Η

γένεση των ιερών στον ελλαδικό χώρο

 Ο 8ος αιώνας σηµατοδότησε τη γέννηση της πόλης-κράτους
& την ίδρυση οριοθετηµένων ιερών χώρων και ναών

Τι είναι ένα αρχαίο ελληνικό ιερό;
 Τέμενος <τέμνω

Ιερός χώρος αποκοµµένος από τον κόσµο των ανθρώπων και
αφιερωµένος στους θεούς και τις τελετουργικές πρακτικές προς τιµήν τους
 Βωµός
Πυρήνας Ιερού
 Έµπυρη Θυσία

Σύσφιξη σχέσεων
µεταξύ θεών και ανθρώπων και
µεταξύ ανθρώπων κατά τη
διάρκεια τελετουργικού γεύµατος
που ακολουθεί
Ιερό Αφαίας στην Αίγινα
 Ναός στοχεύει στην προστασία
λατρευτικού αγάλµατος θεότητας
Ιερό Δία Ολυµπίας
 Οι αρχαίοι Ελληνες λάτρευαν θεούς και ήρωες

•  Ουράνιες: αφορούσαν τον κόσµο των ζωντανών µε θυσίες στη διάρκεια

της ηµέρας που προορίζονταν για ουρανό

•  Χθόνιες: σχετικές µε τον Κάτω Κόσµο, κόσµο των νεκρών, χοές συνήθως
τη νύχτα
 Κατηγορίες Ιερών

I.  Περιαστικά Ιερά: 1-1.5 χλµ εκτός τείχους πόλης

II.  Εξωαστικά Ιερά: απέχουν 5-15 χλµ. από την πόλη, οριοθετούν
την κυριαχία και τη σφαίρα επιρροής της

III.  Πανέλληνια Ιερά: χώροι τέλεσης αγώνων και συνάντησης πόλεων

IV.  Αγροτικά Ιερά: ιερά στην ύπαιθρο για αγρότες, κτηνοτρόφους

V.  Αστικά Ιερά: στο κέντρο της πόλης

 Η γένεση των ιερών στον ελλαδικό χώρο

Πώς, πού εµφανίζονται τα ιερά;

Ποιά η σχέση τους µε τα µυκηναϊκά κέντρα λατρείας;

Συνέχεια ή ασυνέχεια στην αρχαία ελληνική θρησκεία από την Εποχή

του Χαλκού στην Εποχή του Σιδήρου;

Ποίες οι πρωιµότερες τελετουργικές πράξεις;

Ποιά η µορφή των πρώτων ναών;

Mυκηναϊκή Θρησκεία

Μυκηναϊκό Ανακτορικό Σύστημα

1600-1200 π.Χ.
Κατά τη µυκηναϊκή περίοδο, η θρησκεία ήταν αναπόσπαστο τµήµα του
παλατιακού συστήµατος.
 Το µέγαρο µε την κεντρική εστία µπορεί να εξυπηρετούσε
και λατρευτικούς σκοπούς, αλλά δεν µπορεί να νοηθεί ως ναός ή ιερό
αφιερωµένα σε κάποια συγκεκριµένη θεότητα
Τοιχογραφίες, παραστάσεις εγχάρακτες σε λίθο, σκηνές σε αγγεία, ρίχνουν φως σε
κάποιες πρακτικές, όπως οι ποµπές και τα αναθήµατα,
αλλά όχι στις θεότητες, στη φύση της λατρείας και στην οργάνωσή της
Ειδώλια
 Συνέχεια ή ασυνέχεια
στη θρησκεία από τη Μυκηναϊκή εποχή
στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου;
Στην Κρήτη σηµειώνεται συνέχεια στη λατρεία σε συγκεκριµένες θέσεις
από το 12ο έως κ το 7ο αι. π.Χ.

Η σχέση µε το µυκηναϊκό παρελθόν είναι έντονη.

Μυκηναϊκοί σφραγιδόλιθοι
σε γεωµετρικούς και αρχαϊκούς τάφους

Σφραγιδόλιθοι από την Κρήτη

 Πινακίδες της Γραµµικής Β’
•  Θεότητες του Δωδεκάθεου που αναφέρονται:

Δίας, Ήρα, Ποσειδώνας, Άρτεµις, Αθηνά, Ερµής, ΄Αρης,

Διόνυσος

•  Νέες προσθήκες στο Δωδεκάθεο:

Πότνια, Απολλωνας, Ηφαιστος, Δήµητρα, Αφροδίτη

Πρωιµότερη έρευνα επιθυµούσε µια συνέχεια σε θρησκευτικές πρακτικές από τη
Μυκηναϊκή εποχή σε Ολυµπία, Δελφούς και Δήλο

Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
Μυκηναϊκοί Δελφοί
Δελφοί: Μυκηναϊκά Ειδωλία
Δελφοί: Μυκηναϊκά Αγγεία
 Mυκηναϊκή Δήλος

Η παρουσία µυκηναϊκής κεραµεικής υποδεικνύει ανθρώπινη παρουσία

κατά την ΥΕ ΙΙΙΓ (1400-1200 π.Χ) που ωστόσο συνδέεται µε έναν οικισµό
Αρτεµίσιο Δήλου
Ο αποθέτης του Αρτεµισίου
(π. 700 π.Χ.)
 Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
 Ιερό-Μαντείο
Απόλλωνα Αβών
Καλαπόδι Φθιώτιδας
Καλαπόδι Φθιώτιδας: Εξέλιξη ναών
Μυκηναϊκά Ξίφη
 Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
Ιερό Απόλλωνα Μαλεάτα
Επίδαυρος
 Αγία Ειρήνη Κέας

Ιερό Πρώιμων Ιστορικών Χρόνων

πάνω από μυκηναϊκό
 Το ζήτηµα της συνέχειας της λατρείας

•  Η συνέχεια στη λατρευτική χρήση ενός χώρου µεταξύ των δύο

αυτών εποχών µπορεί να αποδοθεί στη µετάγγιση µιας
συγκεκριµένης µνήµης

•  Η επανοικειοποίηση του παρελθόντος κατά τη γεωµετρική

περίοδο µπορεί να οδήγησε στη δηµιουργία φανταστικών
συνεχειών σε ένα ιερό
 Το ζήτηµα της συνέχειας της λατρείας

Εν κατακλείδι, παρά την ασυνέχεια, υπάρχει «επιστροφή» παρά συνέχεια.

Αλλά ακόµη και σε αυτές τις περιορισµένες περιπτώσεις, υπάρχει πάντα ένα
χρονολογικό κενό τουλάχιστον ενός αιώνα.

Η διατήρηση της συνέχειας προϋποθέτει τη µεταβίβαση της µνήµης χωρίς σχετικό

αρχαιολογικό υλικό για σχεδόν εκατό χρόνια.

Οι Πρωτογεωµετρικές λατρείες µερικές φορές εγκαθίστανται σε χώρους λατρείας της

µυκηναϊκής εποχής, είτε λόγω µιας περισσότερο ή λιγότερο συνειδητής επιστροφής σε
µια θέση µε µια συγκεκριµένη µνήµη
 Λατρεία Mυκηναϊκής Εποχής &
Πρώιµων Ιστορικών Χρόνών

Μυκηναϊκή εποχή :

Ι. Ιερά εντάσσονται στον αστικό σχεδιασμό
ΙΙ. πολύτιμα αντικείμενα σε ανάκτορα και τάφους

Ιστορικοί Χρόνοι:

Ι. Ιερά ως ανεξάρτητες οντότητες
ΙΙ. πολύτιμα αντικείμενα σε ιερά
 Πρώιμη Εποχή Σιδήρου

Υπομυκηναϊκή Περίοδος 1100-1050 π.Χ.

Πρωτογεωμετρική Περίοδος 1050-900 π.Χ.

Γεωμετρική Περίοδος 900-700 π.Χ.

 Κατά τον 11ο και 10ο αιώνα,
απουσιάζουν τα αρχιτεκοτνικά
κατάλοιπα λατρευτικών κτηρίων
στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Η λατρεία πρέπει να ήταν υπαίθρια

σε προκαθορισµένους όµως
χώρους µε αποκλειστική
λατρευτική χρήση.

Χάρτης της Ελλάδας µε τις βασικές θέσεις κατά την ΠΕΣ

(J.K. Papadopoulos & C. Johnston)
Iερό Ποσειδώνα στην Ισθμία Κορίνθου
Αγγεία αποθέτη
 Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
Κρήτη: Κομμός

Ναός Α
11ος-τέλη 9ου π.Χ
Κρήτη: Κομμός

Ναός Β
800 π.Χ.-τέλη 7ου αι.
Πρωιµότερη έρευνα επιθυµούσε µια συνέχεια σε θρησκευτικές πρακτικές από τη
Μυκηναϊκή εποχή σε Ολυµπία, Δελφούς και Δήλο

Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
Χαλκιδική: Ποσείδι
Ένα από τα βασικά προβλήµατα στη µελέτη των πρωιµότερων ιερών είναι αυτό του
διαχωρισµού µεταξύ ιερών και µη χώρων.

Η ερµηνεία των χώρων αυτών και του χαρακτήρα τους βασίζεται στο χωροταξικό
προσδιορισµό των πρώιµων λατρειεών και στο επίπεδο της θεσµοθέτησης ενός κοινά
αποδεκτού λατρευτικού συµβολισµού από την κοινωνία
 François De Polignac


Oι λατρευτικές πρακτικές ήταν εντελώς
διαφορετικού χαρακτήρα από την Εποχή
του Χαλκού στην Πρώιµη Εποχή του
Σιδήρου.

Η λατρεία της ΠΕΣ ήταν χωρικά µη

προσδιορίσιµη και οι βωµοί απουσίαζαν.

Η αρχιτεκτονική διάταξη που ορίζεται από

το βωµό, το τέµενος, το ναό και τα
αναθήµατα αποκρυσταλλώνεται µόνο κατά
στην Αρχαϊκή περίοδο και τα ίχνη της
µπορεί να εντοπισθούν το πολύ πίσω στον
9ο αι. π.Χ.
 Α. Μαζαράκης Αινιάν

Η προέλευση του αρχαίου ελληνικού ναού πρέπει να αναζητηθεί στις ηγεμονικές
κατοικίες των οικισμών της ΠΕΣ

Μετά την κατάρρευση των ανακτόρων και των ηγεμόμων τους, οι νέες κοινότητες
πρέπει να διοικούνταν από τους απόγονούς τους, τους βασιλείς
υπεύθυνοι και για τα θρησκευτικά δρώμενα της κοινότητας. Οι λατρευτικές αυτές
πρακτικές λάμβαναν χώρα εντός των οικιών τους.
Ηγεµονικές Κατοικίες
(11ος – 8ος αι. π.Χ.)
Η σχέση των ηγεµονικών κατοικιών
µε υπαίθριους λατρευτικούς χώρους
Λατρευτικά οικοδομήματα έως το 750 π.Χ.
Λατρευτικά οικοδομήματα του τέλους του 8ου αι. π.Χ.
Άργος

&

Ηραίο
Πως αναγνωρίζουµε ένα πρώιµο αρχαίο ελληνικό ναό;
 Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
Ερέτρια: Ιερό Δαφνηφόρου Απόλλωνα
Κρήτη: Δρήρος

Ναός Απόλλωνα
Μέσα 8ου αι. π.Χ.
Ναός Απόλλωνα Δρήρου
Κρήτη: Δρήρος
 Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
 Ερέτρια
Κάτοψη πόλης
To Ιερό της Αθηνάς στην κορυφή της ακρόπολης
Το Ιερό του Απόλλωνα
Δαφνηφόρου
 Ερέτρια
α’ µισό 8ου αι. π.Χ.
Το Ιερό του Απόλλωνα
Δαφνηφόρου

K 12

Εd 150
Μνηµειακός κρατήρας από το κτήριο Ed 150
Σύμφωνα με τον ανασκαφέα Berard, το αψιδωτό κτίριο Ed1 ήταν ο πρώτος
ναός του Απόλλωνα.

Η ερμηνεία αυτή απορρίφθηκε από το Μαζαράκη Αινιάν που το θεώρησε
ηγεμονική κατοικία.

Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη ερμηνεία του Verdan, δεν υπάρχει κανένα
στοιχείο που υποδηλώνει πως το κτίριο ήταν η οικία κάποιου μέλους της
ερετριακής ελίτ.

Η μετεξέλιξη από έναν οικισμό σε ένα ιερό χώρο δεν είναι ένα απλό φαινόμενο.
Η λειτουργία του κτιρίου παραμένει αβέβαιη, αλλά η θεωρία που πρότεινε
Μαζαράκης είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα.

Το Ιερό του Απόλλωνα
Δαφνηφόρου

Εd 2
 Η Γεωµετρική κεραµεική από το ιερό του Απόλλωνα

•  Αγγεία για την κατανάλωση τροφής και ποτού

πινάκια, λεκανίδες, κύπελλα, σκύφοι, κάνθαροι, κοτύλες

•  Αγγεία για τη µείξη οίνου και νερού:

κρατήρες

•  Προχυτικά αγγεία:

οινοχόες

•  Αγγεία για τη µεταφορά και αποθήκευση αγαθών

αµφορείς, υδρίες
 Cratères

Η Γεωµετρική κεραµεική
από το ιερό του Δαφνηφόρου
Απόλλωνα
Αρχαϊκός Ναός Δαφνηφόρου Απόλλωνα
Ναός Δαφνηφόρου Απόλλωνα
Διαδοχικές Φάσεις
 Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
Iερό Απόλλωνα στο Θέρµο Αιτωλίας
 Iερό Απόλλωνα
στο Θέρµο Αιτωλίας
Αποκατάσταση ανωδοµής
Αρχαϊκού ναού
 Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
Σάμος: Ηραίο
Ηραίο Σάµου: Πρώιµος βωµός (ΙΙΙ)
τέλη 8ου αι. π.Χ.
Ηραίο Σάµου: Εκατόµπεδος Ι
τέλη 8ου αι. π.Χ.
Ηραίο Σάµου: Λίθινα οµοιώµατα οικιών
 Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
Nάξος: Ύρια Naxos
 Ύρια Νάξου

Ναός ΙΙ
730 π.Χ.
Ναός Ι
800 π.Χ.

Temple ΙΙ
Ύρια Νάξου

Ι. 800 π.Χ..

ΙΙ. 730 π.Χ..

ΙΙΙ. Αρχές 7ου αι. π.Χ.

Αναπαράσταση ναού Υρίων
 Σημερινή άποψη του ιερού

Ναός ΙV
570 π.Χ.
Γεωµετρικά Αγγεία πόσης
Μια πρόφατη ανακάλυψη ιερού
στις Κυκλάδες
 Αντίπαρος/Ωλίαρος
ΔΕΣΠΟΤΙΚΟ
Δεσποτικό Αντιπάρου
Ιερό Απόλλωνα
Δεσποτικό, Θέση Μάντρα
Τα κτήρια του ιερού του Απόλλωνα
Δ
Γεωµετρικές κατασκευές κάτω από αρχαϊκά κτήρια
Το Ελλειψοειδές ή Αψιδωτό Κτήριο Ο
Γεωμετρικό Ορθογώνιο Κτήριο
Τµήµα του Γεωµετρικού ορθογώνιο κτηρίου
 (λήψη από ΝΑ)

(λήψη από Δ)
Το στρώμα των ευρημάτων
Το στρώμα κατά την ανασκαφή του
με πλήθος οστράκων & οστών
Σιδερένια εγχειρίδια & Χάλκινη πόρπη
 Οστά Ζώων
(μελέτη από Δρ. Simon Davis)

Αιγοπρόβατα & Χοιρίδια

Υπολείμματα γευμάτων
Μικρή ποσότητα καμμένων οστών που ίσως συνδέονται
με θυσιαστικές ή άλλες τελετουργικές πρακτικές
(Μελέτη Dr. Simon Davis)
Το στρώμα κατά την ανασκαφή του
με πλήθος οστράκων & οστών
Πήλινα Ειδώλια
Η Λατρευτική Διάσταση του χώρου
Λατρευτικά Κοινά Γεύματα - Πανηγύρια
 Ποσείδι

Θέρµος
Καλαπόδι
Δελφοί Ερέτρια
Ηραίο Σάµου

Ολυµπία Επίδαυρος Δήλος

Κέα
Ύρια, Νάξος
Δεσποτικό

Δρήρος

Κοµµός
Το Ιερό του Δία στην Ολυμπία
 Φάσεις Ιερού Ολυμπίας

Mallwitz, A. (1972) Olympia und seine Bauten, München.

Όστρακο ΤΝ περιόδου
Ο΄

Αγγεία ΠΕ εποχής
Ολυμπία

Κτήριο 4
Kτήριο Εποχής Χαλκού
Αγγεία ΠΕ ΙΙΙ/ΜΕ Ι περιόδου
Αγγεία από τους ΥΕ θαλαμωτούς τάφους
 Περιδέραια
από τους ΥΕ θαλαμωτούς τάφους
 11ος-10ος αι.

Έναρξη λατρείας

Ιερή Άλτις παίρνει
μορφή
Τον 10ο-9ο αι. ξεκινά η λατρεία &
η Άλτις αρχίζει να παίρνει μορφή

Άλτις
 Σύμφωνα με μια αρχαία παράδοση, οι Αιτωλείς εγκαταστάθηκαν
στην Ολυμπία τον 11ο αι. π.Χ.
υπό την καθοδήγηση του Όξυλου που ίδρυσε το κράτος της Ήλιδας
Χάλκινα ειδώλια ζώων
Γεωμετρικής Εποχής
Πήλινα Ειδώλια
 Πήλινα Ιππάρια
Γεωμετρικής Εποχής
Πήλινα Ανθρωπόμορφα Ειδώλια
 776 π.Χ.
Παραδοσιακή ημερομηνία έναρξης Αγώνων
από τον Ίφιτο, βασιλιά της Ήλιδας, τον Κλεισθένη, βασιλιά της
Πίσας και το νομοθέτη Λυκούργο της Σπάρτης
H χρονολογία αυτή θεωρείται ήδη από την αρχαιόητα κατασκευή
του Ηλείου σοφιστή Ιππία που γύρω στα 400 π.Χ. ανέλαβε εκ
μέρους της πατρίδας του να συντάξει τον κατάλογο ολυμπιονικών.

Με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα οι αγώνες δεν μπορούν να
τοποθετηθούν πρίν το 700 π.Χ.

 Όμηρος Λ 697-701
Αρματοδρομίες στα ανάκτορα βασιλιά Ήλιδας Αυγεία

Νύξη σε αγώνες ;

 Ιδρυτικοί Μύθοι

•  6ος αι.: Ηοίαι ή Γυναικών Κατάλογος, Ησιόδειο ποιητικό έργο

μεταγενέστερο ποιητή. Ιδρυτής αγώνων αναφέρεται Πέλοπας πρίγκιπας
Φρυγίας. Για να καθαρθει από φόνο Οινόμαου ιδρύει αγώνες.

•  5ος αι.: Πίνδαρος. Ηρακλής μετά από νικηφόρα εκστρατεία εναντίον

βασιλιά Ήλιδος Αυγεία πoυ αρνήθηκε να τον πληρώσει για στάβλους.

•  Ρωμαϊκές πηγές: Δίας ή Απόλλωνας.

•  Παυσανίας: κρηταγενής Ιδαίος Ηρακλής που έκανε αγώνα με τα 4

αδέρφια του δρόμου και έφτιαξε στεφάνι αγριελιάς.

•  Άλλες πηγές: Ίφιτος και Όξυλος βασιλείς Πίσας και Ήλιδας.

 Ιστορική αφετηρία αγώνων

Ια. Επιτάφια άθλα π.χ. Αχιλλέας Πάτροκλος.

Ιβ. Τελετές γονιµότητας σε πλαίσια αγροτικής λατρείας.

Συµβολικός ιερός γάµος νικητή µε θεά γονιµότητας.

ΙΙ: Κυνήγι προϊστορικό ή κατάλοιπα από διαβατήρια έθιµα.

Ολυμπία: Αρχαϊκή περίοδος (μώβ)
 Ιστορικό πλαίσιο

•  700 π.Χ.: νέα σηµαντική περιόδος για ιερό. Διεύρυνση και ανάπλαση χώρου.
Μείωση ειδωλίων και τριπόδων και αύξηση όπλων.

•  Έως 668 π.Χ. κυριαρχούν οι Ηλείοι.

•  668-τέλη 7ου αι.: Πίσα µε υποστήριξη Μεσσηνίων και Αρκάδων κυριαρχούν

•  6ος-40ς αι: κυριαρχία Ηλείων

•  Το ιερό ως βασικό λατρευτικό κέντρο και χώρος τέλεσης αγώνων γίνεται

σύνδεσµος ελλαδικού χώρου µε Ανατολή και Δύση.
Ο Βώμος του Δία
Άλτις
Ολυµπία. 6ος αι. π.Χ.
Χάλκινα Ανθρωπόμορφα Ειδώλια
Χάλκινοι Τρίποδες
Χάλκινος Τρίποδας με διακόσμηση προτομών ταύρου
 Χάλκινος τρίποδας
με σειρήνες

Lébès et protomes (Orientalisant, VIIe s. av. J.-C.)

Χάλκινοι Τρίποδες
Xάλκινες προτομές γρυπών
Xάλκινα Ελάσματα
 Συμπεράσματα
ΛΑΤΡΕΙΑ

•  Οι αρχαιολογικές ενδείξεις από τα ιερά της Εποχής του Σιδήρου και την πρώτη
Αρχαϊκή περίοδο τονίζουν τη σηµασία των κοινών γεύµατα στην πρώιµη λατρεία.
•  Η κοινή κατανάλωση τροφής και οίνου συνέβαλε στη σύσφιξη στενών σχέσεων
µεταξύ συγκεκριµένων κοινωνικών οµάδων.
•  Αρχικά έµφαση στα γεύµατα και όχι στα πλούσια αναθήµατα. Κατά το δεύτερο
µισό του 8ου αιώνα, ο αριθµός και η ποιότητα των αγγείων και ειδωλίων
υποδεικνύουν επένδυση του πλούτου από τους συµµετέχοντες (π.χ. Ισθµία,
Δεσποτικό).
•  Η φύση αυτών των λατρευτικών εκδηλώσεων έχει ανάγκη από συγκεκριµένα
αντικείµενα και σκεύη, όπως αγγεία µίξης, πόσης.
•  Τα γεύµατα εξακολουθούν να διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στην αρχαϊκή και
κλασική ελληνική Ιερά. Σε πολλές περιπτώσεις, όπως στην Σάµο και Ακροκόρινθο,
εστιατόρια κτίζονται. Είναι επίσης πιθανό ότι οι συµµετέχοντες έτρωγαν στο
ύπαιθρο και έµεναν σε σκηνές. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, το είδος της
κεραµεικής και τα οστά των ζώων είναι οι ενδείξεις για τέτοιες εκδηλώσεις.
 Συμπεράσματα

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

•  Οι πρώτοι αστικοί ναοί χτίζονται στα τέλη του 8ου π.Χ. αι. (π.χ. Ερέτρια).
•  Μέχρι τότε η λατρεία στα ιερά των οικισµών ήταν υπαίθρια, συνήθως
επικεντρωµένη γύρω από κάποιο βωµό ή βόθρο προσφορών. Σε άµεση γειτνίαση µε
τα υπαίθρια αυτά ιερά βρίσκονταν συχνά «ηγεµονικές» κατοικίες.
•  Από πολύ νωρίς ιδρύονται περιαστικά ιερά σε µικρή η µεγάλη απόσταση από τους
οικισµούς.
•  Τα παλαιότερα λατρευτικά κτίσµατα απαντούν στα περιαστικά ή αγροτικά ιερά και
σχετίζονται µερικές φορές και αυτά µε την τέλεση λατρευτικών δείπνων στο
εσωτερικό τους (π.χ. Ύρια).
•  Όπου οικοδοµήθηκαν ναοί αφιερωµένοι στην πολιούχο θεότητα, οι οικισµοί
εξελίχθηκαν σε πόλεις (Σµύρνη, Ερέτρια, Κόρινθος, κλπ.).
•  Η κατασκευή αστικών ή περιαστικών εκατόµπεδων ναών (Ερέτρια, Σάµος,) και η
κατασκευή οχυρώσεων που περιβάλλουν τους οικισµούς είναι προϊόν συλλογικών
αποφάσεων και όχι ατοµικών πρωτοβουλιών.
 Συμπεράσματα

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

•  Προς το τέλος της γεωµετρικής περιόδου οι ναοί, από ιερά οικήµατα µε
πολλαπλές χρήσεις σταδιακά αλλάζουν ρόλο και αρχιτεκτονική µορφή, ενώ
παράλληλα ιδρύονται ξεχωριστά οικήµατα, όπως θησαυροί και εστιατόρια,
που προορίζονται για τις υπόλοιπες λατρευτικές τελετουργίες που άλλοτε
ήταν συγκεντρωµένες κάτω από την ίδια στέγη.

•  Προς το τέλος του 8ου αιώνα κάνουν την εµφάνισή τους οι µνηµειακοί και
εκατόµπεδοι ναοί.

•  Η περίσταση αναδύεται από το σηµείο αυτό ως ένα βασικό χαρ/κό των ναών.