέχρι τοῦ βορρᾶ, καὶ καθεξῆς
ἕως ἐπ’ αὐτὴν τὴν ἀνατολήν, ἐδείξαμεν, ὡς ὅτι οὐχ ὁ Θεός ἐστιν ὁ ποιῶν ἐκ γεννητῆς τόνδε τὸν
ἄνθρωπον σώφρονα, ἕτερον δὲ πάλιν πόρνον, οὐδὲ τοῦτον μὲν ὀργίλον, τὸν δὲ ἄλλον μακρόθυμον,
ἀλλὰ γένη τινὰ εἰσί, καὶ τόποι, καὶ κράσεις χωρῶν καὶ στοιχείων καὶ ἀέρων, καὶ καιρῶν τροπαὶ καὶ
παραλλαγαί, λοιπὸν δὲ καὶ αἰτίαι φυσικαὶ τοῖς στοιχείοις τοῦ σώματος παρακολουθοῦσαι, δι’ ὧντινων
αἰτιῶν καὶ τόπων καὶ κράσεων καὶ καιρῶν, ἐὰν εὑρεθῇ πλημμύρα τοῦ θερμοῦ στοιχείου ἐν τῇ ὥρᾳ τῆς
συλλήψεως τοῦ βρέφους, γίνεται τὸ τικτόμενον θερμῆς κράσεως καὶ εὐμεταδότου καὶ φιλοβίου.
εἰ δὲ πάλιν τῇ κινήσει τοῦ ψυχροῦ στοιχείου ἡ σύλληψις γένηται, ἁγνοτέρας ἕξεως
τὸ γεννώμενον καὶ ψυχροτέρας εὑρίσκεται. Λοιπὸν δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων δύο
στοιχείων· τὸ μὲν ξηρόν, μηνιαστήν τινα καὶ πικρὸν καὶ νηφάλεον καὶ δεινὸν
ἀποτίκτει ἄνθρωπον, τὸ δὲ ὑγρόν, νωθρὸν καὶ ὑλαῖον καὶ γαστρίμαργον καὶ
ῥυπαρόν. Ἐπεὶ ἐὰν Θείᾳ κελεύσει εἴπωμεν γεννώμενον καὶ γινόμενον τοῦτον μὲν τὸν
ἄνθρωπον σώφρονα, τοῦτον δὲ φιλόπορνον καὶ ὀξὺν καὶ μηνιαστήν, εὑρεθήσεται
τῶν παθῶν αἴτιος ὁ Θεός, ἅμα δὲ καὶ προσωπολήπτης, ὡς τοῦτον μὲν δημιουργήσας
καλόν, τὸν δὲ ἄλλον ἄνθρωπον πονηρόν. Οὐ μόνον δὲ ἀλλ’ οὐδὲ ὁ σώφρων
ἄνθρωπος ἄξιος εὑρίσκεται μισθοῦ, ὁ Θεὸς γὰρ αὐτὸν ἐποίησεν φύσει σώφρονα,
οὔτε μὴν ὁ πόρνος ἢ ὁ ὀργίλος ἄξιός ἐστι κολάσεως, ὡς ὑπὸ Θεοῦ τοιοῦτος
γενόμενος. Ὅθεν τὰ τοιαῦτα ἐκ φύσεως, λέγω δὴ ἡ πραΰτης, ἡ φρόνησις, ἡ
σωφροσύνη, οὐκ ἀρεταὶ λέγονται ὑπὸ τῶν ἁγίων πατέρων, ἀλλὰ φυσικὰ
προτερήματα καὶ πλεονεκτήματα, ἅτινα οἱ τῶν Ἑλλήνων μωρόσοφοι ἀστρολόγοι
κατὰ τὴν τῶν ἄστρων κίνησιν ἐμυθολόγησαν ἐν τοῖς ἀνθρώποις γίνεσθαι.
 Η ομοιότητα γονέων και τέκνων
+ Βυζαντινές θεωρίες που εξηγούν την ομοιότητα μεταξύ γονέων και παιδιών
+ Κείμενα: α) Ψελλοῦ, Παντοδαπὴ διδασκαλία, εκδ. L. Westerink, M. Pselli
De omnifaria doctrina, Nijmegen 1948, κεφ. 114
+ β) Θεόφιλου πρωτοσπαθάριου, Περί σώματος, εκδ. G.A. Greenhill,
Theophili Protospatharii de corporis humani fabrica libri v, Oxford 1842,
βιβλ. 5, κεφ. 34
+ γ) Μιχαήλ Γλυκά, Ιστορία, εκδ. I. Bekker, Michaelis Glycae annales, Bonn
1836, σ. 107-108
Ψελλοῦ, Παντοδαπὴ διδασκαλία, εκδ. L. Westerink, M. Pselli De omnifaria
doctrina, Nijmegen 1948, κεφ. 114

Πόθεν γίνονται τῶν γονέων αἱ ὁμοιώσεις καὶ αἱ πρὸς τούτους ἀνομοιότητες.

+ Τὸ ἀποκρινόμενον σπέρμα ἢ ἀπὸ τοῦ ἀνδρὸς ἢ ἀπὸ τῆς γυναικός· τὸ μὲν ἀπὸ
τοῦ ἀνδρὸς λόγους ἔχει τῶν ἐν αὐτῷ ἠθῶν καὶ τρόπων καὶ τῆς μορφῆς, καὶ τὸ
ἀπὸ τῆς μητρὸς δὲ ὡσαύτως. ὅταν οὖν ἄμφω τὰ σπέρματα συγκραθῇ, εἰ μὲν
ἐπίσης, ἔχει τὸ γεννώμενον ἴσην καὶ πρὸς τὸ ἄρρεν καὶ πρὸς τὸ θῆλυ τὴν
ὁμοιότητα· ὅταν δὲ τὸ ἄρρεν κατακρατήσῃ τοῦ θήλεος, πατρόμοια τὰ τικτόμενα
ἀποτελεῖται· ὅταν δὲ τὸ θῆλυ τοῦ ἄρρενος, ἀπεικασμένα πρὸς τὴν μητέρα. ὅταν
δὲ ἡ ἐν τῷ σπέρματι θερμασία ἐξατμισθῇ, οὐδενὶ τῶν τοκέων τὸ πλαττόμενον
ὁμοιοῦται. πολλάκις δὲ καὶ τῆς γυναικὸς φαντασίαν ἐν τῷ τίκτειν λαβούσης
τοῦδε ἢ τῆσδε, πρὸς τὸ φαντασθὲν ἀπεικάζεται τὸ γεννώμενον.
Θεόφιλου πρωτοσπαθάριου, Περί σώματος, εκδ. G.A. Greenhill, Theophili
Protospatharii de corporis humani fabrica libri v, Oxford 1842, βιβλ. 5,
κεφ. 34
Ἐπεὶ οὖν ἐκ πατρῴου σπέρματος καὶ μητρῴου τὸ ἔμβρυον ἀποτελεῖται, ἀπεδείχθη δὲ
ὅσα ἐν τοῖς τοκεῦσιν ἐστὶν, ταῦτα καὶ ἐν τῷ τέκνῳ· ὅθεν [ἀπὸ] τοῦ σώματος τοῦ
ἀνδρὸς πλέον ἔλθῃ εἰς τὴν γονὴν, [ἐκεῖνο] τοῦ σώματος κάλλιον ἔοικεν τῷ πατρί·
ὅθεν δὲ πλέον ἔλθῃ ἀπὸ τῆς γυναικὸς, [ἐκεῖνο] τοῦ σώματος κάλλιον ἔοικεν τῇ
μητρί. Ἔστιν δὲ [οὐκ ἀνυστὸν] πάντα τῇ μητρὶ ἐοικέναι, τῷ δὲ πατρὶ [μηδὲν, ἢ] τὸ
ἐναντίον, τοῦτ’ ἐστὶ μηδ’ ἑτέρῳ ἐοικέναι οὐδέν· ἀλλ’ ἀμφοτέροις ἀνάγκη τίς ἐστιν
ἐοικέναι τινὶ, εἴπερ ἐξ ἀμφοτέρων τῶν σωμάτων τὸ σπέρμα [χωρεῖ] εἰς τὸ τέκνον·
ὁπότερον δ’ ἂν πλεῖον ξυμβάληται καὶ ἀπὸ πλειόνων [χωρίων τοῦ σώματος εἰς τὸ
τέκνον,] ἐκείνῳ τὰ πλείονα ἔοικεν. Καὶ ἔστιν ὅτε θυγάτηρ γενομένη, τὰ πλείονα
ἔοικεν κάλλιον τῷ πατρὶ ἢ τῇ μητρί· καὶ κοῦρος γενόμενος, ἔστιν ὅτε κάλλιον ἔοικεν
[τῇ μητρὶ ἢ τῷ πατρί.]
Μιχαήλ Γλυκά, Ιστορία, εκδ. I. Bekker, Michaelis Glycae annales, Bonn
1836, σ. 107-108

Ἔτι δὲ καὶ τοῦτο ζητεῖς, ἀγαπητέ, τίνος ἕνεκεν ἐπὶ τῶν τετραπόδων καὶ τῶν λοιπῶν ζώων ἁπλῶς τὰ
ἔγγονα τοῖς γονεῦσιν ὁμοιότητα φέρουσιν, ἐπὶ δὲ τῶν ἀνθρώπων οὐ τοσοῦτον; διότι ὁ μὲν ἄνθρωπος
πολλαχῶς διατίθεται τὴν ψυχὴν ἐν αὐτῷ τῷ τῆς συναφείας καιρῷ· καθὼς οὖν ὅ τε πατὴρ καὶ ἡ μήτηρ
διατεθῶσιν, οὕτω ποικίλλεται καὶ τὰ τικτόμενα. τὰ δὲ λοιπὰ ζῶα καθότι οὐδὲν ἕτερον διανοοῦνται
κατά γε τὸν τῆς συναφείας καιρόν, κατὰ τοῦτο καὶ τὰ ἔγγονα παντάπασιν ὅμοια τίκτουσιν. μὴ
θαύμαζε δὲ εἴγε παρὰ τοῖς ἀνθρώποις αὐτοῖς ὁμοιώσεις τε καὶ ἀνομοιώσεις πρὸς τοὺς γεννήτορας τὰ
τικτόμενα φέρουσιν. οἷον μὲν γὰρ τῶν σπερμάτων ἐν τῇ ἀναφύρσει καὶ ἀναμίξει ἐπικρατέστερον
γένηται, πρὸς ἐκεῖνο καὶ τὸ τοῦ πλαττομένου εἶδος φέρει τὴν ὁμοιότητα. εἰ δὲ τὰ σπέρματα
συγκραθέντα ἐπ’ ἴσης ἔχει πρὸς ἄλληλα, τότε τὸ γενόμενον ἴσην ἔχει πρός τε τὸ θῆλυ καὶ τὸ ἄρρεν
τὴν ὁμοιότητα, τουτέστι πατρομητρόμοια τὰ γεννώμενα τίκτεται. πολλάκις δὲ καὶ τῆς γυναικὸς
φαντασίαν ἐν ταῖς ὁμιλίαις λαβούσης τοῦδε ἢ τῆσδε πρὸς τὸ φαντασθὲν ἀπεικάζεται τὸ γινόμενον. ὃ
δὴ καὶ ἄρρητόν τινα καὶ θαυμαστὸν ἔχει τὸν λόγον. καὶ ἄκουε τί φησι Διοσκουρίδης περί τινος
Στρατονίκου τῆς Σικελίας ἀρχηγοῦ χρηματίσαντος.
ἐκεῖνος γὰρ καὶ ἡ αὐτοῦ σύζυγος δυσειδεῖς μὲν ὄντες, ἐφιέμενοι δὲ παιδίων
εὐειδῶν χρηματίσαι γεννήτορες, τοιοῦτόν τι ἐμηχανῶντο· ἑώρων τὰ εἴδωλα,
ἤγουν αὐτὰ τὰ ἀγάλματα, καὶ οὕτω μιγνυμένων αὐτῶν, πρὸς τὴν τῶν
ἀγαλμάτων ὁμοίωσιν τὸ βρέφος αὐτοῖς διεπλάττετο. τοῦτο δὲ καὶ ἐπὶ κυνῶν
ἔστιν ἰδεῖν· τῆς γὰρ ὀχείας αὐτοῖς γινομένης πρὸς ὃ τοὺς ὦπας ἀπερείσει τὸ
θῆλυ, πρὸς ἐκεῖνο καὶ ἡ ὁμοίωσις γίνεται. ἀλλὰ γὰρ τὸν σοφώτατον Γαληνὸν
εὑρίσκομεν τῷ κεφαλαίῳ τῷδε συνομολογοῦντα, καὶ οὕτω κατὰ ῥῆμα λέγοντα
„ἐμοὶ δὲ καὶ λόγος τις ἀρχαῖος ἐμήνυσεν ὅτι τῶν ἀμόρφων τις δυναστῶν
εὔμορφον γεννῆσαι θέλων παιδίον ἐποίησε γράψαι ἐν πλατεῖ ξύλῳ εὐειδὲς
ἄλλο παιδίον, καὶ ἔλεγε τῇ γυναικὶ αὑτοῦ συμπλεκόμενος πρὸς ἐκεῖνον τὸν
τύπον τῆς γραφῆς ὁρᾶν. ἡ δὲ ἀτενὲς βλέπουσα, καὶ ὡς ἔστιν εἰπεῖν ὅλον τὸν
νοῦν ἐκεῖσε προσεπιφέρουσα, οὐχὶ τῷ γεννήσαντι ἀλλὰ τῷ γεγραμμένῳ ὅμοιον
ἀπέτεκε τὸ παιδίον κατὰ τὴν ὄψιν.“
 Ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες
+ Διάφοροι λόγοι κάνουν ανεπιθύμητη μια εγκυμοσύνη: πορνεία, μοιχεία,
βιασμός, μοναστική ιδιότητα κλπ.
+ Κείμενα: α) Λέοντα Στ΄, Νεαραί, εκδ. A. Dain - P. Noialles, Les novelles de
Léon VI le Sage, Paris 1944, νεαρά 31
+ β) Πενθέκτη σύνοδος και σχόλια, εκδ. Χ. Μεσσής, Le corpus nomocanonique
oriental et ses scholiastes du XIIe siècle (Aristénos, Zonaras, Balsamon) : Les
commentaires sur le concile in Trullo (691/2), Paris 2020, κανόνας 91

+
Λέοντα Στ΄, Νεαραί, εκδ. A. Dain - P. Noialles, Les novelles de Léon VI le Sage,
Paris 1944, νεαρά 31

Ὁ πλάσας ἄνθρωπον ἀπὸ γῆς ἐξ οἰκείων μελῶν βοηθὸν αὐτῷ συνάπτει τὴν πλευρὰν εἰς
γυναῖκα διαπλάσας, ἵνα τὴν ἑαυτῆς ἐπισταμένη τῆς πλάσεως αἰτίαν καὶ ἐντεῦθεν
παιδεύηται οἷόν τινι νόμῳ τὸ πρὸς τὸν ὁμόζυγον εὔνουν καὶ σῴζῃ αὐτῷ τὸ φίλτρον
ἀνόθευτον. Ἡ μὲν οὖν οὕτω φρονοῦσα καὶ γνώμην οἰκείαν τῷ ἀνδρὶ τηροῦσα βοηθός
τέ ἐστιν ἀληθῶς καὶ τὴν τοῦ πλάσαντος οὐ ψευδομένη ὑπόσχεσιν, ἡ δ’ ἐναντίον
φρόνημα κτησαμένη οὐκέτι οὔτε τοῦτο γνωρίζεται, οὔτε σὰρξ ἐκ τῆς σαρκὸς ἢ μέλος
ἐκείνου καθίσταται, κἂν ἡ συνάφεια πρὸς ἓν ἀγαγεῖν ἔσπευσε. Διὰ τοῦτο περὶ γυναικὸς
δύο κειμένων νόμων ἣ δι’ ἀπέχθειαν τὴν πρὸς τὸν ἄνδρα τῷ ἐκείνου τῆς σπορᾶς καρπῷ
λυμαίνεται ἀμβλώσκουσα καὶ πρὸς βίου φῶς οὐκ ἄγουσα τὴν γονὴν ἑκοῦσα, καὶ τοῦ
μὲν χωρίζεσθαι τὸν ἀδικούμενον κελεύοντος, τοῦ δὲ οὐκ ἐπιτρέποντος, ἡμεῖς ὡς
λυσιτελεστέρῳ κατὰ πολὺ προστιθέμενοι τῷ χωρίζοντι ἐκείνῳ τὸ κῦρος προσνέμομεν.
Ἄτοπον γάρ μοι φαίνεται καὶ παντελῶς ἄδικον τὴν οὕτω προφανῶς τὴν πρὸς τὸν
ἄνδρα δυσμένειαν ἐπανῃρημένην δι’ ὧν τῷ ἐκείνου λωβᾶται σπέρματι, ἀφίημι γὰρ
ὅτι καὶ τῆς κοινῆς ἐπίβουλος φύσεως, συγκατοικίζειν αὐτῷ…τί γὰρ ἂν ἐναργέστερον
σημεῖον ἐπιζητήσει ἔτι ὥστε ἰδεῖν ὅτι δύσνους ἡ γυνὴ τῷ ἀνδρί; Πῶς δ’ οὐχὶ φανερὸν
ὅτι ἐν τῷ κατ’ ἐκείνου φρονεῖν τῆς πρὸς τὸ ζῆν παρόδου ἀποστερεῖ τὴν γονήν;
Ὥσπερ οὖν εἴρηται, ὁ διϊστῶν αὐτοὺς κρατείτω νόμος καὶ ἄδειαν ὁ γαμέτης ἐχέτω
χωρίζεσθαι τῆς ἐπὶ τοιούτῳ τολμήματι πεφωραμένης γυναικός. Εἰ γὰρ καὶ μόνον ἔξω
μείνασαν τῆς οἰκίας ἢ συμποσίου μετασχοῦσαν προσώποις οἷς οὐ νενόμισται τῆς
γαμικῆς συναφείας ὁ νόμος αὐτὴν διϊστᾷ— καίτοιγε ἐνταῦθα οὐχ οὕτω περιφανὲς
ὁρᾶται μαρτύριον τῆς πρὸς τὸν ἄνδρα δυσμενείας, συνενεχθῆναι τοῦτο αὐτῇ
τοιοῦτον εἰκὸς καὶ μηδενὸς ἀδικήματος τῷ γάμῳ συμβαίνοντος—τίνα λόγον ἕξει τὴν
εἰς τοσοῦτον μὲν ἐλάσασαν μίσους, οὕτω δὲ ἄδικον καὶ περὶ τὸν ἄνδρα καὶ περὶ τὴν
φύσιν μὴ διαζευγνύειν, εἰ τοῦτο δοκεῖ τῷ ἀνδρί, ἀλλ’ ἐπιτρέπειν σύνοικον ἔχειν ἢ
ἐφεδρεύει τῇ ἐκείνου ζωῇ;
Πενθέκτη σύνοδος και σχόλια, εκδ. Χ. Μεσσής, Le corpus nomocanonique oriental
et ses scholiastes du XIIe siècle (Aristénos, Zonaras, Balsamon) : Les
commentaires sur le concile in Trullo (691/2), Paris 2020, κανόνας 91
+ Κανών 91
Περὶ ἐπιτιμίων τῶν διδόντων καὶ δεχομένων τὰ ἀμβλωθρίδια
+ «Τὰς τὰ ἀμβλωθρίδια διδούσας φάρμακα καὶ τὰς δεχομένας τὰ ἐμβρυοκτόνα δηλητήρια»,
τῷ τοῦ φονέως ἐπιτιμίῳ καθυποβάλλομεν.
Σχόλιο Ζωναρά
+ Γυναῖκες λάθρα τισὶ μιγνύμεναι καὶ συλλαμβάνουσαι, ἵνα μὴ γνωσθεῖεν, φάρμακά τινα
πίνουσι δι’ ὧν τὰ ἔμβρυα διαφθείρουσι καὶ οὕτως αὐτὰ νεκρὰ ἀποβάλλονται. Τάς οὖν
διδούσας τὰ τοιαῦτα φάρμακα καὶ τὰς λαμβανούσας τῷ τῶν φονέων ἐπιτιμίῳ καταδικάζει·
καὶ εἰκότως. Οὐ μόνον γὰρ τὰ ἔμβρυα φθείρουσιν αἱ τοιαῦται, ἀλλ’ ἐνίοτε καὶ αὐτὰς τὰς
ἐγκύους, ὃ καὶ ὁ μέγας Βασίλειος ἐν β΄ κανόνι φησίν· ὁ δὲ τῆς ἐν Ἀγκύρᾳ συνόδου κανὼν
κα΄ τὰς τοιαύτας γυναῖκας ἐπὶ δεκαετίαν ἀφορίζει.