H εποχή του μετανθρώπου

Γιώργος Καραμπελιάς
συγγραφέας

H εποχή του μετανθρώπου

Αν η εξαφάνιση της αστικής τάξης δεν πραγματοποιηθεί

πριν από μια σχεδόν υπολογισμένη στιγμή της τεχνικής και
επαναστατικής εξέλιξης (καθορισμένη από τον πληθωρισμό
και τον χημικό πόλεμο) όλα είναι χαμένα. Το φυτίλι που καίγε-
ται πρέπει να κοπεί προτού η σπίθα αγγίξει τον δυναμίτη.
Β. Μπένγιαμιν, «Αγγελιοφόρος πυρκαγιάς»

Η
κρίση του εγελιανού και μαρ-
ξιστικού μεσσιανισμού προήλ-
θε από την εξάντληση των προ-
τάσεών τους, στην αντιπαράθεση με την
ίδια την ηγερία τους, την Ιστορία, και
από την εκκένωση του «μύθου του 20ού
αιώνα» –για να δανειστούμε τον τίτλο
του Ρόζενμπεργκ– του ημιθέου της ιστο-
ρίας. Ο ημίθεος κομμουνιστής/προλετά-
ριος και ο αντίπαλός του, ο Γερμανός
υπεράνθρωπος/δολοφόνος, θα βυθιστούν
στο λυκόφως, όσο και εάν ο πρώτος συ-
νιστά μια πλέον ελκυστική ανθρώπινη
φιγούρα από την αποτρόπαιη καρικατού-
ρα του δεύτερου.
Περάσαμε από τον Θεό και Μεσ-
σία του εβραϊσμού στον Θεό/Ημίθεο
της ιστορίας, για να επανέλθουμε ίσως
σε ένα νέο θεό, τον Θεό της τεχνολογί-
ας. Δεν προλάβαμε να εξέλθουμε από την
εποχή του κοινωνιοκεντρικού και ιστορι-
κού μεσσιανισμού και βρισκόμαστε αντι-
μέτωποι, σε αυτή τη νέα χιλιετία, με τη
φοβερότερη πρόκληση στην ιστορία του
ανθρώπου, τη μετάβαση προς τον «με-
τάνθρωπο».
Πράγματι, για πρώτη φορά στην αν-
θρώπινη ιστορία, γίνεται επιστημονικά
και τεχνολογικά εφικτή η δυνατότητα πα-
ρέμβασης στο γενετικό υλικό του ανθρώ-
που και κατά συνέπεια η δυνατότητα μιας
τεχνητής αλλοίωσης του ανθρωπίνου εί-
δους, ή μιας μετεξέλιξης των μηχανικών
συστημάτων προς την κατεύθυνση οιονεί
ανθρωπίνων λειτουργιών, ή και τα δύο
ταυτοχρόνως, σε μια συνάρθρωση («συ-

Μια εκτενέστερη και παλαιότερη μορφή του κειμένου είχε δημοσιευτεί στο βιβλίο Η θε-
μελιώδης Παρέκκλιση, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2004.

35
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
νεπαφή») ανθρώπου και μηχανής. Και
επιμένουμε στο επιστημονικά και τεχνο-
λογικά επιτεύξιμο, διότι μυθολογικά και
μυθιστορηματικά είχαν ήδη κατασκευα-
στεί τεχνουργήματα αντίστοιχα με τις ση-
μερινές ευφυείς μηχανές και τα αυτόμα-
τα, από τον χάλκινο γίγαντα Τάλω1, στην
αρχαία Ελλάδα, έως τον… Πινόκιο και το
τέρας του Φρανκενστάιν.
Αν στο παρελθόν, και σε δύο μεγάλες
«στιγμές», ο άνθρωπος έθεσε ως στόχο
την «υπέρβαση» της ανθρώπινης φύσης,
σήμερα ετοιμάζεται για το «αποφασιστι-
κό άλμα».
Η ιδέα δεν είναι καινοφανής και μας
καταδιώκει από πολύ παλιά, πότε ως
όνειρο και πότε ως εφιάλτης. Η πρώτη
«στιγμή» υπήρξε εκείνη του μύθου και
1
Ο Τάλως ήταν μια μηχανική κατασκευή, το
πρώτο «ρομπότ» στην παγκόσμια ιστορία. Σύμ-
φωνα με την επικρατέστερη μυθολογική εκδοχή,
κατασκευάστηκε από τον Ήφαιστο κατ’ εντολήν
του Δία, ο οποίος τον χάρισε στο Μίνωα για να
φυλάει την Κρήτη. Ήταν κατασκευασμένος από
μπρούντζο και διέθετε μία και μοναδική φλέβα,
η οποία ξεκινούσε από τον λαιμό και κατέληγε
στον αστράγαλό του, όπου ένα χάλκινο καρφί
έκλεινε την έξοδό της. Μέσα στη φλέβα του Τά-
λω κυλούσε ο ιχώρ, δηλαδή «το αίμα των αθα-
νάτων», θείο υγρό που του έδινε ζωή. Κύριο έρ-
γο του Τάλω ήταν να διατρέχει όλες τις ακτές της
Κρήτης τρεις φορές την ημέρα, να ρίχνει βρά-
χους στα εχθρικά πλοία, να σκοτώνει τους εισβο-
λείς και επί πλέον να περιφέρεται στο εσωτερι-
κό του νησιού μεταφέροντας από χωριό σε χωριό
τους νόμους που θεσμοθετούσε ο Μίνωας. Τους
εισβολείς εξόντωνε αγκαλιάζοντάς τους, ενώ
ταυτόχρονα πυρακτωνόταν –άγνωστο πως– και
τους κατέκαιγε. Ο «θάνατός» του επήλθε όταν,
από την Κρήτη, περνούσαν οι Αργοναύτες και ο
Ποίας, πατέρας του Φιλοκτήτη, τόξευσε το χάλ-
κινο καρφί στη φτέρνα του Τάλω, το οποίο βγή-
κε από τη θέση του και χύθηκε ο ιχώρ. Δηλαδή,
σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Τάλως αποτελούσε
ένα είδος «κύβοργου».
36
της θρησκείας… Ο ημίθεος, ο ήρωας,
αποτελούν ήδη μια εκδοχή ενός μυθολο-
γικού μετανθρώπου. Εμφανίζεται στους
μύθους όλων των λαών, από τους Ινδιά-
νους της Αμερικής μέχρι τους ομηρικούς
ήρωες και τον Ηρακλή – σε όλους σχε-
δόν τους σχετικούς μύθους, ο ήρωας εμ-
φανίζεται ως η σύμμειξη θεού και ανθρώ-
που, ένα προείκασμα της μετάβασης στη
μετανθρώπινη κατάσταση. Στις δε θρη-
σκευτικές πεποιθήσεις του, ο άνθρωπος
υπερβαίνει τη θνητή, ζωώδη και πεπερα-
σμένη φύση του μέσω της ένωσής του με
τον θείο «πατέρα» του («πατέρας θεών
και ανθρώπων»), της αναφοράς σε υπερ-
βατικά ηθικοθρησκευτικά πρότυπα και
της πίστης σε μια «άλλη ζωή» που θα του
εξασφαλίσει την αθανασία.
Η δεύτερη «στιγμή» θα είναι η «παι-
δευτική»-πολιτισμική. Μέσω της «παι-
δείας», ο άνθρωπος θα «υπερβεί» τη
φύση του και θα κατασκευάσει μια νέα
ταυτότητα, εξ ολοκλήρου πολιτισμική.
Ο διαφωτισμός και η ακρότατη συνέπειά
του, ο κρατικός μαρξισμός, θα θέσει ως
προμετωπίδα του το αίτημα της δημιουρ-
γίας του «νέου ανθρώπου», που πλέον θα
έχει υπερκεράσει κάθε φυσικό ή ενστικτι-
κό «προκαθορισμό». Φύση και ιστορία
διαχωρίζονται ριζικά και απόλυτα, ο «άν-
θρωπος», μέσω του πολιτισμού, υπερβαί-
νει αμετάκλητα τη φύση. Ή, στην περί-
πτωση του ναζιστικού «αντιδραστικού
μοντερνισμού», θα ενσωματώσει το έν-
στικτο στην μηχανή2!
2
Αξίζει να σημειώσουμε πως ο ναζισμός δεν
υπήρξε ένα αυθεντικό ρομαντικό ρεύμα, παρά
τα αντιθέτως υποστηριζόμενα και τις υπαρκτές
αλλά δευτερεύουσες ρομαντικές εκλάμψεις του
(Έτσι ο Φ. Τερζάκης στα Αποσπάσματα μιας φι-
λοσοφίας της φύσης, και ιδιαίτερα το κεφάλαιο
«Η ρομαντική φύση» σσ. 59-71, συνδέει τον ρο-
 H εποχή του μετανθρώπου
Σύμφωνα με τον Σπύρο Μάνδρο,
«στον μετανθρώπινο μύθο άλλωστε βάσι-
σε και ο αιώνας μας τις κυρίαρχες πολιτι-
κές του συγκρούσεις, που κορυφώθηκαν
με δύο ιερούς πολέμους, τον Δεύτερο Πα-
γκόσμιο Πόλεμο και τον Ψυχρό Πόλεμο.
Τα δύο πολιτικά κινήματα που πρωταγω-
νίστησαν είναι βεβαίως ο κομμουνισμός
και ο ναζισμός. Και τα δύο μετέβαλαν σε
επείγον πολιτικό αίτημα δύο διαμετρικά
αντίθετες εκδοχές της μεταφυσικής του
μετανθρώπου»3. Ο «κομμουνιστικός άν-
θρωπος», ιδιαίτερα στη σταλινική ηρωι-
κή εκδοχή του, αποτελεί μια εκκοσμικευ-
μένη ενσάρκωση του χριστιανικού ιδε-
ώδους η δε κομμουνιστική κοινωνία, ως
εγκόσμιος Παράδεισος, μια παραλλαγή
του επουράνιου. «Αντίθετα, ο Άριος (ο
μετάνθρωπος των ναζιστών) υπάρχει ήδη
λόγω της φυλετικής του καταγωγής και η
επιδιωκόμενη μετανθρώπινη κατάσταση
είναι η βίαιη και ανελέητη αποκατάστα-
σή του στα βιολογικά του δικαιώματα σε
βάρος όλων των άλλων φυλετικών ομά-
δων (κατώτερες φυλές υπανθρώπων). Για
τον ναζιστικό μύθο, ο μετάνθρωπος έχει
ήδη επέλθει και απομένει μόνο η πολιτι-
κοπολεμική επιβολή της μετανθρώπινης
μαντισμό με τον ναζισμό, εκδ. Natura). Ο ναζι-
σμός επεχείρησε μάλλον να «ρομαντικοποιήσει»
τη μηχανή και γι’ αυτό –ορθά– ο Λιονέλ Ρισάρ
και ο Τζέφρεϋ Χερφ επινόησαν και χρησιμοποί-
ησαν τον όρο «αντιδραστικός μοντερνισμός».
[Βλ. Jeffrey Herf, Αντιδραστικός μοντερνισμός,
τεχνολογία, κουλτούρα και πολιτική στη Βαϊμάρη
και το Γ΄ Ράϊχ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρή-
της, Ηράκλειο, 1996 και Lionel Richard, D’une
apocalypse à l’autre: Sur l’Allemagne et ses
productions intellectuelles de Guillaume II aux
années vingt, 10/18 Παρίσι 1976]
3
Σπύρος Μάνδρος, «Ο νέος μύθος για τον με-
τάνθρωπο», από το ηλεκτρονικό περιοδικό Με-
ταθέσεις [www.meta.gr ].
37
κατάστασης»4.
Όμως η αποτυχία των «παιδευτικών»
ιδεολογιών, η διόγκωση των οικολογικών
προβλημάτων, η κατάρρευση των κοινω-
νικών πειραματισμών του 20ού αιώνα,
υπονόμευσαν την πίστη στις πολιτισμι-
κές και παιδευτικές διαδικασίες. Μπρο-
στά στα αδιέξοδα που πολλαπλασιάζο-
νται –παράλληλα με μια, περιορισμένη,
«επιστροφή» στη «φύση του ανθρώπου»
και στη θρησκεία–, στις πιο αναπτυγμέ-
νες τεχνολογικά κοινωνίες, προετοιμάζε-
ται μια νέα «στιγμή», τεχνολογική, που θα
υπερβεί «οριστικά» την αντίφαση Φύση-
Ιστορία και θα οδηγήσει, κυριολεκτικά,
σε ένα «νέο είδος ανθρώπου».
Η τεχνολογική μηχανική του ανθρώ-
που διήνυσε, μέσα σε μερικά εκατομμύ-
ρια χρόνια, την απόσταση που τον χωρί-
ζει από τη λάξευση του πυριτόλιθου έως
τη σύντηξη του πυρήνα του υδρογόνου
και τη μικροηλεκτρονική και βρίσκεται
πλέον στο κατώφλι ενός ποιοτικού άλ-
ματος χωρίς προηγούμενο, το οποίο υπο-
στασιοποιείται σε περισσότερες από μία
κατευθύνσεις:
Πρώτον, στην κατασκευή του «μεταν-
θρώπου», την παρέμβαση στην ίδια την
ανθρώπινη φύση, όχι πλέον μέσω του πο-
λιτισμού, της θρησκείας, της ιδεολογίας,
αλλά πάνω στο ίδιο το βιολογικό «υλι-
κό». Σημειώνει ο Μάνδρος:
Το βασικό νήμα του μετανθρώπινου μύ-
θου είναι η εντολή για συνειδητή και
σκόπιμη υπέρβαση του ανθρώπινου εί-
δους από τον ίδιο τον άνθρωπο. [ ] Στον
καιρό μας όμως το ενδεχόμενο του με-
τανθρώπου επανέρχεται από άλλους
δρόμους, αθέσμιστους και απεριόρι-
στους, που από τη φύση τους δίνουν νέα
4
Σπύρος Μάνδρος, ό.π.
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
μορφή και νέο περιεχόμενο στον περι-
πόθητο μετάνθρωπο. Η επιστήμη και οι
νέες επιστημονικές ιδεολογίες (τρανσου-
μανισμός, εξτροπιανισμός) αρπάζουν τη
σκυτάλη που εγκατέλειψαν ξέπνοοι οι
παραδοσιακοί ανθρώπινοι θεσμοί. Και ο
μύθος του μετανθρώπου επανεμφανίζε-
ται με ένα καινούργιο ρούχο5.
Και εάν η εμφύσηση ζωής στα τεχνουρ-
γήματα της πληροφορικής προσκρού-
ει ακόμα(;) στην αδυναμία κατανοήσεως
και προπαντός αναπαραγωγής του μηχα-
νισμού της ανθρώπινης σκέψης, της επί-
γνωσης και της αυτοσυνείδησης, όπως θα
δούμε και στη συνέχεια, η μετεξέλιξη και
η μετάλλαξη των ζώντων οργανισμών εί-
ναι εφικτή και πραγματοποιήσιμη. Ήδη
από τους προϊστορικούς χρόνους, ο άν-
θρωπος θα επιτύχει, μέσα από αλλεπάλ-
ληλες διασταυρώσεις, τη δημιουργία
νέων ποικιλιών φυτών και ρατσών ζώων,
από τον 19ο αιώνα θα δημιουργήσει νέα
υβρίδια και θα κατανοήσει-ελέγξει τους
μηχανισμούς της αναπαραγωγής των ει-
δών, ενώ με τη βιογενετική θα επέμβει
και γονιδιακά στη δημιουργία νέων ποι-
κιλιών και γιατί όχι –σύντομα– και στην
κατασκευή νέων ειδών.
Η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γο-
νιδιώματος, που ολοκληρώθηκε το 2003,
και οι απαρχές της γονιδιακής παρέμβα-
σης και της κλωνοποίησης ζώντων ορ-
γανισμών, η δημιουργία βλαστοκυττά-
ρων, έρχονται να προστεθούν στη φαρέ-
τρα της ευγονικής (παρόλο που κινδυνεύ-
ει να έχει εξαιρετικά «δυσγονικές» και
καθόλου ευγονικές συνέπειες). Η αποκω-
δικοποίηση του γονιδιώματος σηματοδο-
τεί την ολοκλήρωση μιας περιόδου, που
ξεκίνησε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλε-
5
Σπύρος Μάνδρος, ό.π.
38
μο, όταν το 1953 οι Γουώτσον και Κρικ
περιέγραψαν τη δομή του DNA. Στη δι-
άρκεια των 60 χρόνων που διανύθηκαν,
έγιναν αντιληπτοί οι μηχανισμοί αποκω-
δικοποίησης της γενετικής πληροφορίας,
ενώ καταγράφηκαν πάνω από 4.000 πα-
θολογικές καταστάσεις, που οφείλονται
σε ελαττώματα της δομής των χρωμο-
σωμάτων ή των γονιδίων, συμβάλλοντας
στην αποτελεσματικότερη διάγνωση και
αντιμετώπιση των κληρονομικών και επί-
κτητων παθήσεων.
Η αποκωδικοποίηση του Ανθρώπι-
νου Γονιδιώματος σηματοδοτεί το τέλος
μιας αρχικής μόνο περιόδου ερευνών.
Αναγνωρίσαμε πάνω από 30.000 γονίδια,
ολοκληρωμένες προτάσεις πληροφοριών,
δεν γνωρίζουμε όμως ακόμη τη λειτουρ-
γική εμπλοκή των γονιδίων αυτών στη
σύνθεση πολύ περισσοτέρων πρωτεϊνών
που συγκροτούν τον φαινότυπο6.
Η δεύτερη κατεύθυνση αφορά στην
επέκταση της τεχνητής νοημοσύνης και
της δημιουργίας νέων τεχνολογικών πλα-
σμάτων που σε λίγες δεκαετίες θα «αντα-
γωνίζονται» τον ίδιο τον ανθρώπινο εγκέ-
φαλο σε όλα τα επίπεδα, όπως το κάνουν
ήδη π.χ. στο σκάκι.
Αυτή η εξέλιξη έχει αρχίσει να διαγρά-
φεται τις τελευταίες δεκαετίες με την προ-
σθετική ιατρική, τις μεταμοσχεύσεις, τη
θυελλώδη εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύ-
νης, της ρομποτικής και της πληροφορικής
ή τη «νανοτεχνολογία» που ανατέλλει. Με
την προσθετική και αισθητική ιατρική κα-
θώς και με την αυξανόμενη χρήση φαρμά-
6
Βλ. Κωνσταντίνος Πάγκαλος (καθηγητής ια-
τρικής - γενετιστής), «Νέα Γενετική - Νέα Ευ-
γονική;» Εισήγηση στο Συνέδριο «Αρχές και
αξίες για την οικοδόμηση της Ευρώπης», Ξενο-
δοχείο Divani Caravel, Αθήνα 4-6 Μαΐου 2003.
 H εποχή του μετανθρώπου
κων και σκευασμάτων, όλο και περισσό-
τεροι άνθρωποι στη Δύση παριστούν μια
αρχική… εισαγωγή στο μοτίβο του μεταν-
θρώπου. Τεχνητά μέλη και μαλλιά, τεχνη-
τοί νεφροί και καρδιές, οδοντοστοιχίες,
ενέσεις σιλικόνης και μετατροπή φύλου,
λίφτιν και φαρμακευτική «υποστήριξη»
της καθημερινότητας, ντόπινγκ και σκευά-
σματα στον αθλητισμό – και όχι μόνο στον
πρωταθλητισμό αλλά στο καθημερινό γυ-
μναστήριο. Ο κόσμος μας αποτελείται
ήδη από τους «τελευταίους ανθρώπους»
και ίσως τους πρώτους μετανθρώπους. Ο
Vernon Vinge, μαθηματικός και συγγρα-
φέας έργων επιστημονικής φαντασίας,
ο οποίος θεωρεί δυνατή και ευκταία την
έλευση του μετανθρώπου, διαγράφει ως
εξής το πρόγραμμα του τεχνολογικού με-
τασχηματισμού που οραματίζεται:
…βρισκόμαστε μπροστά σε μια αλλαγή
που συγκρίνεται μόνο με την εμφάνιση
της ανθρώπινης ζωής στη Γη. Τα επα-
κριβή αίτια αυτής της αλλαγής είναι η
επικείμενη δημιουργία, μέσω τεχνολο-
γίας, οντοτήτων με μεγαλύτερη νοημο-
σύνη από τον άνθρωπο. Υπάρχουν αρ-
κετά μέσα με τα οποία η επιστήμη μπο-
ρεί να εξασφαλίσει αυτό το επίτευγμα
(και τούτο είναι ένας ακόμα λόγος σι-
γουριάς ότι το γεγονός αυτό θα συμβεί):
Μπορεί να υπάρξουν «ξύπνιοι» και
υπεράνθρωπα ευφυείς κομπιούτερ. (Σή-
μερα, υπάρχει μεγάλη διχογνωμία ως
προς το εάν μπορούμε να δημιουργή-
σουμε το αντίστοιχο του ανθρώπου σε
μια μηχανή. Αλλά εάν η απάντηση εί-
ναι «ναι, μπορούμε», τότε ελάχιστη αμ-
φιβολία υπάρχει ότι πολύ σύντομα μετά
απ’ αυτό θα μπορούμε να κατασκευά-
σουμε όντα πιο ευφυή). Μεγάλα δίκτυα
κομπιούτερ (και οι συνδεδεμένοι χρή-
στες τους) μπορεί να «ξυπνήσουν» σαν
39
υπεράνθρωπα ευφυείς οντότητες.
Η συνεπαφή (interface) κομπιούτερ
και ανθρώπου μπορεί να γίνει τόσο στε-
νή που οι χρήστες τους να θεωρούνται
δικαιολογημένα πως έχουν υπερανθρώ-
πινη ευφυΐα. Οι βιολογικές επιστήμες
μπορεί να προσφέρουν τα μέσα για τη
βελτίωση της ανθρώπινης ευφυΐας7.
Και είναι προφανές ότι βρισκόμαστε μό-
λις στο πρελούδιο8, διότι σε είκοσι χρό-
νια θα έχουν δημιουργηθεί μοριακοί
«νανοσυναρμολογητές9» οι οποίοι θα πα-
ρεμβαίνουν στο μοριακό επίπεδο και θα
μπορούν να συνθέτουν από οποιοδήποτε
υλικό πρώτες ύλες, τρόφιμα, κλπ. με την
«απλή» αναδόμηση των μορίων. Τερά-
7
Η επερχόμενη τεχνολογική μοναδικότητα του
Vernor Vinge, της Μαθηματικής Σχολής του
Πολιτειακού Πανεπιστημίου του San Diego
(Μετάφραση Σπ. Μάνδρος) παρουσιάστηκε αρ-
χικά στο Συμπόσιο VISION-21, που έγινε με
χορηγία του Ερευνητικού Κέντρου Lewis της
NASA και του Ινστιτούτου Αεροδιαστημικής
του Οχάιο, στις 30-31 Μαρτίου 1993. Σύμφω-
να με τον Vinge, εντός τριάντα ετών, θα έχου-
με τα τεχνολογικά μέσα για να δημιουργήσουμε
υπερανθρώπινη νοημοσύνη. Κατά συνέπεια πο-
λύ σύντομα, μετά απ’ αυτό, θα λάβει τέλος και
η ανθρώπινη περίοδος της πλανητικής ιστορίας.
8
Βλέπε Eric Drexler, Engines of Creation, An-
chor, Reprint edition, 1987 και Eric Drexler,
Chris Peterson, Gayle Pergamit, Unbounding
the Future: The Nanotechnology Revolution,
Harpercollins, 1993 καθώς και τα άρθρα που
δημοσιεύτηκαν στο ηλεκτρονικό περιοδικό Με-
ταθέσεις: Kai Wu, «Η επιστροφή του Προμηθέα,
Νανοτεχνολογία: Η επόμενη βιομηχανική επα-
νάσταση», μτφρ Σπ. Μάνδρος και Michael S.
Wisz «Η υπόσχεση της νανοτεχνολογίας», μτφρ
Σπ. Μάνδρος, www.meta.gr .
9
Η νανοτεχνολογία αναφέρεται σε μοριακά και
ατομικά μεγέθη και έχει ως μονάδα μέτρησης
το νανόμετρο, δηλ. το ένα εκατομμυριοστό του
μέτρου.
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
στιες επενδύσεις κατευθύνονται ήδη στη
μοριακή ηλεκτρονική – τον νέο υποτο-
μέα της νανοτεχνολογίας, όπου τη θέση
των στοιχείων του ηλεκτρονικού κυκλώ-
ματος καταλαμβάνουν μεμονωμένα μό-
ρια10. Οι νανοσυναρμολογητές, σύμφω-
να με τον άνθρωπο που τους επινόησε,
τον Έρικ Ντρέξλερ, θα μπορούσαν να θε-
ραπεύσουν ασθένειες –από τη γρίπη έως
τον καρκίνο– επεκτείνοντας το ανθρώπι-
νο ανοσοποιητικό σύστημα, θα παρήγα-
γαν εξαιρετικά φθηνή ηλιακή ενέργεια, θα
αποκαθιστούσαν ολοκληρωτικά τις ζημιές
που έχουμε προκαλέσει στο περιβάλλον,
θα επέτρεπαν την παραγωγή υπερ-υπολο-
γιστών τσέπης, θα μετέβαλλαν σε ταξίδι
ρουτίνας τις διαστημικές πτήσεις και θα
μας επέτρεπαν να αποκαταστήσουμε τα
εξαφανισμένα ζωικά και φυτικά είδη.
Το διακύβευμα
Πρόκειται ίσως για τη δραματικότερη
«στιγμή» στην ανθρώπινη ιστορία. Ο άν-
θρωπος αναλαμβάνει το ρίσκο της αυτο-
μετατροπής του σε «μετάνθρωπο», δια
της ηλεκτρονικής, της βιογενετικής και
της νανοηλεκτρονικής οδού. Θα μπορέ-
σει όμως να ελέγξει παρεμβάσεις στο γο-
νιδιακό υλικό που μπορούν να αποβούν
καταστροφικές και να οδηγήσουν ακό-
μα και σε τερατογενέσεις; Ή μήπως τα
«βιολογικά ρομπότ» και οι μηχανές της
τεχνητής νοημοσύνης, της συνεπαφής
(interface) ζωικών ιστών και μηχανών,
που ευαγγελίζονται ορισμένοι ρομποτι-
10
Η μοριακή ηλεκτρονική, που συχνά ονομά-
ζεται και moletronics, περιλαμβάνει τη μελέτη
και εφαρμογή των μοριακών δομικών μονάδων
για την κατασκευή ηλεκτρονικών εξαρτημάτων.
(Βλ. https://sites.google.com/site/nanotechnolo-
gygrsite/moriake-elektronike)
40
κο-γενετιστές, μπορούν να οδηγήσουν
ακόμα και σε μια «ανεξέλεγκτη εξέγερ-
ση των ρομπότ», τέτοια που έχει ήδη πε-
ριγράψει ο Ασίμωφ και οι άλλοι πατέρες
της επιστημονικής φαντασίας; Και όχι
υποχρεωτικά με τη μορφή της εξέγερσης
των μηχανών, που προαναγγέλλει η επι-
στημονική φαντασία, αλλά, τουλάχιστον,
αρχικώς με τη μορφή ενός ανεξέλεγκτου
και εκθετικού πολλαπλασιασμού των μη-
χανών και των υπολογιστών;
Α. Η τεχνητή νοημοσύνη
Όσο περισσότερο εδραιώνονται και επε-
κτείνονται αυτές οι νέες κατευθύνσεις,
τόσο πολλαπλασιάζονται οι αμφισβη-
τήσεις των επιστημόνων και των στοχα-
στών –μαθηματικών, νευροψυχιάτρων,
βιολόγων, φιλοσόφων– που αντιστρατεύ-
ονται ή απλώς αμφισβητούν αυτή τη νέα
ανθρώπινη και μετανθρώπινη μηχανική.
Για να κατανοήσουμε τα επιχειρήμα-
τα των μεν και των δε, θα επιχειρήσουμε,
σε μια σύντομη ανασκόπηση, να παρου-
σιάσουμε τα δεδομένα του προβλήματος:
Κατ’ αρχάς, είναι πλέον εφικτή μία
κατά προσέγγιση εκτίμηση της «υπολογι-
στικής ισχύος» του εγκεφάλου. Ο εγκέφα-
λος αποτελείται από 100 δισεκατομμύρια
νευρώνες περίπου, έκαστος εκ των οποίων
συνδέεται μέσω συνάψεων με 1000 γειτο-
νικούς νευρώνες. Συνολικά πρόκειται για
100 τρισεκατομμύρια συνάψεις, που λει-
τουργούν εν παραλλήλω. Αν θεωρήσουμε
ότι κάθε σύναψη έχει δυναμικότητα 100
«υπολογισμών» το δευτερόλεπτο, προκύ-
πτει το ισοδύναμο 10.000 teraFLOP11 για
το σύνολο του εγκέφαλου.
11
Το ένα TeraFLOP αντιστοιχεί με ένα τρισε-
κατομμύριο υπολογιστικές πράξεις ανά δευτε-
ρόλεπτο.
 H εποχή του μετανθρώπου
Ο καθηγητής Χανς Μόραβετς (Hans
Moravec), ιδρυτής του «Ινστιτούτου Ρο-
μποτικής» στο Πανεπιστήμιο Κάρνε-
τζι-Μέλλον των ΗΠΑ και κατασκευα-
στής ρομπότ, υποστηρίζει πως, μέσα στα
επόμενα σαράντα χρόνια, θα κατασκευ-
αστούν υπερ-ευφυή ρομπότ που θα ξε-
περάσουν την ανθρώπινη ευφυΐα και η
ανθρώπινη εργασία θα αντικατασταθεί
από τα αυτόματα. Σύμφωνα με τον νόμο
του Μουρ12, η επεξεργαστική ισχύς των
υπολογιστών διπλασιάζεται κάθε δύο
.
χρόνια έτσι, κατά τον Μόραβετς, σε ένα
άρθρο του το 199013, η πρώτη γενιά των
ρομπότ, με επίπεδο ευφυΐας παρόμοιο με
εκείνο των ερπετών, θα έχει ήδη κατα-
σκευαστεί το 2010, ενώ τριάντα χρόνια
μετά θα έχει ήδη κατασκευαστεί η «τέ-
ταρτη γενεά... η οποία θα διαθέτει αν-
θρωπίνου επιπέδου αισθητηριακές και
κινητικές δυνατότητες και ανώτερες δυ-
νατότητες υπολογισμού». Η πραγματι-
κότητα μοιάζει να έχει ήδη ξεπεράσει τις
προβλέψεις του. Ενώ ο πλέον σύγχρονος
υπερ-υπολογιστής στις αρχές της χιλιετί-
ας ήταν ο white ASCI της IBM, με συ-
νολική απόδοση 12.3 teraFLOP, για τη
μεταφορά του οποίου χρειάστηκαν εικο-
12
Ο Γκόρντον Μουρ, ο ιδρυτής της μεγάλης
εταιρείας ηλεκτρονικών «Ιντέλ», προέβλεψε
το 1965 πως η δύναμή των υπολογιστών θα δι-
πλασιαζόταν κάθε δύο χρόνια. Η πρόβλεψή του
επαληθεύτηκε και το 2000 ο Pentium 4 διέθε-
τε 42 εκατομμύρια τρανζίστορ ενώ, πριν από
35 χρόνια, ο 4004 διέθετε μόλις 2.250 τρανζί-
στορ. Η επαλήθευση της πρόβλεψης θεωρήθη-
κε πως μπορεί να στοιχειοθετήσει τη διατύπωση
ενός αντίστοιχου «νόμου», που απεκλήθη «Νό-
μος του Μουρ».
13
Hans Moravec, Mind Children: The Future of
Robot and Human Intelligence, Χάρβαρντ, Har-
vard University Press, 1990.
41
σιοκτώ φορτηγά αυτοκίνητα, το 2008 ο
Roadrunner της IBM υπήρξε ο πρώτος
υπολογιστής που έσπασε το «φράγμα»
του ενός petaFLOP14 ενώ το 2013 ο μεγα-
λύτερος υπερ-υπολογιστής του κόσμου,
ο κινεζικός Τιανχέ 2, έφθασε τα 33.86
petaFLOP15, δηλαδή ξεπέρασε το επίπεδο
τριών ανθρωπίνων εγκεφάλων μαζί!
Οι υπολογιστές «θα μας αντικαταστή-
σουν σε κάθε βασική εργασία και θα μπο-
ρούν, κατ’ αρχήν, να θέτουν σε λειτουρ-
γία την κοινωνία μας δίχως τη δική μας
παρέμβαση»16. «Αυτό που μας μέλλε-
ται.... είναι ένας κόσμος στον οποίο η αν-
θρώπινη φυλή θα σαρωθεί από ένα κύμα
πολιτισμικών μετασχηματισμών, και θα
υποκατασταθεί από τους ίδιους τους τε-
χνητούς απογόνους της»17.
Ο πλέον διαπρύσιος κήρυκας της
έλευσης των ρομπότ υψηλής νοημοσύνης
είναι ο Ρέυ Κουρτσβάιλ (Ray Κurzweil),
εφευρέτης πολλών ηλεκτρονικών συστη-
μάτων και ιδιοκτήτης ενός μεγάλου δι-
κτύου συναφών επιχειρήσεων. Για τον
Κουρτσβάιλ, οι επιτραπέζιοι υπολογι-
στές θα φθάσουν στο επίπεδο της ανθρώ-
πινης ευφυΐας ήδη από το 2020, στις δε
αμέσως επόμενες δεκαετίες, θα καταστεί
δυνατή η αντιγραφή (το «σκανάρισμα»)
του ανθρώπινου εγκεφάλου και η μετα-
14
Το ένα PetaFLOP αντιστοιχεί με χίλια τρισε-
κατομμύρια υπολογιστικές πράξεις ανά δευτε-
ρόλεπτο ή χίλια TeraFLOP.
15
http://www.china.org.cn/top10/2013-06/21/
content_29187340.htm
16
Βλέπε Hans P. Moravec, Robot: Mere Ma-
chine to Transcendent Mind, Oxford Universi-
ty Press, 1998.
17
Επίσης, Hans Moravec, Mind Children:
The Future of Robot and Human Intelligence,
Χάρβαρντ, Harvard University Press, 1990.
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
γραφή των εγκεφαλικών δεδομένων σε
αυτούς τους εξελιγμένους υπολογιστές,
ώστε να αποκτήσουν ανθρώπινες ικανό-
τητες λογικής επεξεργασίας και, παράλ-
ληλα με την υψηλή τους ταχύτητα, να ξε-
περάσουν σύντομα τους ανθρώπους. Η
μεταβίβαση της πληροφορίας από τον
ανθρώπινο εγκέφαλο στον υπολογιστή
θα προσφέρει στον άνθρωπο ένα είδος
«αθανασίας», ενώ βέβαια το ανθρώπινο
είδος, όπως το γνωρίζουμε, θα οδηγηθεί
σε εξαφάνιση18...
Και εάν μία τέτοια λογική μοιάζει φυ-
σιολογική για τις εξτρεμιστικές ομάδες
των εξτροπιανών και των τρανσουμανι-
στών, το πιο ανησυχητικό είναι πως μια
τέτοια αντίληψη χαρακτηρίζει και αν-
θρώπους όπως ο Μόραβετς και ο Κουρ-
τζβάιλ, που καταλαμβάνουν τις υψηλότε-
ρες θέσεις του τεχνολογικού και επιχει-
ρηματικού hit parade19. Ο διακηρυγμένος
στόχος τους είναι μια νέα εποχή μετα-βι-
ολογικής ζωής, νόησης χωρίς σώματα,
αθανασίας χωρίς τα όρια της ασθένειας,
της γήρανσης και της ανεκπλήρωτης επι-
θυμίας, της μεταβολής της ανθρώπινης
18
Βλέπε Ray Kurzweil, The Age of Spiritual
Machines: When Computers Exceed Human In-
telligence, Penguin Putnam 2000, καθώς και Jay
W. Richards, George F. Gilder, Ray Kurzweil,
Thomas Ray, John Searle, William Dembski,
Michael Denton, Are We Spiritual Machines?:
Ray Kurzweil vs. the Critics of Strong A.I., Dis-
covery Institute, 2002.
19
Ο Μόραβετς είναι πρωτοπόρος στην ανάπτυ-
ξη ανεξάρτητων κινούμενων ρομπότ και χρημα-
τοδοτείται από τη NASΑ, το Ναυτικό και την
Υπηρεσία Προγραμμάτων Εξελιγμένων Ερευ-
νών του Υπουργείου Άμυνας, ενώ ο Κουρ-
τσβάιλ έχει κατακτήσει το Εθνικό Βραβείο Τε-
χνολογίας των ΗΠΑ, το 1999, και έχει κατα-
σκευάσει τα πιο εξελιγμένα συστήματα οπτικής
αναγνώρισης κειμένων.
42
νόησης σε μηχανική-μετανθρώπινη...20
Όπως διακηρύσσουν ανοικτά οι Γκρέγκο-
ρυ Πωλ και Ερλ Κοξ:
Ονειρευόμαστε ένα παράξενο αφυπνι-
στικό όραμα˙ ένα αναπόφευκτα βραχύ-
χρονο διάλειμμα ανάμεσα στη μακρά
περίοδο της ανθρωπότητας χαμηλής τε-
χνολογίας, από τη μια, και την εποχή
της υπέρβασης των ανθρωπίνων όντων
από την άλλη... Η γήινη «φωλιά» μας θα
κατακτηθεί από έναν τελειότερο και πε-
ρισσότερο ανταγωνιστικό οργανισμό21.
Όσο για την περιβόητη «συνεπαφή» με-
ταξύ ανόργανων και οργανικών συστη-
μάτων, οι λεγόμενοι «υπολογιστές DNA»
έχουν ήδη αναπτυχθεί σε πειραματι-
κό στάδιο22. Με την τοποθέτηση κλώ-
νων DNA (σειρών από τα νουκλεοτίδιά
του) σε επιφάνειες από γυαλί και χρυ-
σό, οι ερευνητές κατάφεραν να δώσουν
στους «υπολογιστές» που βασίζονται στο
20
Βλέπε τα σχετικά κείμενα του καθηγητή πο-
λιτικών επιστημών Charles T. Rubin, «Artificial
Intelligence and Human Nature,» The New
Atlantis, τεύχος 1, Άνοιξη 2003, σσ. 88-100 και
του Nadrian C. Seeman, «Nanotechnology and
the Double Helix», Scientific American, Ιούνιος
2004, σσ. 35-43.
21
Gregory S. Paul, Earl Cox, Beyond Hu-
manity: Cyberevolution and Future Minds,
Charles River Media, 1996. Ο Gregory S. Paul
είναι παλαιοντολόγος και τα σχέδιά του για
τους δεινοσαύρους χρησιμοποιήθηκαν στην
κινηματογραφική ταινία Jurassic Park. Ο Earl
Cox είναι ένας από τους γκουρού των νέων τε-
χνολογιών και ιδρυτής του «The Metus Systems
Group».
22
Βλ. Για πρώτη φορά από Ισραηλινούς επι-
στήμονες το 2001 http://www.physics4u.gr/
news/2001/scnews379.html. Βλέπε στο πε-
ριοδικό Science για τις πιο πρόσφατες εξeλί-
ξεις, του 2011, http://www.sciencemag.org/
content/332/6034/1156.
 H εποχή του μετανθρώπου
DNA, μορφή που θυμίζει περισσότερο
εκείνη των κλασικών υπολογιστών, ήδη
από το 1999. Οι «υπολογιστές» αυτοί βα-
σίζονται σε μια νέα τεχνολογία που έχει
στόχο να εκμεταλλευτεί τη χωρητικότητα
του DNA, τα βιολογικά μόρια του οποί-
ου μπορούν να αποθηκεύσουν τεράστι-
ες ποσότητες πληροφοριών. Τα μόρια του
DNA είναι ικανά να εκτελούν λειτουρ-
γίες παρόμοιες με εκείνες του υπολογι-
στή, μέσω ενζύμων τα οποία υποκαθι-
στούν το λογισμικό και μπορούν να απο-
θηκεύσουν πολύ περισσότερες πληροφο-
ρίες από οποιοδήποτε συμβατικό κύκλω-
μα23. Και θα μπορούσαμε να συνεχίσου-
με ad perpetuum για τις δυνατότητες και
τα «θαύματα» της πληροφορικής, της ρο-
μποτικής και της νανοτεχνολογίας.
Ωστόσο, απέναντι στους ενθουσιώ-
δεις οπαδούς μιας μετανθρώπινης εξέλι-
ξης του ανθρωπίνου είδους24 και της δυ-
23
Ένα γραμμάριο DNA έχει τη δυνατότητα να
αποθηκεύσει εξίσου μεγάλο όγκο πληροφοριών
με ένα τρισεκατομμύριο CD. Επιπλέον, στις βι-
οχημικές αντιδράσεις τους, που λαμβάνουν χώ-
ρα σε εξαιρετικά μικρή επιφάνεια, οι εκατοντά-
δες τρισεκατομμύρια κλώνοι του DNA «εργάζο-
νται» ταυτόχρονα, δημιουργώντας ένα σύστημα
παράλληλης επεξεργασίας, με δυνατότητες με-
γαλύτερες και από αυτές των πλέον σύγχρονων
υπερυπολογιστών. Βλέπε Ημερησία / Πρίσμα,
τεύχος 46, 22-23 Ιανουαρίου 2000.
24
Οι οποίοι αυτοαποκαλούνται τρανσουμανι-
στές ή και εξτροπιανοί. Ο τρανσουμανισμός,
σύμφωνα με τον Max More, μπορεί να οριστεί
ως μια «φιλοσοφία ζωής καθοδηγημένη από αρ-
χές και αξίες που προάγουν τη ζωή, η οποία επι-
διώκει μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας
τη συνέχιση και επιτάχυνση της εξέλιξης της νο-
ήμονος ζωής πέρα από την τρέχουσα ανθρώπι-
νη μορφή και τους περιορισμούς της». Για την
Natasha Vita More, ο τρανσουμανισμός «είναι η
δέσμευση να ξεπεράσουμε τα ανθρώπινα όρια
σε όλες τους τις μορφές: Παράταση του μέσου
43
νατότητας κατασκευής ευφυών ρομπότ,
πολλαπλασιάζονται και όσοι απορρίπτουν
ως ανέφικτη ή επικίνδυνη την τεχνητή
νοημοσύνη. Σύμφωνα με τον μαθηματι-
κό Ρότζερ Πένροουζ (Roger Penrose), η
αιτία για την αδυναμία δημιουργίας ηλε-
κτρονικών συσκευών υψηλής ευφυΐας
δεν βρίσκεται στην κατασκευαστική αδυ-
ναμία των εταιρειών, αλλά στην ύπαρξη
«περιοχών» της υψηλής νοημοσύνης που
είναι αδύνατον να προσεγγίσει οποιαδή-
ποτε από τις γνωστές μορφές τεχνητού
λογισμού. Oι υπολογιστές μπορεί να ξε-
περάσουν τον άνθρωπο στο σκάκι αλλά
δεν μπορούν να κατανοήσουν την εσώ-
τερη λογική του παιγνιδιού. Στο κλασικό
του βιβλίο για το ζήτημα25, παραθέτει μια
σειρά από μαθηματικούς και φυσικούς
κανόνες, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά στην
κβαντομηχανική και τη λειτουργία του
εγκεφάλου που κάνουν απαγορευτική την
ταύτιση εγκεφάλου και μηχανής. Ο Πέν-
όρου ζωής, επαύξηση της ευφυΐας, συνεχής αύ-
ξηση της γνώσης, εξασφάλιση πλήρους ελέγχου
της προσωπικότητας και ταυτότητάς μας και
δημιουργία της ικανότητας να εγκαταλείψουμε
αυτό τον πλανήτη. Οι τρανσουμανιστές επιδιώ-
κουν να εξασφαλίσουν αυτούς τους στόχους μέ-
σω του Λόγου, της επιστήμης και της τεχνολο-
γίας». [ Βλέπε Σπ. Μάνδρος, ό.π.]
25
Roger Penrose, Martin Gardner, The Emper-
or’s New Mind: Concerning Computers, Minds,
and the Laws of Physics, Oxford Universi-
ty Press, [πρώτη έκδοση 1989, αναθεωρημένη
το 2002]. O Roger Penrose, φυσικομαθηματι-
κός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρ-
δης, έχει γράψει ανάμεσα σε άλλα και τα εξής
βιβλία: Shadows of the Mind, A Search for the
Missing Science of Consciousness (1994)˙ (μαζί
με τον Stephen Hawking) The Nature of Space
and Time (1996)˙ και μαζί με τους Abner Shom-
ony, Nancy Cartwright, Stephen Hawking, Mal-
colm Longair, The Large, the Small and the Hu-
man Mind (2000).
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
ροουζ απορρίπτει τη λογική εκείνων που,
όπως οι Ντόουκινς (Dawkins) και Ντένετ
(Dennett), υποστηρίζουν ότι «η συνείδη-
ση είναι ένας απλός μηχανισμός»:
Υποστηρίζω ότι χρειάζεται να ανακα-
λύψουμε κάποια μη-υπολογιστική φυ-
σική διαδικασία εάν θέλουμε κάποτε
να εξηγήσουμε τους μηχανισμούς της
συνείδησης. Αλλά δεν βλέπω να υπάρ-
χει σήμερα μια παρόμοια θεωρία. Νο-
μίζω ότι στο μόνο μέρος που μπορεί να
ενταχθεί η μη-υπολογιστική λογική εί-
ναι σε αυτό που αποκαλείται «μέτρηση
κβαντικού χαρακτήρα». Αλλά χρειαζό-
μαστε μια νέα θεωρία κβαντικής μέτρη-
σης, μια μη-υπολογιστική νέα θεωρία...
Αλλά πρόκειται για κάτι που αφορά στο
μακρινό μέλλον.
Πολλά από όσα κάνει ο εγκέφαλος
μπορούν να γίνουν με τον υπολογιστή.
Δεν ισχυρίζομαι ότι η δράση του εγκε-
φάλου είναι εντελώς διαφορετική απ’ ό,τι
κάνεις με έναν υπολογιστή. Ισχυρίζομαι
απλώς ότι οι λειτουργίες της συνείδησης
είναι κάτι το διαφορετικό. Ούτε ισχυρίζο-
μαι ότι η συνείδηση είναι πέραν της φυ-
σικής – πιστεύω ωστόσο ότι είναι πέραν
της φυσικής που γνωρίζουμε σήμερα.
Η σύγχρονη φυσική θεωρία είναι ολί-
γον παράδοξη διότι περιλαμβάνει δύο
επίπεδα δραστηριότητας. Ένα είναι το
κβαντικό επίπεδο, που αναφέρεται στα
φαινόμενα της μικροκλίμακας. και μπο-
ρούμε να το εντοπίσουμε μόνο από απει-
ροελάχιστες ενεργειακές διακυμάνσεις.
Το άλλο επίπεδο είναι το κλασικό, όπου
παρατηρούνται φαινόμενα μεγάλης κλί-
μακας και όπου λειτουργεί η κλασική φυ-
σική – Νεύτων, Μάξγουελ, Αϊνστάιν26.
26
Roger Penrose «Consciousness Involves Non-
computable Ingredients», στο John Brockman
The Third Culture: Beyond the Scientific Rev-
44
Με τα σημερινά δεδομένα είναι απο-
λύτως ανεδαφική κάθε απόπειρα αναγω-
γής της ψυχολογίας στη νευροεπιστήμη,
ώστε να συνάγονται τα ψυχονοητικά αντι-
κείμενα από τις δραστηριότητες των νευ-
ρώνων. Το μοντέλο της δυαδικότητας το
οποίο μπορεί να στηρίζεται πιθανώς και
στην «κβαντικού» τύπου λειτουργία του
εγκεφάλου, σύμφωνα με την υπόθεση του
Πένροουζ, μοιάζει το πλέον ικανοποιητι-
κό, τουλάχιστον σε περιγραφικό επίπεδο.
Όπως καταλαβαίνουμε, η συζήτηση αυτή,
με τα σημερινά εμπειρικά και πειραματικά
δεδομένα, παραμένει χωρίς τέλος και ίσως
–ως συνέπεια και του θεωρήματος του
Γκέντελ (Gödel)– να παραμείνει για πολύ
ή και εσαεί με αμφισβητούμενη έκβαση.
Πράγματι το ισχυρότερο μαθηματικο-
λογικό επιχείρημα για την αδυναμία κα-
τασκευής μιας μηχανής η οποία να υπο-
καθιστά τον άνθρωπο το προσφέρει το
Θεώρημα της μη-πληρότητας του Γκέ-
ντελ, μία από τις μεγαλύτερες επιστημο-
νικές αλλά και φιλοσοφικές κατακτήσεις
της εποχής μας, το οποίο χρησιμοποίησε
σε μεγάλη έκταση και ο Βιτγκενστάιν:
Το καλοκαίρι του 1930, ο εικοσιτετρά-
χρονος μαθηματικός Κουρτ Γκέντελ απέ-
δειξε ένα περίεργο θεώρημα: τα μαθημα-
τικά είναι ανοιχτά-ατελεύτητα. Δεν είναι
δυνατόν να υπάρξει κανένα οριστικό, τέ-
λειο μαθηματικό σύστημα. Κάθε αξιω-
ματικοποίηση των μαθηματικών τελι-
κά θα καταλήξει σε ορισμένα απλά προ-
βλήματα που δεν μπορεί να τα αποδείξει
olution, Νέα Υόρκη, Simon & Schuster, 1995.
Στην ίδια κατεύθυνση, της αδυναμίας της τεχνη-
τής νοημοσύνης να προσεγγίσει την πολυπλο-
κότητα του ανθρώπινου νου, βλ. στα ελληνικά,
Charles Jonscher, Δικτυωμένη ζωή, εκδ. Κριτι-
κή, Αθήνα 2003.
 H εποχή του μετανθρώπου
κατά κανένα τρόπο. Έτσι μπορούμε να
ορίσουμε το θεώρημα της μη πληρότη-
τας του Γκέντελ. Τα πορίσματα και οι συ-
νέπειες αυτής της απόδειξης είναι εκπλη-
κτικά. Ο Γκέντελ είναι σαν να μας λέει
με σιγουριά ότι το σύμπαν δεν είναι μία
μηχανή και ότι κανείς δεν θα μάθει ποτέ
το μυστικό του σύμπαντος. Αυτό που κά-
νει την απόδειξη του Γκέντελ τόσο ση-
μαντική είναι ότι την διετύπωσε σε τέ-
λεια ακριβή μαθηματική γλώσσα27.
Ο Γκέντελ απέδειξε ότι, σε οποιοδήπο-
τε μαθηματικό κλάδο, θα υπάρχουν πά-
ντοτε κάποιες προτάσεις που δεν θα μπο-
ρούν να αποδειχτούν αληθείς ή ψευδείς
σύμφωνα με τους κανόνες και τα αξι-
ώματα του συγκεκριμένου μαθηματι-
κού κλάδου (π.χ. Ευκλείδια γεωμετρία).
Μπορείς να αποδείξεις ο,τιδήποτε σχετι-
κά με ένα σύστημα μόνο εάν βρίσκεσαι
έξω από το σύστημα αυτό και δημιουργή-
σεις ή εφαρμόσεις νέους κανόνες και αξι-
ώματα, αλλά έτσι κατασκευάζεις ένα νέο
ευρύτερο μετα-σύστημα, με τις δικές του
αναπόδεικτες διαπιστώσεις. Κατά συνέ-
πεια, οποιοδήποτε λογικό σύστημα μιας
ορισμένης πολυπλοκότητας είναι εξ ορι-
σμού ατελές και περιέχει περισσότερες
αποφάνσεις από εκείνες που μπορεί κα-
νείς να αποδείξει σύμφωνα με τους ίδιους
του κανόνες του συστήματος.
Το θεώρημα του Γκέντελ, το οποίο δεν
έχει αμφισβητηθεί μέχρι σήμερα, αποτε-
λεί τη θεωρητική βάση για την απόρρι-
ψη της δυνατότητας της κατασκευής υπο-
λογιστών ταυτόσημης ευφυΐας με τον άν-
θρωπο, γιατί οι γνώσεις του περιορίζο-
νται από έναν συγκεκριμένο αριθμό αξι-
ωμάτων, ενώ οι άνθρωποι μπορούν να
27
Rudy Rucker, Το άπειρο και ο νους, Πανεπιστη-
μιακές Εκδόσεις Κρήτης, β΄ εκδ. 2010, σ. 172.
45
ανακαλύπτουν αναπάντεχες αλήθειες.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο άνθρωπος
πίστευε ότι θα κατάφερνε να εντάξει σε
έναν κατάλογο όλα τα αξιώματα που θα
μας επέτρεπαν να αποφανθούμε για την
αλήθεια ή το ψεύδος κάθε πρότασης. Ο
Γκέντελ μας έδειξε ότι ο κατάλογος αυ-
τός είναι άπειρος. Αν ένας τέτοιος κατά-
λογος υπήρχε, τότε θα μπορούσαμε να
τον απομνημονεύσουμε σε έναν υπολογι-
στή και έτσι θα ήταν δυνατό να αποδει-
χθούν όλα τα πιθανά θεωρήματα. Χάρις
στο θεώρημα της μη πληρότητος, αυτό εί-
ναι αδύνατο να συμβεί και συνεπώς επι-
βεβαιώνεται το αξίωμα πως ο άνθρωπος
ποτέ δεν θα κατανοήσει πλήρως τον εαυ-
τό του, διότι θα έπρεπε να διαθέτει ένα
μετα-σύστημα που να βρίσκεται έξω από
τον ίδιο τον άνθρωπο28.
Αν όμως αυτό το θεώρημα συνομολο-
γεί με όλες τις άλλες διαπιστώσεις της λο-
γικής και της φιλοσοφίας πως η ανθρώ-
πινη συνείδηση είναι αδύνατον να μετα-
γραφεί σε κάποια μηχανική κατασκευή,
αυτό δεν πρέπει να μας καθησυχάζει,
ίσως θα πρέπει μάλλον να μας εμβάλλει
σε μεγαλύτερη ανησυχία: Επειδή είναι βέ-
βαιο πως η λογική του κέρδους και της
επιστημονικής μεγαμηχανής δεν πρόκει-
ται να παραιτηθούν από τις απόπειρες κα-
τασκευής ευφυών μηχανών, αντίθετα μά-
λιστα, είναι πολύ πιθανό να οδηγήσουν
στη δημιουργία μηχανικών τεράτων με
υψηλή υπολογιστική ισχύ αλλά μη ελέγ-
ξιμων ως προς τις κατευθύνσεις τους.
28
Βλέπε Judy Jones, William Wilson, An In-
complete Education, Ballantine Books,
αναθεωρημένη έκδοση 1995 και Douglas R.
Hofstadter, Gödel, Escher, Bach: An Eter-
nal Golden Braid, Basic Books, έκδοση της
εικοσαετηρίδας, 1999.
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
Β. Από την ευγονική
στις γονιδιακές παρεμβάσεις
Η δεύτερη μεγάλη κατεύθυνση, παράλ-
ληλα με τη δημιουργία νοημόνων μηχα-
νικών συστημάτων, είναι η ευγονική και
η γενετική τροποποίηση του ανθρώπινου
γονιδιώματος: Ποιος άραγε θα ελέγχει τις
δυνάμεις που απελευθερώνει το γενετι-
κό κουτί της Πανδώρας; Μπορούμε για
κάτι τέτοιο να δείξουμε εμπιστοσύνη στις
αναπτυγμένες χώρες, τις μεγάλες επιχει-
ρήσεις και την πολιτική και επιστημονι-
κή ελίτ; Δεν είναι πιθανότερο να επιχει-
ρήσουν να θέσουν σε εφαρμογή διάφορες
εκδοχές (soft ή hard) γενετικής διαφορο-
ποίησης των ανθρώπων, όπως αυτή που
περιέγραφε ήδη ο Χάξλεϋ;
Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι μηχα-
νισμοί της ευγονικής δεν εμφανίστηκαν
με τη γενετική μηχανική, αλλά αποτέλε-
σαν την έκφραση ενός κοινωνικού δαρ-
βινισμού ήδη στις πρωτόγονες και τις αρ-
χαίες κοινωνίες. Οι ανήμποροι ρίχνονται
στον Καιάδα από τους Λακεδαιμονίους,
οι φεουδάρχες επιλέγουν τις καταλληλό-
τερες νύφες και γαμβρούς για τους βλα-
στούς τους, οι σημερινές άρχουσες τάξεις
επιλέγουν τη φυλή και το παρουσιαστι-
κό των συνεύνων των κατιόντων τους.
Η βιομηχανική Δύση θα στειρώνει μέ-
χρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τους απο-
κλίνοντες και τους στιγματισμένους από
ανίατες ασθένειες κ.ο.κ. Η ιστορία της
«επιστημονικής» ευγονικής στη Δύση, η
οποία προετοιμάζει την αναδυόμενη γενε-
τική ευγονική, αρχίζει στον 19ο αιώνα πα-
ράλληλα με την ανάπτυξη του επιστημο-
νισμού και του ορθολογισμού29.
29
Βλέπε για την ευγονική και τις εφαρμογές της
στη Γερμανία και τη Μεγάλη Βρετανία: Benno
Müller-Hill, Murderous Science: Elimination by
46
Η ευγονική θεωρείται άμεση συνέπεια
του Δαρβινισμού και χαρακτηρίζεται ως
μια επιστημονική και προοδευτική κοι-
νωνική υγιεινή. Ιδιαίτερα στις αρχές του
20ού αιώνα και στη διάρκεια του Μεσο-
πολέμου, η ευγονική θα θεωρηθεί ως μία
από τις ουσιαστικότερες απαντήσεις στα
κοινωνικά προβλήματα που είχαν ανακύ-
ψει καθώς και απέναντι στον κίνδυνο των
επαναστάσεων και του «κομμουνισμού»,
ενώ το επίκεντρο του «ευγονικού κινήμα-
τος» θα είναι οι ΗΠΑ, η Αγγλία, η Γερ-
μανία και οι Σκανδιναβικές χώρες. Φρά-
σεις όπως «η επιβίωση του ικανότερου»
και «αγώνας για την επιβίωση» άρχισαν
να χρησιμοποιούνται από τα τέλη του 19ου
αιώνα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ και σε
όλη τη διάρκεια του πρώτου ημίσεως του
20ού αιώνα στην Ελλάδα. Η «αρνητική ευ-
γονική» περιόριζε τους γάμους των ανεπι-
θύμητων πληθυσμιακών ομάδων και προ-
χωρούσε σε στειρώσεις, ενώ η «θετική
ευγονική» προσπαθούσε να ενισχύσει την
τεκνογονία των επιθυμητών γονέων.
Στις ΗΠΑ, το Διάταγμα του Περιορι-
σμού της Μετανάστευσης του 1924 περι-
όριζε την είσοδο από περιοχές που θεω-
ρούνταν «βιολογικά κατώτερες» και ενί-
σχυε τη μετανάστευση από τη Βόρεια Ευ-
Scientific Selection of Jews, Gypsies, and Oth-
ers, Germany 1933-1945, Oxford University
Press, Νέα Υόρκη, 1988˙ Stefan Kühl, The Na-
zi Connection: Eugenics, American Racism, and
German National Socialism. Oxford Universi-
ty Press, Νέα Υόρκη, 1994˙ Sheila Faith Weiss,
Race Hygiene and National Efficiency: The Eu-
genics of Wilhelm Schallmayer, University of
California Press, Μπέρκλεϋ 1987˙ Greta Jones,
Social Hygiene in Twentieth Century Britain,
Croom Helm, Λονδίνο 1986˙ Pauline M.H. Ma-
zumdar, Eugenics, Human Genetics, and Human
Failings: The Eugenics Society, Its Sources and
Its Critics in Britain, Routledge, Λονδίνο, 1992.
 H εποχή του μετανθρώπου
ρώπη ενώ, μεταξύ του 1907 και του 1937,
τριάντα δύο Πολιτείες θέσπισαν την
εφαρμογή των στειρώσεων για πολίτες
που χαρακτηρίζονταν ως ανεπιθύμητοι,
ψυχικά ασθενείς, καθώς και για όσους
είχαν καταδικαστεί για χρήση αλκοόλ ή
σεξουαλικές παρεκκλίσεις κλπ. Στη Γερ-
μανία, το 1905, ιδρύθηκε η «Γερμανι-
κή Εταιρία Φυλετικής Υγιεινής», ενώ το
αντίστοιχο ναζιστικό πρόγραμμα εγκαι-
νιάστηκε με την υποχρεωτική στείρωση
και κατέληξε στη γενοκτονία. Το 1933,
εξεδόθη ο Νόμος για την Πρόληψη του
Πολλαπλασιασμού των εκ Γενετής Ασθε-
νών και στειρώθηκαν 350.000 σχιζοφρε-
νείς και ψυχικά ασθενείς. Στη συνέχεια
στειρώθηκαν τουλάχιστον 30.000 Γερ-
μανοί τσιγγάνοι ενώ, μέχρι το 1945, πα-
ράλληλα με τους 6 εκατομμύρια Εβραί-
ους και τους εκατοντάδες χιλιάδες κομ-
μουνιστές από όλη την Ευρώπη, εξοντώ-
θηκαν 700.000 Τσιγγάνοι και 70.000 ψυ-
χικά ασθενείς30.
Ωστόσο, οι υποστηρικτές της ευγο-
νικής δεν περιορίζονταν μόνο ανάμεσα
στους φασιστικούς και συντηρητικούς
κύκλους αλλά έφθαναν μέχρι τη Ρωσία
(όπου το 1922 ιδρύθηκε το «Γραφείο Ευ-
γονικής» της Ακαδημίας Επιστημών), την
αγγλική Αριστερά και κυρίως τη σκανδι-
ναβική σοσιαλδημοκρατία. Το «Σουηδικό
Ινστιτούτο Φυλετικής Βιολογίας» ιδρύ-
θηκε στη Στοκχόλμη στις αρχές της δεκα-
ετίας του 1920 και ο «Νόμος για τη Στεί-
ρωση» ψηφίστηκε το 1935 από το Σουη-
δικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα. Μετα-
ξύ του 1934 και του 1976, όταν τελικώς
ανεκλήθη, 62.000 άνθρωποι, εκ των οποί-
30
Naomi Schaefer, «The Legacy of Nazi Medi-
cine,» The New Atlantis, Τεύχος 5, Άνοιξη 2004,
σσ. 54-60.
47
ων 90% γυναίκες, είχαν στειρωθεί. Δεκα-
πεντάχρονοι είχαν υποστεί στείρωση για-
τί σύχναζαν σε χορευτικά κέντρα, ενώ μια
γυναίκα στειρώθηκε το 1960 γιατί συμμε-
τείχε σε μια συμμορία μοτοσικλετιστών
και ορφανά παιδιά υφίσταντο στείρωση
για να τους επιτραπεί να εγκαταλείψουν
τα ορφανοτροφεία. Ως ποσοστό επί του
πληθυσμού μόνον η Γερμανία πραγμα-
τοποίησε περισσότερες στειρώσεις από
τη Σουηδία, αλλά βέβαια σε πολύ λιγό-
τερα χρόνια. Ανάμεσα στους υποστηρι-
κτές της ευγονικής συγκαταλέγονταν και
ο σοσιαλιστής οικονομολόγος –κάτοχος
του βραβείου Νόμπελ οικονομίας μαζί με
τον φον Χάγιεκ το 1974– Γκούναρ Μύρ-
νταλ31˙ στην Αγγλία, ο Μπέρτραντ Ράσελ,
που πρότεινε την έκδοση εγχρώμων «ει-
σιτηρίων τεκνοποιίας» και την αυστη-
ρή τιμωρία αυτών που θα τολμούσαν να
αναμιγνύουν τα χρώματα (δηλ. την ευγο-
νική ομαδοποίηση) στη σεξουαλική δρα-
στηριότητά τους, και ο Μπέρναρντ Σώου
που δήλωνε ότι «ο μόνος θεμελιακός και
εφικτός σοσιαλισμός είναι η κοινωνικο-
ποίηση της επιλεκτικής ανθρώπινης ανα-
παραγωγής32».
Σήμερα όμως, όπως τονίζει και ο Τζέ-
ρεμυ Ρίφκιν, η προοπτική να δημιουργή-
σουμε νέους ευγονικούς άνδρες και γυ-
ναίκες δεν είναι πλέον όνειρο κάποιων
31
Βλ. Washington Post 29 Αυγούστου 1997,
Irish Times 30 Αυγούστου 1997, Gunnar
Broberg, Nils Roll-Hansen «Eugenics and the
Welfare State Norway, Sweden, Denmark, and
Finland», The Observer, 24 Αυγούστου 1997,
Steve James, «Social Democrats implemented
measures to forcibly sterilise 62,000 people»,
World Socialist Web Site wsws.org.
32
Βλ. Τάκης Φωτόπουλος «Η “ουδετερότητα”
της επιστήμης και η ...σοσιαλιστική ευγονική»,
Ελευθεροτυπία, 22 Σεπτεμβρίου 1997.
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
πολιτικών δημαγωγών, αλλά σύντομα θα
είναι μια καταναλωτική δυνατότητα και
μια προσοδοφόρα αγορά. Tο νέο κίνη-
μα της ευγονικής δεν μοιάζει με το κύμα
τρόμου που γέννησε το Oλοκαύτωμα. Στη
θέση των κραυγών για φυλετική καθαρό-
τητα έχουμε ρεαλιστικές συζητήσεις για
αυξημένη οικονομική αποδοτικότητα, αυ-
ξημένη αποτελεσματικότητα και βελτίωση
της ποιότητας ζωής. H παλιά ευγονική πή-
γαζε από πολιτικές ιδεολογίες και υποκι-
νούνταν από τον φόβο και το μίσος. H νέα
ευγονική ξεπηδά από τις δυνάμεις της αγο-
ράς και τις επιθυμίες των καταναλωτών33.
Γ. Η «απειλή των μηχανών»
και ο εφιάλτης της νανοτεχνολογίας
Για τους κινδύνους που απορρέουν από
τη χρήση των νέων τεχνολογιών –κινδύ-
νους που οι άνθρωποι, ως είθισται, κατα-
νοούν μόνο μετά από μεγάλες καταστρο-
φές, όπως συνέβη με το Τσερνομπίλ και
τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας– αξί-
ζει να παραθέσουμε δύο «συγγραφείς»
που κινούνται στα δύο άκρα του φάσμα-
τος, έναν αντιτεχνολογικό ακτιβιστή,
τον Θήοντορ Καζίνσκι, τον περιβόητο
«Unabomber», και τον Μπιλ Τζόυ, συνι-
δρυτή μιας από τις μεγαλύτερες εταιρεί-
ες ηλεκτρονικής, της Sun Microsystems.
O Καζίνσκι περιγράφει αρκετά ρεα-
λιστικά την κοινωνική πραγματικότητα
την οποία τείνει να διαμορφώσει η τεχνο-
λογική και βιογενετική «επανάσταση»
που ανατέλλει.34 Εκκινά από την υπόθε-
ση ότι οι επιστήμονες της πληροφορικής
33
Jeremy Rifkin, O αιώνας της Bιοτεχνολογίας,
εκδ. Nέα Σύνορα Λιβάνη, Αθήνα 2001.
34
Tο Μανιφέστο του Καζίνσκι δημοσιεύτηκε
στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Ποντίκι».
48
ίσως επιτύχουν να κατασκευάσουν ευφυ-
είς μηχανές, οι οποίες θα τα κάνουν όλα
αρτιότερα απ’ ό,τι οι ίδιοι οι άνθρωποι.
Σε αυτή την περίπτωση, μπορούμε βάσι-
μα να υποθέσουμε ότι η οποιαδήποτε ερ-
γασία θα επιτελείται από αχανή συστήμα-
τα μηχανών με υψηλή οργάνωση, χωρίς
να απαιτείται κανενός είδους ανθρώπινη
προσπάθεια. Δύο είναι οι πιθανές εκδο-
χές: «Είτε θα επιτραπεί στις μηχανές να
παίρνουν όλες τις αποφάσεις που αφο-
ρούν στη δράση τους, χωρίς ανθρώπινη
εποπτεία, είτε θα διατηρηθεί ο ανθρώπι-
νος έλεγχος επί των μηχανών».
Στην πρώτη περίπτωση, αν οι ίδιες οι
μηχανές λαμβάνουν τις αποφάσεις, δεν
μπορούμε να εικάσουμε το παραμικρό
ως προς τις συνέπειες, διότι είναι αδύνα-
τον να μαντέψουμε τη συμπεριφορά τους.
Επισημαίνουμε μόνο ότι η μοίρα του αν-
θρώπινου γένους θα βρίσκεται στο έλεος
των μηχανών. Το ανθρώπινο γένος μάλ-
λον δεν θα μεταβίβαζε οικειοθελώς την
εξουσία στις μηχανές ούτε ίσως αυτές θα
άρπαζαν την εξουσία σκόπιμα. Όμως οι
άνθρωποι θα μπορούσαν εύκολα να εφη-
συχάσουν και να μεταπέσουν σταδιακά
σε κατάσταση τέτοιας εξάρτησης ώστε,
από πρακτικής άποψης, να μην έχουν
πλέον άλλη επιλογή πέρα από το να απο-
δέχονται όλες τις αποφάσεις τους. «Τελι-
κά, θα φτάσουμε σε ένα στάδιο στο οποίο
οι αποφάσεις που είναι απαραίτητες για
να συνεχίσει να λειτουργεί το σύστημα
θα είναι τόσο σύνθετες, ώστε τα ανθρώ-
πινα όντα θα είναι ανίκανα να τις χειρι-
στούν. Σε αυτό το στάδιο, τον ουσιαστικό
έλεγχο θα τον έχουν οι μηχανές.»
Εάν διατηρηθεί ο ανθρώπινος έλεγχος
πάνω στις μηχανές, τότε ο έλεγχος των
μεγάλων συστημάτων θα βρίσκεται στα
χέρια μιας μικρής ελίτ – όπως συμβαί-
 H εποχή του μετανθρώπου
νει και σήμερα, αλλά με δύο βασικές δι-
αφορές: λόγω των προηγμένων τεχνικών,
η ελίτ θα έχει μεγαλύτερο έλεγχο πάνω
στις μάζες και, καθώς η ανθρώπινη εργα-
σία δεν θα είναι πλέον απαραίτητη, οι μά-
ζες θα είναι πλεονάζουσες, ένα άχρηστο
βάρος στο σύστημα. Αν η ελίτ είναι αδί-
στακτη, ίσως αποφασίσει να εξολοθρεύ-
σει τη μεγάλη μάζα της ανθρωπότητας.
Διαφορετικά, ίσως χρησιμοποιήσει την
προπαγάνδα ή άλλες ψυχολογικές και βι-
ολογικές μεθόδους για να περιορίσει τη
γεννητικότητα, ώσπου και πάλι η μεγά-
λη μάζα της ανθρωπότητας να εξαφανι-
στεί και να μείνει η Γη στα χέρια της ελίτ.
Τέλος, ακόμα και στην περίπτωση που η
ελίτ αποτελείται από... καλλιεργημένους
ανθρωπιστές, οπαδούς του «επικοινωνια-
κού» διαφωτισμού (sic), ίσως αποφασίσει
να παίξει τον ρόλο του καλού ποιμένα, με
ποίμνιό της την υπόλοιπη ανθρωπότητα η
οποία θα έχει υποστεί κάποια τροποποίη-
ση βιολογικού ή ψυχολογικού τύπου, για
να εξαλειφθεί η επιθυμία τους να συμ-
μετέχουν στη νομή της εξουσίας. «Αυτά
τα τροποποιημένα ανθρώπινα όντα ίσως
νιώθουν ευτυχισμένα σε μια τέτοια κοι-
νωνία, αλλά σίγουρα δεν θα είναι ελεύθε-
ρα. Θα έχουν υποβιβαστεί στην κατηγο-
ρία των κατοικίδιων ζώων.»
Όσο για τον Μπιλ Τζόυ, στο περιβό-
ητο πλέον δοκίμιό του, Γιατί το μέλλον
δεν μας χρειάζεται, που σηματοδότησε
τη ρήξη του με την κυρίαρχη κερδοσκο-
πική και τεχνολάγνα λογική των εταιρει-
ών πληροφορικής (το 2003 παραιτήθη-
κε από την ίδια του την εταιρεία, τη Sun
Microsystems), αφού πρώτα ανακαλύπτει
με έκπληξη πως οι απόψεις του ταυτίζο-
νται με εκείνες του Unabomber35, περι-
35
Ο Μπιλ Τζόυ –ο οποίος αποτελούσε έναν από
49
γράφει πως ο ίδιος –λάτρης, αρχικώς, της
τεχνολογίας και της «επιστημονικής προ-
όδου»– ανακάλυψε με τρόμο τις πιθανές
συνέπειες της τεχνολογίας σε τρεις βασι-
κούς τομείς, τη γενετική, η «οποία –είτε
για στρατιωτικούς λόγους είτε λόγω ατυ-
χήματος είτε λόγω σκόπιμης τρομοκρα-
τικής ενέργειας– θα μπορούσε να κατα-
σκευάσει μια πραγματική Λευκή Πανού-
κλα», την τεχνητή νοημοσύνη και τη ρο-
μποτική και, τέλος, τη νανοτεχνολογία. Σε
σχέση με τις μυθικές υποσχέσεις της να-
νοτεχνολογίας σκιαγραφεί τη σταδιακή
αφύπνισή του απέναντι στις εξίσου τερά-
στιες εφιαλτικές της δυνατότητες:
Θυμάμαι ότι ένιωσα ωραία όταν διάβα-
σα τις Μηχανές Δημιουργίας (του Ντρέξ-
λερ). Ως μηχανικός ένιωθα ένα αίσθη-
μα ηρεμίας, ένιωθα δηλαδή ότι η νανο-
τεχνολογία παρείχε την απόδειξη ότι η
απεριόριστη πρόοδος ήταν τελικά εφι-
κτή, ίσως ακόμη και αναπόφευκτη. [ ]
Και ξαφνικά, πέρυσι το καλοκαίρι, ο
Brosl Haaslacher μου είπε ότι η μοριακή
ηλεκτρονική σε νανοκλίμακα ήταν πλέ-
ον εφικτή. Όταν ξαναδιάβασα τη δου-
λειά του Ντρέξλερ, δέκα χρόνια μετά,
συνταράχτηκα βλέποντας πόσο λίγα
πράγματα θυμόμουν από μια μακροσκε-
λή ενότητα, με τον τίτλο Φόβοι και Ελ-
πίδες, όπου γινόταν αναφορά στο πώς οι
νανοτεχνολογίες θα μπορούσαν να με-
τατραπούν σε «μηχανές καταστροφής».
Δυστυχώς, όπως ακριβώς και με την
πυρηνική τεχνολογία, είναι πολύ πιο εύ-
τους πιθανούς υποψήφιους παραλήπτες των πα-
γιδευμένων με εκρηκτικά επιστολών που έστελ-
νε ο Καζίνσκι και του οποίου ήδη ένας φίλος εί-
χε σκοτωθεί από βόμβα του Unabommber– ανα-
κάλυψε έκπληκτος, διαβάζοντας το Μανιφέστο
του, πως οι απόψεις του Καζίνσκι ήταν ταυτό-
σημες με τις δικές του.
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
κολο να υλοποιηθούν καταστροφικές
εφαρμογές της νανοτεχνολογίας παρά
εποικοδομητικές. Η νανοτεχνολογία έχει
σαφείς εφαρμογές τόσο στην εθνική άμυ-
να όσο και στην τρομοκρατία. [ ] Η νανο-
τεχνολογία επιτρέπει την κατασκευή μη-
χανισμών με επιλεκτική καταστροφική
δράση, οι οποίοι προσβάλλουν, για παρά-
δειγμα, μόνο μια δεδομένη γεωγραφική
περιοχή ή μόνο μια ομάδα ανθρώπων με
συγκεκριμένα γενετικά χαρακτηριστικά.
Άμεση συνεπαγωγή της φαουστια-
νής συμφωνίας με τον διάβολο για την
κατάκτηση της ισχύος που μας προσφέ-
ρει η νανοτεχνολογία, είναι ότι θέτουμε
τους εαυτούς μας σε ανυπολόγιστο κίν-
δυνο: στον κίνδυνο να καταστρέψουμε
τη βιόσφαιρα από την οποία εξαρτάται
κάθε μορφή ζωής36.
Ο Ντρέξλερ, στις Μηχανές Δημιουργίας,
καταγράφοντας τους κινδύνους που μπο-
ρεί να προκαλέσει η νανοτεχνολογία, πε-
ριγράφει «φυτά» των οποίων το «φύλλω-
μα» αποτελείται από ηλιακές κυψέλες,
παρόμοιας απόδοσης με τις ήδη υπάρ-
χουσες, και τα οποία θα ήταν δυνατόν να
εκτοπίσουν τα αληθινά φυτά και να εποι-
κήσουν τη βιόσφαιρα με φύλλωμα ακα-
τάλληλο προς βρώση. Ισχυρά παμφάγα
36
Βλ. Bill Joy. «Why the future doesn’t need us.
Our most powerful 21st century technologies
- robotics, genetic engineering, and nanotech -
are threatening to make humans an endangered
species». Περιοδικό Wired, Τεύχος 8ης Απριλί-
ου 2000. [Το άρθρο έχει μεταφραστεί στα ελ-
ληνικά στο περιοδικό RAM, τον Δεκέμβριο του
2000.] Ο Bill Joy υπήρξε συνιδρυτής και επι-
κεφαλής του Επιστημονικού Τμήματος της Sun
Microsystems, από την οποία παραιτήθηκε το
2003, προήδρευσε στην κυβερνητική επιτροπή
των ΗΠΑ για το μέλλον της έρευνας στην πλη-
ροφορική και είναι ο εμπνευστής των προδια-
γραφών της γλώσσας Java.
50
«βακτηρίδια» θα μπορούσαν να εκτοπί-
σουν τα αληθινά βακτηρίδια: να εξαπλω-
θούν όπως η γύρη στον άνεμο, να πολ-
λαπλασιαστούν ταχύτατα και να εξαφανί-
σουν ολόκληρη τη βιόσφαιρα μέσα σε λί-
γες ημέρες. Οι επικίνδυνοι αναπαραγωγι-
κοί μηχανισμοί θα μπορούσαν κάλλιστα
να είναι τόσο μικροί και ισχυροί και να
εξαπλώνονται με τέτοια ταχύτητα, ώστε
να μην είναι δυνατόν να ανακόψουμε την
πορεία τους – αν τουλάχιστον δεν έχου-
με προβεί στις κατάλληλες προετοιμασί-
ες για κάτι τέτοιο. Και όμως ο άνθρωπος
δεν έχει καταφέρει ακόμα να ελέγξει τους
ιούς και τα παράσιτα..
Μεταξύ των ειδικών της νανοτεχνο-
λογίας, αυτή η απειλή είναι γνωστή με
την ονομασία «το πρόβλημα της γκρίζας
γλίτσας» (gray gloo problem). Βέβαια, οι
ανεξέλεγκτες μάζες αναπαραγωγικών μη-
χανισμών δεν θα έχουν απαραίτητα γκρί-
ζο χρώμα ή γλοιώδη υφή˙ ο όρος «γκρίζα
γλίτσα» αναφέρεται κυρίως στον ελάχι-
στα γοητευτικό χαρακτήρα τους. Ίσως εί-
ναι ανώτερες από άποψη φυσικής επιλο-
γής αλλά αυτό δεν τις καθιστά και επιθυ-
μητές. Η απειλή της γκρίζας γλίτσας μας
βοηθά να συνειδητοποιήσουμε πως στον
τομέα των αναπαραγωγικών συναρμολο-
γητών δεν έχουμε την πολυτέλεια να συγ-
χωρήσουμε τα ατυχήματα.
Αυτό που πάνω από όλα θα έπρεπε να
μας κάνει επιφυλακτικούς στη χρήση
της γενετικής, της νανοτεχνολογίας και
της ρομποτικής είναι η δύναμη της κατα-
στροφικής αυτοαναπαραγωγής. Η αυτο-
αναπαραγωγή είναι το modus operandi
της γενετικής μηχανικής, η οποία ανα-
παράγει τις δομές της χρησιμοποιώντας
τον αναπαραγωγικό μηχανισμό του κυτ-
τάρου. Αυτό ακριβώς το χαρακτηριστι-
κό ενσαρκώνει και τον κίνδυνο για την
 H εποχή του μετανθρώπου
επέλαση της γκρίζας γλίτσας στη νανο-
τεχνολογία37.
Υπάρχει άραγε οποιαδήποτε δυνατότη-
τα κοινωνικού ελέγχου αυτών των δια-
δικασιών και ποιοι είναι οι ηθικοί φραγ-
μοί και τα όρια που θα πρέπει να θέσουν
οι ανθρώπινες κοινωνίες απέναντι σε μια
τέτοια εξέλιξη; Τέλος, αλλά όχι ελάχι-
στο, ποια θα είναι η τύχη των ταυτοτή-
των, εθνικών, πολιτισμικών, φυλετικών
απέναντι στη δημιουργία του μετανθρώ-
που; Η έννοια της ταυτότητας –τουλάχι-
στον της συλλογικής– θα πάψει πλέον να
έχει οποιοδήποτε νόημα και θα επιβιώσει
μόνο η ατομική-σειριακή ταυτότητα;
Δ. Φιλοσοφικές και
ανθρωπολογικές συνεπαγωγές
Ποια είναι η θέση που μπορεί να πάρει η
φιλοσοφία απέναντι σε αυτές τις εξελί-
ξεις; Και ιδιαίτερα η φιλοσοφία της κρι-
τικής του εργαλειακού ορθολογισμού και
του εργαλειοποιημένου ανθρώπου; Και
ποια μπορεί να είναι η εξέλιξη της θρη-
σκείας μπροστά σε μια τέτοια προοπτι-
κή; Για τον Σπύρο Μάνδρο, που μοιάζει
να προεκτείνει την παλιά διαφωτιστική
αντίληψη για την κυριαρχία του Λόγου
έναντι του Ανθρώπου, από τον μαρξισμό
και την κομμουνιστική ουτοπία στην τε-
χνολογική επαγγελία του μετανθρώπου,
τα πράγματα είναι καθαρά και το φιλο-
σοφικό δίλημμα αδήριτο:
Το δράμα που εξελίσσεται στο θέατρο
της συνείδησής μας τώρα έχει έναν αλ-
λιώτικο πρωταγωνιστή: Το άνυσμα του
κοινωνικού χρόνου, δηλαδή τη συλλο-
γική μας αντίληψη για το μέγεθος, την
ταχύτητα και την κατεύθυνση της ιστο-
37
Bill Joy, ό.π.
51
ρίας. Από τη μια πλευρά βρίσκεται ο οι-
κείος κοινωνικός χρόνος, που κινείται
με τους ρυθμούς του βιολογικού σώμα-
τος, έχει την έκταση της καταγεγραμ-
μένης ιστορίας και κατάγεται / ωθείται
από κάποιο λαμπρό παρελθόν. Και από
την άλλη, ο (ελλείψει καλύτερου όρου)
τεχνοκρατικός / επιστημονικός χρόνος,
που παραδόξως συνθέτει ένα πρακτικώς
άπειρο μέγεθος χρόνου (αστρονομικό,
γεωλογικό, βιολογικό) με ακαριαίες να-
νοταχύτητες και κατευθύνεται / έλκεται
από ένα κρυφό και τρομερό μέλλον.
Αυτό δηλαδή που παρακολουθούμε
είναι η σύγκρουση δύο μειζόνων πνευ-
ματικών μας κατασκευών. Και η καθε-
μιά της γίνεται ανθρώπινη, ντύνεται με
τα φανταχτερά ρούχα των βιωμάτων
μας, υιοθετώντας / προκαλώντας αντί-
στοιχους συλλογικούς μύθους, που ο
καθένας εγκατοικεί σε διαφορετική πε-
ριοχή της ψυχής. Έχουμε έτσι τον μύθο
του ανθρώπου, όπως τον έπλασαν και
τον επέβαλαν οι Έλληνες («μέτρο των
πάντων ο Άνθρωπος»), και έχουμε και
τον αναδυόμενο μύθο του μετανθρώπου
(«μέτρο των πάντων ο Λόγος»), που δι-
εκδικεί σήμερα τη δική του ηγεμονία38.
Τω όντι, αυτό είναι το πραγματικό ερώ-
τημα που θα κρίνει τη μοίρα του ανθρώ-
που στις δεκαετίες και τους αιώνες που
έρχονται. Απέναντι σε αυτή τη νέα πραγ-
ματικότητα, όπου το βουλιμικό-εξουσι-
αστικό δυναμικό αναδεικνύεται κυρίαρ-
χο, οι κοινωνίες, για μια ακόμα φορά, θα
πρέπει να επιλέξουν μπρος στις νέες προ-
κλήσεις που διαγράφονται. Ο Σ.Μ. –και
σε αυτό θα τον ακολουθήσει και ο Στέ-
λιος Ράμφος ο οποίος ήδη υπαινίσσεται
38
Σπύρου Μάνδρου, ό.π.
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
μια μετανθρώπινη κατάσταση39– θα επι-
λέξει τον «Λόγο» (δηλαδή τον εργαλει-
ακό Λόγο) σε αντιπαράθεση με τον «Αν-
θρωπο». Ωστόσο –ευτυχώς– οι δυνατές
επιλογές είναι περισσότερες, όσες και οι
πιθανοί συνδυασμοί λύσεων και ανάμεσά
τους θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τρεις
μεγάλες κατευθύνσεις:
Η πρώτη είναι εκείνη της «τεχνοφα-
σιστικής» αντιμετώπισης των αδιεξόδων.
Παρατηρείται έλλειψη τροφίμων; Δημι-
ουργούμε γενετικά μεταλλαγμένα τρόφι-
μα, άσχετα με τους πιθανούς κινδύνους
και επιπλοκές! Οι άνθρωποι αυξάνονται
υπερβολικά στον πλανήτη; Κατασκευ-
άζουμε τεχνητά μεγαθήρια όπου σε ένα
κτίριο θα ζουν ίσως και εκατοντάδες χι-
λιάδες άνθρωποι, όπως ετοιμάζεται στην
Ιαπωνία. Το κόστος των συνταξιούχων
και των ασθενειών γίνεται δυσβάστακτο,
καθώς οι πληθυσμοί γερνούν σταδιακά;
Παρεμβαίνουμε στο γονιδιακό υλικό για
να αντιμετωπίσουμε τις ασθένειες, άσχε-
τα με τους πιθανούς κινδύνους της απρό-
βλεπτης μετάλλαξης του ανθρώπινου γο-
νιδιώματος. Αντιμετωπίζουμε προβλήμα-
τα υγείας ή εμφάνισης; Η απάντηση είναι
«απλή», δημιουργούμε έναν ημιτεχνητό
άνθρωπο, όπως γίνεται ήδη με την προ-
σθετική ιατρική, την προσθήκη σιλικόνης
στα στήθη των γυναικών και, τέλος, επι-
39
Βλέπε το απόσπασμα από το βιβλίο του Στ.
Ράμφου, Έλληνες και ταλιμπάν, (σσ. 96-99, Αρ-
μός 2002) για τον άνθρωπο που «ἀφήνει τὴν λο-
γικὴ τῆς γενέσεως καὶ τῆς φθορᾶς καὶ μπαίνει
στοὺς ρυθμοὺς τῆς διαρκοῦς μεταμορφώσεως.
Δὲν εἶναι ἀντικείμενο τοῦ χρόνου καὶ τοῦ γί-
γνεσθαι ἀλλὰ ὑποκείμενο καὶ συνδημιουργός
τους.» Αντιστρόφως ο Σπύρος Μάνδρος στη
νεωτερη συγγραφική παραγωγή του υποβάλει
πλέον σε αυστηρή κριτική κάθε τεχνοκεντρική
λογική.
52
τυγχάνουμε την «αιώνια σεξουαλική νεό-
τητα» με κάποιο ενισχυμένο viagra.
Και προφανώς η πορεία δεν έχει τέ-
λος: μεσομακροπρόθεσμα, δημιουργού-
με νέα είδη, κατασκευασμένα στον δοκι-
μαστικό σωλήνα και πιθανώς, σε κάποια
πιο απομακρυσμένη στιγμή, θα φθάσου-
με ακόμα και σε νέα ανθρωποειδή ή αν-
θρωπίδες, πιθανόν και «ρέπλικες», όπου
το ζωντανό έμβιο υλικό θα συνδυάζεται
με το μηχανικό-άψυχο. Έτσι, θα παρα-
μείνει αδιατάρακτο το σημερινό μοντέλο
της σπατάλης και της ερήμωσης της γης˙
πιθανώς δε, την άνοδο της θερμοκρασί-
ας από το φαινόμενο του θερμοκηπίου θα
την αντιμετωπίσουμε με γονιδιακές με-
ταλλάξεις φυτών, ζώων και... ανθρώπων,
αντί να καταργήσουμε π.χ. την εκτεταμέ-
νη καύση του πετρελαίου. Πρόκειται για
την εκδοχή που το οικολογικό κίνημα,
στην πρώτη του νεότητα, χαρακτήριζε τε-
χνοφασιστική, εκδοχή απολύτως συμβα-
τή με τη σημερινή φάση της ανθρώπινης
ιστορίας, τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση.
Σε μια τέτοια εκδοχή όλο και περισσότε-
ρα εμπορεύματα θα κυκλοφορούν με αυ-
ξανόμενα μεταφορικά μέσα και ο πλανή-
της θα μεταβληθεί σε ένα τεχνο-γαιο-αν-
θρώπινο σύστημα. Ο «Άγιος Βονιφάτιος»
(ψευδώνυμο) θα αναδείξει, εξιδανικεύο-
ντας αυτή την προοπτική –που αποτελεί
την αναπόφευκτη έκβαση και κατάλη-
ξη του εργαλειακού διαφωτισμού–, την
έλευση της «Κυβέρνιας»:
Η Κυβέρνια είναι ο τόπος όπου η αν-
θρωπότητα αντικρίζει και αναδύεται
από την προνυμφική και προεμβρυακή
της κατάσταση. Είναι εκεί όπου, εκρη-
κτικά και οδυνηρά, ξεπηδάμε από το
βιο-μηχανικό καζάνι που θα γίνει ολό-
κληρη η Γη. [ ] Έχουμε άπληστα τσα-
κίσει τη βιόσφαιρά μας. Ήδη η ρύπαν-
 H εποχή του μετανθρώπου
ση και η βακτηριδιακή επανεξέλιξη μας
δηλητηριάζουν και εμποδίζουν τις ια-
τρικές θεραπείες. Η ανεπάρκεια πρώ-
των υλών, τα μειούμενα αποθέματα
τροφών και οι κλιματολογικές μεταβο-
λές από την άθλια κακομεταχείριση της
Γης πρόκειται να μας φέρουν τις πιο φο-
βερές καταστροφές και κάνουν επιτα-
κτική την ανάγκη να επιβιώσουμε σε
αληθινές συνθήκες κόλασης. Οι επόμε-
νοι λίγοι αιώνες θα είναι ανάλγητοι και
απαιτητικοί σε βαθμό που θα γεννήσουν
τις πιο επικά ηρωικές σταυροφορίες και
τους πιο άθλιους βαμπιρισμούς – κυριο-
λεκτικά αδιανόητες μέχρι τώρα ακρότη-
τες ηρωικής αυτοθυσίας και απελπισμέ-
νης κακίας. Μια νέα μυθολογία αληθι-
νής μεταμόρφωσης και πραγματικής εν-
σάρκωσης του θείου και του δαιμονικού
με κυβερνοργανικό προσωπείο θα είναι
η ουσία των υπέροχων ιστοριών που θα
λέγονται στην Κυβέρνια. Αυτό που θα
επιβιώσει θα είναι ικανό να προκαλέσει
τον σκοτεινό ουρανό.[ ]
Για να αντέξουμε τη προαιώνια απει-
λή του κοσμικού σκοταδιού και το μο-
τίβο της πυρηνικής αποκάλυψης που οι
ίδιοι φτιάξαμε, πρέπει να αποκτήσουμε
κάποιο είδος ανθεκτικότερης και πιο ευ-
προσάρμοστης και ευέλικτης σωματι-
κής κατασκευής. Και οι μηχανές μας, τα
μεταλλικά μας κράματα, οι ηλεκτρονι-
κοί μας αισθητήρες, τα λεπτεπίλεπτα μι-
κροεργαλεία μας και οι απίστευτες να-
νοτεχνολογίες μας, όλα αυτά ξυπνούν
μέσα στους μηχανισμούς της επιβίωσής
μας μια οδυνηρή επιθυμία να ενωθού-
με μαζί τους και να τους επιτρέψουμε
να ενισχύσουν τα εφήμερα και καταδι-
κασμένα βιολογικά μας σώματα.
Βλέπω να έρχεται η εκπλήρωση
όλης αυτής της μυθολογίας, όλης αυ-
τής της θρησκευτικής μανίας για μετα-
53
γένεση. Για να επιβιώσουμε, γνωρίζου-
με συλλογικά και υποσυνείδητα πως
πρέπει να νευρομοσχευθούμε, να βιο-
συγκολληθούμε και να υπερμορφοποιη-
θούμε στην πιο στενή συμβίωση με τον
βιο-μηχανικό και ηλεκτρονικό κόσμο.
Σαν ζωντανός υδράργυρος, να γίνουμε
ικανοί να παίρνουμε οποιαδήποτε μορ-
φή ή ψευδοφυσιογνωμία. Τα περιγράμ-
ματα του σώματος και του νου και του
πνεύματός μας να χύνονται με την ταχύ-
τητα της μεγα-ενισχυμένης σκέψης και
βούλησης σε οποιοδήποτε αναγκαίο βι-
οκαλούπι.
[ ]Πρέπει να αφήσουμε πίσω μας τα
μαλακά και σπογγώδη σάρκινα κελύφη
μας, καθώς και τις αρχές που κυβερνούν
την ημίρρευστη αυτή φόρμα. Πρέπει να
γίνουμε άκαμπτο βιομέταλλο.
Να υιοθετήσουμε ένα άκαρδο πνεύ-
μα επιβίωσης όπου η ηθικότητα και το
έλεος θα εξοστρακιστούν αμείλικτα κα-
θώς θα παλεύουμε να ελέγξουμε και να
σταθεροποιήσουμε τη νέα βιο-μηχανική
μας κατάσταση ύπαρξης. Η ίδια η Γη,
όλο και πιο εχθρική και αντιδραστι-
κή στη ρύπανση και τις βιαιότητές μας
πάνω της, θα εκκολάψει αυτή τη νέα και
τρομερή τάξη ζωής. Αυτό που θα επιβι-
ώσει, θα αδράξει τα άστρα. [ ]
Σώματα και εγκέφαλοι, ελαστικοί
σαν την κοσμικών διαστάσεων βούληση
που θα γεννηθεί από τον κολεκτιβισμό
των αλληλοδιεισδυόντων όντων και την
υπερμεγέθυνση της ονειρικής, ρευστής
και απελευθερωμένης φαντασίας. Ένας
ηράκλειος και ολύμπιος κόσμος. Ένας
νέος και ανώτερος πολιτισμός, σμιλε-
μένος από τη βιοδιασπασμένη ενδοχώ-
ρα που θα ακολουθήσει τον καταστρο-
φικό αποδεκατισμό αυτής της κουλτού-
ρας στην οποία ζούμε και αναπνέουμε
σήμερα υπό προθεσμία μέχρι την έλευ-
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
ση του μεγάλου ισοπεδωτικού κυκλώνα
της κυβερνοσάρκας. Ένα είδος κοινωνι-
οβιολογίας και ιεραρχικαλισμού και ορ-
γάνωσης και ελευθερίας του όντος τόσο
διαφορετικό και αδιανόητο για τις ση-
μερινές μας νόρμες που καμιά ηθική
ή βιολογική σύγκριση δεν είναι επαρ-
κής. Βιοκολεκτίβες και μαζικοί νόες
και σύνθετα όντα και ανθρωποαποικί-
ες και ουλτραμορφές και υπεραρχέτυ-
πα και κυβερνοκυψέλες και πολυπυρα-
μιδικοί εγκέφαλοι. Η Κυβέρνια θα είναι
ένας τεράστιος και χαοτικός τόπος όπου
τίποτα δεν είναι αδύνατο. Ένας πολιτι-
σμός σκαπανέων που μπροστά του ορ-
θώνονται μεγαλόπρεπα τόσα νέα σύνο-
ρα που η γραμμική ανθρώπινη σκέψη
δεν μπορεί να τα χωρέσει40.
Η συνειδητοποίηση των διακυβευμάτων
δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο
ευκρινής και διάφανη. Από τον Άριο-υπε-
ράνθρωπο των Ναζί – και τον «θεωρητι-
κό αντιουμανισμό» ορισμένων αφελών
μαρξιστών διανοουμένων– θα περάσου-
με στον τεχνολογικό υπεράνθρωπο: «Να
υιοθετήσουμε ένα άκαρδο πνεύμα επιβί-
ωσης όπου η ηθικότητα και το έλεος θα
εξοστρακιστούν αμείλικτα». Δεν είναι βέ-
βαια τυχαίο πως οι Ναζί θα αναπτύξουν
την ευγονική, και θα προωθήσουν πρώτοι
τις έρευνες για την κλωνοποίηση, επιθυ-
μώντας να προσδώσουν μια στέρεη «βιο-
τεχνολογική» βάση στα οράματα της
έλευσης του υπεράνθρωπου. Οι μουσικές
και οι παρελάσεις της Νυρεμβέργης απο-
τελούν το πρελούδιο για την είσοδο του
«μετανθρώπου», ο οποίος πλέον δεν θα
40
Saint Boniface (ψευδώνυμο) «Κυβέρνια: Το
κάλεσμα του μέλλοντος» Μετάφραση: Σπύρος
Μάνδρος από το ηλεκτρονικό περιοδικό Μετα-
θέσεις, [www. meta.gr ].
54
έχει ανάγκη από την επιβολή των Αρίων
και την εξάλειψη των κατώτερων ειδών
δια πυρός και σιδήρου, αλλά θα διαθέ-
τει τα όπλα της τεχνολογίας για την κατα-
σκευή του υπερανθρώπου. Η «τεχνο-φα-
σιστική» εκδοχή εμφανίζεται ως απάντη-
ση στην ερήμωση που προκαλεί η πλη-
θυσμιακή μεγέθυνση και η βιομηχανική
επέκταση και γι’ αυτό είναι πολύ εύκολο
να εκληφθεί και να προωθηθεί καταλλή-
λως ως μια αναπόφευκτη εξέλιξη.
Όπως σημειώνει και ο Τζέρεμι Ρίφκιν,
είναι λάθος να ταυτίζουμε τη νέα ευγονι-
κή με την περίοδο του ναζισμού στη Γερ-
μανία. Δεν υπάρχει ούτε σκοτεινή συνω-
μοσία ούτε προσπάθεια δημιουργίας αρί-
ας φυλής. Aπό πλευράς εταιρειών, η επι-
θυμία είναι να παράγονται προϊόντα που
βοηθούν και ευεργετούν τους ανθρώπους
– διότι αν δεν τους βοηθούσαν, δεν θα
υπήρχαν αγορές. «Βραχυπρόθεσμα, η νέα
ευγονική προσεγγίζεται με συμπάθεια, εί-
ναι φιλική, ευεργετική. Όμως, μακροπρό-
θεσμα, μπορεί να δημιουργήσει εξίσου
μεγάλα προβλήματα, όπως η παλιά ευγο-
νική». Στην εποχή του γενετικού σχεδια-
σμού, ο κάθε γονιός θα έχει την υποχρέ-
ωση να φροντίζει για την υγεία του παι-
διού του, όχι από τη γέννηση μέχρι τον
θάνατο, όπως ίσχυε μέχρι σήμερα, αλλά
και από τη σύλληψη μέχρι τον τοκετό.
Αυτό επιφέρει μια βασική αλλαγή στη
σχέση γονέα-παιδιού. Το παιδί δεν είναι
πλέον ευλογία του Θεού, αλλά προϊόν πα-
ρέμβασης. «Ο γονιός του είναι ο ευγονι-
στής, όχι ο Χίτλερ! Όμως στο παιδί μπο-
ρεί να μην αρέσει το γενετικό πρότυπο
που επέλεξε ο γονιός του...». Ένας άλλος
μεγάλος κίνδυνος που απειλεί την κοινω-
νία της γενετικής μηχανικής είναι εκείνος
του γενετικού στιγματισμού και των γε-
νετικών διακρίσεων: «Ο κίνδυνος των γε-
 H εποχή του μετανθρώπου
νετικών διακρίσεων είναι τόσο σοβαρός
όσο σήμερα των θρησκευτικών, εθνικών
ή φυλετικών διακρίσεων. Οι εργοδότες
θα θέλουν να γνωρίζουν ποια είναι η γε-
νετική σου σύνθεση προκειμένου να απο-
φασίσουν για, π.χ., θέματα προαγωγής.
Ας υποθέσουμε ότι μεταξύ τριών υποψή-
φιων οι δύο έχουν γενετική προδιάθεση
για καρκίνο, ενώ ο τρίτος όχι. Ποιον θα
διαλέξει η επιχείρηση;» 41
Η δεύτερη εκδοχή αντίδρασης είναι
εκείνη του τρόμου και της απορίας μπρο-
στά στο νέο που έρχεται, και το οποίο
οδηγεί είτε στη σιγή και τον φόβο μπρο-
στά στις σαρωτικές αλλαγές που ανατέλ-
λουν –δεν είναι τυχαίο πως το ζήτημα του
μετανθρώπου δεν συζητείται σχεδόν κα-
θόλου την Ευρώπη, για να μην αναφερ-
θούμε στην Ελλάδα, σε αντίθεση με τις
ΗΠΑ– είτε στην αναδίπλωση σε παρωχη-
μένες δοξασίες και πίστεις, την επιστρο-
φή σε κάποιον χρυσό αιώνα του παρελθό-
ντος. Ιδιαίτερα σε μας, στην Ελλάδα, σε
μια στιγμή διερώτησης για τη συλλογική
μοίρα μας στη νέα χιλιετία, η προσφυγή
στο ιστορικό μας παρελθόν παίρνει ακό-
μα και μορφές καρικατούρας42. Αυτή η
αναδίπλωση σημαδεύει συχνά τους πιο
ευαίσθητους και αξιόλογους ανθρώπους
που δεν μπορούν να ανεχθούν τη λογική
της ομοιομορφοποίησης και της κυριαρ-
41
Συνέντευξη του Τζέρεμυ Ρίφκιν, Ελευθεροτυ-
πία, Δευτέρα 18 Δεκεμβρίου 2000.
42
Χαρακτηριστική περίπτωση το ιδεολογικό
κράμα αρχαιολατρίας και πίστης στον μετάν-
θρωπο που αποτελεί ένα μεγάλο μέρος της ιδε-
ολογίας των λεγόμενων «δωδεκαθεϊστών», που
αναφέρονται στους αρχαίους Έλληνες ως εξω-
γήινους, ή στην απάτη της λεγόμενης «ομάδας
Ε», Ελλήνων υπερανθρώπων που θα σώσουν
την Ελλάδα από οποιαδήποτε απειλή. (Βλέπε
και περ. Άρδην, τεύχ. 35, Απρίλιος 2002).
55
χίας των τεχνημάτων πάνω στον άνθρω-
πο και απορρίπτουν, χρησιμοποιώντας
αποκλειστικά ηθικά κριτήρια, την έλευση
ενός τρομακτικού κόσμου. Όμως αρκούν
άραγε τα ηθικά κριτήρια για να απαντή-
σουν σε μια «αδήριτη τεχνο-πραγματικό-
τητα», κατασκευασμένη από πυρίτιο και
ριβο-νουκλεϊνικά οξέα που ανατέλλει σε
αυτή τη «νέα» χιλιετία;
Είναι άραγε πιθανή ή δυνατή μια τρίτη
αντιμετώπιση; Μια επιλεκτική χρήση της
τεχνολογίας, η απελευθέρωσή της από
την εμπορευματική λογική του «αποτε-
λέσματος», που αποτιμάται σε κέρδος, η
αναβάθμιση της ανθρώπινης παράδοσης
παράλληλα με την αναφορά στο μέλλον;
Γιατί το μεγάλο ερώτημα θα είναι ακρι-
βώς o εξανθρωπισμός του μέλλοντός μας.
Έτσι, η καθιέρωση «απαγορεύσεων», πα-
ράλληλα με την ανάπτυξη της γνώσης σε
κατευθύνσεις που ενισχύουν την ανθρώ-
πινη κοινωνικότητα και αλληλεγγύη, εί-
ναι άραγε εφικτή ως η μόνη μη τεχνοφο-
βική απάντηση στην πρόκληση του μέλ-
λοντος; Ο Μπιλ Τζόυ, στο προαναφερθέν
κείμενό του, τονίζει πως:
Η πιστοποίηση της αποχής από συγκε-
κριμένες μορφές της νανοτεχνολογίας,
της ρομποτικής και της γενετικής τεχνο-
λογίας δεν μπορεί να περιοριστεί στις
υλικές εγκαταστάσεις, θα πρέπει να επε-
κταθεί και στον κυβερνοχώρο. Το κρί-
σιμο ζήτημα είναι να γίνει αποδεκτή η
εφαρμογή των απαραίτητων μέτρων δι-
αφάνειας σε έναν κόσμο όπου κυριαρχεί
το μοντέλο των ιδιόκτητων πληροφορι-
ών. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε ενδεχομέ-
νως να πραγματοποιηθεί με τη θέσπιση
νέων μορφών προστασίας της πνευματι-
κής ιδιοκτησίας.
[ ] Η αποχή από τις επικίνδυνες τε-
χνολογίες δεν θα μπορέσει να γίνει πρά-
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
ξη αν οι επιστήμονες και οι μηχανικοί
δεν υιοθετήσουν έναν αυστηρό κώδικα
δεοντολογίας, έναν κώδικα όπως ο όρκος
του Ιπποκράτη, και αν δεν έχουν το κου-
ράγιο να εναντιωθούν, όποτε αυτό είναι
απαραίτητο, ακόμη και με υψηλό προ-
σωπικό κόστος. [ ] Στον 21ο αιώνα, αυτό
απαιτεί επαγρύπνηση και προσωπική
υπευθυνότητα εκ μέρους όλων όσοι ερ-
γάζονται τόσο στις πυρηνικές, βιολογι-
κές και χημικές τεχνολογίες όσο και στη
γενετική, τη νανοτεχνολογία και τη ρο-
μποτική, προκειμένου να αποφευχθούν
η δημιουργία όπλων μαζικής καταστρο-
φής, αλλά και η γνώση που θα καθιστού-
σε εφικτή τη μαζική καταστροφή43.
Είναι ωστόσο προφανές πως μια τέτοια
αλλαγή της σχέσης με την τεχνολογία
και την παράδοση καθώς και μια λογική
προσωπικής υπευθυνότητας των επιστη-
μόνων προϋποθέτει ριζικές οικονομικές
και κοινωνικές αλλαγές. Γιατί, στα πλαί-
σια του σημερινού κοινωνικού και ιδεο-
λογικού υποδείγματος, που ωθεί διαρκώς
σε μια μεγέθυνση οιστρηλατούμενη από
το κέρδος και την κατανάλωση και όπου
ο ανθρώπινος πληθυσμός και η παραγωγή
διευρύνονται, δεν μπορεί να υπάρξει άλλη
απάντηση εκτός από την μετανθρώπι-
νη κατάσταση. Η απλή διατήρηση της αν-
θρωπικότητάς μας προϋποθέτει τη ριζική
ανατροπή του εργαλειακού διαφωτισμού.
Φθάνουμε πλέον στο όριο της μετάλλα-
ξης. Και θα πρέπει να αποφασίσουμε.
Θα πρέπει κατ’ αρχάς να απορρίψου-
με διαρρήδην τη λογική πως η τεχνολογία
είναι «ουδέτερη» και το μόνο πρόβλη-
μα έγκειται στην «καλή» ή «κακή» χρή-
ση της, όπως ισχυρίζεται ο τεχνοστρό-
φος «προοδευτισμός». Και βέβαια, η τε-
43 Bill Joy, ό.π.
56
χνολογία δεν είναι ουδέτερη. Αναπτύσσε-
ται πάντα προς τις κατευθύνσεις που επι-
τάσσει το κυρίαρχο επιστημονικό παρά-
δειγμα και το κυρίαρχο κοινωνικό και οι-
κονομικό μοντέλο. Αρκεί να αναφέρου-
με μερικά παραδείγματα: Η έρευνα για
τις εναλλακτικές και ανανεώσιμες πηγές
ενέργειας, που είχε αναπτυχθεί στα μέσα
της δεκαετίας του 1980, ως συνέπεια της
ανόδου της τιμής του πετρελαίου, στη δε-
καετία του 1990 καρκινοβατούσε εξ αι-
τίας της… πτώσης των τιμών! Η έρευνα
για τα μαζικά μέσα μεταφοράς έχει κυ-
ριολεκτικά καταποντιστεί ενώ αναπτύσ-
σεται εκείνη για το ιδιωτικό αυτοκίνητο.
Στην ιατρική αναπτύσσεται και χρηματο-
δοτείται η έρευνα για τις μεταμοσχεύσεις
και όχι βέβαια για τις επιδημίες που μα-
στίζουν τον Τρίτο Κόσμο. Τέλος, τα πυ-
ρηνικά εργοστάσια προτιμούνταν από τα
πιο συγκεντρωτικά κράτη γιατί απαιτούν
την ύπαρξη ενός συγκεντρωτικού μοντέ-
λου διαχείρισης, ενώ αντίθετα, οι ανεμο-
γεννήτριες και τα ηλιακά οδηγούν σε δι-
άχυση των ενεργειακών πηγών και της
εξουσίας κ.ο.κ.
Κατά συνέπεια, ενώ δεν είναι δυνα-
τόν να απορρίψουμε τη χρήση της τε-
χνολογίας και τις επιστημονικές ανα-
καλύψεις που βρίσκονται στο υπόβα-
θρο των μετεξελίξεών της, το τεχνολογι-
κό τζίνι θα ήταν δυνατό να ξαναπεράσει
κάτω από τον έλεγχο της κοινωνίας μό-
νον εάν έπαυε να οιστρηλατείται από τη
βουκέντρα του κέρδους και της μεγέθυν-
σης. Μόνο εάν οι επιλογές των ανθρώ-
πων στρέφονταν εκ νέου προς μια κοι-
νωνιοκεντρική κατεύθυνση, η τεχνολο-
γία θα προσέφερε ίσως μία λύση, όπου η
ηθική, οικολογική και κοινωνική εξέλι-
ξη θα τιθάσευε την οικονομο-τεχνοκρα-
τική παρεκτροπή. Ο Ρίφκιν, ως προς τη
 H εποχή του μετανθρώπου
βιοτεχνολογία και τις εφαρμογές της εί-
ναι αρκετά σαφής, εμπνεόμενος από τη
«μαλακή» χρήση της τεχνολογίας που εί-
χαν αναπτύξει οι παλαιότεροι πολιτισμοί,
πριν από τον καπιταλισμό:
Κοιτάξτε, η νέα βιολογία θα μπορούσε
είτε να αποτελέσει ένα εργαλείο για την
αναγέννηση της ανθρώπινης κοινωνίας,
είτε ένα μέσο για την καταστροφή της.
Υπάρχει αφ’ ενός ο «σκληρός» δρόμος
των «διορθωτικών» παρεμβάσεων, που
ακολουθούν οι περισσότεροι μοριακοί βι-
ολόγοι, και αφ’ ετέρου ο «μαλακός» τρό-
πος, που διερευνά τις σχέσεις ανάμεσα
στις γενετικές μεταλλάξεις και τις περι-
βαλλοντικές αλλαγές. Ο πρώτος, ο σκλη-
ρός δρόμος, ισοδυναμεί με αναγωγισμό...
Επιτρέψτε μου να αναπτύξω τον
«μαλακό» δρόμο, που θεωρώ ότι απο-
τελεί την εναλλακτική χρήση της βιοτε-
χνολογίας. Το 70% των ασθενειών που
προσβάλλουν τους κατοίκους των πλού-
σιων χωρών είναι ασθένειες των πλου-
σίων: άγχος, καρδιακές προσβολές, δια-
βήτης κτλ. Γνωρίζουμε ότι το 70% αυ-
τών των ασθενειών βασίζονται σε γε-
νετική προδιάθεση, που ενεργοποιείται
από περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Γνωρί-
ζουμε επίσης ότι αυτά τα γονίδια μπορεί
να μην ενεργοποιηθούν ποτέ αν ακολου-
θήσουμε μια συγκεκριμένη δίαιτα ή τρό-
πο ζωής. Όλοι, π.χ., οι άνδρες γνωρίζουν
σήμερα ότι, αν τρώνε τρεις φορές την
εβδομάδα σάλτσα ντομάτας, δεν θα πά-
θουν καρκίνο του προστάτη. Αυτό που
προτείνω είναι να χρησιμοποιήσουμε
τις τεράστιες γνώσεις που μας παρέχει
η σύγχρονη βιοτεχνολογία, για να βελ-
τιώσουμε την πρόληψη, αντί να ακολου-
θήσουμε τον «σκληρό» δρόμο της διόρ-
θωσης του γενετικού μας εξοπλισμού. Σε
δέκα χρόνια από σήμερα, ο καθένας θα
έχει τη δυνατότητα χαρτογράφησης του
57
γονιδιώματός του. Θα γνωρίζουμε τη γε-
νετική μας προδιάθεση για κάθε αρρώ-
στια. Θα μπορούμε να προσδιορίζουμε
έτσι π.χ. συγκεκριμένες δίαιτες για κάθε
άτομο που θα ταιριάζουν με το γενετι-
κό του μηχανισμό και θα απομακρύνουν
την πιθανότητα να ενεργοποιηθούν οι
γενετικές προδιαθέσεις του...
Μόνο σε ακραίες περιπτώσεις θα
προσέφευγα στον «σκληρό» δρόμο, χρη-
σιμοποιώντας τα γενετικά φάρμακα, ορι-
σμένα από τα οποία είναι ομολογουμέ-
νως εκπληκτικά. Θα δεχόμουν επίσης τη
σωματική θεραπεία, όπου η επέμβαση γί-
νεται μόνο στα σωματικά κύτταρα και οι
γενετικές μεταβολές δεν μεταβιβάζονται
στους απογόνους. Όμως δεν δέχομαι σε
καμία περίπτωση τη θεραπεία της ανα-
παραγωγικής σειράς, όπου οι γενετικές
μεταβολές γίνονται στο σπέρμα, στο ωά-
ριο και στα εμβρυακά κύτταρα και περ-
νούν σε όλες τις μελλοντικές γενιές44.
Μια τέτοια λογική φαίνεται να πρυτα-
νεύει στους κόλπους ενός αυξανόμενου
ποσοστού θεραπευτών και γιατρών, που
επανεισάγουν –ή μάλλον επιχειρούν να
το κάνουν– στη «σκληρή» δυτική ιατρι-
κή τόσο την ιπποκρατική αντίληψη της
ψυχοσωματικής ασθένειας, τις αρχές
μιας υγιεινής ζωής, ως στοιχείο πρόλη-
ψης πριν νοσήσει ο οργανισμός, όσο και
τις θεραπευτικές μεθόδους των ανατολι-
κών και των «πρωτογόνων» λαών. Και
μόνον σε ακραίες περιπτώσεις ασθένειας
και ανάγκη χειρουργικής επέμβασης, επι-
λέγουν την προσφυγή στις μεθόδους της
σκληρής ιατρικής. Μια τέτοια αντίληψη
δεν επιτελεί μόνο μια τεράστια οικονομία
μέσων (ο τομέας της υγείας είναι ο ταχύ-
44
Συνέντευξη του Τζερεμυ Ρίφκιν, Ελευθεροτυ-
πία, Δευτέρα 18 Δεκεμβρίου 2000.
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
τερα αναπτυσσόμενος βιομηχανικός το-
μέας στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνί-
ες, ενώ ξεπερνάει στις ΗΠΑ το 15% του
ΑΕΠ) και ανθρώπινου πόνου, αλλά απορ-
ρίπτει την εργαλειακή και μηχανοκεντρι-
κή αντίληψη του ανθρώπινου οργανισμού
που εισήγαγε ο διαφωτισμός – το ανθρώ-
πινο σώμα ως μηχανή του Καρτέσιου ή
του Λα Μετρί. Και, mutatis mutandis, το
ίδιο παρατηρείται σε μια πληθώρα τομέ-
ων και δραστηριοτήτων: Η οργανική γε-
ωργία, που αναπτύσσεται παράλληλα και
ανταγωνιστικά με την εισαγωγή των γε-
νετικά τροποποιημένων οργανισμών,
χρησιμοποιεί εξελιγμένη αλλά «μαλακή»
τεχνολογία για την καταπολέμηση των ζι-
ζανίων ή των ασθενειών –π.χ. έντομα και
όχι φυτοφάρμακα– και βασίζεται στην
υψηλή ποιοτική παραγωγή έναντι της πο-
σοτικοποιημένης βιομηχανικής γεωργίας,
ενώ μόνο σε έσχατη περίπτωση καταφεύ-
γει σε κλασικά ζιζανιοκτόνα, κλπ, κλπ.
Με βάση αυτή την αρχή, μπορούμε να
φανταστούμε μια επιστημονική και τε-
χνολογική ανάπτυξη που δεν θα οδηγεί
στον Θαυμαστό Καινούργιο Κόσμο του
Χάξλεϋ και σε πειράματα με το γονιδια-
κό υλικό του ανθρώπου, αλλά στην εξά-
λειψη της άχρηστης και «βάναυσης» ερ-
γασίας προς όφελος των πιο δημιουργι-
κών και αυτό-εμπλουτιστικών δραστηρι-
οτήτων. Χωρίς την απόρριψη της λογι-
κής της ανάπτυξης και της μεγέθυνσης,
ο «μετάνθρωπος» θα ανακύψει ως αδή-
ριτη αναγκαιότητα, με όλες τις στρεβλώ-
σεις που αυτό συνεπάγεται. Όσο δε για
την πιθανή είσοδο σε νέους επιστημονι-
κούς πειραματισμούς, αυτή θα μπορούσε
να πραγματοποιηθεί μόνο μετά από δεκά-
δες ή εκατοντάδες χρόνια, αφού θα ήταν
δυνατός ο πλήρης επιστημονικός και κοι-
νωνικός έλεγχος των συνεπειών αυτών
58
των πειραματισμών.
Στο, παροξυστικά «υπέρ»διαφωτιστικό,
δίλημμα, Λόγος έναντι Ανθρώπου, ο Λό-
γος αποσπάται από τον ίδιο τον Άνθρω-
πο και αντιπαρατίθεται ευθέως σε αυτόν,
και, όπως θα τονίσει και ο Στέλιος Ράμ-
φος, οδηγείται «επέκεινα του είναι»:
Ὅσο τεχνοδομεῖται ὁ κόσμος τόσο
πνευματώνεται καθὼς ἀφήνει πλέον τὴν
σφαίρα τῶν αἰσθήσεων γιὰ ἐκείνη τῶν
μαθηματικῶν σχέσεων, ἡ δυναμικὴ τῶν
ὁποίων τρέπει τὶς ὑλικὲς μάζες σὲ ἐνέρ-
γεια. Ἡ ψηφιακὴ τεχνολογία... ὁδηγεῖ
ἀπὸ κοινοῦ μὲ τὴν θεωρητικὴ ἔρευνα
ἐπέκεινα τοῦ εἶναι45.
Ο Άνθρωπος του Καρτέσιου, του Μπέι-
κον, του διαφωτισμού, αντιπαρατέθηκε
ως «Λόγος», θεϊκός ή μη, προς τη Φύση
και έθεσε ως στόχο του την υποταγή της.
Τώρα πλέον, στην αρχόμενη εποχή της
μηχανοκρατίας και του «μετανθρώπου»,
ο Άνθρωπος υποβιβάζεται στην ήδη υπο-
τελή επικράτεια της Φύσεως και ο Λόγος
αυτονομείται από τον ίδιο τον άνθρωπο,
ως ένας νέος παντοδύναμος μηχανικός ή
κοινωνικός –αδιάφορο πλέον– θεός. Ση-
μασία έχει ότι ο εργαλειακός (κατά κυριο-
λεξίαν) Λόγος αποσπάται από τον ίδιο τον
άνθρωπο που τον παρήγαγε. Η «υπερνε-
ωτερικότητα» της μεταμοντέρνας τεχνο-
κρατικής εποχής σκοτώνει τον ίδιο τον
Άνθρωπο-Λόγο του διαφωτισμού. Έτσι
αποκαλύπτεται πως το σκουλήκι βρισκό-
ταν ήδη στην καρδιά του καρπού. Ο δια-
φωτισμός παρήγαγε έναν σολιψιστικό κό-
σμο –που έφτασε στα άκρα με τον Φίχτε,
τον Χέγκελ, και τον «μαρξιστικό» Μαρξ–
έναν κόσμο που είχε ήδη αντιπαραθέσει
τον άνθρωπο προς τη φύση. Αντιθέτως, ο
45
Στέλιος Ράμφος, Ιστορία στην κόψη του χρό-
νου, Καστανιώτης, Αθήνα 2000, σσ. 22-23.
 H εποχή του μετανθρώπου
αρχαίος κόσμος, και ιδιαίτερα ο αρχαιο-
ελληνικός, θεωρούσε τον άνθρωπο μέσα
στη Φύση –τον Κόσμον. η αρχαιοελληνι-
κή εκδοχή του «μέτρον απάντων άνθρω-
πος» δεν συμπεριελάμβανε τον Κόσμο
στην υπέροχη και αδιατάρακτη ολότητά
του, αλλά ίσχυε μόνον για τα συμβεβη-
κότα του ανθρώπινου κόσμου, που ανή-
κε στο «υποσελήνιο» σύμπαν. Επρόκειτο
για τη συμπύκνωση μιας μορφής του αρ-
χαιοελληνικού ανθρωπισμού και όχι προ-
φανώς για κάποια πρόθεση κυριαρχίας
επί της φύσεως. Ο διαφωτισμός διέστρε-
ψε και επεξέτεινε αυτή τη λογική σε κυ-
ριαρχία επί της φύσεως – ο άνθρωπος ως
μέτρον απάντων, κυριολεκτικώς, ως η κο-
ρωνίδα της δημιουργίας, ως ο κύριος και
κάτοχος της φύσης.
Δεδομένου όμως ότι ο άνθρωπος, εν
τέλει, παραμένει Φύση («δέσμιός της»,
θα επαναλαμβάνει ένας πανίσχυρος κοι-
νός τόπος), ο εργαλειακός Λόγος αποσπά-
ται και από τον ίδιο τον άνθρωπο και βα-
δίζει σε μια νέα σάρκωση, μηχανοκεντρι-
κή. Ο Λόγος αρχικώς θα σαρκωθεί στον
Θεό, εν συνεχεία στον Θεάνθρωπο, με
τον Διαφωτισμό στον ίδιο τον Άνθρωπο
tout court, για να φτάσει πλέον να εγκα-
ταλείψει το σάρκινο σκήνωμά του και να
εξέλθει του ίδιου του ανθρώπου. Και δυ-
στυχώς, αυτό το βήμα δεν θα το πραγ-
ματοποιήσουν μόνον, ή απλώς, οι οπα-
δοί του επερχόμενου μετανθρώπου. Θα
έχει προετοιμαστεί –συχνά ασυνείδητα–
από τους οπαδούς του θεωρητικού αντι-
ανθρωπισμού. Ο Λόγος δεν εγκαταβιώνει
στον άνθρωπο, ως μία από τις ιδιότητες-
δυνατότητές του, ως μία από τις παραμέ-
τρους της υποστάσεώς του, αλλά ενσαρ-
κώνεται σε κάθε είδους μετασυστήματα.
Για έναν ορισμένο διαφωτισμό και
μαρξισμό –τον αλτουσεριανό, αλλά και
59
για τον στρουκτουραλισμό γενικότερα–,
ο «άνθρωπος» δεν υπάρχει, αποτελεί μια
κατασκευή, δημιούργημα της κοινωνικής
μηχανικής. πρόκειται για μια ακραία μορ-
φή ιστορικισμού. Κατά συνέπεια, ο Λό-
γος είναι κάτι πέρα από τον συγκεκρι-
μένο άνθρωπο, δημιούργημα των κοι-
νωνικών μετασυστημάτων. ο άνθρωπος
απλώς εκφέρει τον Λόγο –κατ’ αναλογί-
αν, οι συγγραφείς, για παράδειγμα., δεν
«γράφουν» τα βιβλία αλλά αποτελούν το
μέσο για να γραφτούν τα βιβλία46! Σε ορι-
σμένες ψυχαναλυτικές αντιλήψεις, ιδιαί-
τερα του συρμού στις μέρες μας, η σκέψη
μας δεν είναι παρά ο «Άλλος» που βρί-
σκεται μέσα μας.
Είναι όντως αληθές ότι ο άνθρωπος
σαν τέτοιος διαμορφώνεται σε μια μακρά
περίοδο από έναν συνδυασμό φυσικών
και κοινωνικών παραγόντων, από την
εποχή των πρώτων ανθρωπιδών –πριν
έξι εκατομμύρια χρόνια– μέχρι την εποχή
μας, και σε μεγάλο βαθμό αποτελεί δημι-
ούργημα της κουλτούρας. Ωστόσο, αυτή
η ιστορικότητα της ανθρωπογένεσης δεν
αναιρεί το γεγονός πως, μετά την εμφά-
νιση της τελευταίας τουλάχιστον μορφής
του, του homo sapiens, διαθέτουμε για
μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια μια λίγο
πολύ δεδομένη ανθρώπινη φιγούρα, η
46
Βλέπε Νάσος Βαγενάς, Μεταμοντερνισμός και
λογοτεχνία, Πόλις, Αθήνα 2002, όπου ασκείται
κριτική στην άποψη την οποία υποστηρίζουν
οι πρώην στρουκτουραλιστές και νυν αποδομι-
στές σύμφωνα με την οποία «ο συγγραφέας δεν
μπορεί να εκφράσει τίποτε από αυτά που επιθυ-
μεί να πει, γιατί μετατρέπεται κατά την πράξη
της γραφής σε ένα απλό όργανο, έναν ενδιάμε-
σο, που εκτελεί τη βούληση της υπερανθρώπι-
νης, υπερβατικής δύναμης, που λέγεται Γλώσ-
σα.» [Βλ. Ιωάννα Παντελουδάκη «Το αδιέξοδο
του μεταμοντερνισμού» στο περ. Άρδην, τεύχος
38-39, Δεκέμβριος 2002.]
 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
οποία, όσο και εάν συνεχίζει να μεταβάλ-
λεται, βάσει των κοινωνικών εξελίξεων47,
εξακολουθεί να διαθέτει σταθερά ανθρω-
πολογικά χαρακτηριστικά. Και ένα από
αυτά είναι ο «Λόγος» ο οποίος δεν βρί-
σκεται έξω από τον άνθρωπο – είτε πρό-
κειται για κάποιον τιμωρό Θεό που του
στερεί το χάρισμα του Λόγου, είτε για κά-
ποια κοινωνική δομή, η οποία επιφορτί-
ζεται με ευνουχιστικές θεϊκές ιδιότητες,
είτε, τέλος, για κάποια μηχανική δομή. Ο
«θεωρητικός αντιανθρωπισμός» δεν έκα-
νε τίποτε άλλο από το να αναπαράγει ένα
σχήμα το οποίο καθαγιάζει την υποδού-
λωση του ανθρώπου και επιτρέπει τον δι-
αχωρισμό Ανθρώπου και Λόγου.
Η αντιπαράθεση λοιπόν του ανθρώ-
που με τη φύση καταλήγει στην έσχατη
ύβρη της αντιπαράθεσης του ανθρώπου
με τον Λόγο. Ύβρη απέναντι στην οποία
μόνο μία αντίστροφη κίνηση είναι δυνα-
τή, η ανασύνδεση του ανθρώπου με τη
φύση και η αντιμετώπιση του λόγου ως
μορφής της εξέλιξης της ίδιας της φύσε-
ως – αν αναχθούμε σε ένα επίπεδο αφαί-
ρεσης τέτοιο που να θεάται τη φύση ως
σύνολο και να εντάσσει τον άνθρωπο ως
μέρος σε αυτή.
[Βεβαίως σε ένα κατώτερο μεθοδο-
λογικά πεδίο, εκείνο του κόσμου του αν-
θρώπου, η ταύτιση Φύσεως και Λόγου
οδηγεί σε έναν εξ ίσου περιοριστικό και
αναγωγιστικό μονισμό˙ ωστόσο, ανάμε-
σά τους δεν υψώνεται κάποιο σινικό τεί-
χος, αλλά αναδεικνύεται μία δυαδικότη-
τα η οποία επιτρέπει στην ανθρωπικότη-
τα, ως ιδιαίτερη σχέση λόγου και φύσε-
ως, ιδωμένης από τη σκοπιά της ανθρώ-
47
Βλέπε Edgar Morin, H ανθρώπινη φύση, το
χαμένο παράδειγμα, Εναλλακτικές εκδόσεις,
Αθήνα 2000.
60
πινης μερικότητας, να συνεχίσει να εκδι-
πλούται.]
Στις μέρες μας, πλέον, αυτός ο εξωτε-
ρικός, έναντι του Ανθρώπου, Λόγος, παύ-
ει πλέον να είναι κατ’ εξοχήν θεολογικός,
κοινωνικός, ή… ψυχαναλυτικός και φιλο-
σοφικός, όπως συνέβαινε στο μεγαλύτερο
μέρος του 20ού αιώνα και τείνει να γίνει
μηχανικό-τεχνολογικός, ως έκφραση πλέ-
ον του νέου τεχνολογικού μεσσιανισμού.
Καθίσταται λοιπόν βέβαιο ότι οι συ-
γκρούσεις και οι αντιπαραθέσεις της χι-
λιετίας στην οποία έχουμε ήδη εισέλθει
θα έχουν ως επίδικο αντικείμενο την κα-
τεύθυνση και τη χρήση της τεχνολογίας.
Παραφράζοντας τον Μαρξ, θα μπορού-
σαμε να πούμε πως η πάλη των τάξεων
θα μεταβληθεί σε πάλη για την κατεύθυν-
ση και τη χρήση της τεχνολογίας, ώστε να
μη φθάσει να γίνει, όπως την περιγράφει
η επιστημονική φαντασία, μία πάλη ανά-
μεσα στον άνθρωπο και τον μετάνθρωπο,
ανάμεσα στον άνθρωπο και τη μηχανή.
Σε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι έχουν
υποκατασταθεί, στην κορωνίδα της εξέ-
λιξης, από τις μηχανές –μας λέει ο κυρι-
ολεκτικά προφητικός Άγγλος συγγραφέ-
ας Σάμιουελ Μπάτλερ, ήδη το 1872, όταν
έγραψε το μυθιστόρημά του για τη μυθι-
κή νήσο του Erewhon (Nowhere, πουθε-
νά)48– οι Ερεχονιανοί υποχρεώθηκαν εν
τέλει να καταστρέψουν τις περισσότερες
από τις μηχανές τους για να διατηρήσουν
την ανθρωπικότητά τους.
48
Βλέπε Samuel Butler, Erewhon, Penguin En-
glish Library, Paperback 1970.