Τίτλος Μαθήματος: Ιστοριογραφία: Θουκυδίδης

Ενότητα: Τὸ πρῶτο καὶ τὸ δεύτερο βιβλίο τῆς Ἱστορίας τοῦ Θουκυδίδη

Διδάσκων: Χαρίλαος Ε. Αυγερινός

Τμήμα: Φιλολογίας
 Λέξεις/ὅροι-κλειδιά: δομὴ τοῦ Α΄ καὶ τοῦ Β΄ βιβλίου, Ἀρχαιολογία, ἔννοια τῆς προόδου
(φιλοσοφία τῆς ἱστορίας), δημιουργία τῆς δυνάμεως (θαλασσοκρατορίες), σαφές-τεκμήριον-
εἰκὸς στὴν ἱστορική του μέθοδο, Πεντηκονταετία, Ἐπιτάφιος λόγος.

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΑΙ ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΒΙΒΛΙΟ

Βιβλίο Α: Ὁ ἱστορικός μας ξεκινᾶ τὸ ἔργο του μὲ τὴ διαπίστωση ὅτι ὁ πόλεμος ποὺ θα
περιγράψει συγκλόνισε τὸν ἑλληνικὸ κόσμο καὶ τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς
ἀνθρωπότητας (μὲ ὅ,τι ὁ ὅρος σημαίνει γιὰ τὸν ἄνθρωπο τοῦ 5ου αἰ. π.Χ.) , ἀλλὰ καὶ
ὅτι ξεπερνοῦσε ὅλα τὰ προηγούμενα γεγονότα. Γιὰ νὰ ἀποδείξει τὴν ἐν λόγω
ἀπόφανση, στρέφεται συνακόλουθα στὴν ἱστορία, δηλ. τὰ κεφ. 2-19 τοῦ Α΄ βιβλίου,
τμῆμα ποὺ μᾶς εἶναι γνωστὸ μὲ τὸν τίτλο Ἀρχαιολογία. Πρόκειται γιὰ τὴ σύντομη
ἐπισκόπηση τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας ἀπὸ τὶς ἀπαρχὲς τῶν ἀνθρώπινων κοινωνιῶν ἕως
τὴν ἐποχή του. Αὐτὸ ποὺ καθιστᾶ ἰδιαίτερα ἐνδιαφέρον τὸ συγκεκριμένο τμῆμα τοῦ
ἔργου εἶναιὅτι σ’ αὐτὸ ἔχουν συνυφανθεῖ θέματα καὶ ἐπισημάνσεις ποὺ διέπουν ὅλο τὸ
ἔργο. Ἀπαντᾶ, ἐπίσης, συγκεκριμένη ὁρολογία ποὺ ἀντικαθρεφτίζει τὴν ἱστορικὴ
μέθοδο καὶ τὴ φιλοσοφικὴ συγκρότηση τοῦ Θουκυδίδη.

 Ἡ ἔννοια τῆς προόδου (πρωτόγονες συνθῆκες στὴν ἀρχή, νομάδες, μόνιμη

ἐγκατάσταση σὲ οἰκισμούς, στροφὴ στὴ θάλασσα καὶ τὸ ναυτικὸ ἐμπόριο, αὔξηση
πλούτου, καταστολὴ πειρατείας, τάξη καὶ ἀσφάλεια). Στὸ θέμα αὐτὸ φαίνεται ὅτι ὁ
Ἀθηναῖος ἱστορικὸς ἐπηρεάστηκε ἀπὸ τοὺς σοφιστὲς καὶ τὴ φιλοσοφία (Πρωταγόρας
κ.ἄ.). Ἔχει διαλάθει τῆς προσοχῆς τῶν ἐρευνητῶν ὅτι ὁ Θουκυδίδης ἀποτελεῖ ἕναν
πρώιμο ἐκπρόσωπο τῆς «φιλοσοφίας τῆς ἱστορίας», ὅπως διαμορφώθηκε τὸν ἑπόμενο
αἰῶνα ἀπὸ Περιπατητικοὺς μαθητὲς τοῦ Ἀριστοτέλη καὶ ἑξῆς (Θεόφραστος, Περὶ
εὐσεβείας καὶ Δικαίαρχος, Βίος Ἑλλάδος).
 Ἡ δημιουργία τῆς δύναμης (πολιτικῆς καὶ στρατιωτικῆς). Τὴν ἔννοια τὴν εἰσάγει ὁ
Θουκυδίδης μὲ ἔμφαση στὴ θαλασσινὴ δύναμη (Ἀθήνα vs Σπάρτη). Ἡ ἀνασκόπηση
ξεκινᾶ ἀπὸ τὴν ἀρχαιότερη θαλασσοκρατορία τῆς προφορικῆς παράδοσης, αὐτὴ δηλ.
τοῦ Μίνωα.
 Τὸ σαφὲς ὡς μέρος τῆς ἱστορικῆς ἀφήγησης (αὐτοψία, μαρτυρίες πρωταγωνιστῶν). Τὸ
σαφὲς ἐξασφαλίζει πλήρη βεβαιότητα.
 Τὸ τεκμήριον, ποὺ συνάγεται ἀπὸ διάφορα στοιχεῖα.
 Τὸ εἰκός, ποὺ μὲ τὴ σοφιστικὴ μέθοδο τοῦ εἰκάζειν μπορεῖ νὰ μᾶς ὁδηγήσει πρὸς τὴν
ἀλήθεια, ὅταν δὲν ὑπάρχουν ἀντικειμενικὰ στοιχεῖα. Ἡ γέννηση τοῦ εἰκότος θὰ πρέπει
νὰ ἀναζητηθεῖ στὴ δικαστηριακὴ πρακτική (δικανικὴ ὁρολογία). Ὁ ἴδιος ἀνῆκε στὸ
πνευματικὸ κίνημα τῶν σοφιστῶν. Ἐφαρμόζει λ.χ. τὸ εἰκὸς στὴν ἑρμηνεία τοῦ
Τρωικοῦ πολέμου.
Στὰ κεφ. 20-22, ποὺ ἀκολουθοῦν, ὁ ἱστορικὸς σημειώνει ἐκ νέου τὴ σημασία τοῦ
Πελοποννησιακοῦ πολέμου. Σημαντικὸ εἶναι ὅτι παρουσιάζει τὴ μέθοδο ποὺ θὰ
ἀκολουθήσει καὶ τὸν σκοπό του.
Τὸ κεφ. 23 βοηθᾶ στὴ μετάβαση μεταξὺ θεμάτων. Ἐδῶ τονίζεται τὸ μέγεθος
τοῦ ἐν λόγου πολέμου, ἡ σημασία τοῦ ὁποίου ἔναντι τῶν Περσικῶν πολέμων τονίζεται
καὶ πάλι. Γίνεται ἐπίσης ἀναφορὰ στὶς αἰτίες ποὺ ὁδήγησαν στὴ διάλυση τῆς
Τριαντάχρονης εἰρήνης (446/5 π.Χ.) καὶ διαχωρισμὸς τῆς ἀληθεστάτης προφάσεως ποὺ
ὁδήγησε τὴ Σπάρτη στὸν πόλεμο.
Στὰ κεφ. 24-87 δίδεται μιὰ πρώτη ἔκθεση τῶν αἰτίων καὶ διαγράφεται ἡ γραμμὴ
ὣς τὸ τέλος τοῦ πολέμου. Ἐδῶ περιλαμβάνονται οἱ φιλονικίες Κορίνθου-Κέρκυρας
καὶ Κορίνθου-Ἀθήνας ἐξαιτίας τῆς Ποτίδαιας. Ἀκολουθεῖ τὸ συμβούλιο τῶν
Πελοποννησίων, οἱ ὁποῖοι διαμαρτύρονται στοὺς ἡγέτες Σπαρτιάτες. Ὁ Θουκυδίδης
παραθέτει τέσσερις λόγους, δύο ἀπὸ τὸν Κορίνθιο πρέσβη καὶ τοὺς Ἀθηναίους
ἀπεσταλμένους καὶ ἄλλους δύο ἀπὸ τὸν βασιλιὰ Ἀρχίδαμο καὶ τὸν Ἔφορο Σθενελαΐδα
(ἀντιθετικὰ ζεύγη λόγων).
Τὸ κεφ. 88 εἶναι ἐπίσης μεταβατικό. Σύμφωνα μὲ τὸν ἱστορικό, οἱ Σπαρτιάτες
ἀποφάσισαν πόλεμο ὄχι χάριν τῶν συμμάχων τους, ἀλλὰ γιὰ νὰ ἀνακόψουν τὴν
μεγέθυνση τῆς ἀθηναϊκῆς δύναμης. Ἔτσι, ἐκτίθενται καὶ πάλι τὰ πραγματικὰ αἴτια τοῦ
πολέμου, ὅπως παρουσιάστηκαν ἤδη στὸ κεφ. 23, καὶ προετοιμάζεται ἡ περιγραφὴ τῆς
Πεντηκονταετίας.
Ἀκολουθεῖ λοιπόν, στὰ κεφ. 89-118, ἡ ἔκθεση τῆς Πεντηκονταετίας, τῶν πέντε
δηλ. δεκαετιῶν ποὺ διέρρευσαν ἀπὸ τὴ νίκη κατὰ τῶν Περσῶν ἕως τὴν ἔκρηξη τοῦ
πολέμου, τμῆμα τὸ ὁποῖο ὁ ἴδιος ὁ Θουκυδίδης τὸ ὀνομάζει «ἐκβολὴ τοῦ λόγου» (κεφ.
97). Φαίνεται ὅτι τὸ συμπεριέλαβε γιὰ δύο λόγους: (1) διότι ἔκρινε ὅτι ἦταν, στὸ
ἐπίπεδο τῶν γραπτῶν πηγῶν, μιὰ παραμελημένη περίοδος (σὲ ἔργα τοῦ τύπου τῆς
Ἀτθίδος τοῦ Ἑλλάνικου) καί (2) διότι τότε προετοιμάστηκε ἡ γένεση τῆς άθηναϊκῆς
δύναμης.
Τὰ κεφ. 119-146 συνιστοῦν τὸ τελικὸ τμῆμα τοῦ πρώτου βιβλίου. Ἐδῶ
συμπεριλαμβάνονται κάποιες δημηγορίες πρὶν ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῶν ἐχθροπραξιῶν.
Μιλοῦν ὁ Κορίνθιος ἀπεσταλμένος στοὺς λοιποὺς Πελοποννήσιους συμμάχους καὶ ὁ
Περικλῆς στοὺς Ἀθηναίους. Ὁ μεγάλος Ἀθηναῖος πολιτικὸς ἐκθέτει ἐδῶ τὸ σχέδιό
του: μεταφορὰ τοῦ πολέμου στὴ θάλασσα, κάτι ποὺ θα συνεπαγόταν τὴν
ἀπομάκρυνση τοῦ θεάτρου τῶν ἐπιχειρήεων ἀπὸ τὴν Ἀθήνα, καὶ ἰσχυρὴ ὀχύρωση στὴ
στεριά.

Βιβλίο Β: Ἀρχίζει ἡ περιγραφὴ τῶν πολεμικῶν γεγονότων, μὲ πρώτη τὴν ἐπιδρομὴ

τῶν Θηβαίων ἐναντίον τῶν Πλαταιῶν τὴν ἄνοιξη τοῦ 431. Στὴ σημεῖο αὐτὸ μᾶς
ἐνδιαφέρει ἡ παράθεση τῶν μέσων χρονολόγησης. Ὁ Θουκυδίδης ἀξιοποιεῖ (α) τὴν
ἱέρεια τῆς Ἥρας στὸ Ἄργος (β) τὸν τρέχοντα Ἔφορο τῆς Σπάρτης καί (γ) τὸν Ἀθηναῖο
ἐπώνυμο ἄρχοντα. Στὴ συνέχεια ὅμως τὰ γεγονότα ἐκτίθενται μὲ βάση τὴ διαίρεση
τοῦ ἔτους σὲ χειμῶνα καὶ καλοκαίρι. Δυστυχῶς, σὲ κάποιες περιπτώσεις τὸ σύστημα
αὐτὸ δημιούργησε προβλήματα. Ἔτσι, ἡ πολιορκία τῶν Πλαταιῶν μοιράζεται στὴν
ἀφήγηση τῶν γεγονότων τριῶν συνεχόμενων χρόνων, χάνοντας δηλ. τὸν ἑνιαῖο
χαρακτῆρα τοῦ γεγονότος.
Συνολικά, τὸ Β΄ βιβλίο περιέχει τὰ τρία πρῶτα χρόνια τοῦ πολέμου, μὲ δύο
ἐπιδρομὲς τῶν Λακεδαιμονίων στὴν Ἀττικὴ καὶ ἐπιθέσεις ἑκατέρωθεν σὲ συμμάχους
τῆς ἄλλης πλευρᾶς. Στὸ τέλος τῶν γεγονότων τοῦ πρώτου ἔτους ἔχει τεθεῖ ὁ διάσημος
Ἐπιτάφιος λόγος τοῦ Περικλῆ (2.35-46). Τὸ κείμενο αὐτὸ τὸ ἐπικρίνει ὁ Διονύσιος ὁ
Ἁλικαρνασσέας, ὁ ὁποῖος πάντως παρατηρεῖ ὀρθὰ ὅτι ὁ ἱστορικὸς ἤθελε νὰ δώσει τὸν
λόγο στὸν Περικλῆ καὶ νὰ ἐκθειάσει τὸ μεγαλεῖο τῆς Ἀθήνας, ὡς τὸ ἰδανικὸ ὅραμα
τοῦ μεγάλου ἐκείνου πολιτικοῦ ἡγέτη.
Ἀκολουθεῖ ἡ ἐξαιρετικὴ περιγραφὴ τοῦ λοιμοῦ (κεφ. 47-54) στὸν δέυτερο χρόνο
τοῦ πολέμου. Ἐδῶ ἔθεσε ὁ ἱστορικὸς καὶ τὴν τρίτη δημηγορία τοῦ Περικλῆ (κεφ. 60-
64). Ἀμέσως μετά, ἀκολουθεῖ στὸ κεφ. 65 ἡ ἀποτίμηση τοῦ πολιτικοῦ αὐτοῦ ἀνδρὸς
ἀπὸ τὸν Θουκυδίδη καὶ δικαιώνονται, ὑπὸ τὸ πρῖσμα –φυσικά– τῶν μεταγενέστερων
ἐξελίξεων, οἱ ἐπιλογές του. Ὁ ἱστορικός, μάλιστα, ἐπικρίνει τοὺς πολιτκοὺς ἐπιγόνους
τοῦ Περικλῆ γιὰ λάθος ἐπιλογὲς ποὺ ὁδήγησαν στὴν ἧττα.
Ἡ περιγραφὴ τοῦ τρίτου ἔτους ἀφορᾶ τὴν ἀνεπάρκεια τῶν Λακεδαιμονίων στὴ
θάλασσα καὶ τὸν προσεταιρισμὸ ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους τοῦ Σιτάλκη, τοῦ βασιλιὰ τῆς
Θράκης. Ἐδῶ βρίσκεται, ἐπίσης, ἡ περιγραφὴ τῶν Ὀδρυσῶν (κεφ. 97) καὶ τῆς
βασιλείας τοῦ Περδίκκα.

Βασικὴ Βιβλιογραφία:
Ἀ. Γεωργοπαπαδάκος, Θουκυδίδη Ἱστορία: Τὰ κυριότερα μέρη ἀπὸ τὸ ἔργο (Εἰσαγωγή,
κείμενο, μετάφραση, σχόλια), τόμ. Α΄ (Εἰσαγωγή – βιβλία Ι-ΙΙΙ), Θεσσαλονίκη 1982, σσ. 18-
23.
Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότηση
• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού
έργου του διδάσκοντα.
• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει
χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.
• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση
και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση
(Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα
Σημείωμα Αναφοράς

Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων: Χαρίλαος Ε. Αυγερινός. «Ιστοριογραφία:

Θουκυδίδης. Τὸ πρῶτο καὶ τὸ δεύτερο βιβλίο τῆς Ἱστορίας τοῦ Θουκυδίδη». Έκδοση: 1.0.
Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:
http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1332.

Σημείωμα Αδειοδότησης
• Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons
Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη.
[1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.