Θέμα: "Θεολογία της Απελευθέρωσης και

πολιτικό Ισλάμ: όψεις του ίδιου νομίσματος"

Εισαγωγή

Θεολογία της Απελευθέρωσης και Πολιτικό Ισλάμ: δυο όροι που έκαναν
δυναμικά την εμφάνισή τους μέσα στον 20ο αιώνα υπό το βάρος και το πρίσμα
ενός συνόλου καταιγιστικών και αποφασιστικής σημασίας πολιτιστικών,
οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων και πραγματικοτήτων στον
δυτικό και στον μουσουλμανικό κόσμο αντίστοιχα. Εκ πρώτης όψεως κάποιος ίσως
θα μπορούσε να θεωρήσει πως αυτοί οι δυο όροι αντιπροσωπεύουν εντελώς
διαφορετικές και αλλότριες μεταξύ τους κοσμοθεωρίες. Θα μπορούσε για
παράδειγμα, κάποιος να πει, ότι η μεν θεολογία της απελευθέρωσης που ξεπήδησε
κατά κύριο λόγο από τον χώρο των κοινωνιών της Λατινικής Αμερικής, αποτέλεσε
μια θρησκευτική κίνηση με ευρύτερες πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις για
την χειραφέτηση Μπορούμε όμως όντως να θεωρήσουμε πως ισχύει απόλυτα κάτι
τέτοιο; Μήπως άραγε υφίστανται εν τέλει κάποιες κοινές παράμετροι και σταθερές
ή όντως έχουμε να κάνουμε με δυο εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις σχετικά με το
ρόλο της θρησκείας στην πολιτική ζωή και την κοινωνία; Σε αυτά ερωτήματα
επιχειρεί να δώσει απαντήσεις το παρόν δοκίμιο.

Κυρίως Μέρος: Θεολογία της απελευθέρωσης και πολιτικό Ισλάμ

Η θεολογία της Απελευθέρωσης, όπως σημειώθηκε έκανε την εμφάνισή της

μετά τη δεκαετία του 1950 στη Λατινική Αμερική και έδωσε έμφαση στο ζήτημα
της χειραφέτησης και απελευθέρωσης των καταπιεσμένων μαζών μέσα από το
πρίσμα τις ιδεολογικές προκείμενες της χριστιανικής θεολογίας. Βασικές και
εξέχουσες προσωπικότητες που είχαν προκύψει διαχρονικά μέσα από το κίνημα
ήταν ο Περουβιανός φιλόσοφος, συγγραφέας και Δομηνικανός μοναχός Γκουστάβο
Γκουτιέρεζ, ο Βραζιλιάνος θεολόγος και συγγραφέας Leonardo Boff, ο
Ουρουγουανός συγγραφέας και Ιησουίτης μοναχός και φιλόσοφος Juan Luis
Segundo, αλλά και ο Ισπανός Ιησουίτης μοναχός Jon Sobrino. Κεντρικές
ιδεολογικές παράμετροι της Θεολογίας της Απελευθέρωσης έχουν υπάρξει οι
προσπάθειες η χριστιανική Εκκλησία εν γένει να επιστρέψει κατά κάποιο τρόπο
στις αρχικές της ρίζες μέσα από την βαρύτητα της ανάδειξης του ρόλου της ως
 προς την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των φτωχών και καταπιεσμένων σε όλο τον
κόσμο.1 Γενικότερα, η θεολογία της Απελευθέρωσης έχει θεωρηθεί, πως είχε ως
κεντρική της έμπνευση την κοινωνική και πολιτική κατάσταση στις χώρες της
Λατινικής Αμερικής, κατάσταση που διαχρονικά χαρακτηρίστηκε από στοιχεία,
όπως η πολιτική και κοινωνική καταπίεση, οι τεράστιες ανισότητες σε κοινωνικό
και οικονομικό επίπεδο κ.λ.π.2

Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της συγκεκριμένης κίνησης ήταν η

διαδικασία της οργάνωσης των ακτά τόπους εκκλησιαστικών κοινοτήτων υπό το
πρίσμα των αρχαίων πρωτοχριστιανικών κοινοτήτων. Εδώ προβλήθηκε η έννοια
της οργάνωσης από τα κάτω και με την βαρύτητα να δίνεται στην προσπάθεια
κάλυψης και αντιμετώπισης των αναγκών των φτωχών και αποκλεισμένων
στρωμάτων του πληθυσμού. Την ίδια στιγμή η επίσημη εκκλησιαστική ιεραρχία
τέθηκε εν πολλοίς στο περιθώριο, στοιχείο άλλωστε που εξαρχής προξένησε
ιδιαίτερες αντιδράσεις στους κόλπους του ανώτερου Ρωμαιοκαθολικού κλήρου,
συμπεριλαμβανομένου του Βατικανού. Σε κάθε περίπτωση η βαρύτητα δόθηκε σε
ένα σύνολο πρακτικών με τις οποίες στόχος ήταν η βοήθεια προς τους αδυνάτους
κι δεν είναι μάλιστα τυχαίο πως στη Λατινική Αμερική, η θεολογία της
Απελευθέρωσης είχε αναπτυχθεί διαχρονικά ειδικότερα σε αγροτικές κοινότητες,
Ενδεικτικό εδώ μπορεί να θεωρηθεί το παράδειγμα της Βραζιλίας.3

Από την άλλη μεριά, το πολιτικό Ισλάμ είχε κάνει τα πρώτα του βήματα
στον μουσουλμανικό κόσμο ήδη από τις αρχές σχεδόν του 20ου αιώνα. Η κίνηση
του πολιτικού Ισλάμ μπορεί να θεωρηθεί συνυφασμένη αφενός με ένα είδος
απάντησης έναντι του φαινομένου της δυτικής αποικιοκρατίας και αφετέρου με το
σκεπτικό μιας διαδικασίας χειραφέτησης για τις τεράστιες μουσουλμανικές μάζες
χωρών της Μέσης Ανατολής ή της Βορείου Αφρικής, πάντα φυσικά υπό το πρίσμα
των κανόνων και κοσμοθεωριών του Ισλάμ. Κι εδώ διαχρονικά δ΄΄οθηκε ιδιαίτερη
βαρύτητα στο ρόλο που θα μπορούσαν να παίξουν οι μουσουλμανικές οργανώσεις
του πολιτικού Ισλάμ, πέραν της ενίσχυσης του θρησκευτικού αισθήματος στους
πληθυσμούς (στα πλαίσια φυσικά και μιας προσπάθειας να τεθεί πλέον στο
περιθώριο η γενικότερη πολιτιστική επιρροή του δυτικού κόσμου), και σε τομείς,
1
Christian Sm., The Emergence of Liberation theology: Radical Religion and the Social Movement
Theory, University of Chicago Press, Chicago, 1991, σελ. 67
2
Gutierrez, G., The God of Life, Orbis, New York, 1991, σελ. 38
3
Rohter L., "As Pope heads to Brazil, a Rival Theology Persists", May 7th, 2007, in www.nytimes.com
 όπως η κοινωνική πρόνοια, η παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης προς τα
κατώτερα κοινωνικά στρώματα κ.λ.π..4

Βέβαια από την άλλη μεριά, εδώ θα ήταν δυνατόν να σημειώσει κάποιος, ότι
η δυναμική του πολιτικού Ισλάμ είναι συνυφασμένη και με μια ολοένα εντεινόμενη
εδώ και αρκετές δεκαετίες διαδικασία για την επιβολή των αρχών του Ισλάμ στην
πολιτική ζωή των διαφόρων χωρών του πλανήτη με μουσουλμανικούς πληθυσμούς
(συγκεκριμένα εκείνα τα κράτη, όπου οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί συνιστούν την
συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού). Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα
αυτής της δυναμικής μπορεί να θεωρηθεί αναμφίβολα η περίπτωση της επιβολής
της Ισλαμικής Επανάστασης στο Ιράν το 1979, οπότε εκδιώχθηκε το καθεστώς του
Σάχη της Περσίας, ένα καθεστώς που αφενός μεν είχε αναπτύξει διαχρονικά έντονα
τη διάσταση της κοινωνικής ανισότητας, αλλά που παράλληλα από την άλλη είχε
θεωρηθεί ως φορέας και εργαλείο αλλοίωσης του παραδοσιακού ισλαμικού
πολιτισμού μιας κοινωνίας, όπως η ιρανική. 5 Ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα
αντίστοιχα, μπορεί να θεωρηθεί αυτό των εξελίξεων στην γειτονική Τουρκία, όπου
εδώ και καιρό είναι σαφές, πως αναδύεται πλέον μια διαδικασία επιβολής των
αρχών του Ισλάμ στον δημόσιο βίο μιας χώρας, όπου παραδοσιακά από το 1923
και την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας υπό τον Μουσταφά Κεμάλ,
επικράτησε ένα καθαρά εκκοσμικευμένο κράτος.

Με βάση τα παραπάνω στοιχεία, μια κοινή παράμετρος που είναι δυνατόν να

παρατηρηθεί και στην μία και στην άλλη περίπτωση, είναι το ότι υφίσταται
διαχρονικά η τάση άσκησης μιας έντονης κριτικής έναντι πολιτικών συστημάτων
και μηχανισμών εξουσίας που προωθούν ή φαίνεται να προωθούν τη διάσταση της
αδικίας σε κοινωνικό επίπεδο. Κατά το πρότυπο των πρακτικών που αναπτύχθηκαν
στο πλαίσιο της θεολογίας της Απελευθέρωσης στην Λατινική Αμερική, μια
αντίστοιχη περίπτωση που συνδέθηκε στενά με το πολιτικό Ισλάμ, μπορεί να
θεωρηθεί εκείνη της οργάνωσης των Αδελφών Μουσουλμάνων στην Αίγυπτο. Η εν
λόγω οργάνωση έκανε την εμφάνισή της στην Αίγυπτο το 1928 και βασικές
επιταγές σύμφωνα με τους ιδρυτές της είχαν υπάρξει τόσο η επιστροφή της
κοινωνίας στις αρχές του Κορανίου, όσο επίσης και η ύπαρξη μιας κοινωνικής
πολιτικής που θα έδινε βαρύτητα στην προσπάθεια για εξάλειψη των κοινωνικών

4
Hirschkind W., "What is Political Islam" in www.merip.org
5
Kurzman, Ch., The unthinkable Revolution in Iran, Harvard University Press, 2004, σελ. 43
 αδικιών μεταξύ όλων των μουσουλμάνων. Άλλωστε οι τελευταίοι, πέραν των
όποιων διαφοροποιήσεών τους σε κοινωνικό ή οικονομικό επίπεδο, δεν παύουν να
θεωρούνται αδέρφια (κατά το χριστιανικό πρότυπο) και μάλιστα με απόλυτη
ισοτιμία μεταξύ τους. Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι κανονικά, αυτή η αντίληψη
μάλιστα αφορά και τις γυναίκες, όσον αφορά τουλάχιστον τις μεταξύ τους σχέσεις
αν και την ίδια στιγμή δεν τοποθετούνται ακριβώς στο ίδιο επίπεδο με τους άνδρες,
στοιχείο που όμως η θεολογία της απελευθέρωσης της Λατινικής Αμερικής
ανέκαθεν είχε θεωρήσει ως κάτι το δεδομένο.

Σε περιπτώσεις, όπως αυτή των Μουσουλμάνων Αδερφών της Αιγύπτου,

προβλήθηκε παραδοσιακά η διάσταση μιας έντονης κοινωνικής πολιτικής. Στο
πλαίσιό της δηλαδή είχε προβληθεί ένας ακτιβισμός που συνδεόταν με την
δημιουργία δικτύων κοινωνικής πρόνοιας για την ανακούφιση ορφανών, ενδεών,
χηρών κ.λ.π. Εδώ θα μπορούσε να επισημάνει κάποιος και προγράμματα για την
δημιουργία σχολείων (όπου σαφώς βέβαια θα δινόταν βαρύτητα σε ένα πρόγραμμα
εκπαίδευσης βασισμένο στις αρχές του Κορανίου) αλλά και η δημιουργία δικτύων
για την εύρεση εργασίας για φτωχούς.6

Την ίδια στιγμή, η θεολογία της Απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική,

αλλά και η ιδέα του Πολιτικού Ισλάμ έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάδυση
διαφόρων ένοπλων κινημάτων τόσο στην Λατινική Αμερική όσο και στον ισλαμικό
κόσμο αντίστοιχα. Ενδεικτικό εδώ άλλωστε, μπορεί να θεωρηθεί το παράδειγμα
του ENL, δηλαδή του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού που έκανε την εμφάνισή
του στην Κολομβία αρχές της δεκαετίας του 1960 (το 1964 συγκεκριμένα). Η
συγκεκριμένη οργάνωση ασπάζεται ένα σύνολο ιδεών, οι οποίες μπορούν να
θεωρηθούν ένα αμάγαλμα μαρξισμού και θεολογίας της απελευθέρωσης. Μετά το
θάνατο του Fabio Vasquez Castano που είχε υπάρξει ο ιδρυτής και πρώτος ηγέτης
του ENL, την ηγεσία της οργάνωσης είχαν αναλάβει ορισμένοι Ρωμαιοκαθολικοί
ιερείς, οι οποίοι άλλωστε ήταν διαποτισμένοι με τα βασικά κοσμοθεωριακά
στοιχεία της θεολογίας της Απελευθέρωσης. Ενδεικτική εδώ άλλωστε μπορεί να
θεωρηθεί η περίπτωση του ιερέα Camillo Torres Restrepo που είχε υπάρξει
καθηγητής πανεπιστημίου και που μέσα από τη Θεολογία της Απελευθέρωσης,
άσκησε μια δριμύτατη κριτική έναντι των τεράστιων κοινωνικών ανισοτήτων που

6
Mura A., "H genealogical inquiry into early Islamism: the discourse of Hasan al - Banna", Journal of
Political Ideologies, 17(1): 61-85
 είχαν επιβληθεί στη χώρα από το αμερικανοκίνητο καθεστώς της εποχής. Ο ίδιος ο
Restrepo είχε αναχθεί σε πρότυπο (μετά το θάνατο του σε μάχη με κυβερνητικές
δυνάμεις) ιερωμένου και μαχητή που πολεμούσε για το δίκαιο των φτωχών.

Σε ό, τι αφορά την συγκεκριμένη οργάνωση μπορούμε να παρατηρήσουμε,

ότι εφάρμοσε ένα ευρύτατο πρόγραμμα αρωγής προς τους φτωχούς της Κολομβίας,
ιδιαίτερα προς αγροτικούς πληθυσμούς της υπαίθρου. Η ιδεολογική της πλατφόρμα
είχε αποτελέσει στην πορεία έναν συνδυασμό της κουβανικής επαναστατικής
ιδεολογίας και της Θεολογίας της Απελευθέρωσης. Υπό αυτό το πρίσμα, δεν είναι
άλλωστε τυχαίο, ότι μετά τη δεκαετία του 1970 ηγετική φυσιογνωμία στους
κόλπους του ENL είχε υπάρξει ο ιερέας Manuel Perez Martinez. Ο ρόλος του είχε
υπάρξει καταλυτικός στο να αναδειχθεί έτι περισσότερο η ιδεολογική διάσταση της
Θεολογίας της Απελευθέρωσης στα πλαίσια του κινήματος.

Αντίστοιχα, στην περίπτωση του πολιτικού Ισλάμ, θα ήταν δυνατόν να κρίνει

κάποιος, ότι η σύνδεση με ένοπλα κινήματα στον ισλαμικό κόσμο υπήρξε εμφανής
μέσα από το παράδειγμα του Ισλαμικού Ένοπλου Κινήματος της Αλγερίας. Η
δράση του υπήρξε έντονη στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στη χώρα κατά τη
δεκαετία του 1990 και συνδέθηκε πολύ στενά με την επιβολή στρατιωτικού νόμου
στην Αλγερία το 1992. Το συγκεκριμένο πραξικόπημα είχε ως στόχο να
παρεμποδίσει την άνοδο στην εξουσία του Ισλαμικού Μετώπου Σωτηρίας, ενός
πολιτικού φορέα που είχε ως στόχο την επιβολή και εγκαθίδρυση της Σαρίας στην
εν λόγω βορειοαφρικανική χώρα.7 Το Ισλαμικό Μέτωπο Σωτηρίας αποτελεί
χαρακτηριστικό παράδειγμα κόμματος, μέσω του οποίου τονίστηκε διαχρονικά η
πρόθεση για την οργάνωση της πολιτικής και κατά προέκταση και όλων των
πτυχών του κοινωνικού και πολιτιστικού βίου σε μια χώρα, καθαρώς με βάση τις
παραδοσιακές κοσμοθεωριακές κατευθύνσεις του Ισλαμισμού.

Σε αυτό το ίδιο μοτίβο θα λέγαμε, ότι είναι δυνατόν να ενταχθούν και οι

περιπτώσεις οργανώσεων, όπως του Ισλαμικού Στρατού του Ιράκ αλλά και του
ISIS, όπως παράλληλα και της Al Quaeda (αν και σε μια πολύ πιο ακραία και
φανατική μορφή) που αναδύθηκε κατά την δεκαετία του 1990 από βετεράνους
μουτζαχεντίν που είχαν πολεμήσει τη δεκαετία του 1980 στο Αφγανιστάν κατά του
Κόκκινου Στρατού. Για παράδειγμα, ο Ισλαμικός Στρατός του Ιράκ που έκανε την

7
Martinez L., The Algerian Civil War, Columbia University Press, New York, 2000, σελ. 48
 εμφάνισή του αμέσως μετά την αμερικανική εισβολή στη χώρα το 2003, πρόβαλε
πολύ σύντομα την ιδέα όχι μόνο της αντίστασης απέναντι στα στρατεύματα των
απίστων εισβολέων (Αμερικάνων και άλλων δυτικών), αλλά και αυτήν την
εγκαθίδρυσης ενός κρατικού μηχανισμού, αυστηρά οργανωμένου στα πρότυπα και
τις επιταγές της ισλαμικής θρησκευτικής νομοθεσίας. 8 Το ίδιο είναι δυνατόν να
λεχθεί και ως προς την οργάνωση Χαμάς στην Παλαιστίνη. Η έλευσή της στην
εξουσία στα παλαιστινιακά εδάφη πριν από χρόνια αποτέλεσε παράγοντα σύγχυσης
και έντονης αντιπαράθεσης με κυβερνήσεις του δυτικού κόσμου, το Ισραήλ αλλά
και τις Η.Π.Α. λόγω της προσκόλλησης της οργάνωσης σε ένα ιδεολογικό
πρόγραμμα που έχει σαφείς αναφορές στην εφαρμογή του ισλαμικού,
θρησκευτικού νόμου στην τοπική κοινωνία.

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα λοιπόν των παραπάνω επισημάνσεων, γίνεται φανερό, πως

και στις δυο περιπτώσεις, τόσο σε αυτήν της θεολογίας της Απελευθέρωσης όσο
και σε εκείνη του πολιτικού Ισλάμ, κεντρικός άξονας ήταν η προώθηση της ιδέας
της παροχής βοήθειας και της δημιουργίας δικτύων για την καλυτέρευση των
συνθηκών ζωής των κατώτερων κοινωνικά στρωμάτων. Φυσικά μια τέτοια
διαδικασία είναι και στις δυο περιπτώσεις απόλυτα συνυφασμένη με κεντρικές
πτυχές του κηρύγματος των δύο θρησκειών. Θα έλεγε κανείς ότι συνδέεται με
θεμελιώδεις διδασκαλίες των δυο θρησκειών που προβάλλουν την διάσταση της
ισότητας μεταξύ όλων των μελών της χριστιανικής ή μουσουλμανικής κοινότητας,
ισότητας που συνιστά θεωρητικά τουλάχιστον κεντρική προϋπόθεση για την
εμμονή τους στο γράμμα της χριστιανικής και ισλαμικής αντίστοιχα διδασκαλίας.

Είναι χαρακτηριστικό, μέσω και των διαφόρων παραδειγμάτων που

παρατέθηκαν πιο πάνω, ότι τόσο η Θεολογία της Απελευθέρωσης στη Λατινική
Αμερική όσο και οι ιδέες του πολιτικού Ισλάμ στον μουσουλμανικό κόσμο,
ενέπνευσαν μια σειρά ένοπλων κινημάτων. Στην μεν Λατινική Αμερική αυτά τα
κινήματα με πιο ενδεικτικό το παράδειγμα του ENL σχετίστηκαν με την
προσπάθεια επιβολής ενός δικαιότερου κοινωνικού συστήματος που παράλληλα θα

8
Manhan A., "Before Counterinsurgency: Post 2005 Provincial Election Terrorist Trends in Iraq", in
Jamestown Foundation, 10 March 2005, σελ. 10
 διαπνεόταν από στοιχεία της μαρξιστικής επαναστατικής ιδεολογίας. Στον
μουσουλμανικό κόσμο αυτή η σχέση εκφράστηκε με την ανάδυση από δεκαετίες
πριν (όπως στην Αλγερία και πιο πρόσφατα στη Μέση Ανατολή) ένοπλων
κινημάτων που είχαν και έχουν ως βασικό γνώμονα την εφαρμογή της Σαρίας στον
δημόσιο και ατομικό βίο των τοπικών κοινωνιών.

Βιβλιογραφία - Πηγές

Christian Sm., The Emergence of Liberation theology: Radical Religion and the
Social Movement Theory, University of Chicago Press, Chicago, 1991

Gutierrez, G., The God of Life, Orbis, New York, 1991

Hirschkind W., "What is Political Islam" in www.merip.org

Kurzman, Ch., The unthinkable Revolution in Iran, Harvard University Press, 2004

Manhan A., "Before Counterinsurgency: Post 2005 Provincial Election Terrorist

Trends in Iraq", in Jamestown Foundation, 10 March 2005

Martinez L., The Algerian Civil War, Columbia University Press, New York, 2000

Mura A., "The genealogical inquiry into early Islamism: the discourse of Hasan al -
Banna", Journal of Political Ideologies, 17(1): 61-85

Rohter L., "As Pope heads to Brazil, a Rival Theology Persists", May 7th, 2007, in
www.nytimes.com