ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ (Ε.Α.Π.

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Θ.Ε.: ΕΛΠ 22- ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

ΤΜΗΜΑ ΘΕΣ1

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΦΟΙΤΗΤΗ/-ΤΡΙΑΣ: ΓΚΟΥΤΖΙΑΜΑΝΗ ΚΑΛΛΙΟΠΗ

Α.Μ.:77940

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2017-18

ΘΕΜΑ 3ης ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΕΙΜΑΡΜΕΝΗ ΚΑΙ ΑΥΤΕΞΟΥΣΙΟ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2018

1
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου και της ειμαρμένης, της
διαδοχικής δηλαδή αλληλουχίας αιτίου – αιτιατού που διαμορφώνει την ανθρώπινη
φύση και ζωή, δεν απασχόλησε μόνο τους φιλοσόφους της ύστερης αρχαιότητας
(ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή), αλλά διαμόρφωσε και ένα μεγάλο μέρος της
βυζαντινής ορθόδοξης θεολογίας, κάθως το ζήτημα του αυτεξούσιου συνδέεται
άρρηκτα με αυτό που στην εκκλησιαστική γλώσσα ονομάζεται θεία πρόνοια.
Επικούριοι, Στωικοί, όπως ο Κικέρων, Στοχαστές, αλλά και Βυζαντινοί ιεράρχες, όπως
ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός και νεοπλατωνιστές φιλοπαγανιστές φιλόσοφοι της
ύστερης βυζαντινής περιόδου, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό του Γεωργίου
Πλήθωνος ή Γεμιστού, ξεδιπλώνουν σε συγγράμματά τους τις απόψεις τους γύρω από
το θέμα.

Στο σημείο αυτό πρέπει να πούμε ότι το συγκεκριμένο φιλοσοφικό πρόβλημα

συνεχίζει να είναι ένας από τους κύριους άξονες της ορθόδοξης προβληματικής, αλλά
και του δυτικού τρόπου σκέψης – υπό διαφορετικό βέβαια πρίσμα και έχοντας
διαφορετικό υπόβαθρο – καθώς στις μέρες μας η συζήτηση περί του αυτεξουσίου και
η έννοια της ελεύθερης βουλήσεως βρίσκονται στο επίκεντρο ενός πολιτισμικού
διαλόγου και αντιπαράθεσης με τη μοιρολατρική αυστηρή αιτιοκρατία του
αναπόδραστου πεπρωμένου της ισλαμιστικής αντίληψης (κισμέτ).

Με γνώμονα τα παραπάνω και οδηγό τα συγγράμματα του Κικέρωνα, Περί

Μαντικής, του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού, Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου
πίστεως, και του Πλήθωνα Γεμιστού, Νόμων συγγραφή, θα προσπαθήσουμε να
διερευνήσουμε τις απόψεις που διαμορφώνονται σε κάθε εποχή ανάλογα με την σχολή
ή την κυρίαρχη τάση.

Η ΣΤΩΙΚΗ ΕΙΜΑΡΜΕΝΗ

Αν μελετήσει κανείς την επικούρεια φιλοσοφία, θα αντιληφθεί ότι πλανάται το

ερώτημα αν είμαστε πράγματι ελεύθεροι να επιλέξουμε, καθώς οι πράξεις μας
προκαθορίζονται από τα αίτια τους. Εντούτοις, συσχετίζοντας το θέμα με την κίνηση
των ατόμων στο κενό, ο Επίκουρος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ενίοτε λαμβάνει

2
χώρα μία εκτροπή που διασπά την διαδοχική αλληλουχία της μοίρας και αυτή η κίνηση
δεν μπορεί παρά να ορίζεται ως η ελεύθερη βούληση των ατόμων.1

Στην στωική φιλοσοφία, η ειμαρμένη υπάγεται στον τομέα της φυσικής.

Φυσική και θεολογία αποτελούν κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα όλον.2 Η φύση για τους
Στωικούς δεν έχει τη σημερινή στενή έννοια αλλά περιλαμβάνει το σύμπαν, τον
άνθρωπο και τους θεούς. Έτσι διαμορφώνεται μια οπτική ενός ενιαίου κόσμου και ενός
συνεχούς συνόλου αδιαίρετου και αποτελούμενου από δύο στοιχεία, ένα ενεργητικό
στοιχείο που είναι ο Θεός3 και ένα παθητικό που είναι η ύλη, σε κάθε τμήμα της οποίας
τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά διαμορφώνονται τῃ επενεργείᾳ της φύσης και του λόγου.
Ο κόσμος λοιπόν νοείται ως ενιαίος και αδιαίρετος ζωντανός οργανισμός, που τον
χαρακτηρίζει η νόηση (λόγος). Έτσι το υπέρτατο λογικό ον, ο θεός, διευθύνει τα πάντα
μέσα στη φύση, ως ψυχή και νους του κόσμου αυτού.4 Για τους στωικούς η πραγματική
ελευθερία είναι η σοφία, η γνώση. Την απόλυτη σοφία την κατέχει όμως μόνο ο Θεός,
άρα η ανθρώπινη ελευθερία είναι περιορισμένη και επομένως υποτάσσεται στους
νόμους της φύσης, δηλαδή στην ειμαρμένη και τη θεία πρόνοια. Ο Κικέρων στο
σύγγραμμά του Περί της φύσεως των Θεών (De natura Deorum 2, 16) αναφέρει
χαρακτηριστικά:

Γιατί αν, λέει ο Χρύσιππος, υπάρχει κάτι στον κόσμο που ο νους, ο ορθός λόγος,
η δύναμη και η εξουσία κάθε ανθρώπου δεν μπορούν να δημιουργήσουν, αυτό που το
δημιουργεί πρέπει να είναι ανώτερο από τον άνθρωπο. Αλλά τα ουράνια σώματα και
ο,τιδήποτε παρουσιάζει αιώνια κανονικότητα δεν μπορούν να δημιουργούνται από τον
άνθρωπο. Άρα εκείνο που τα δημιουργεί είναι ανώτερο από τον άνθρωπο. Και πώς
αλλιώς θα μπορούσε κανείς να το ονομάσει, αν όχι ‘‘θεό’’5

Υπό αυτό το πρίσμα, ο κόσμος δεν είναι παρά ένα καλά οργανωμένο σύστημα,
όπου κάθε απότέλεσμα έχει την αιτία του με τελική αναγωγή στον υπέρτατο θείο νου.
Σε αυτή την κοσμική τάξη, οι νόμοι που διέπουν την φύση των πραγμάτων και δεν

1
ΒΙΡΒΙΔΑΚΗΣ Σ., ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ Κ., ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ Γ. κ.ά., Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την
Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τόμ. Α΄, Πάτρα: Ε.Α.Π., 2000, VEGETTI Μ., Ιστορία της αρχαίας
φιλοσοφίας (μτφ. Ι.Α. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ), Αθήνα: Π. Τραυλός, 2000, σελ.234
2
VEGETTI Μ., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας (μτφ. Ι.Α. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ), Αθήνα: Π. Τραυλός,
2000, σελ.299.
3
Στην στωική φιλοσοφία οι έννοιες φύση, θεός, λόγος είναι ταυτόσημες.
4
ΒΙΡΒΙΔΑΚΗΣ Σ., ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ Κ., ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ Γ. κ.ά.,ό.π., σελ.240.
5
Κικέρων, Περί της φύσεως των Θεών (De natura Deorum 2, 16) στο ΒΙΡΒΙΔΑΚΗΣ Σ., ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ
Κ., ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ Γ. κ.ά.,ό.π., σελ.240.

3
επιδέχονται εξαιρέσεις καθίστανται ένα είδος ειμαρμένης υπό την μορφή της θείας
πρόνοιας. Για το λόγο αυτό τα πάντα είναι προβλέψιμα , επομένως η μαντική και η
αστρολογία θεωρούνται επιστήμες καθώς επιδίδονται στην παρατήρηση και μελέτη
αυτών των νόμων, ώστε να εξάγουν συμπεράσματα για το μέλλον. 6 Ο Κικέρων στο
σύγγραμμά του, Περί Μαντικής, καθορίζει με σαφήνεια όλα τα παραπάνω:

Η λογική μας υποχρεώνει να παραδεχτούμε ότι όλα καθορίζονται από τη μοίρα.

Λέγοντας μοίρα, εννοώ αυτό που οι Έλληνες αποκαλούν ειμαρμένη, δηλαδή μια σταθερή
διαδοχή αιτίων, κατά την οποία κάθε αίτιο συνδέεται μ’ ένα άλλο και κάθε αίτιο προξενεί
ένα αποτέλεσμα. Αυτή είναι μια αθάνατη αλήθεια που πηγάζει από την αιωνιότητα.
Συνεπώς τίποτα δε συνέβη που δεν ήταν ορισμένο να συμβεί και ομοίως τίποτα δεν
πρόκειται να συμβεί στο οποίο να μην αντιστοιχεί, από τη φύση, ένα τελεσιουργό αίτιο.
Επομένως, ... η μοίρα είναι, όπως λέγεται, όχι λόγω άγνοιας αλλά επιστημονικά, το
αιώνιο αίτιο των γεγονότων, το γιατί των παρελθόντων γεγονότων, των παρόντων
γεγονότων και των μελλούμενων. Άρα ισχύει ότι μπορεί να γίνει γνωστό από την
παρατήρηση, ποιο αποτέλεσμα θα ακολουθήσει κάθε αίτιο... Αυτά που επίκεινται δεν
εμφανίζονται ξαφνικά, αλλά το πέρασμα του χρόνου μοιάζει με το ξετύλιγμα του
σκοινιού. (Ι, 125)7 .... Η προσεκτική μελέτη κι η στοχαστική αναπόληση των οιωνών ...
ανέπτυξε αυτό τον τρόπο μαντικής, γνωστό ως έντεχνο, ... μέσω των εντοσθίων, των
κεραυνών, των προμηνυμάτων και των ουράνιων φαινομένων.(Ι, 127)8

Βέβαια, αυτή η καθολική αιτιοκρατία μοιάζει να μην αφήνει χώρο στην

ανθρώπνη αυτονομία. Εντούτοις, ο Χρύσιππος χρησιμοποιώντας το παράδειγμα της
κύλησης του κυλίνδρου διαπιστώνει ότι αυτή έγκειται στη διάκριση ανάμεσα στο
εξωτερικό ερέθισμα και την αντίδραση του νου. Με άλλα λόγια η εξωτερική αιτία
ευθύνεται για τη φαντασία, για την εικόνα δηλαδή που συλλαμβάνει ο νους, όμως η
αντίδραση του ανθρώπου έναντι της εντύπωσης εναπόκειται στον ίδιο. Επομένως, για
τη συγκατάθεση η αισθητηριακή εντύπωση είναι η προκαταρκτική και όχι η πρωταρχική
αιτία.9 Άρα λοιπόν, το εξωτερικό ερέθισμα λειτουργεί μεν ως έκφραση της ειμαρμένης

6
ΒΙΡΒΙΔΑΚΗΣ Σ., ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ Κ., ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ Γ. κ.ά.,ό.π., σελ.241.
7
Κικέρων, Περί μαντικής Ι, 125–129 (μτφ. Κ. ΠΑΠΠΑ, Κικέρωνα Περί μαντικής, Αθήνα: Περίπλους, 2005,
σσ.158-159.
8
Στο ίδιο, σσ. 159-160
9
Κικέρων , De fato, 42-8 στο LONG A.A., Ελληνιστική φιλοσοφία: Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί
(μτφ. Σ. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ / Μ. ΔΡΑΓΩΝΑ-ΜΟΝΑΧΟΥ), Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1987, σελ.267.

4
αλλά χρειάζεται την συγκατάθεση της ανθρώπινης βούλησης για να μετασχηματισθεί
σε πράξη.10

Όσο για τα προαισθήματα, αυτά ο Κικέρων τα ανάγει σε μια άλλη σφαίρα,

πιθανόν επηρεασμένος από την πλατωνική φιλοσοφία, εκτός του υλικού κόσμου:

... δεν είναι παράξενο που οι μάντεις έχουν προαίσθημα για πράγματα που δεν
υπάρχουν πουθενά στον υλικό κόσμο, διότι όλα τα πράγματα υπάρχουν , αν και από την
άποψη του χρόνου δεν ανήκουν στο παρόν. (Ι, 128)11

Η άποψη αυτή βέβαια δεν έχει να κάνει τόσο με τον κόσμο των πλατωνικών
ιδεών όσο με την ακολουθία των γεγονότων μέσα στο χωροχρόνο και για αυτό ο
ορθολογιστής Κικέρων καταφεύγει πάλι στην αριστοτελική παρατήρηση μέσα από τη
φύση για να εικονοποιήσει αυτή ακριβώς την αλληλουχία:

Όπως στο σπόρο ενυπάρχει το σπέρμα όσων παράγονται σπ’ το σπόρο έτσι και
στο αίτιο ενυπάρχει το μελλοντικό γεγονός, ο ερχομός του οποίου προβλέπεται από την
λογική ή την εικασία ή διακρίνεται από την ψυχή όταν παρακινείται απ’ τη μανία ή όταν
απελευθερώνεται με τον ύπνο. (Ι. 128)12

Για τον Κικέρωνα, η μαντική είναι επιστήμη παρόμοια με αυτή της

αστρονομίας που βασίζεται στην παρατήρηση, η μεν αστρονομία στην παρατήρηση
των κινήσεων των ουρανίων σωμάτων η δε μαντική στην παρατήρηση των αιτιών και
την πρόβλεψη των αποτελεσμάτων (Ι, 128)13. Επιπλέον στη σκέψη του Κικέρωνα, η
μαντική αγγίζει και το υπερβατό αφού κατά τη διάρκεια της η ψυχή έχει τη δύναμη να
δει το μέλλον μόνο όταν αποχωρίζεται από τις αισθήσεις του σώματος. (Ι, 129)14
Επομένως, όσο πιο πολύ πλησιάζει κανείς στην γνώση αυτής της αιτιακής αλληλουχίας
τόσο πιο ελεύθερος και αυτεξούσιος καθίσταται για αυτό και απελευθερώνεται από την
ύλη του σώματος και αγγίζει με την ψυχή του την αιώνια θεία πρόνοια .

Τέλος, θα λέγαμε ότι οι Στωικοί διατηρούν την αποκλειστικότητα στην

προσπάθεια για μια ορθολογιστική φιλοσοφική προσέγγιση της τέλειας φύσης που

10
LONG A.A., Ελληνιστική φιλοσοφία: Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί (μτφ. Σ. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ / Μ.
ΔΡΑΓΩΝΑ-ΜΟΝΑΧΟΥ), Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1987, σελ.267.
11
Στο ίδιο, σελ. 160.
12
Στο ίδιο, σσ. 160-161.
13
Στο ίδιο, σελ. 161.
14
Στο ίδιο, σελ. 161

5
περικλείει τα πάντα και διέπεται από αιώνιους και αμετάβλητους νόμους αιτιακής
αλληλουχίας.15

ΑΥΤΕΞΟΥΣΙΟ ΚΑΙ ΘΕΙΑ ΠΡΟΝΕΙΑ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

Η αναφορά στο Βυζάντιο συνήθως δεν προδιαθέτει τον αναγνώστη ή τον

ακροατή σε μία συζήτηση για την ανάπτυξη φιλοσοφικών ρευμάτων και σχολών. Στη
συνείδηση των περισσοτέρων αυτό έχει να κάνει με τη διάδοση του Χριστιανισμού και
είναι αλήθεια ότι τόσο η δυτική σκέψη όσο και η ορθόδοξη Βυζαντινή αντίληψη και
κοσμοθεωρία, έτσι όπως αυτή εκφράστηκε μέσα από τους Πατέρες της εκκλησίας,
επικεντρώνονται σε θεολογικά ζητήματα και στην ξεκάθαρη διατύπωση και
αποσαφήνιση των χριστιανικών δογμάτων. Όπως όμως προαναφέρθηκε, οι θεολογικές
αναζητήσεις της ελληνιστικής και της ύστερης ρωμαϊκής αρχαιότητας περικλείουν
ζητήματα τόσο θεολογικά όσο και ανθρωπολογικά. Έτσι, οι Βυζαντινοί λόγιοι
κλήθηκαν ως ένα σημείο, να προσεγγίσουν την εληνική σκέψη. Αν με ζήλο απέρριπταν
την εθνική θρησκεία, η άποψή τους για τη φιλοσοφία ποίκιλλε ιδιαίτερα, ανάλογα με
την παιδεία τους.16

Όπως είναι φυσικό, η έννοια της ελεύθερης βούλησης, του λεγόμενου

αυτεξουσίου του ανθρώπου, ή η μη αποδοχή του βρέθηκαν στο επίκεντρο της
πατερικής θεολογίας, καθώς ο άνθρωπος είναι πλασμένος κατ’ εικόνα και καθ’
ομοίωσιν του αυτεξούσιου Θεού17 δέχεται ωστόσο την εξορία από τον Παράδεισο
λόγῳ της παρακοής. Οι έννοιες της υπακοής και της παρακοής είναι καθοριστικές για
την διευκρίνιση του ανθρώπινου αυτεξουσίου. Αν λοιπόν υπάρχει υπακοή στους
νόμους του Θεού και ανταμοιβή ή παρακοή με συνέπεια την έξοδο από τον Παράδεισο,
δηλαδή τον κολασμό του ανθρώπου, τότε που έγκειται η ελευθερία και πού βρίσκονται
τα όριά της; Με το δύσκολο αυτό πρόβλημα καταπιάνεται ο Άγιος Ιωάννης ο
Δαμασκηνός :

Περί του εφ’ημίν τουτέστι του αυτεξουσίου.

Ο λόγος για το αυτεξούσιο, δηλαδή για όσα εξουσιάζονται από μας , ως πρώτη
έρευνα έχει το πρόβλημα, αν υπάρχει σε μας το αυτεξούσιο • γιατί πολλοί είναι αυτοί που

15
LONG A.A., ό.π., σελ.271.
16
ΒΙΡΒΙΔΑΚΗΣ Σ., ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ Κ., ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ Γ. κ.ά.,ό.π., σελ. 346
17
Βλ. Ιωάννης Δαμασκηνός, Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 44 (μτφ. Ν.Μ. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ,
Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. Εἰσαγωγή - κείμενο - μετάφραση -
σχόλια, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναράς, 1976, σελ. 203

6
έχουν αντίρρηση γι’ αυτό. Ως δεύτερη έρευνα έχει το πρόβλημα, ποια είναι αυτά που μας
ανήκουν και σε ποια έχουμε εξουσία. Και ως τρίτη έρευνα, να εξετάσει την αιτία, για την
οποία ο Δημιουργός Θεός μας έκανε αυτεξούσιους.18

Για τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, οι έννοιες του Θεού, της ανάγκης, της
ειμαρμένης, της φύσης, της τύχης και του αυτόματου είναι ξεχωριστές. Διασπάται έτσι
το όλον, το ενιαίο δηλαδή σύστημα της στωικής φιλοσοφίας – ή τουλάχιστον
οριοθετείται στη βάση μιας πιο χαλαρής σχέσης.19 Εντούτοις, δεν απορρίπτεται πλήρως
η αιτιακή σχέση ανάμεσα στα όντα και το Θεό :

Από τα γινόμενα,άλλα είναι στην εξουσία μας κι άλλα δεν είναι.Είναι λοιπόν στην
εξουσία μας ... όσα έχουν ως επακόλουθο την κατάκριση ή τον έπαινο (40)20 ... Από αυτά
που δεν εξουσιάζουμε μερικά έχουν τις αρχές, δηλαδή τις αιτίες, από μας, μόπως είναι
οι αμοιβές των πράξεών μας στην παρούσα και τη μέλλουσα ζωή, ενώ όλα τα υπόλοιπα
είναι εξαρτημένα από τη θεία βουλή. (42)21

Από το παραπάνω απόσπασμα ενδιαφέρον έχουν οι έννοιες της ανταμοιβής και

του κολασμού, αλλά και της θείας βουλής. Είναι ξεκάθαρο ότι το αυτεξούσιο
τοποθετείται σε μία ηθική βάση, όπου η προαίρεση του ανθρώπου παίζει σημαντικό
ρόλο.22 Έτσι λοιπόν η απώλεια του Παραδείσου δεν προήλθε από καμία εκδικητική
διάθεση του Θεού για την παρακοή του ανθρώπου, αλλά η τιμωρία και η φθορά ήταν
συνεπακόλουθο της προαίρεσης, της λάθος δηλαδή απόφασης, των Πρωτόπλαστων να
ενδυθούν την αμαρτία. Ο κολασμός λοιπόν, ο φυσικός δηλαδή θάνατος, δίνεται
επ’ωφελείᾳ του ανθρώπου, για να μην επέλθει ο πνευματικός θάνατος : «Θεός γαρ
θάνατον ουκ εποίησεν ουδέ τέρπεται επ’ απωλείᾳ των ζώντων» 23

18
Ιωάννης Δαμασκηνός, Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 39 (μτφ. Ν.Μ. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἰωάννου
Δαμασκηνοῦ Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. Εἰσαγωγή - κείμενο - μετάφραση - σχόλια,
Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναράς, 1976, σελ. 189
19
Βλ. Στο ίδιο, σελ. 189
20
Ιωάννης Δαμασκηνός, Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 40, ό.π., σελ. 191
21
Ιωάννης Δαμασκηνός, Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 42, ό.π., σελ. 195
22
Ιερομόναχος Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός, Μυσταγωγία Θείου Έρωτος, Αθήνα: Εκδ.
Μένανδρος, 2016, σελ. 348 : Σε θέματα αρετής και κακίας είμαστε απολύτως ελεύθεροι, διότι μόνο
αυτά έθεσε ο Θεός υπό την εξουσία της προσωπικής μας προαίρεσης ... όλα τα υπόλοιπα βρίσκονται
αποκλειστικά υπό την εξουσία του Θεού και όχι στη δική μας, και ως εκ τούτου αναφορικά με αυτά
δεν έχουμε την ευθύνη και δεν είμαστε ελεύθεροι.
23
Σοφία Σολομώντος 1, 13 στο Ιωάννης Δαμασκηνός, Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 42,
ό.π., σελ. 195

7
 Ο Θεός λοιπόν προνοεί για τον άνθρωπο ακόμα και για την μετά θάνατον ζωή
και ως αγαθό Πνεύμα και δημιουργική δύναμη δεν επιζητά την απώλεια του ανθρώπου,
αλλά τη σωτηρία του. Έτσι λοιπόν Θεία βούληση, Θεία Πρόνοια και Θεία Δικαιοσύνη
ουσιαστικά ταυτίζονται:

Πρόνοια είναι η φροντίδα που προέρχεται από το Θεό για τα όντα. Και αλλιώς
πρόνοια είναι η βούληση του Θεού...24 Ο Θεός θέλει όλοι να σωθούν ... επειδή είναι
αγαθός. Όταν αματάνουμε όμως θέλει να τιμωρούμαστε δίκαια.25

Αν λοιπόν ο άνθρωπος ελεύθερα μπορεί να επιλέξει την αρετή ή την κακία, ο

υπέρτατος νους, ο Θεός προγνωρίζει τι είδους χρήση του αυτεξουσίου του θα κάνει ο
άνθρωπος, και γενικότερα τα όντα, αλλά δεν επεμβαίνει για τη λήψη ή την ανατροπή
της απόφασης καθώς δεν προορίζει· πλάθει τον Εωσφόρο αγαθό, αλλά επιτρέπει
ελεύθερα να ενδυθεί το σκότος και στους Αγγέλους να τον ακολουθήσουν ή να
παραμείνουν στο φως, αφήνει τους Πρωτόπλαστους να επιλέξουν την αλήθεια ή το
ψέμμα, αναγγέλλει στη Θεοτόκο την απόρρητη βουλή της ενανθρωπίσεως του Υιού
Του, αλλά περιμένει και τη δική Της συγκατάθεση ή τον Ιούδα να παραδοθεί στην
τέλεια απώλεια. Λέει ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός:

Ο Θεός γνωρίζει από πριν όλα, αλλά δεν τα προορίζει ... δεν θέλει να γίνει η
κακία ούτε εξαναγκάζει την αρετή ...Γνώριζε ο προγνώστης Θεός ότι ο άνθρωπος θα
υποπέσει σε παράβαση και θα υποδουλωθεί στη φθορά... 26

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι στην όρθόδοξη Πατερολογία, κάθε έννοια

μοιρολατρείας απορρίπτεται. Στη θέση των ειδωλολατρικών δοξασιών της ειμαρμένης
και της αστρολογίας ο Χριστιανός στοχαστής εισάγει την έννοια της θείας Πρόνοιας
και του αυτεξουσίου της ανθρώπινης προαίρεσης.27

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΤΑ ΠΛΗΘΩΝΑ

Μια πραγματικά ιδιότυπηπερίπτωση στη Βυζαντινή Φιλοσοφία αποτελεί η

διδασκαλία περί ειμαρμένης του Πλήθωνα, λίγο πριν τη διάλυση της Βυζαντινής

24
Ιωάννης Δαμασκηνός, Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 43 ό.π., σελ. 195
25
Στο ίδιο, σελ. 201
26
Στο ίδιο, σελ. 203
27
ΜΠΕΝΑΚΗΣ Λ.Γ., «Ἐλευθερία καὶ ἀναγκαιότητα στὴ βυζαντινὴ φιλοσοφία», Δωδώνη Γ΄: Επετηρίδα
του Τμήματος Φ.Π.Ψ. της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 25/3, 1996, (=
ΜΠΕΝΑΚΗΣ Λ.Γ., Βυζαντινὴ φιλοσοφία: πηγὲς καὶ μελέτες, Αθήνα: Παρουσία, 2002, μελέτη Νο 8). Σελ.
204.

8
αυτοκρατορίας. Οι ιστορικές συγκυρίες δεν είναι άσχετες, καθώς ο Γεμιστός μπορούσε
να αντιληφθεί την τύχη της αυτοκρατορίας μελετώντας τις αιτίες και τα αποτελέσματα,
πέρα όμως από αυτό το σύγγραμμα του , Νόμων Συγγραφή, είναι ουσιαστικά το
καταστατικό πλαίσιο ενός απόλυτου ντετερμινισμού . Ακόμα και ο ίδιος ο Θεός
υποτάσσεται σε αυτή την αιτιακή σχέση, καταργώντας έτσι κάθε ένοια θείου
αυτεξουσίου. 28:

Είναι φανερό ότι όλα έχουν καθοριστεί εκ των προτέρων. ... Πολύ περισσότερο
αδύνατο είναι το να υποστηρίζει κανείς ότι οι θεοί μεταβάλλουν τις αποφάσεις τους...
Κινδυνεύουν μάλιστα αυτοί που αρνούνται την αναγκαιότηατ και την ειμαρμένη για τα
μέλλοντα ή να απορρίπτουν τελείως την πρόνοια των θεών για τις ανθρώπινες υποθέσεις
ή να αποδίδουν σε αυτούς την αιτία για τα χειρότερα, αντί για τα κατά το δυνατόν
καλύτερα...Συνεπάγεται λοιπόν ότι οι θεοί γνωρίζουν ασφαλώς τα μέλλοντα, αφού ωοι
ίδιοι αποτελούν την αιτία του καθορισμού τους καί ότι έχουν παντοτε παρόντα μέσα τους
ως προς την αιτία τα μέλλοντα, ακόμα κι όταν αυτά δεν έχουν αρχίσει να
πραγματώνονται.29

Στο παραπάνω απόσπασμα ο Πλήθων προσπαθεί να συμπλέξει την πρόνοια με

την ειμαρμένη και την πρόγνωση, στα πλαισια μιας σφιχτης αιτιοκρατίας, όπου η
ελευθερία, αν υπάρχει ως ένα βαθμό, μεταφράζεται σε διαβαθμισμένη φρόνηση και
εξάσηση της αρετής. 30 Έτσι, η μετοχή στη φρόνηση είναι για τον άνθρωπο και μετοχή
και στην ελευθερία31:

Αλλά οι άνθρωποι μπορούν να θεωρηθούν κυρίαρχοι του εαυτού τους...επειδή

διαθέτουν στον εαυτό τους ένα στοιχείο που ασκεί εξουσία, τη φρόνηση....Και η φύση της
φρόνησης εξαρτάται βέβαια από τους θεούς, η εξάσκηση όμως της φρόνησης εξαρτάται
από την προδιάθεση αυτού που την εξασκεί.32

28
Στο ίδιο, σελ. 218
29
Πλήθων, Νόμων συγγραφή Β΄, κεφ. 6 («Περὶ εἱμαρμένης») 64, 66,68 (μτφ. Δ.Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΗΛ,
Γεώργιος Γεμιστός - Πλήθων. Νόμων συγγραφή. Ένα όραμα για μια ιδανική πολιτεία, Θεσσαλονίκη:
Ζήτρος, 2005, σσ. 135,137,139
30
ΜΠΕΝΑΚΗΣ Λ.Γ., ό.π., σελ.218.
31
ΓΕΩΡΓΟΥΛΗΣ Κ.Δ., «Γεώργιος Γεμιστὸς - Πλήθων: φιλόσοφος τῆς ἑλληνικῆς καὶ ἐσπεριακῆς
Ἀναγεννήσεως», στο: ΓΕΩΡΓΟΥΛΗΣ Κ.Δ., Αἰσθητικὰ καὶ φιλοσοφικὰ μελετήματα, Αθήνα: Ι. Σιδέρης,
1964, σελ. 138.

32
Πλήθων, ό.π., Β6, 72, σσ. 143, 145

9
 Η θεωρία του Πλήθωνα αν και νεοπαγανιστική συγκλίνει ωστόσο στην
αγαθότητα του Θεού και στην τιμωρία όχι από εκδίκηση, αλλά για τον σωφρονισμό
του ανθρώπου.33

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Στην εργασία αυτή προσπαθήσαμε να δώσουμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο

κινήθηκε η ελληνική σκέψη αναφορικά με την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης
και την αιτιακή αναγκαιότητα που διέπει τον κόσμο είτε με τη μορφή της ειμαρμένης
είτε ως θεία πρόνοια, από την ύστερη αρχαιότητα ως την ύστερη βυζαντινή περίοδο.

Κατά την μελέτη μας οδηγηθήκαμε στο συμπέρασμα ότι οι Στωικοί φιλόσοφοι
δέχονται μια αιώνια και παραδεδεγμένη κοσμική τάξη, της οποίας η παρατήρηση
οδηγεί σε ασφαλή συμπεράσματα για το μέλλον. Πρόκειται για μια αυστηρή και σφιχτή
θεωρία αιτιοκρατίας όπου το υπέρτατο λογικό όν, ο θεός, ορίζει και διέπει με
αναλλοίωτους και σταθερούς νόμους τα πάντα. Τα ατελή λοιπόν όντα, όπως είναι ο
άνθρωπος, δεν μπορούν να ξεφύγουν από την μοίρα καθώς αυτή αποτελεί μια
αλληλουχία αίτιων και αιτιατών, έναν ειρμό γεγονότων που η αρχαία φιλοσοφία είχε
την τάση να αποκαλεί ειμαρμένη κι αν κάτι βρίσκεται στην εξουσία του ανθρώπου
αυτό είναι απλώς η συγκατάθεσή του απέναντι στο εξωτερικό ερέθισμα. Για τους
Στωικούς επομένως η ειμαρμένη, ως έννοια, ταυτίζεται με την θεία πρόνοια και τον
Δία34, κάτι που θα συναντήσουμε αργότερα και στον Πλήθωνα.

Από την άλλη, στην ορθόδοξη θεολογία αυτή η σχέση μοιάζει κάπως να
χαλαρώνει. Ο Θεός συνεχίζει να διέπει τη φύση με νόμους που ο ίδιος όρισε, ως αγαθός
νους, δηλαδή ως θεία πρόνοια, αλλά ο άνθρωπος διατηρεί το προνόμιο της ελεύθερης
βούλησης. Βέβαια το αυτεξούσιο του ανθρώπου δεν είναι απεριόριστο, εντούτοις
σημαντικό ρόλο παίζει η προαίρεση, η διάθεση δηλαδή και η απόφαση του ανθρώπου
να πράξει το καλό ή το κακό.35:

Η αρετή δόθηκε στη φύση μας από το Θεό και μαυτός είναι η αρχή και η αιτία
κάθε αγαθού και είναι αδύνατο έξω από τη συνεργία του Θεού και τη βοήθειά του να
θελήσουμε ή να πράξουμε κάποιο αγαθό. Στην εξουσία μας είναι ή να μείνουμε στην

33
Βλ. Στο ίδιο, Β6,74, σελ.147
34
SHARPLES R., Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί: μια εισαγωγή στην ελληνιστική φιλοσοφία (μτφ.
Μ. ΛΥΠΟΥΡΛΗ / Ι. ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ), Αθήνα: Θύραθεν, 2002, σελ. 95.
35
Στο ίδιο, σελ. 217.

10
αρετή και να ακολουθήσουμε το Θεό, που μας καλεί σ’ αυτήν ή να απομακρυνθούμε από
την αρετή, πράγμα που σημαίνει να βρεθούμε στην κακία και να ακολουθήσουμε τον
Διάβολο, που μας καλεί σ’ αυτήν αβίαστα ....Μετάνοια είναι η επάνοδος με άσκηση και
πόνους από το παρα φύση στο κατα φύση και από τον Διάβολο στο Θεό.36

Τελος, ο νεοπαγανιστής Γεμιστός επανέρχεται στο θέμα της ειμαρμένης, όμως

στην ουσία πρόκειται πέραν όλων των άλλων και για μία προσπάθεια αποδόμησης της
αριστοτελικής σκέψης και ανάδειξης της πλατωνικής θεώρησης των πραγμάτων. Σε
ό,τι αφορά την ιδέα αυτή καθαυτή της ειμαρμένης στην φιλοσοφική προσέγγιση του
Πλήθωνα, ο Βυζαντινός στοχαστής καθιστά σαφές ότι δίχως την ύπαρξή της η αιτιακή
σχέση και η κίνηση από το καθόλου (το συνολικό) προς το επιμέρους θα ήταν
αδιανόητες. 37

Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι οι έννοιες της ελευθερίας και της

αναγκαιότητας διατρέχουν όλη την ύστερη και μεσαιωνική (βυζαντινή) αρχαιότητα
προκαλώντας κραδασμούς ανάμεσα στους θιασώτες μιας νεοαριστοτελικής αντίληψης
και στους νεοπλατωνιστές αντιπάλους τους.

36
Ιωάννης Δαμασκηνός, Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 44, ό.π., σελ. 203
37
ΜΠΑΡΤΖΕΛΙΩΤΗΣ Λ.Ε., Ἡ κριτικὴ τοῦ Ἀριστοτέλους παρὰ Πλήθωνι ὡς ἔκφρασις τοῦ
ἀντιαριστοτελισμοῦ τοῦ ΙΕ΄ αἰῶνος, Αθήνα: Ίδρυμα Ερεύνης και Εκδόσεων Νεοελληνικής Φιλοσοφίας,
1980, σσ. 46-47.

11
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κικέρων, Περί μαντικής Ι, 125–129 (μτφ. Κ. ΠΑΠΠΑ, Κικέρωνα Περί μαντικής),

Αθήνα: Περίπλους, 2005

Ιωάννης Δαμασκηνός, Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 39 και 42–44 (μτφ.
Ν.Μ. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ Ἔκθεσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως.
Εἰσαγωγή - κείμενο - μετάφραση - σχόλια, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναράς, 1976.

Πλήθων, Νόμων συγγραφή Β΄, κεφ. 6 («Περὶ εἱμαρμένης») (μτφ. Δ.Κ.

ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΗΛ, Γεώργιος Γεμιστός - Πλήθων. Νόμων συγγραφή. Ένα όραμα για μια
ιδανική πολιτεία, Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, 2005.

ΒΙΡΒΙΔΑΚΗΣ Σ., ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ Κ., ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ Γ. κ.ά., Ελληνική φιλοσοφία

και επιστήμη: από την Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τόμ. Α΄, Πάτρα: Ε.Α.Π., 2000.

VEGETTI Μ., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας (μτφ. Ι.Α. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ),

Αθήνα: Π. Τραυλός, 2000.

ΓΕΩΡΓΟΥΛΗΣ Κ.Δ., «Γεώργιος Γεμιστὸς - Πλήθων: φιλόσοφος τῆς ἑλληνικῆς καὶ

ἐσπεριακῆς Ἀναγεννήσεως», στο: ΓΕΩΡΓΟΥΛΗΣ Κ.Δ., Αἰσθητικὰ καὶ φιλοσοφικὰ
μελετήματα, Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 1964.

LONG A.A., Ελληνιστική φιλοσοφία: Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί (μτφ. Σ.

ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ / Μ. ΔΡΑΓΩΝΑ-ΜΟΝΑΧΟΥ), Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1987.

ΜΠΑΡΤΖΕΛΙΩΤΗΣ Λ.Ε., Ἡ κριτικὴ τοῦ Ἀριστοτέλους παρὰ Πλήθωνι ὡς ἔκφρασις τοῦ

ἀντιαριστοτελισμοῦ τοῦ ΙΕ΄ αἰῶνος, Αθήνα: Ίδρυμα Ερεύνης και Εκδόσεων
Νεοελληνικής Φιλοσοφίας, 1980.

ΜΠΕΝΑΚΗΣ Λ.Γ., «Ἐλευθερία καὶ ἀναγκαιότητα στὴ βυζαντινὴ φιλοσοφία»,

Δωδώνη Γ΄: Επετηρίδα του Τμήματος Φ.Π.Ψ. της Φιλοσοφικής Σχολής του
Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 25/3, 1996, (= ΜΠΕΝΑΚΗΣ Λ.Γ., Βυζαντινὴ φιλοσοφία:
πηγὲς καὶ μελέτες, Αθήνα: Παρουσία, 2002, μελέτη Νο 8).

SHARPLES R., Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί: μια εισαγωγή στην ελληνιστική
φιλοσοφία (μτφ. Μ. ΛΥΠΟΥΡΛΗ / Ι. ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ), Αθήνα: Θύραθεν, 2002.

Ιερομόναχος Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός, Μυσταγωγία Θείου Έρωτος, Αθήνα:

Εκδ. Μένανδρος, 2016

12
13