https://opencourses.uoa.

gr/courses/ARCH9/

Πώς το παρελθόν μετατρέπεται σε ιστορία; Πώς από τα άπειρα συμβάντα και

φαινόμενα του παρελθόντος χρόνου δημιουργούμε συνεκτικές ιστορίες, ιστορίες με
νόημα; Είναι η ιστορία ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο οι σύγχρονες κοινωνίες
σχετίζονται με το παρελθόν; Ποιός είναι ο ρόλος του μύθου, της μνήμης, της τέχνης;
Τί ονομάζουμε δημόσια ιστορία; Τί είναι η ιστορική εμπειρία; Τα μεγάλα ρεύματα στην
ιστορική σκέψη: Ιστορισμός και κοινωνική ιστορία, οι μεγάλες διάρκειες και ο
δομισμός, από την κουλτούρα στην πολιτισμική ιστορία, μικροϊστορία και κοινωνική
ανθρωπολογία, μνημονικές σπουδές, προφορική ιστορία και ψυχανάλυση,
φεμινισμός και έμφυλη ιστορία, μετα-ιστορία και γλωσσική στροφή.
Μεταμοντερνισμός και το πρόβλημα της αλήθειας. Δια-εθνική ιστορία και
ιστοριογραφία. Tί σημαίνει το τέλος της Ιστορίας, και ποιό το μέλλον των ιστορικών
σπουδών και των ιστορικών;
Ενότητα 1: Θεωρία της Ιστορίας-Εισαγωγή Ι
Η επιλεκτικότητα του παρελθόντος. Η ιστορία δεν ταυτίζεται με το παρελθόν.

Ενότητα 2: Εισαγωγή ΙΙ
Τί είναι το τέλος πάντων η ιστορία;

Ενότητα 3: Τί είναι ιστορικό γεγονός;

Το ερώτημα παραμένει. Τί είναι ιστορικό γεγονός;

Ενότητα 4: Πληροφορία και ερμηνεία

Η ιστορική πληροφορία και πώς ερμηνεύεται.

Ενότητα 5: Ιστορικός χρόνος. Περιοδολογήσεις

Πώς οι ιστορικοί παράγουν τον ιστορικό χρόνο.

Ενότητα 6: Ιστορία και χώρος

Η ιστορικότητα της δημιουργίας του χώρου.

Ενότητα 7: Αιτίες
Από τις αιτίες στα αποτελέσματα ή από τα αποτελέσματα στις αιτίες;

Ενότητα 8: Οι αξιολογικές κρίσεις

Πώς κρίνουμε το παρελθόν;

Ενότητα 9: Γενικεύσεις στην Ιστορία

Είναι τα ιστορικά φαινόμενα μοναδικά και ιδιαίτερα;

Ενότητα 10: Τί είναι μνήμη;

Τί είναι η μνήμη και πού διαφέρει από την ιστορία. Μορφές συλλογικής μνήμης.

Ενότητα 11: Διλήμματα μνήμης και λήθης

Τί να θυμόμαστε και τί να ξεχνάμε;

Ενότητα 12: Εικαστικά

Εικόνες και ιστορία.

Ενότητα 13: Ιστορική συνείδηση

Τί είναι και πώς σχηματίζεται η ιστορική συνείδηση.
Ενότητα 14: Μετα-ιστορία
Ο στοχασμός με αντικείμενο την ιστορία.

Ενότητα 15: Δημόσια Ιστορία

Η ιστορία του δρόμου.

Ενότητα 16: Έθνος

Η αμοιβαία σχέση έθνους και ιστορίας.
 Ενότητα 1: Θεωρία της Ιστορίας- Εισαγωγή I

Ιστορία και παρελθόν: Δυο έννοιες

διαφορετικές
Εικόνα 1.
. 'ΙΑ\
ι
A
b *
V/

)
Η
Ψ

'1

■-
 Η ιστορία της θεωρίας της ιστορίας
Τρεις φάσεις
Α. Φιλοσοφία της ιστορίας.
Πώς εξελίσσεται ο ανθρώπινος κόσμος;
Β. Θεωρία της ιστορίας.
Πώς το παρελθόν μετατρέπεται σε ιστορία;
Β1. Επιστημολογία της Ιστορίας.
Β2. Ποιητική της ιστορίας.
Γ. Η προβληματική των σχέσεων με το παρελθόν.
Πώς λειτουργεί το παρελθόν στο παρόν;

Α. Φιλοσοφία της ιστορίας 1

• Η ιστορική συνείδηση της νεωτερικότητας αλλάζει τις σχέσεις
με το παρελθόν.

• Οι άνθρωποι δεν έχουν απλώς ιστορία, είναι δημιουργοί

ιστορίας.

• Η ιστορία γίνεται μια αιτιακή δύναμη αφ'εαυτής (η «ιστορία

συμβαίνει» και η «ιστορία» τώρα «κάνει» τα πράγματα να
συμβούν όπως συμβαίνουν).
 Α. Φιλοσοφία της ιστορίας 2

• Η νεωτερικότητά μας συνίσταται στον ερχομό στη συνείδηση

της ύπαρξής μας εντός της «κατάστασης» της
«ιστορικότητας».
• Reinhart Koselleck, Futures Past: On the Semantics of
Historical Time.

Πώς εξελίσσεται ο ανθρώπινος

κόσμος;
Τα "μεγάλα αφηγήματα"
• Διαφωτισμός: Η ιστορία μέσω σταδίων ανάπτυξης.
• Πρόοδος.
• Βίκο, Καντ, Χεγκελ, Δαρβίνος, Μαρξ: Η αντιφατικότητα της
προόδου.
• Τελεολογία (Η ιστορία έχει σκοπό).
• Ενδεχομενικότητα.
• Post-Histoire: Το τέλος της ιστορίας.
 Ιστορισμός: Μια φιλοσοφία της
ιστορίας;
• Η ουσία των πραγμάτων είναι η ιστορία τους.

• Ο διαχωρισμός παρελθόντος -ιστορίας.

• Η επινόηση του παρελθόντος. Το παρελθόν δεν
αναστρέφεται και δεν ανακαλείται.

• Γραμμικότητα και ομοιομορφία του χρόνου.

• Η ιστορία ως δημόσιο βλέμμα.

• Αντικειμενικότητα και υποστασιοποίηση της ιστορίας.

• Παράδειγμα: Το σύστημα των υποσημειώσεων.

Ο ιστορισμός και η υπέρβασή του

• Ιστορισμός, ταυτότητα και έθνος.

• Η ιστορία ως θεοδικία.
• Τα Αρχεία ως οι νέοι ναοί της ιστορίας.
• Η ανάδυση της Κοινωνικής Ιστορίας.
• Κριτική του ιστορισμού: Νίτσε και Μπένγιαμιν.
• Εκσυγχρονισμός και δυτικός κανόνας.
• Κριτική του κανόνα:
- Οριενταλισμός (Σάί'ντ).
Μετά αποικιακές σπουδές.
 Β. Θεωρία της ιστορίας.
Οι δυο παραδόσεις
1. Εξηγούμε το παρελθόν;
• Η ανάλυση του αντικειμένου της ιστορίας.
• Η συνάντηση με τις κοινωνικές επιστήμες.
2. Ερμηνεύουμε το παρελθόν;
• Η ανάλυση του υποκειμένου της ιστορίας.
• Η ανάλυση του ιστορικού λόγου, και του ιστορικού
εγχειρήματος.
• Colinwood: Re-enactmen of the Past.

Από την επιστημολογία στην ποιητική

της ιστορίας
Επιστημολογία της Ιστορίας
• Είναι αξιόπιστες οι ιστορικές κρίσεις;
• Έχει τα εχέγγυα επιστημονικής σκέψης η ιστορία;
Η ποιητική της ιστορίας
• Το παρελθόν είναι χάος - η ιστορία το οργανώνει
χρησιμοποιώντας μορφές λόγου.
• Η έννοια της κατασκευής (Φουκώ, θεωρίες για το
έθνος).
• Linguistic turn, Cultural turn, Constructionism,
Deconstruction.
 Η σημειολογία της ιστορίας

• Το πρόβλημα της αναπαράστασης του παρελθόντος μέσω της

ιστορίας.
• Η αναπαράσταση της πραγματικότητας. Θεωρία της
λογοτεχνίας.
• Η ιστορία σύστημα σημείων χωρίς σημαινόμενο;
• Η αυτονόμηση της ιστορίας= Ιστορική κουλτούρα.

Hayden White, Μeta history, 1973

• Έπος.
• Τραγωδία.
• Κωμωδία.
• Σάτιρα.
• Μεταφορά.
• Μετωνυμία.
• Συνεκδοχή.
• Ειρωνεία.
 Έχει φύλο η ιστορία;

• Από την ιστορία των σπουδαίων γυναικών στην φεμινιστική

ιστορία.
• Από τη φεμινιστική ιστορία στις σπουδές φύλου.
• Βιολογικό και κοινωνικό φύλο.
• Η έννοια της κατασκευής του φύλου.
• Η έμφυλη κριτική στις βασικές έννοιες της ιστοριογραφίας
(δημόσιος χώρος, ιδιότητα του πολίτη, γεγονός).

Από την κοινωνική στην πολιτισμική

ιστορία 1

Πώς μεταμορφώθηκε, πώς αλλάζει ο κόσμος;

• Μοντέλα κοινωνικής αλλαγής.
• Μεγάλη διάρκεια (Braudel), Μακροϊστορία.
• Κοινώνιολογία, δημογραφία, οικονομία, πολιτική επιστήμη.
 Από την κοινωνική στην πολιτισμική
ιστορία 2

Ποιες ήταν οι διαφορές του χθες από το σήμερα;

• Η ετερότητα του παρελθόντος.
• Η παρελθοντικότητα.
• Η ιστορικότητα.
• Η ιστορία ως δημιουργική απάντηση στις κοινωνικές
συνθήκες.
• Μικροϊστορία.
• Κοινωνική ανθρωπολογία.

Γ. Η προβληματική των σχέσεων με το

παρελθόν

• Η ιστορία είναι ένας από τους Εικόνα 2.

πολλούς τρόπους με τους οποίους
σχετιζόμαστε με το παρελθόν,
αλλά καθόλου ο μοναδικός. Δ
• Πολιτισμική παγκοσμιοποίηση και
επινόηση της παράδοσης. ΙΗϋgjjH mi
■7ΤΓ3

• I-

• Μνήμη, Μνημεία, Μουσεία, ..-V

Τέχνη, Λογοτεχνία,
Κινηματογράφος, Θρησκεία,
Τελετουργίες, Νοσταλγία,
Ψυχανάλυση, Ταυτότητα,
Ιδεολογία, Ιστορικά παιχνίδια.
 Μνήμη
• Η ανάδυση της μνήμης και οι ανατροπές που επέφερε.
• Οι τόποι της ιστορίας (Nora).
• Ο χρόνος δεν είναι «εκεί» αλλά «μέσα μας». Δεν είναι
βέλος, αλλά συστροφή.
• Αντί των γεγονότων, το βίωμα. Πώς βιώθηκε η ιστορία;
Αντί του αντικειμενικού το δια-υποκειμενικό.
• Η έννοια της εμπειρίας.
• Μνήμη, αμνησία, αποσιώπηση, απώθηση.

Η ιστορική συνείδηση
• Ερμηνεύοντας την εμπειρία του παρελθόντος σε αρχές
συμπεριφοράς (Jorn Rusen).

Εικόνα 3.

Οι Τ1ΐ\ηηονΔ£Σίΐ*
ΙΜ
OifoNKflfe*®
Ρκτζιγπϊ???
 Η δημόσια ιστορία

• Η κατανάλωση της ιστορίας.

• Η στροφή προς την παρελθοντικότητα.
• Νοσταλγία και η ιστορία ως απόλαυση.
• Ιστορία και αισθητική. Η έννοια του υψηλού.
• Η δεύτερη ζωή της ιστορίας.
• Θεωρίες της πρόσληψης και κοινότητες ερμηνείας και
μνήμης.
• Η διεθνοποίηση της μνήμης. ΜΜΕ και πολιτικές της μνήμης.
• Παγκοσμιοποίηση και πολιτισμική μνήμη.

Να σώσουμε το παρελθόν στο παρόν, ή να

σώσουμε το παρόν από το παρελθόν;
• Το τραύμα.
• Το τραύμα ως ενοχή, διχασμένες και συγκρουόμενες μνήμες.
• Φρόυντ και Paul Ricoeur (Time and Narrative).
• Η συζήτηση για το Ολοκαύτωμα και της Γενοκτονίες.
• Η έννοια της αναγνώρισης του τί συμβαίνει έχει
συναισθηματικές διαστάσεις, ηθικές συνέπειες και συνδέεται με
την απόδοση της δικαιοσύνης.
• Το τραύμα ως απώλεια. Η ιστορία ως λόγος που
αναπληρώνει την απώλεια, η ιστορία ως πένθος (Ankersmit).
 Από την ιστορία (ως σύστημα) στην
ιστορική δραστηριότητα των υποκειμένων
• Η διάκριση γλώσσας (ως συστήματος σημασιών) και λόγου
(ως χρήσης της γλώσσας).
• Κάποτε ρώτησαν τον Clifford Geerz, τί είναι ένας
ανθρωπολόγος και τους απάντησε, «ακολουθείστε έναν
ανθρωπολόγο και θα μάθετε».
• Ισχύει το ίδιο για τους ιστορικούς;
• To Jurassic Park και τα passwords για να μπούμε και να
καταλάβουμε τί συμβαίνει.

Γιατί μας ενδιαφέρει η θεωρία της

Ιστορίας;
• Οι πόλεμοι της ιστορίας. Η ιστορία ανάμεσα στο εθνικό
περιβάλλον και την παγκοσμιοποίηση.

• Χάος δεδομένων, μονοπάτια και passwords.

• Η εικόνα που έχουμε για τον κόσμο μας είναι ιστορική.

• Ο ρόλος της ιστορίας: να δεσμεύσει ή να απελευθερώσει τη

φαντασία και τη δημιουργικότητα;
 Γιατί μας ενδιαφέρει η θεωρία της
Ιστορίας;

• Μπορεί η θεωρία της ιστορίας να ανταποκριθεί στις ανάγκες

που κάποτε ικανοποιούνταν από τα μεγάλα αφηγήματα;

• Ιστορία και δημοκρατία. Σεβασμός της πολυφωνίας,

ικανότητα μετάφρασης και επικοινωνίας.

Στοιχειώδης βιβλιογραφία
• Φρ. Νίτσε, Ιστορία και ζωή.
• Βάλτερ Μπένγιαμιν, Θέσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας.
• William Sewell, Λογικές της Ιστορίας.
• Αντώνης Διάκος, Πώς το Παρελθόν γίνεται Ιστορία.
• Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία. Οι μεταμορφώσεις της
ιστορικής συνείδησης.
• Ε. Αβδελά - Α. Ψαρρά, Σιωπηλές Ιστορίες.
• Αντώνης Ρεγκάκος, Επινοώντας το παρελθόν. Γέννηση και
ακμή της ιστοριογραφίας στην κλασική αρχαιότητα, Περιοδικό
Historein, τεύχη 10, 11 και 12 (Free on line).
 1129 Θεωρία της Ιστορίας
Ενότητα 1- Πρόσθετο Υλικό: Εισαγωγή I

«Για να καταστεί δυνατή η μετάβαση από τη γεωκεντρική στην

ηλιοκεντρική κοσμοεικόνα δεν χρειάζονταν νέες απλώς
ανακαλύψεις, η σωρευτική διεύρυνση της γνώσης των
αντικειμένων του ανθρώπινου στοχασμού. Χρειαζόταν
προπαντός η μεγαλύτερη ικανότητα των ανθρώπων να
αποστασιοποιηθούν από τον εαυτό τους μέσα από τη σκέψη
τους. Ο επιστημονικός τρόπος σκέψης είναι αδύνατον να
αναπτυχθεί και να γίνει κοινό κτήμα, εάν οι άνθρωποι δεν
απελευθερωθούν από τον πρωτογενή αυτονόητο τρόπο, με τον
οποίο στην αρχή, αστόχαστα και αυθόρμητα, προσπαθούν να
κατανοήσουν τις εμπειρίες τους».
Norbert Elias, Η εξέλιξη του πολιτισμού.
 Το παρελθόν των ιστορικών είναι ένα
επιλεκτικό παρελθόν

• Η ελληνική ιστορία και η τρέχουσα οικονομική κρίση.

• Τα αφηγήματα της Κρίσης.

Παράδειγμα επιλεκτικότητας στον

χώρο και στον χρόνο

Εικόνα 1.
,™£Ξγ“

_--
•
Εικόνα 2.

M
J0

it** E„
_ H
 Εικόνα 3.

Μ 4·4Κ ES
£L ’*··
:> ml·· ζρ
Φ- >*«■
Η m
Χρονολογικός 'χάρτης'. Ο «κανόνας» της
Ολλανδικής Ιστορίας.

Μορφές των σχέσεων με το παρελθόν 1

• Μορφές κληρονομικότητας (ιδιοκτησία, γλώσσα, δίκαιο,
αποζημίωση περιουσιών, επιστροφή προσφύγων κ.λπ).
• Μνήμη και Αναμνήσεις.
• Μύθοι.
• Παράδοση.
• Μνημεία και ιστορικοί τόποι.
• Τέχνη (λογοτεχνία, έπος, δημοτικό τραγούδι, εικαστικές
τέχνες, κινηματογράφος).
• Ψυχανάλυση (τραύμα, απώθηση).
• Τουρισμός.
Μορφές των σχέσεων με το παρελθόν 2

• Ζούμε εντός των συνεπειών των πράξεων του παρελθόντος.

Κατά κάποιο τρόπο είμαστε κληρονόμοι ακόμη και
κληρονομιών που θα θέλαμε να αποποιηθούμε, αδικιών που
έχουν διαπράξει γενεές προηγούμενες, για τις οποίες εμείς
δεν φέρουμε ευθύνη, απολαμβάνουμε όμως τα κεκτημένα.
Π.χ. η Ευρώπη και η αποικιοκρατία.
• Τα διλήμματα.

Η χρηστικότητα του παρελθόντος

• Η μνήμη σβήνει όταν δεν εξυπηρετεί λειτουργικές ανάγκες.
Θυμόμαστε τους γονείς και τους παππούδες μας όσο τους
χρειαζόμαστε. Δεν θυμόμαστε. Όμως τους δικούς τους γιατί
αυτή η μνήμη δεν μας εξυπηρετεί. Στις ελάχιστες
περιπτώσεις που τους θυμόμαστε είναι γιατί η μνήμη τους
μας χρειάζεται για συγκεκριμένο λόγο (λ.χ. αριστοκράτες-
γενεαλογικό δένδρο).

• Αυτή η έλλειψη λειτουργικότητας της μνήμης είναι υπεύθυνη

για την σταδιακή απώλειά της.
 Φρειδερίκος Νίτσε: Ιστορία και ζωή
(1873-76)
• Κάθε άνθρωπος και κάθε λαός χρειάζεται ανάλογα με τους
στόχους, τις δυνάμεις και τις ανάγκες του μια ορισμένη
γνώση του παρελθόντος, άλλοτε ως μνημειακή, άλλοτε ως
αρχαιολάτρη, και άλλοτε ως κριτική ιστορία

• Σε όλες τις εποχές η γνώση του παρελθόντος ήταν κάτι

επιθυμητό μόνο εφόσον εξυπηρετούσε το μέλλον και το
παρόν.

Ενότητα 2: Εισαγωγή II
 Ερωτήσεις Μαθήματος 1

"Ιστορία μου, αμαρτία μου, λάθος μου μεγάλο

Είσαι αρρώστια μου, στενοχώρια μου, και πώς να σε βγάλω;"
• Τί είναι τέλος πάντων η ιστορία;
• Τί ήταν ιστορία σε διάφορες εποχές;

• Τί ήταν ιστορία σε διάφορες χώρες;

Ερωτήσεις Μαθήματος 2

• Πότε αποκτήσαμε μια αντίληψη της ιστορίας όμοια με τη

σημερινή;

• Τί είναι η επιστημονική ή ακαδημαϊκή ιστορία;

• Οι ευρύτερες αντιλήψεις για την ιστορία;

• Δημόσια Ιστορία, Μνήμη και Ιστορική κουλτούρα.

 Έχει νόημα η ιστορία;

• Πώς εξελίσσεται ο κόσμος; Πηγαίνει από το καλό στο

καλύτερο; Υπάρχει πρόοδος;

• Οι παλιές καλές μέρες. Από το κακό στο χειρότερο.

• Καλές και κακές εποχές. Η εναλλαγή τους.

• Γιατί αλλάζει ο κόσμος; Τί τον κάνει να αλλάζει;

• Οι μεγάλες εποχές της ιστορίας.

Ζητήματα θεωρίας της Ιστορίας

• Τί κάνουμε, όταν λέμε ότι κάνουμε ιστορία;

• Πώς αναπαριστούμε το παρελθόν;
• Ιστορία και αλήθεια.
• Οι πρακτικές της ιστορίας.
• Οι μέθοδοι και τα εργαλεία της ιστορίας.
• Τα εργαλεία των ιστορικών.
• Ιστορία και παρελθόν.
 Γιατί οι άνθρωποι ενδιαφέρονται για
την ιστορία; Τί θέλουν να μάθουν;
• Θέλουν να μάθουν για το παρόν τους, για τα πρακτικά
ζητήματα που τους απασχολούν.
• Το παρόν μας δημιουργήθηκε μέσα στο χρόνο. Ζούμε
επομένως τις συνέπειες των παρελθόντων πράξεών μας, αλλά
και των πράξεων των άλλων.
• Ερώτηση: Ποιά χρονική εμβέλεια έχουν αυτές οι συνέπειες?
Να συζητήσουμε τη διεθνοποίηση της ιστορίας. Παράδειγμα, η
σημερινή κρίση.

Το «πρακτικό» παρελθόν

• Το πρακτικό παρελθόν συσχετίζεται άμεσα με το παρόν και

το μέλλον μας. Επηρεάζει τη ζωή μας. Αφορά το ερώτημα «τί να
κάνω»;
• Το ιστορικό παρελθόν δεν συσχετίζεται άμεσα με το παρόν.
Το ενδιαφέρον μας δεν προσδιορίζεται από πρακτικούς λόγους,
δεν έχουμε άμεσο συμφέρον στην εξερεύνησή του.
• Το ζήτημα της απόστασης. Χρονική απόσταση,
συναισθηματική απόσταση, πρακτική απόσταση.
Μ. J. Oakeshott (1901 - 1990).
 Ιστορία δασκάλα της ζωής

• Η ιστορία ως παράδειγμα. Ο παιδαγωγικός χαρακτήρας της

ιστορίας.
• Η "παραδειγματική ιστορία" (Κικέρων: Historia magistra vitae,
δηλαδή η ιστορία δασκάλα της ζωής) παρουσιάζοντας την
εμπειρία των προγενεστέρων φιλοδοξεί να παίξει ιδιαίτερο
παιδευτικό ρόλο στην ιδιωτική ζωή και στη δημόσια σφαίρα.
• Ο Διόδωρος Σικελιώτης έγραφε ότι η ιστορία είναι
φιλοσοφία η οποία διδάσκει με παραδείγματα (Φιλοσοφία
σημαίνει αγωγή του βίου).

Αντίλογος

• Νίτσε: «Όποιος δεν έχει πια εμπιστοσύνη στον εαυτό του,

αλλά ζητάει συμβουλή από την ιστορία για τα δικά του
αισθήματα και τη ρωτάει «πώς πρέπει να αισθανθώ στην
περίπτωση αυτή;» σιγά-σιγά μεταβάλλεται εξαιτίας της δειλίας
του σε ηθοποιό που παίζει ένα ρόλο».
 Πεδίο εμπειριών και ορίζοντας
προσδοκιών
• Η παραδειγματική ιστορία σημαίνει ότι μπορεί να
παραδειγματιστεί κανείς για την ιστορία επειδή τίποτε δεν
αλλάζει ουσιωδώς.
• Π.χ. ο Ναός του Ολυμπίου Διός άρχισε να χτίζεται το δεύτερο
αιώνα π.Χ. και ολοκληρώθηκε τον δεύτερο αιώνα μ.Χ., 400
ολόκληρα χρόνια!
• Το πεδίο εμπειριών άλλαζε με πολύ αργούς ρυθμούς έως τη
νεωτερικότητα.
• Άρα, η ιστορία μπορούσε να λειτουργία παραδειγματικά.

Απογείωση - αποδέσμευση
• Όταν το πεδίο εμπειριών αλλάζει γρήγορα, και οι προσδοκίες
δεν εξαρτώνται από τις εμπειρίες, τότε η ιστορία παύει να έχει
παραδειγματικό χαρακτήρα. Αποδεσμεύεται από το φάντασμα
της επανάληψης, γίνεται περισσότερο κριτική.
• Αντιμετωπίζει το παρελθόν όχι ως πρακτικό, αλλά ως
ιστορικό παρελθόν.
 Ιστορία ως ταυτότητα
• Μαθαίνουν οι ιστορία γιατί θέλουν να ενισχύσουν την
αυτοπεποίθησή τους, να αυτο-επιβεβαιωθούν.

• Η ιστορία λειτουργεί ως καθρέφτης μέσα από την οποία μια

χώρα, όχι μόνο απολαμβάνει τον εαυτό της για τα επιτεύγματά
της, αλλά προωθεί την κοινωνική συνοχή καθρεφτίζοντας τα
διάσπαρτα και διαφορετικά μέλη της στον ίδιο καθρέφτη,
διαδίδει βασικές ιδέες και κανόνες συμβίωσης, δημιουργεί,
αλλάζει ή ενισχύει την ταυτότητά της.

• Αντίλογος: Αποσιώπηση πολυφωνίας, διαφορετικότητας,

βίαιη επιβολή ομοιομορφίας.

Ιστορία και ετερότητα

• Η ιστορία ως γνώση της «ετερότητας». Αν η γνώση του
παρελθόντος είναι μια εκπαίδευση στο να σκεφτόμαστε
κοινωνίες και πολιτισμούς διαφορετικούς από τους σημερινούς,
μας καθιστά περισσότερο ευαίσθητους και ικανότερους στο να
κατανοούμε το διαφορετικό, στη σύγχρονη κοινωνία. Να
κατανοούμε, δηλαδή λαούς και κοινωνικές ομάδες διαφορετικές
από τις δικές μας.
 Ιστορία εναντίον στερεοτύπων
• Η ιστορία ως καταπολέμηση των στερεοτύπων. Μια κοινωνία
συσσωρεύει μύθους και στερεότυπα για το παρελθόν το δικό
της και των άλλων, τα οποία τα θεωρεί ως αυτονόητες ιδέες. Η
ιστορική γνώση μας δείχνει πώς αυτές οι ιδέες δεν
ανταπο κρίνο νται στα πράγματα.

Η ιστορικότητα της ιστορίας

• Οι άνθρωποι σε κάθε εποχή, αλλά και στην ίδια εποχή,
δίνουν διαφορετικό νόημα στην ιστορία. Την αντιλαμβάνονται
μέσα από τον πολιτισμό τους, τις νοοτροπίες τους, την
κουλτούρα τους κ.λπ.
• Να αντιλαμβανόμαστε την ιστορία ιστορικά.
 Ενότητα 3: Τι είναι ιστορικό γεγονός;

Η ιστορία αποτελεί μια πειθαρχημένη διανοητική

δραστηριότητα, η οποία ελέγχει την αξιοπιστία των πηγών της,
το συσχετισμό των δεδομένων με τα συμπεράσματα, είναι
ανοιχτή σε διάλογο και δεν επιβάλλεται αξιωματικά, τέλος
συνεχώς ανα-στοχάζεται πάνω στη μέθοδο και τη θεωρία της.
Αυτή η ιστορία καλλιεργείται ή οφείλει να καλλιεργείται στο
Πανεπιστήμιο και αυτή θα διδαχθεί στα μαθήματα που
ακολουθούν.
 Η πρώτη ύλη του ιστορικού

• Ποιό είναι το αντικείμενο της ιστορίας;

• Ποιά είναι η πρώτη ύλη του ιστορικού; Η απάντηση συνήθως
είναι «τα ιστορικά γεγονότα».
• Αλλά τί είναι ένα γεγονός;

Τί είναι ιστορικό γεγονός;

• "Το άπαξ γενόμενον και μηδέποτε επαναλαμβανόμενον". Και
το "επαναλαμβανόμενον", δεν μας ενδιαφέρει;
• "Τί είναι γεγονός, τί είναι ιστορικό γεγονός, πώς διακρίνεται
το ιστορικό γεγονός από τα απλά συμβάντα κ.λπ." είναι
ερωτήματα άγονα.
 Ιστορική πληροφορία και ιστορικό
πεδίο.
• Οι προσανατολισμοί της ιστορίας σε ορίζοντες ευρύτερους
από τους πολιτικούς, άλλαξε και την έννοια των γεγονότων.
• Η ιστορία ασχολείται και με γεγονότα, και με «μη γεγονότα»
και με μυριάδες μικρές καθημερινές πράξεις και συμπεριφορές
και ιδέες των ανθρώπων.
• Η έννοια 'γεγονός' διασπάται και αντικαθίσταται με δύο
έννοιες: Ιστορική πληροφορία και ιστορικό πεδίο.

Συνάρτηση και σχέσεις 1

• Αν μια ιστορική πληροφορία δεν μπορεί να ενταχθεί σε ένα

ιστορικό πεδίο, τότε δεν έχει νόημα. Επομένως, η ιστορική
πληροφορία είναι συνάρτηση του ιστορικού πεδίου. Ούτε το
ιστορικό πεδίο υπάρχει από μόνο του.
• Είναι συνάρτηση του δικού μας ενδιαφέροντος. Επομένως,
τόσο η ιστορική πληροφορία όσο και το ιστορικό πεδίο
αποτελούν σχέσεις.
 Συνάρτηση και σχέσεις 2

• Το ιστορικό πεδίο δεν είναι δεδομένο, αλλά ορίζεται από τους

ιστορικούς. Η έκταση και η ποικιλία του ιστορικού πεδίου
επεκτείνεται όπου και η ανθρώπινη δραστηριότητα και
περιλαμβάνει ό,τι συνδέεται με την ανθρώπινη παρουσία.
Περιλαμβάνει ακόμη και τα φυσικά φαινόμενα στο βαθμό που
επηρεάζουν την ανθρώπινη παρουσία.

• Φυσικά φαινόμενα και ιστορία.

• Ζώα και ιστορία.
• Ιστορία και προ-ιστορία.

Γεγονός και πληροφορία

• Ένα γεγονός μπορεί το ίδιο να είναι μια πληροφορία στη

σειρά άλλων γεγονότων, αλλά και το ίδιο μπορεί να αναλυθεί σε
άπειρες πληροφορίες.
 Η ιστορική πληροφορία και η
μεταβίβασή της.
• Το τί είναι ιστορική πληροφορία εξαρτάται από το τι θέλουμε
να μάθουμε.
• Εξαρτάται τί θέλουμε να μάθουμε για να διακρίνουμε
πληροφορίες τις οποίες θα χρησιμοποιήσουμε.
• Επομένως, η πληροφορία εξαρτάται όχι από το δημιουργό
της αλλά από το χρήστη.

Ίχνη
• Πώς γνωρίζουμε για τα γεγονότα και τα φαινόμενα του
παρελθόντος; Γιατί άφησαν ίχνη, τα οποία βρίσκονται στα
γραπτά κατάλοιπα, στα αντικείμενα, στις συμπεριφορές, στις
νοοτροπίες, στη γλώσσα, στη μνήμη.
• Ο ιστορικός δεν ασχολείται με το παρελθόν, αλλά με τα ίχνη
του.
 Η αναγνώριση του ίχνους

• Χρειάζεται η ταύτιση του ίχνους με το δημιουργό του.

Απόδοση ταυτότητας στο εύρημα.

• Διαδικασία μετατροπής του ίχνους σε ένδειξη και τεκμήριο.

Η διαδικασία αυτή δεν είναι ούτε αυτονόητη ούτε αυτόματη.
Χρειάζεται ο ερευνητής να μετατρέψει το ίχνος σε ένδειξη και
τεκμήριο ενός γεγονότος που κάποτε συνέβη. Για να το πετύχει
αυτό χρειάζεται διάβασμα, εμπειρία, δημιουργική φαντασία και
λογική.

Τί είναι οι πηγές;
• Το γραπτό κείμενο που περιέχει ιστορική πληροφορία, σε
πρώτη μορφή, ονομάζεται πηγή. Η εκροή της ιστορικής
πληροφορίας κατευθείαν από το ίχνος που άφησε ένα γεγονός.
• Οι πηγές είναι κάτι σαν το «μαύρο κουτί» που αναζητούμε
μετά την πτώση ενός αεροπλάνου. Προσδοκούμε να μας δώσει
ακριβείς πληροφορίες, «από πρώτο χέρι», για τα αίτια της
πτώσης. Εξαρτάται όμως τί θέλουμε να μάθουμε, ώστε να
αποδώσουμε σε ένα κείμενο την ιδιότητα της πηγής. Π.χ. για τα
αίτια ενός δυστυχήματος οι εφημερίδες δεν είναι ακριβείς
μάρτυρες. Αν όμως μας ενδιαφέρει η διαμόρφωση της κοινής
γνώμης, τότε αποκτούν την ιδιότητα της πηγής.
 Και οι πλαστές πηγές;

• Οι πηγές δεν είναι πάντα αυθεντικές, αλλά μερικές φορές

είναι πλαστές.
• Μερικές φορές ένα πλαστό κείμενο είναι σημαντικότερο, για
έναν ιστορικό, από ένα αυθεντικό. Γιατί; Γιατί τον αναγκάζει να
ερευνήσει τις αιτίες της πλαστογράφησης. Επομένως, η
πλαστογράφηση αποτελεί ένα αυθεντικό ίχνος μιας άλλης,
κρυμμένης πραγματικότητας. Με αυτή την έννοια και τα
πλαστά ίχνη είναι αυθεντικά. Μας δείχνουν την κοινωνική
λειτουργία του ψεύδους.

Διασταύρωση των πληροφοριών 1

• Εμπιστευόμαστε μια πηγή που έστω θεωρούμε αυθεντική;
Όχι πάντα. Γιατί οι συμμετέχοντες έχουν μεν άμεση γνώση,
αλλά μερική γνώση. Ξέρουν ένα μόνο κομμάτι της
πραγματικότητας. Επομένως, χρειάζεται η «διασταύρωση» των
πληροφοριών που προσφέρουν οι πηγές.
• Όταν διασταυρώνουμε πληροφορίες προσέχουμε να μην
προσέρχονται από συνδεόμενες πηγές, όπου η μία βασίζεται
στην άλλη, αλλά κατά το δυνατό, από ανεξάρτητες πηγές.
Διασταύρωση των πληροφοριών 2
• Η «διασταύρωση» των πηγών είναι δυσκολότερη για
παλαιότερες εποχές, γιατί δεν έχουμε την πολυτέλεια
πολλαπλών πηγών. Είναι όμως εξαιρετικά κρίσιμη για τα
πρόσφατα γεγονότα, γιατί υπάρχει χειραγώγηση της
πληροφόρησης από τους εμπολέμους.
• Για τη σύγχρονη ιστορία πρέπει να αναλυθεί και ο ρόλος των
Μ ΜΕ, τα οποία καθώς μεταδίδουν ταυτόχρονα ένα γεγονός,
τείνουν να καθορίσουν και τις μαρτυρίες για το γεγονός αυτό
από τους συμμετέχοντες.

Οι πηγές δεν μεταδίδουν, αλλά

διαμεσολαβούν την πληροφορία

• Η αμεσότητα των πηγών πρέπει να τεθεί σε κριτική. Γ ιατί και

οι πηγές είναι διαμεσολαβημένες ενδείξεις μέσα από τη
γλώσσα, τις σχέσεις εξουσίας, μέσα από τη θέση και την
υποκειμενικότητα του παρατηρητή.

• Σύμφωνα με το Μισέλ Φουκώ, οι πηγές μας μεταφέρουν

πληροφορίες για τον τρόπο και τη λογική της κατασκευής τους,
για τις λειτουργίες που είχαν στη συγκεκριμένη κοινωνία και
εποχή. Επομένως, ο ιστορικός πρέπει να τις αντιμετωπίζει όχι
μόνο ως διαύλους πληροφόρησης αλλά και ως «μνημεία».
Ο χρόνος των πηγών και ο χρόνος των
γεγονότων
Μεγαλύτερη αξιοπιστία έχουν:
• Οι πηγές που είναι ταυτόχρονες με τα γεγονότα
(αλληλογραφία, υπομνήματα, ημερολόγια) από τις
μεταγενέστερες (απομνημονεύματα, ιστορικές αναμνήσεις και
περιγραφές, επετειακές αναφορές).
• Όχι τα επίσημα, αλλά τα ανεπίσημα ντοκουμέντα. Έχουν
λιγότερους τυπικούς περιορισμούς .
• Η λογοτεχνία και η τέχνη έχουν λιγότερη αξιοπιστία ως προς
τα γεγονότα, αλλά μεγαλύτερη αναφορικά με την ατμόσφαιρα
και τον πολιτισμό μιας εποχής. Κυρίως η λογοτεχνία που
γράφεται ταυτόχρονα με την εποχή που μας ενδιαφέρει, όχι η
αετανενέστεοη.

Οι προθέσεις των πηγών

• Υπάρχουν πηγές εμπρόθετες που έχουν σκοπό να μας
πληροφορήσουν, αλλά με τον τρόπο που οι συμμέτοχοι των
γεγονότων ορίζουν ("την ιστορία τη γράφουν οι νικητές").
• Υπάρχουν όμως και πηγές που γράφονται χωρίς πρόθεση ή
αποκαλύπτουν πληροφορίες που διέφυγαν από την προσοχή
του συγγραφέα, και περιέχουν έμμεσες πληροφορίες.
Περισσότερες πληροφορίες και πιο αξιόπιστες, διασώζουν οι
δεύτερες.
 Το Αρχείο 1
• Αρχείο προέρχεται από την Αρχή (εξουσία). Η λογική του.
• Τα αρχεία δεν δημιουργήθηκαν για τους ιστορικούς.
Επομένως, οι ιστορικοί πρέπει να σκέπτονται πώς θα
«διαρρήξουν» ένα αρχείο για να πάρουν αυτό που θέλουν. Για
να το κάνουν αυτό πρέπει να ξέρουν καλά πώς λειτουργεί η
Αρχή που υπηρετείτο αρχείο.

Το Αρχείο 2
• Κρατικά και θεσμικά αρχεία. Εξειδικευμένα αρχεία
(οικονομικά, πανεπιστημιακά, εκκλησιαστικά κλπ.).
Οικογενειακά αρχεία. Κλειστά και ανοικτά αρχεία.

• Το αρχείο σε σχέση με την πραγματικότητα που

αντιπροσωπεύει. Το μέρος αντί του όλου. Η σχέση του μέρους
(ένδειξης) με το όλον (πραγματικότητα). Η καταλογογράφηση
και η έκδοση του αρχείου.
 Μη γραπτές πηγές
• Το διαμορφωμένο από τον άνθρωπο περιβάλλον και τα
υπολείμματα της δράσης του (αρχαιολογικά ευρήματα,
αρχιτεκτονική και πολεοδομία, διαμόρφωση της υπαίθρου).
• Η μνήμη των ανθρώπων. Η προφορική ιστορία και ποιές
πλευρές της πραγματικότητας μας αποκαλύπτει. Η εθνοϊστορία
στην Αφρική.
• Οπτικοακουστικά αρχεία. Κινηματογραφικά, τηλεοπτικά και
ραδιοφωνικά ντοκουμέντα. Η εικονική πραγματικότητα. Τα
σύγχρονα μαζικά μέσα ενημέρωσης και η virtual reality. Η
ιστορία του ντοκιμαντέρ.

Η «σιωπή» των πηγών και τα «μη

γεγονότα»
• Οι πηγές είναι επιλεκτικές. Αλλοτε σκόπιμα, άλλοτε όχι. Το τί
δεν περιγράφει μια πηγή, είναι εξίσου σημαντικό, και μερικές
φορές σημαντικότερο από το τί περιγράφει. Επομένως, τα
κείμενα των πηγών διαβάζονται τόσο γι' αυτό που λένε, όσο και
γι' αυτό που δεν λένε οι συγγραφείς τους. Γι' αυτό που
αποσιωπούν ή αποκρύπτουν.
 Ενότητα 4: Πληροφορία και ερμηνεία

Η πληροφορία και η ερμηνεία της

1. Η φόρτιση του παρελθόντος.

2. Η υποκειμενικότητα του ιστορικού.

3. Η πρόσληψη της ιστορίας.

4. Η επίδραση της ιστορίας στην...ιστορία.

5. Η διαδικασία της αναπαράστασης.

6. Οι μορφές αναπαράστασης.
 1.Η φόρτιση του παρελθόντος 1

• Το παρελθόν συχνά είναι διχαστικό. Μερικοί από τους

διχασμούς αυτούς παρήλθαν, άλλοι διχασμοί όμως
εξακολουθούν να μας επηρεάζουν. Είναι υπερβολικά απλό να
πούμε ότι εμάς μας ενδιαφέρει τί έγινε και έπειτα θα κρίνουμε
υπέρ ή κατά.
• Γ ιατί οι πληροφορίες δεν έρχονται γυμνές, αλλά ντυμένες με
τις ερμηνείες τους. Το παρελθόν μας παραδίδεται μέσα από τις
πηγές μαζί με τις ερμηνείες του.

1.Η φόρτιση του παρελθόντος 2

• Οι ερμηνείες πολλές φορές κρύβουν τα γεγονότα. Ο

ιστορικός χρειάζεται να προσπαθεί να διακρίνει αυτό που
συνέβη από τις ερμηνείες και τις αξιολογήσεις του.

• Οι ερμηνείες αποτελούν και αυτές πλευρές του γεγονότος.

 Οι σημασίες
• Εκτός ή παράλληλα με τις ερμηνείες υπάρχουν και οι σημασίες.
• Γεγονότα χωρίς σημασίες δεν υπάρχουν, ή τουλάχιστον δεν
απομνημονεύονται. Τα γεγονότα γεννιούνται μαζί με τις σημασίες
τους οι οποίες είναι και μεταβαλλόμενες. Αναζητούμε τη σημασία
του γεγονότος για τους συγχρόνους του, αλλά και για τους
μεταγενεστέρους.
• Πολλές σημασίες ανάλογα με την οπτική. Σημασίες συλλογικές,
σημασίες ατομικές.
• Σημασίες των γεγονότων σε σχέση με τα συμφραζόμενά τους, με
τη συμβολή τους στην εξέλιξη του ιστορικού γίγνεσθαι, και όχι
υπερβατικά.
• Σημασίες και νόημα. Η διαφορά.

2. Η υποκειμενικότητα του ιστορικού

• Οι ιστορικοί πάντα εκθειάζουν την αντικειμενικότητα της
ιστορικής γραφής, αλλά η ιστορία γράφεται από τους
ιστορικούς και αυτοί αποτυπώνουν πάνω της, αναπόφευκτα,
την υποκειμενικότητά τους. Σε ποιά εποχή ανήκουν, σε ποιά
εθνότητα, σε ποιά κοινωνική τάξη, άνδρες ή γυναίκες, νέοι ή
ηλικιωμένοι, ποιά η ευρύτερη κοσμοθεώρησή τους; Η
υποκειμενικότητα συνδυάζει τις ατομικές διαθέσεις με τις
συλλογικές τάσεις. Υποκειμενικότητα δεν σημαίνει
μεροληπτικότητα.
• (Γνωσιοθεωρητικές προϋποθέσεις και υποκειμενικότητα. Το
παράδειγμα της απόδοσης ενός μουσικού κομματιού από
διαφορετικούς εκτελεστές).
 3. Η πρόσληψη της ιστορίας 1
• Μηχανισμοί επικοινωνίας και πρόσληψης (εκπαίδευση,
ΜΜΕ, καθημερινή επικοινωνία)

• Λαϊκές και λόγιες αντιλήψεις της ιστορίας. Η σχετικότητά

τους.

• Ο ορίζοντας προσδοκιών και το υπόβαθρο προσληψιμότητας:

α) Το ενδιαφέρον. Ο βαθμός ενδιαφέροντος. Επαγγελματικό ή
βιωματικό ενδιαφέρον; Οι ταυτότητες.

β) Οι γνώσεις. Βιωμένη εμπειρία και μνήμη. Η μαθημένη

εμπειρία και η μετάδοση της μνήμης.

3. Η πρόσληψη της ιστορίας 2

• Η ιστορία μέσα από τη μάθηση. Η μάθηση της ιστορίας ως
κατανάλωση και η συμμετοχή στις διαδικασίες της
παραγωγής ιστορίας. Πολυμάθεια ή κατανόηση των
μηχανισμών της ιστορίας;

• Ποιό είναι το κοινό της ιστορίας σε σχέση με το κοινό των

άλλων επιστημών; Για ποιούς γράφουν οι ιστορικοί; Η έννοια
του καλλιεργημένου κοινού και της δημόσιας σφαίρας.
 4. Η επίδραση της ιστορίας
στην... ιστορία.
• Πώς συμβάλλει η αντίληψη και οι γνώσεις της ιστορίας στην
καθημερινή διαμόρφωση και στις αποφάσεις που
προσδιορίζουν την ιστορία. Ο ρόλος της ιστορίας στη
διαμόρφωση του έθνους. Το βάρος της ιστορίας στις σχέσεις
ανάμεσα στα έθνη αλλά και στο εσωτερικό τους. Χρήσεις και
καταχρήσεις του παρελθόντος. Η ιδεολογική χρήση της ιστορίας.
Η επιστροφή στην αρχή του κύκλου της ιστορικής
δραστηριότητας.

5. Η διαδικασία της αναπαράστασης

• Ποιά μορφή παίρνει η αναπαράσταση και ποιές παράμετροι
την επηρεάζουν;
α) Η αναπαράσταση ανάλογα με την εποχή και το μέσο: από το
χρονικό (χρονική εγγραφή των γεγονότων) στην αφήγηση (με
βάση κεντρικούς μύθους), αλλά η σημαντικότερη είναι μέσω
του γραπτού κειμένου.
β) Γραπτό κείμενο σημαίνει γλώσσα, και επομένως περιορισμοί
της γλώσσας. Δεν μπορούμε να σκεφτούμε ό,τι είναι έξω από τη
γλώσσα. Η ορολογία και η αναντιστοιχία των όρων. Η γλωσσική
παράδοση κάθε επιστήμης. Υφολογία.
 6. OL μορφές αναπαράστασης της
ιστορίας
• Η υλική μορφή. Το βιβλίο, ίο άρθρο.
• Πρακτικές: Συνέδρια, βιβλιοκρισίες, ιστορικά περιοδικά.

• Η έννοια της ιστορικής κοινότητας.

• Η δυνατότητα επαληθευσιμότητας και οι υποσημειώσεις-

παραπομπές.

• Η κάθετη επικοινωνία (ο ιστορικός και οι πηγές) και η

οριζόντια επικοινωνία (η συζήτηση ανάμεσα στους ιστορικούς).

• Η εσωτερική μορφή. Αφήγηση ή ανάλυση; Η θέση του

υποκειμένου στο κείμενο της ιστορίας.

Ενότητα 5: Ιστορικός χρόνος. Περιοδολογήσεις

 1. Ο μετρήσιμος χρόνος

• Η έννοια του χρόνου, αποτέλεσμα κοινωνικής ανάπτυξης.

Συγκεκριμένος και αφηρημένος χρόνος. Η απόσπαση του
χρόνου από τα φυσικά φαινόμενα. Διαδοχή και μετρησιμότητα
του χρόνου. Κοσμικός χρόνος και χρονολογία. Χριστιανισμός
και σημασιοδότηση του χρόνου. Βιομηχανική επανάσταση και η
βασιλεία του ρολογιού. Καπιταλισμός και "ο χρόνος είναι
χρήμα".

2. Ο εσωτερικευ μένος χρόνος

• Αυγουστίνος:
Το παρόν-παρόν
Το παρόν- παρελθόν
Το παρόν-μέλλον
• Ο χρόνος είναι μια υποκειμενική εμπειρία. Ως υποκειμενική
εμπειρία (ατομική και συλλογική) άλλοτε είναι πυκνότερος και
άλλοτε αραιότερος.
 3. Φυσικός χρόνος και ιστορικός
χρόνος
α) Οι διαφορές. Αν στο φυσικό χρόνο υπάρχει μια διαδοχή
στιγμών από το παρελθόν προς το παρόν, στον ιστορικό χρόνο η
πορεία είναι από το παρόν (η στιγμή της ιστορικής
δραστηριότητας) προς το παρελθόν (η στιγμή των γεγονότων). Η
αντιστροφή αυτή σημαίνει ότι το παρόν οργανώνει νοηματικά
το παρελθόν. (Το παράδειγμα του ονειρικού χρόνου).
β) Ο συνδυασμός. Το παρελθόν διαμορφώνει το παρόν (φυσική
πορεία του χρόνου), το οποίο με τη σειρά του αντιλαμβάνεται
και σημασιοδοτείτο παρελθόν. Κίνηση προς δύο κατευθύνσεις.
Τα ίχνη του παρελθόντος στο παρόν, το παρόν ως
παρατηρητήριο απ' όπου ατενίζουμε το παρελθόν.

Αμφίδρομες διαδρομές 1

• Συλλαμβάνουμε το παρελθόν μέσα από τα αντιληπτικά

σχήματα του παρόντος, δηλαδή μέσα από τα νοητικά εργαλεία
και τις πολιτισμικές έννοιες που έχουν διαμορφωθεί από την
κοινωνία στην οποία ζούμε. Επομένως δεν αντιλαμβανόμαστε
γυμνά τα γεγονότα του παρελθόντος ως κάτι που υπήρξε, αλλά
με τα νοητικά εργαλεία που έχουμε διαμορφώσει.
• Όταν διαβάζουμε ένα κείμενο ιστορίας, χρειάζεται να
συνειδητοποιούμε ότι δεν διαβάζουμε τον χρόνο από το
παρελθόν προς το παρόν, αλλά αντίστροφα: Πώς ο συγγραφέας
αντιλαμβάνεται το παρελθόν μέσα από τη χρονική στιγμή που
γράφει για το παρελθόν.
 Αμφίδρομες διαδρομές 2

• Αυτή η "στιγμή" αντανακλά τις πραγματικότητες (κοινωνικές,

πολιτικές, πολιτισμικές) της εποχής του. Τα αντιληπτικά
σχήματα αποτελούν εσωτερίκευση αυτών των
πραγματικοτήτων.
• Ο ρόλος της επιστημονικής ιστορίας δεν είναι η κατάφαση
αυτής της αντίστροφης ανάγνωσης, αλλά η συνειδητοποίηση
των αμφίδρομων διαδρομών.

Οι διάρκειες

• Ο χρόνος της Μεγάλης Διάρκειας. Ο χρόνος της Μέσης

Διάρκειας (ή συγκυρίας). Ο χρόνος της Μικρής Διάρκειας
(συμβεβηκότα, γεγονότα).
• Παράδειγμα μελέτης το βιβλίο του Φ. Μπροντέλ
"Μεσόγειος".
 Μεγάλη διάρκεια

"Το πρώτο μέρος εξετάζει μια τελείως στάσιμη ιστορία, αυτή

δηλαδή του ανθρώπου μέσα από τις σχέσεις που δημιουργεί με
το περιβάλλον του. Μια ιστορία με αργή πορεία, με αργές
μεταβολές, συχνά κατασκευασμένη από επίμονες επαναφορές,
από κύκλους που επαναλαμβάνονται ατελείωτα. Δεν θέλησα να
παραμελήσω αυτή την ιστορία, δηλαδή την ιστορία που
βρίσκεται σχεδόν έξω από το χρόνο, εκείνη που αφορά τα
άψυχα πράγματα"

Μέση διάρκεια

"Πάνω" σ' αυτή την ακίνητη ιστορία διακρίνει κανείς μια ιστορία
με αργούς ρυθμούς. Θα λέγαμε μια κοινωνική ιστορία. Αυτή των
ομίλων και των ομάδων. Πώς αυτά τα βαθειά κύματα
ξεσήκωναν το σύνολο της μεσογειακής ζωής; Αυτό
αναρωτηθήκαμε μελετώντας διαδοχικά τις οικονομίες, τα
κράτη, τις κοινωνίες, τους πολιτισμούς, προσπαθώντας τελικά
να δείξω πώς όλες αυτές οι "βαθειές δυνάμεις"
ενεργοποιούνται στο πολυσύνθετο πεδίο του πολέμου, επειδή
όλοι ξέρουμε ότι ο πόλεμος δεν αποτελεί "ιδιοκτησία" των
ατομικών υπευθυνοτήτων.
 Μικρή διάρκεια

• Τέλος, το τρίτο μέρος είναι εκείνο που αφορά την

παραδοσιακή ιστορία, όχι στο επίπεδο του ανθρώπου, αλλά σε
εκείνο του ατόμου. Την ιστορία των γεγονότων... Μια
επιφανειακή ταραχή. Τα κύματα που ξεσηκώνουν οι αμπώτιδες
και οι παλίρροιες στη δυνατή κίνησή τους. Μια ιστορία με
σύντομες, γρήγορες και νευρικές ταλαντώσεις, υπερευαίσθητη
από τη φύση της, που κάθε βήμα της ενεργοποιεί όλες τις
παραμέτρους των μηχανισμών της •··

Η εγγραφή των φαινομένων στο

χρόνο.

• Κάθε φαινόμενο και η δομή του χρόνου που το διέπει. Η

εγγραφή σε περισσότερο της μιας δομές χρόνου. Τα φαινόμενα
έχουν τον ιδιαίτερο χρόνο τους.
 Η περιοδολόγηση 1

• Bruno Latour, «Έχουμε μια προδιάθεση να κατανοούμε το

χρόνο που περνά σαν να καταργεί πράγματι το παρελθόν πίσω
του». Θεωρώντας ότι έχουμε αποκοπεί ριζικά από το παρελθόν,
οδηγούμαστε στο «να βιώνουμε το χρόνο σαν μια επανάσταση
που πρέπει πάντα να αρχίζει ξανά και ξανά».

Η περιοδολόγηση 2

• Μία από τις βασικότερες συνέπειες αυτού του τρόπου

σκέψης για τον χρόνο και την ιστορία είναι ότι συνδέουμε
οργανικά τα διάφορα στοιχεία που συνθέτουν τον καθημερινό
μας κόσμο, δημιουργώντας μέσα από αυτήν τη συστηματική
συνοχή τους μια αυτόνομη, ξεχωριστή οντότητα - όπως, λόγου
χάριν, την εποχή, την ιστορική περίοδο - την οποία ακολούθως
τοποθετούμε μέσα σ' αυτήν τη συνεχή και διατεταγμένη ροή
από το παρελθόν στο μέλλον.
 Η κατασκευή της τιεριοδολόγησης

• Η επινόηση του σχήματος αρχαιότητα-μεσαίωνας -νεώτερη

και σύγχρονη εποχή. Μικρές και μεγάλες περιοδολογήσεις. Η
εμφάνιση νέων περιόδων: Ύστερη αρχαιότητα, νεώτερη-πρώιμη
εποχή. Η αξιολόγηση μέσω της περιοδολόγησης. Ο
δυτικοκεντρικός χαρακτήρας της περιοδολόγησης (το
παράδειγμα της Γαλλικής Επανάστασης στη διάκριση νεώτερης
και σύγχρονης εποχής. Ισχύει το δυτικοκεντρικό παράδειγμα για
την περιοδολόγηση της ιστορίας άλλων πολιτισμών π.χ. Ινδικός,
Κινεζικός κλπ.;) Η έννοια της συνέχειας και της τομής.

Η πολιτική σημασία της

περιοδολόγησης

• Κατοχή και εμφύλιος στην Ελλάδα

• Ανάλυση του ερωτήματος «Πότε αρχίζει ο εμφύλιος πόλεμος
στην Ελλάδα;»
 Ιστορικότητα

• Ο ιστορικός και το πλεονέκτημα της συνείδησης του χρόνου.

Η ιστορικότητα των φαινομένων. Η έννοια της ιστορικότητας και
της κατασκευής. Αδράνειες και μεταβολές. Οι επιβιώσεις και το
καινούργιο.
• Ιστορία και ιστορικότητα: Εννοιολογικές διαφορές.

Παράδοση

• Παράδοση και παράδοση.

• Η παράδοση ως τρόπος λειτουργίας της κοινωνίας.
• Παράδοση και νεωτερικότητα.
• Η επινόηση της παράδοσης.
• Η επιλεκτικότητα της παράδοσης.
• Η παραδοσιολατρεία: παραδοσιακή ή νεωτερική;
 Ενότητα 6: Ιστορία και χώρος

Τί υπάρχει εκτός χώρου;

• Χώρος και κοινή εμπειρία.
• Η κλίμακα του χώρου και της εμπειρίας.
• Η μικρή κλίμακα. Ο γεωγραφικός χώρος της κοινότητας.
• Η μεγάλη κλίμακα. Χώρα, Επικράτεια.
• Η ακόμη μεγαλύτερη. Τα Βαλκάνια, η Ευρώπη, η Μεσόγειος.
• Κόσμος, δικτύωση, παγκοσμιοποίηση.
 Ιστορία και χώρος
• Η τοπική ιστορία.
• Η μικροϊστορία.
• Η εθνική ιστορία.
• Η ιστορία των περιοχών (Region, Meso-Region).
• Η ιστορία των δικτύων.
• Παγκόσμια Ιστορία.
• Παγκοσμιοποίηση και Ιστορία.
• Transnational History (Δια-εθνική ιστορία).

Η ιστορία του χώρου

• Η ιστορία του φυσικού χώρου.

• Ιστορία και περιβάλλον.
• Ιστορική γεωγραφία. Οι μεταβολές του χώρου.
 Εικόνα 5.
VW R U S s} A
A U ST A - H UN

I
'ri«rtr
i /
\% I
«1«» ;
\
* jS
BOSNIA
CR VIAÿg*
\ Δ»«Ν"
X
<*gm
T .t ULCARIA
< X jp-
“ A
: ' -

ot 4
i * *
v i Smyrna * ' */« p

----
T
* ·’

Boundaries of 19IZ .* . *·
.»

<*«.»*»« Servian Aspirations » X;

Bulgarian. » .ÿ 4ACfiET£ A
ΧΧΧΧ» Rumanian. ».

Beirut,
'After Dehn Tk.Wmnrd> dal.

Balkan Aspirations (showing boundaries of 1912).

Εικόνα 6.
ΒΛΙ.ΚΑΝ -STATES
J-»

mrm mmmk
::;>$« fell
gi
...
Si
I
■
.

SKi
Xg
Jfegf N,
·: JJ
, mm-
. ·,;-···»·.·· '
•X·

'*<zE ‘"V.

Jr 0"—
V
i T|ÿ <:;v„ Ί

gggprm
"ÿffafpl
Scale of Miles

20* Long.E of Crtoawich 25*

3tim*rd*G«yl9Srt*klA*& n
London Edrol S<«ifccJ 30*2 a*pur si.a»rt« c«e..s w.

Balkan states around 1900.

 Εικόνα 7.
MBEm • Map from page 34 of
j -to
«λ; V "The Public Schools
Historical Atlas" by
Charles Colbeck.
mP*
w '
;
V: • Source: The Public
Λ
Schools Historical Atlas
by Charles Colbeck.
ta \W * Longmans, Green; New
-

mL· York; London; Bombay.

1905.
*
SB*

Iv

Ενότητα 7: Αιτίες
 Τα εργαλεία του ιστορικού.
Από τις αιτίες στα αποτελέσματα ή
από τα αποτελέσματα στις αιτίες;

• Γνωσιοθεωρητικές προϋποθέσεις της μελέτης του

παρελθόντος.
• Η διάκριση υποκειμένου-αντικειμένου κατά τη διαδικασία
της παρατήρησης.
• Η έννοια του χρόνου και του χώρου.
• Η έννοια της αιτιώδους συνάφειας.
• Η έννοια της αλήθειας. Τί θεωρεί κάθε εποχή ως αλήθεια.
• Το πρόβλημα των γενικεύσεων και των ιστορικών
συλλογισμών.
 Αιτιότητα
• Η ιστορία δεν είναι φωτογραφική απεικόνιση, ούτε απλή
συλλογή και περιγραφή γεγονότων αλλά ανίχνευση της
αιτιώδους συνάφειας, της αιτιακής σύνδεσης, παρακολούθηση
των μεταλλαγών της κοινωνίας, τοποθέτηση του ιστορικού
πεδίου που μας απασχολεί στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Σ' αυτό
διαφέρει ο επαγγελματίας ιστορικός από το συλλέκτη και τον
ερασιτέχνη. Ο ιστορικός δεν ενδιαφέρεται μόνο για το τί έγινε,
αλλά και για το πώς και το γιατί έγινε.

Αιτιότητα και χρονικότητα

• Αν λογικά η αιτία προηγείται του αποτελέσματος, ο ιστορικός
αναζητά την αιτία ξεκινώντας από το αποτέλεσμα. Από το
αποτέλεσμα στην αιτία. Αλλά ποιά ή ποιές αιτίες αντιστοιχούν
στο αποτέλεσμα; (Αντίστροφος χρόνος).
• Το χρονικώς πρότερον δεν συμπίπτει πάντα με την αιτία.
Μπορεί αμφότερα να είναι συνέπειες μιας ευρύτερης τάσης
που απλώς συνέβησαν διαδοχικά, ή η χρονική σύμπτωσή τους
να είναι τυχαία. Η σύνδεση αιτίας και αποτελέσματος είναι από
τα σημαντικότερα προβλήματα.
 Η θέση του ορθολογισμού
• Η αιτιακή σύνδεση των γεγονότων είναι μια ορθολογική
διαδικασία. Απαιτεί δηλαδή όχι να αντιμετωπίζουμε τις
παρελθούσες κοινωνίες ως ορθολογικά συστήματα, αλλά να
ερευνούμε την ιστορία και να τη σκεφτόμαστε ορθολογικά.
• Ο ορθολογισμός δεν διακρίνει το προς εξιστόρηση
αντικείμενο αλλά το ιστορούν υποκείμενο.
• Μη ορθολογικές εξηγήσεις.

Η ορθολογική επιλογή 1

• Έχουν κάθε φορά οι άνθρωποι επίγνωση των όρων της

δράσης τους; Σκέφτονται και αποφασίζουν ορθολογικά; Η
κοινωνία λειτουργεί ως ορθολογικό σύστημα;
• Μερική γνώση των συνθηκών. Το ιδιαίτερο συμφέρον, το
συναίσθημα, οι φόβοι, οι εξαρτήσεις.

• Τα κίνητρα (ατομικά και συλλογικά) και οι αιτίες.

 Η ορθολογική επιλογή 2

• Οι αιτίες δρούν καταναγκαστικά, ακόμη και χωρίς την

επίγνωσή τους από τα δρώντα άτομα ή συλλογικότητες.

• Η ετερογονία σκοπών και αποτελεσμάτων, δηλαδή άλλους

σκοπούς επιδιώκουν οι άνθρωποι και σε άλλα αποτελέσματα
(απρόβλεπτα για τους ίδιους) καταλήγει η δράση τους. Αλλά
δεν αναιρεί την ανάγκη διερεύνησης της αιτιότητας.

Αιτιότητα και αποδείξεις 1

• Λογικοί συλλογισμοί.
• Στατιστικές αποδείξεις.
• Πειραματικές αποδείξεις.
• Η θεωρία του χάους.
• Μία αιτία ή πολλαπλές αιτίες;
• Ιεράρχηση και διαβάθμιση των αιτιών.
• Επαρκείς και αναγκαίες προϋποθέσεις.
 Αιτιότητα και αποδείξεις 2
• Ντετερμινισμός: ο απόλυτος επικαθορισμός των γεγονότων
από τις αιτίες τους. Κριτική. Στην κοινωνία το αιτιακό
σύμπλεγμα απείρως πολυπλοκότερο.
• Η διαφορά με τις φυσικές επιστήμες. Αν η εξάρτηση των
αποτελεσμάτων από τις αιτίες τους ήταν απόλυτες θα
μπορούσαμε να προβλέφουμε το μέλλον.
• Οι αιτιώδεις σχέσεις και η αυτονομία της ανθρώπινης
δράσης. Πού χαράζονται τα όρια; Η ιστορία εξηγείται, αλλά δεν
εξηγείται πλήρως.
• Σκεφτόμαστε με πιθανότητες και όχι με βεβαιότητες. (Το
πιθανότερο είναι ότι συνέβησαν αυτά εξαιτίας εκείνων των
συνθηκών...).

Counter-facts, δυνητικές εναλλακτικές

πορείες εξέλιξης
• Είναι νόμιμο το ερώτημα: «Αν εξελίσσονταν διαφορετικά τα
γεγονότα;»
• Ο ρόλος της ιστορικής φαντασίας γόνιμος όταν δεν
αυτονομείται από τα στοιχεία και την αυστηρότητα των
συλλογισμών. Το ερώτημα τίθεται για να μετρήσουμε την
απόκλιση.
• Άλλες φορές θέλουμε να μετρήσουμε το βάρος ενός
παράγοντα στην εξέλιξη, σε σύγκριση με άλλους.
• Π.χ. θα γινόταν εμφύλιος στην Ελλάδα χωρίς τον Β' Π.
Πόλεμο;
 Επιστημονικές υποθέσεις
• Μια αιτιακή σύνδεση αποτελεί μια επιστημονική υπόθεση.
• Δοκιμάζουμε την υπόθεση και σε άλλες παρεμφερείς
περιπτώσεις. Επαληθεύουμε τις παρατηρήσεις μας για την
αιτιακή σύνδεση των γεγονότων μέσα από τη σύγκριση με άλλες
όμοιες περιπτώσεις.
• Η συγκριτική ιστορία. Αναζητούμε πάντα τους κοινούς όρους,
και στη συνέχεια προχωρούμε στις διαφοροποιήσεις.

Συγκρίσεις
• Οι συγκρίσεις απαραίτητος όρος για την ιστορική εργασία.
• Σύγκριση με κοινούς παρονομαστές και συνάφειες.
• Τοπική συνάφεια (Ελλάδα σε σχέση με Βαλκάνια ή Μεσόγειο)
σε χρονική συνάφεια (Μετά-Ναπολεόντεια εποχή, εποχή Β'Π.Π.,
κλπ.) ή στη θεματολογική συνάφεια (λ.χ. διαδικασίες κρατικής
συγκρότησης στην εποχή του εθνικού κράτους). Χρειάζεται
όμως πάντα πειστική δικαιολόγηση της επιλογής κοινού
παρονομαστή.
• Η θεωρία, η ιστορική θεωρία και τα θεωρητικά κείμενα
προσφέρουν τη συγκριτική εποπτεία. Η θεωρία μια μορφή
σύγκρισης.
 Η δυναμική των γεγονότων
• Τα όρια της αιτιακότητας. Μια ή περισσότερες αιτίες μπορούν να
εξηγούν ένα απότοκο γεγονός, δεν το εξηγούν όμως πλήρως, γιατί το
ίδιο το γεγονός από τη στιγμή που αρχίζει να υπάρχει δημιουργεί μια
δυναμική που υπερβαίνει τις αρχικές αιτίες και γίνεται η ίδια αιτία της
εξέλιξής των επόμενων φάσεών του. (Πόλεμος, επανάσταση,
εκβιομηχάνιση κλπ.).

Ενότητα 7- Πρόσθετο Υλικό: Πολυχιλοκότητα

 Εισαγωγή 1
• Η γοητεία της δουλειάς του ιστορικού είναι ότι έχει να
αντιμετωπίσει πολύπλοκα φαινόμενα.
• Τα συμβάντα δεν πέφτουν όπως οι μετεωρίτες πάνω στη γη.
• Ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί τη μεταφορά της ασθένειας από
την Ιπποκρατική μέθοδο.
• Η ασθένεια εμφανίζεται με «σημάδια». Άρα, ο ιστορικός
πρέπει να ξέρει να τα «διαβάζει». Τα σημεία και τα
σημαινόμενα.
• Πρόβλημα: Τί αντιστοιχεί σε τί;

Εισαγωγή 2

• Για να καταλάβουμε μια σύνθετη κατάσταση πρέπει να

κάνουμε μια απλή ιστορία. Όπως για να καταλάβουμε μια
σύνθετη μηχανή κάνουμε ένα μοντέλο. Το μοντέλο μας λέει πως
λειτουργεί η μηχανή.
• Για να αντιστοιχεί, όμως, μια ιστορία σε αυτό που μελετάμε
πρέπει να έχει μερικά βασικά χαρακτηριστικά. Τα
χαρακτηριστικά αυτά αφορούν το χρόνο, το χώρο και την
αιτιότητα.
 Χρόνος

• 0 χρόνος αφορά την τοποθέτηση ενός συμβάντος στη

χρονική ακολουθία. Τα συμβάντα είναι διάρκειες. Πότε άρχισε,
πότε κρίθηκαν τα πράγματα, πότε τελείωσε;
• Η τοποθέτηση ενός συμβάντος στη χρονική ακολουθία
σημαίνει επίσης τη σχέση ανάμεσα στη συγκυρία και στις δομές.
• Οι εποχές επιβάλλουν τους περιορισμούς τους. Τα
φαινόμενα έχουν τη σφραγίδα των εποχών.

Χώρος

• Πού τοποθετείται ένα γεγονός;

• Ποιά είναι τα χαρακτηριστικά του τόπου;
• Τα χαρακτηριστικά κάθε τόπου αλλάζουν ανάλογα με τις
εποχές.
• Η έννοια του τόπου αλλάζει από εποχή σε εποχή.
• Γεωφυσικός χώρος, χώρος πολιτικά συγκροτημένος, από-
εδαφοποιη μένος χώρος (παγκοσμιοποίηση).
 Αιτιότητα

• Η ιστορία δεν είναι φωτογραφική απεικόνιση, ούτε απλή

συλλογή και περιγραφή γεγονότων αλλά ανίχνευση της
αιτιώδους συνάφειας, της αιτιακής σύνδεσης, παρακολούθηση
των μεταλλαγών της κοινωνίας, τοποθέτηση του ιστορικού
πεδίου που μας απασχολεί στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Σ' αυτό
διαφέρει ο επαγγελματίας ιστορικός από το συλλέκτη και τον
ερασιτέχνη. Ο ιστορικός δεν ενδιαφέρεται μόνο για το τί έγινε,
αλλά και για το πώς και το γιατί έγινε. Ποιές συνέπειες είχε.

Αιτιότητα και χρονικότητα

• Το χρονικώς πρότερον δεν συμπίπτει πάντα με την αιτία.

Μπορεί αμφότερα να είναι συνέπειες μιας ευρύτερης τάσης
που απλώς συνέβησαν διαδοχικά, ή η χρονική σύμπτωσή τους
να είναι τυχαία. Η σύνδεση αιτίας και αποτελέσματος είναι από
τα σημαντικότερα προβλήματα.
• Η σειρά Αιτίες-Αποτελέσματα δεν μοιάζει με αλυσίδα, αλλά
με ένα πολύπλοκο σύστημα πολλαπλών συνδέσεων. Γι' αυτό
μιλάμε για αιτιακή συνάφεια.
 Πού διαφέρει η αιτιότητα στις φυσικές
και στις κοινωνικές επιστήμες;

• Και στις δυο υπάρχει πολυπλοκότητα και αλληλεξάρτηση. Και

στις δυο υπάρχουν αστάθμητοι παράγοντες. Και στις δυο ο
παρατηρητής, ως ένα βαθμό, προσδιορίζει την αντίληψη της
αιτιότητας.
• Στις κοινωνικές επιστήμες ο αστάθμητος παράγοντας είναι η
συμπεριφορά των ανθρώπινων ομάδων.

Η ορθολογική επιλογή

• Έχουν κάθε φορά οι άνθρωποι επίγνωση των όρων της

δράσης τους; Σκέφτονται και αποφασίζουν ορθολογικά; Η
κοινωνία λειτουργεί ως ορθολογικό σύστημα;
• Μερική γνώση των συνθηκών. Το ιδιαίτερο συμφέρον, το
συναίσθημα, οι φόβοι, οι εξαρτήσεις.
• Τα κίνητρα (ατομικά και συλλογικά) και οι αιτίες.
 Η ορθολογική επιλογή

• Οι αιτίες δρούν καταναγκαστικά, ακόμη και χωρίς την

επίγνωσή τους από τα δρώντα άτομα ή συλλογικότητες.
• Η ετερογονία σκοπών και αποτελεσμάτων. Δηλ. άλλους
σκοπούς επιδιώκουν οι άνθρωποι και σε άλλα αποτελέσματα
(απρόβλεπτα για τους ίδιους) καταλήγει η δράση τους. Αυτή
είναι μια βασική αρχή της ιστορίας.

Αιτιότητα και αποδείξεις 1

• Λογικοί συλλογισμοί.
• Στατιστικές αποδείξεις.
• Πειραματικές αποδείξεις.
• Η θεωρία του χάους.
• Μία αιτία ή πολλαπλές αιτίες;
• Ιεράρχηση και διαβάθμιση των αιτιών.
• Επαρκείς και αναγκαίες προϋποθέσεις.
 Αιτιότητα και αποδείξεις 2
• Ντετερμινισμός: ο απόλυτος επικαθορισμός των γεγονότων
από τις αιτίες τους. Κριτική. Στην κοινωνία το αιτιακό
σύμπλεγμα απείρως πολυπλοκότερο.
• Η διαφορά με τις φυσικές επιστήμες. Αν η εξάρτηση των
αποτελεσμάτων από τις αιτίες τους ήταν απόλυτες θα
μπορούσαμε να προβλέψουμε το μέλλον.
• Οι αιτιώδεις σχέσεις και η αυτονομία της ανθρώπινης
δράσης. Πού χαράζονται τα όρια; Η ιστορία εξηγείται, αλλά δεν
εξηγείται πλήρως.
• Σκεφτόμαστε με πιθανότητες και όχι με βεβαιότητες. (Το
πιθανότερο είναι ότι συνέβησαν αυτά εξαιτίας εκείνων των
συνθηκών...).

Η δυναμική των γεγονότων

• Τα όρια της αιτιακότητας. Μια ή περισσότερες αιτίες

μπορούν να εξηγούν ένα απότοκο γεγονός, δεν το εξηγούν όμως
πλήρως, γιατί το ίδιο το γεγονός από τη στιγμή που αρχίζει να
υπάρχει δημιουργεί μια δυναμική που υπερβαίνει τις αρχικές
αιτίες και γίνεται η ίδια αιτία της εξέλιξής των επόμενων
φάσεών του. (Πόλεμος, επανάσταση, εκβιομηχάνιση κλπ.).
 Συγκρίσεις
• Οι συγκρίσεις απαραίτητος όρος για την ιστορική εργασία.
• Σύγκριση με κοινούς παρονομαστές και συνάφειες.
• Τοπική συνάφεια (Ελλάδα σε σχέση με Βαλκάνια ή Μεσόγειο)
σε χρονική συνάφεια (Μετά-Ναπολεόντεια εποχή, εποχή Β'Π.Π.,
κλπ.) ή στη θεματολογική συνάφεια (λ.χ. διαδικασίες κρατικής
συγκρότησης στην εποχή του εθνικού κράτους). Χρειάζεται,
όμως, πάντα πειστική δικαιολόγηση της επιλογής κοινού
παρονομαστή.
• Η θεωρία, η ιστορική θεωρία και τα θεωρητικά κείμενα.
προσφέρουν τη συγκριτική εποπτεία. Η θεωρία μια μορφή
σύγκρισης.

Φιλοσοφίες της Ιστορίας

• Οι φιλοσοφίες της ιστορίας αποτελούν συνεκτικά συστήματα

εξήγησης της πορείας του κόσμου.
• Εξηγούν αυτή την πορεία ή της αποδίδουν νόημα.
• Η Χριστιανική Εσχατολογία, ο Διαφωτισμός και η τελεολογία
της Προόδου, η Διαλεκτική του πνεύματος της Παγκόσμιας
Ιστορίας (Χέγκελ), ο Μαρξισμός, ο Κοινωνικός Δαρβινισμός, το
τέλος της Ιστορίας, αποτελούν φιλοσοφίες της ιστορίας.
• Σήμερα από τη φιλοσοφία της Ιστορίας στη θεωρία της
ιστορικότητας.
 Ενότητα 8: Οι αξιολογικές κρίσεις

Οι αξιολογικές κρίσεις 1

• Κρίνει ο ιστορικός το παρελθόν αξιολογικά; Κάνει δηλαδή

αξιολογικές κρίσεις;
• Η κλίμακα των αξιολογικών κρίσεων (αξιολογήσεις πράξεων,
προσώπων, φαινομένων).
 Οι αξιολογικές κρίσεις 2

• Θέση 1. Στην παλιά αντίληψη της Historia magistra vitae οι

αξιολογικές κρίσεις ήταν μέρος των καθηκόντων του ιστορικού.
Οι ιστορία δίδασκε τις αρετές. Θεωρούνταν φιλοσοφία με
παραδείγματα.
• Κριτική: Αξιολόγηση και ηθικός κώδικας. Με ποιόν ηθικό
κώδικα κρίνεταιτο παρελθόν; Με τον κώδικα του ιστορικού, του
χρόνου συγγραφής, ή με τον κώδικα των εξιστορούμενων
γεγονότων; Είναι κοινοί οι δύο κώδικες; Είναι η ηθική
υπεριστορική ή ιστορική κατηγορία;

Οι αξιολογικές κρίσεις 3

• Θέση 2. Ο ιστορικός αρνείται τις αξιολογικές κρίσεις.

Εξιστορείτο γεγονότα ή τα φαινόμενα όπως ακριβώς υπήρξαν.
• Κριτική: Είναι δυνατή μια ουδέτερη περιγραφή των
γεγονότων χωρίς αξιολογήσεις; Οι αξιολογήσεις διεισδύουν
πολλαπλά: Μέσα από τη γλώσσα, το ύφος, την πλοκή κ.λπ. Ο
ιστορικός μέρος της κοινωνίας. Πώς λ.χ. ο ιστορικός θα
αντιμετωπίσει το Ολοκαύτωμα;
 Οι αξιολογικές κρίσεις 4

• Θέση 3. Η σχετικότητα των κρίσεων. Η ιστορικότητα των

ηθικών κωδίκων. Υπάρχουν κοινά στοιχεία; 0 υπολογισμός της
ηθικής του τότε και της ηθικής του σήμερα. Ο συσχετισμός τους.
• Κριτική: Η σχετικότητα των ιστορικών αξιολογικών κρίσεων,
οδηγεί σε μια σχετικότητα της ηθικής; Η σχετικότητα των
κρίσεων μήπως οδηγεί στη δικαιολόγηση με βάση το
επικρατούν σύστημα;

Οι αξιολογικές κρίσεις 5

• Θέση 4. Η θέση της «κατανόησης». Η κατανόηση είναι μια

διαδικασία διαφορετική από την ακριβή πληροφόρηση και την
επιστημονική γνώση του αντικειμένου. Τα προϋποθέτει, αλλά
δεν εξαντλείται σ' αυτά. Ούτε η κατανόηση ταυτίζεται με την
δικαιολόγηση ή τη «συγχώρηση». Αυτές είναι πράξεις που
οδηγούν σε τετελεσμένα γεγονότα. Αντίθετα, η κατανόηση είναι
ανοικτή διαδικασία. Δεν κατανοώ μια για πάντα.
 Οι αξιολογικές κρίσεις 6

• Θέση 4. Η κατανόηση είναι μια σχέση ανάμεσα αφενός στο

μεταβαλλόμενο παρόν, την μεταβαλλόμενη θέση του
υποκειμένου σ' αυτό το παρόν, ανάμεσα στις προσδοκίες και τις
αξίες του, και αφετέρου σε εκείνο που θέλει να κατανοήσει. Αν
θέλω να κατανοήσω κάτι σημαίνει ότι βάζω τον εαυτό μου σε
μια θέση απορίας η οποία δεν μπορεί να ικανοποιηθεί ούτε από
την απλή γνώση των γεγονότων, ούτε από την αντιπαράθεση
των γεγονότων αυτών με τις αξίες που έχω.

• Στη θέαση της κατανόησης ο ιστορικός, προσπαθώντας να

διερευνήσειτο «άλλο», διερευνά το δικό του υποκείμενο και τις
δικές του ηθικές αξίες. Προπαντός, αποφεύγει τον μανιχαϊσμό
και τη διαίρεση του κόσμου σε καλούς και κακούς.
• Δεν μας χρειάζεται η απλή πληροφόρηση των γεγονότων,
ούτε μια στάση απλώς καταδίκης στις περιπτώσεις αυτές. Μας
χρειάζεται η κατανόηση του πώς εξωθήθηκαν στη βία
καθημερινοί και πολιτισμένοι άνθρωποι στην περίπτωση του
Ναζισμού, ή ιδεολόγοι που επεδίωκαν μια καλύτερη κοινωνία,
όπως στην περίπτωση του σταλινικού κομμουνισμού.
Χάννα Αρεντ
 Ο ιστορικός και ο δικαστής
• Ο δικαστής αποδίδει ατομικές ευθύνες. Οι αποφάσεις του
είναι τελεσίδικες. Αντίθετα ο ιστορικός αναζητά τα
συμφραζόμενα (Κοινωνικά, νοοτροπιακά, ιδεολογικά) μιας
πράξης. Στόχος του είναι να κατανοήσει τις συνθήκες που τη
δημιούργησαν. Όχι να αποδώσει ευθύνες. Προπαντός
αποφεύγει να ισχυριστεί ότι διατύπωσε τελεσίδικες κρίσεις.
Θεωρεί ευπρόσδεκτες τις αναθεωρήσεις. Δεν κλίνει ποτέ
οριστικά τους φακέλους. Αν ο δικαστής κρίνει με απόλυτα
κριτήρια για να βγάλει απόφαση, ο ιστορικός κρίνει με σχετικά
κριτήρια γνωρίζοντας ότι δεν είναι το πρωταρχικό του καθήκον
να κρίνει, αλλά να κατανοήσει.

Η ιστορία και η Δικαιοσύνη 1

• Μήπως οι ιστορικοί, αναζητώντας κοινωνικές και όχι ατομικές

ευθύνες, αθωώνουν τελικά τους θύτες;
• Ποιος θα εκδικηθεί για τα θύματα, αν όχι η ιστορία,
ανασύροντας από την αποσιώπηση τη θυσία τους;
• Η αναγνώριση της ιστορίας των κατατρεγμένων είναι πράξη
δικαιοσύνης.
 Η ιστορία και η Δικαιοσύνη 2

• Ένας μεγάλος Άγγλος ιστορικός, ο G. Μ. Trevelyan, έγραφε ότι

η ιστορία είναι μια εξάσκηση στην κριτική και ηθική σκέψη
(χρησιμοποίησε τον όρο «moral imagination»).
• Αντιμετωπίζοντας, δηλαδή ο ιστορικός ηθικά διλήμματα του
παρελθόντος, χωρίς να είναι ο ίδιος μπλεγμένος σ' αυτά,
μπορεί καλύτερα να ασκήσει τις κριτικές του δυνατότητες και
ταυτόχρονα να αποσαφηνίσει τη διαφορά της εποχής μας από
τις άλλες εποχές στο χειρισμό αυτών των κρίσεων (Ρ. Mandler,
History and National Life, 147).

Ιστορικός και πολίτης 1

• Προορισμός της ιστορίας δεν είναι να λειτουργεί για να

δικαιολογεί πολιτικές θέσεις (στρατευμένη ιστορία).
• Η «στρατευμένη» ιστορία μπορεί να είναι στην υπηρεσία
πολιτικών κομμάτων, αλλά και του έθνους και της θρησκείας
κ.λπ.
• Ο ιστορικός πρέπει να είναι αποστασιοποιημένος από την
σύγχρονη πολιτική με την ευρύτερη έννοια. Αλλά ως ιστορικός
είναι και πολίτης. Πολλές φορές ως πολίτης πρέπει να πάρει μια
απόφαση, να αναλάβει τις ευθύνες του στην πολιτεία.
 Ιστορικός και πολίτης 2
• Δεν πρέπει όμως να ξεχνά την ιδιότητά του ως ιστορικού,
δηλαδή να συγκεκριμενοποιεί τις κρίσεις του, να αποφεύγει
τους μύθους και τα στερεότυπα, να παρουσιάζει αποδείξεις, να
επιμένει στους κανόνες της ερμηνείας.
• Όταν μύθοι και στερεότυπα τείνουν να συσκοτίσουν την
πολιτική ζωή, καθήκον του ιστορικού που σκέφτεται και ως
πολίτης είναι να πάρει δημόσια θέση. Να την πάρει όμως ως
ιστορικός. Κρατώντας δηλαδή τη δεοντολογία του ιστορικού.

Ιστορικός και πολίτης 3

• Ανάμεσα στην πολιτική και στην ιστορία υπάρχουν διαφορές,
οι οποίες οφείλονται σε εγγενείς διαφοροποιήσεις των ρόλων
μέσα σε μια ανεπτυγμένη και νεωτερική κοινωνία. Πολιτική
είναι «η στιγμή του απόλυτου». Ιστορία είναι «η στιγμή του
σχετικού», δηλαδή στην πολιτική οι κρίσεις είναι απόλυτες και
μαχητικές. Αντίθετα, στην ιστορία είναι σχετικές και με
αποχρώσεις. Περιέχουν την αμφιβολία. Η ιστορία δεν πρέπει να
υποτάσσεται στην πολιτική και η πολιτική πρέπει να σέβεται
την αυτονομία της ιστορίας και να μην την μετατρέπει σε
θεραπαινίδα της.
 Ιστορικός και πολίτης 4

• Αξιολογικές κρίσεις για πολιτισμούς. Οριενταλισμός. Η

συμβολή της ανθρωπολογίας στην κατανόηση του «άλλου».
• Η αποικιακή οπτική της ιστορίας. Ο Κανόνας της ιστορίας.
• Ο δυτικοκεντρισμός.
• Οι έννοιες. Πολιτισμός και πολιτισμικές ιεραρχίες.
• Ο πολιτισμικός σχετικισμός και η από-αποικιοποίηση της
ματιάς μας.

Ενότητα 9: Γενικεύσεις στην Ιστορία

• «Την ιστορίαν ενδιαφέρει το άπαξ γινόμενον και ουδέποτε
επαναλαμβανόμενον εν τη μορφή αυτού και δια τούτο ίδιον».
• Οι γενικεύσεις εγγενείς στη γλώσσα, και βέβαια και στην
ιστορική γλώσσα.
• Οι γενικεύσεις δεν είναι αυτονόητες.

Πώς γενικεύουμε; 1

• Η τυπική λογική και οι συλλογισμοί.

α) Παραγωγή. Από το γενικό στο ειδικό.

β) Επαγωγή. Από το ειδικό στο γενικό. Ατελής και τέλεια

επαγωγή. Στην ιστορία η επαγωγή είναι ατελής. Εξαρτάται από
τις πιθανότητες.
 Πώς γενικεύουμε; 2

γ) Επιστημονική υπόθεση. Ξεκινάμε από περιορισμένα

δεδομένα, διατυπώνουμε επαγωγικά μια πρώτη γενίκευση και
ύστερα την ελέγχουμε παραγωγικά, εξετάζοντας αν ερμηνεύει
τις επιμέρους περιπτώσεις. Η διατυπώνουμε περισσότερες από
μία υποθέσεις (πολλές φορές αντιτιθέμενες μεταξύ τους) και
απορρίπτουμε εκείνες που δεν επαληθεύονται.

Ομοιότητες και ανομοιότητες και

κλίμακα παρατήρησης 1
• Τα γεγονότα είναι πολύμορφα. Γ ια να τα συγκρίνουμε
χρειάζεται να ξεχωρίζουμε τις ομοιότητες από τις ανομοιότητες,
την ομοείδεια και την ετεροείδεια. Αυτή η διάκριση δεν είναι
πάντα εύκολη. Εξαρτάται από την κλίμακα παρατήρησης και
από την απόσταση της εστίας παρατήρησης.
• Όσο μεγαλύτερη η απόσταση της εστίας παρατήρησης τόσο
μεγαλύτερη η κλίμακα παρατήρησης. Όσο μικρότερη η
απόσταση της εστίας παρατήρησης, τόσο μικρότερη και η
κλίμακα παρατήρησης.
 Ομοιότητες και ανομοιότητες και
κλίμακα παρατήρησης 2
• Μεταχειριζόμαστε κατά περίπτωση, ή συμπληρωματικά,
διαφορετικές κλίμακες παρατηρήσεις. Αν η κλίμακα
παρατήρησης είναι μικρή, τότε ενδιαφερόμαστε περισσότερο
για την ετεροείδεια των γεγονότων, δηλαδή για τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά τους.

• Αν όμως η κλίμακα παρατήρησης είναι μεγάλη, τότε

ενδιαφερόμαστε περισσότερο για την ομοείδεια των
γεγονότων, τα κοινά χαρακτηριστικά τους.

Ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά

• Για να συγκρίνουμε επομένως γεγονότα, χρειάζεται να

γνωρίζουμε σε ποια κλίμακα παρατήρησης θα επιχειρήσουμε
συγκρίσεις.
• Στη μικρή κλίμακα παρατήρησης μας ενδιαφέρουν τα
ποιοτικά χαρακτηριστικά.
• Στη μεγάλη κλίμακα τα ποσοτικά χαρακτηριστικά.
• Δεν υπάρχει κανενός είδους υπεροχή των ποιοτικών
χαρακτηριστικών πάνω στα ποσοτικά. Και τα δύο αποτελούν
εργαλεία του ιστορικού.
 Η οπτική γωνία παρατήρησης 1

• Τί είδους στοιχεία επιλέγουμε προς σύγκριση;

• Π.χ. η ιστορία των πόλεων. Επιλέγουμε ως κλίμακα
παρατήρησης τις μεγάλες πόλεις της Ανατολικής Μεσογείου.
Αρχικά διευκρινίζουμε το μέγεθος, κυρίως με δημογραφικά
δεδομένα. Μπορεί να μας ενδιαφέρει α) η θέση και η
μορφολογία τους, β) η οικονομία των πόλεων, γ) η πολιτισμική
ζωή τους.

Η οπτική γωνία παρατήρησης 2

• Το τί μας ενδιαφέρει συνιστά μια οπτική γωνία. Ανάλογα με

την οπτική γωνία επιλέγουμε το είδος των όμοιων
χαρακτηριστικών.
• Η γεωγραφική θέση των πόλεων (λιμάνια ή όχι) και αν έχουν
μοντέρνα ή παραδοσιακή πολεοδομική οργάνωση (στην πρώτη
περίπτωση), το εμπόριο και η βιομηχανία (στη δεύτερη
περίπτωση), τα σχολεία, θέατρα, εφημερίδες κ.λπ. στην τρίτη
περίπτωση. Είναι αυτονόητο πως η διαφορετική οπτική γωνία
παρατήρησης μας οδηγεί σε διαφορετικού τύπου γενικεύσεις.
 Μορφές γενίκευσης 1

• Η αναζήτηση του μοναδικού. Εκδόσεις ιστορικών εγγράφων,

αποκαταστάσεις προηγουμένων λαθών, βιογραφίες,
χρονογραφίες κλπ. Π.χ. έκδοση ενός χρονικού για την ιστορία
της Αθήνας επί Τουρκοκρατίας.
• Η τάση των περιορισμένων γενικεύσεων. Εδώ το αντικείμενο
είναι ένα συγκεκριμένο γεγονός και οι γενικεύεις
περιορίζονται σε εκείνα τα στοιχεία που επιτρέπουν
συγκρίσεις. Π.χ. η δημιουργία του Ισθμού της Κορίνθου το
1882. Εδώ η σύγκριση με τον ισθμό του Σουέζ, ή του Παναμά.

Μορφές γενίκευσης 2
• Η μελέτη των ιστορικών ροπών. Εδώ με τη βοήθεια μιας
υπόθεσης συσχετίζουμε γεγονότα μιας ορισμένης περιόδου
και χαρακτήρα τα οποία μας οδηγούν στην επισήμανση ενός
φαινομένου. (Π.χ. η δημιουργία μοντέρνων λιμανιών στα
μεγάλα λιμάνια της Αν. Μεσογείου, τέλη 19ου, αρχές 20ου
αιώνα. Αλεξάνδρεια, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη,
Θεσσαλονίκη, Πειραιάς. Αποτέλεσμα των αναγκών της
ατμοπλόί'ας, διεύρυνση εμπορίου, σύνδεση με
σιδηροδρόμους, ανάληψη των έργων από γαλλικές ή ιταλικές
εταιρείες, χρηματοδότησή τους με κρατικά ομόλογα κ.λπ.).
 Συγκριτική ιστορία
• Γύρω από ένα πρόβλημα. Εδώ μας ενδιαφέρουν οι
συγκρίσεις σε ευρεία κλίμακα.
• Γύρω από μια περίπτωση ή case study (μελέτη περίπτωσης).
Στις περιπτώσεις αυτές ξεκινούμε από ένα ευρύτερο πρόβλημα,
μελετούμε μια μικρή περίπτωση, και τα συμπεράσματα από
αυτή τα συγκρίνουμε με τα συμπεράσματα άλλων παρεμφερών
εργασιών. Η μορφή αυτή στα περισσότερα άρθρα των
σύγχρονων ιστορικών περιοδικών.
• Πολιτισμικές μεταφορές, Cultural transfers.

* Διαττλεκόμενη ιστορία, Entagled History.

• Δια-εθνική ιστορία, Transnational history.

Είδη γενικεύσεων
1. Ταξινομικές γενικεύσεις. Προκύπτουν παραγωγικά από
μελέτη ευρύτερων φαινομένων και χαρακτηρίζονται από τα
γενικά χαρακτηριστικά τους. Π.χ. μεσαιωνική πόλη,
προκαπιταλιστική οικονομία, παραδοσιακός πολιτισμός,
νεωτερικό φαινόμενο, αναγεννησιακός άνθρωπος, μαζική
κοινωνία κτλ.
2. Κανονικότητες. Τα ομοειδή χαρακτηριστικά σε επί μέρους
γεγονότα μας δείχνουν τα σταθερά χαρακτηριστικά ενός
φαινομένου. Πώς ζούσε ένας αγρότης στον 16ο αιώνα; Ποιά
ήταν η βασική εκπαίδευση τον 18ο αιώνα στους
ελληνορθόδοξους πληθυσμούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας;
Πώς διεξαγόταν το εμπόριο στο Αιγαίο τον ίδιο αιώνα; Ποιές οι
κανονικότητες στη ζωή των Κλεφταρματωλών;
 Είδη γενικεύσεων: Ο μέσος όρος 1
• Ο μέσος όρος. Η έννοια έχει στατιστική καταγωγή, αλλά δεν
περιορίζεται μόνο στα ποσοτικά στοιχεία. Εδώ δεν μας
ενδιαφέρουν οι εξαιρέσεις, αλλά εκείνα τα χαρακτηριστικά που
χαρακτηρίζουν την πλειονότητα του δείγματος. Ο μέσος όρος
ζωής σε μια εποχή. Ο μέσος μισθός. Η μέση μόρφωση. Το μέσο
μέγεθος των επιχειρήσεων στην Ελλάδα του μεσοπολέμου. Αν
όμως το δείγμα παρουσιάζει σημαντική απόκλιση στις
ελάχιστες και στις μέγιστες τιμές, πρέπει να αναρωτιόμαστε αν
έχουμε να κάνουμε με ενιαίο φαινόμενο.

Είδη γενικεύσεων: Ο μέσος όρος 2

• Εκτός όμως από τις ποσοτικές του διαστάσεις, ο μέσος όρος

αφορά μια ευρύτερη προσέγγιση στην ιστορία. Π.χ. Πώς ένα
γεγονός βιώθηκε όχι από τις κορυφές αλλά από τους απλούς
ανθρώπους. [ π.χ. η ιστορία της κατοχής στην Αθήνα. Η πείνα το
χειμώνα του 1941/42. Η «μαύρη αγορά». Τα συσσίτια].
 Είδη γενικεύσεων: Μοντέλα, τύποι,
συναρτήσεις 1

• Η έννοια του μοντέλου ή του τύπου. Σταθερές και

μεταβλητές. Το α συνάρτηση του β. Η έννοια της συνάρτησης.
Π.χ. το μοντέλο των κομμάτων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα.
Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν πολλά κόμματα που το ένα
διαφέρει από το άλλο, αναζητούμε κοινά χαρακτηριστικά,
δομές, τρόπους λειτουργίας. Μπορούμε να συγκρίνουμε το
μοντέλο αυτό χρονικά (τα κόμματα τον 19ο αιώνα στις διάφορες
χώρες) ή από την άποψη του τόπου (τα κόμματα στις
μεσογειακές χώρες).

Είδη γενικεύσεων: Μοντέλα, τύποι,

συναρτήσεις 2

• Ο ιδεότυπος. Η έννοια προέρχεται από τον Γερμανό

θεωρητικό Max Weber και αφορά την κατασκευή ενός μοντέλου
με ιδεώδη τρόπο λειτουργίας, σύμφωνα με τις εσωτερικές του
καταστικές αρχές. (Καπιταλισμός και προτεσταντική ηθική).
Όταν χρησιμοποιούμε ιδεότυπους μας ενδιαφέρουν οι
αποκλίσεις.
 Η ποσοτικοποίηση στην ιστορία 1

• Η τιοσοτικοτιοίηση των δεδομένων. (Ιστορική δημογραφία και

Οικονομική ιστορία )

• Η τιοσοτικοτιοίηση στην πολιτισμική ιστορία. Π.χ. η ιστορία

του βιβλίου.

• Τα ομοιογενή χαρακτηριστικά μετατρέπονται σε μετρήσιμα.

Η ποσοτικοποίηση στην ιστορία 2

• Π.χ. η θρησκευτική πίστη δεν είναι μετρήσιμο μέγεθος.

Μπορούμε όμως να παρακολουθήσουμε τις διακυμάνσεις της
σε έναν ομοιογενή χώρο, μέσα από μετρήσεις εξωτερικών
εκδηλώσεων.

• Στην ποσοτικοποίηση των γεγονότων μας ενδιαφέρουν

κυρίως οι τάσεις και οι ροπές. Έξω από τις τάσεις, οι αριθμοί
αυτοί καθεαυτοί δεν μας αποκαλύπτουν τα μυστικά τους.
 Βασικές έννοιες 1
• Κοινότητα και κοινωνία
• Πολιτισμός και Κουλτούρα.
• Βάση και εποικοδόμημα.
• Ιδεολογία και νοοτροπίες.
• Κοινωνικός ρόλος, κοινωνικό φύλο (gender) και βιολογικά
χαρακτηριστικά.
• Τάξη. Νομικά προσδιορισμένη τάξη. Κοινωνική τάξη, Status.
Κοινωνικό στρώμα. Οι μεσαίες τάξεις, κοινωνική κινητικότητα.

Βασικές έννοιες 2

• Κράτος, εξουσία και ηγεμονία.

• Έθνος και εθνοπολιτισμική ομάδα. Έθνος-κράτος, Κράτος
έθνος, πολυεθνικό κράτος, πολυπολιτισμός σε ιστορική
προοπτική.
• Ταυτότητα ή ταυτότητες; Σταθερές ή μεταβαλλόμενες.
Πραγματικές ή κατασκευασμένες;
• Περίβλεπτη κατανάλωση και συμβολικό κεφάλαιο.
 Ενότητα 10: Τί είναι μνήμη;

Avu-uvriun Κυρίαρχη μνήμη

Διαιρεμένη μνήμη
Τραυματική μνήμη

ΠΟΣΕΣ ΜΝΗΜΕΣ ΥΠΑΡΧΟΥΝ;

Συλλογική μνήμη
Πολιτισμική μνήμη
 Γιατί μας ενδιαφέρει η μνήμη;

• Ιστορίες του Φούνες του μνήμονα (Λ. Μπόρχες).

• Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα (Ο. Έκο).
• Γιατί μας ενδιαφέρουν οι σπουδές της μνήμης;
• Πότε αναδύθηκε το ενδιαφέρον γι' αυτές;

Μνήμη και ζωή

• Στους έμβιους οργανισμούς η μνήμη είναι το DNA.
• To DNA είναι μια μνήμη που δεν περνάει από τη συνείδηση.
• Τα σμήνη (μέλισσες, μυρμήγκια, πουλιά και ζώα που ζουν σε
κοπάδια) έχουν επίσης μνήμη, η οποία δεν διέρχεται από την
συνείδησή του (αταβισμός = αυτόματη μνήμη).
• Ερώτημα: Τί από τη μνήμη αυτοί έχουν κρατήσει οι άνθρωποι
και οι κοινωνίες τους;
 Η μνήμη ως αντικείμενο της
ψυχολογίας
• Η μνήμη που αποτυπώνεται στους νευρώνες.
• Η μνήμη που λειτουργεί αυτόματα.
• Τα ένστικτα.
• Η μνήμη των κοινωνιών.
• Η συλλογική μνήμη και η μνήμη της κοινωνίας.
• Ερώτημα: Μας ενδιαφέρει η συλλογική μνήμη, αλλά πού
ακοτυπώνεται; Πώς μπορούμε να την εντοπίσουμε;

Μνήμη και αμνησία

Ιστορίες από τη λογοτεχνία

• Η ιστορία του Φούνες του μνήμονα (Λ. Μπόρχες).

• Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα (Ο. Έκο).
 Τι είναι η μνήμη;
Προσέγγιση πρώτη
• Η μνήμη ως αποθηκευτικός χώρος (μνήμη υπολογιστή).
• Σύμφωνα μ' αυτή τη θεωρία, ο εξωτερικός κόσμος είναι
αντικειμενικός και τα αντικείμενά του αναπαριστώνται στο
μυαλό ως εικόνες. Προέρχεται από τον Διαφωτισμό. Οι σκέψεις
είναι η επεξεργασία αυτών των εντυπώσεων που
αποτυπώνονται στη μνήμη, αφού συνδυαστούν με
προηγούμενες εμπειρίες. Το μυαλό θεωρείται ο δίαυλος μέσα
από τον οποίο συνδυάζονται οι εντυπώσεις και οι σκέψεις.
• Η δυνατότητα μάθησης εξαρτάται από τη μνήμη.

Με τί ΔΕΝ θα ασχοληθούμε: 1

• Αυτόματη μνήμη έμβιων. Εικόνα 1.

3' νί,ι**"0"

οργανισμών (αταβισμός). Η ,μΟ*1

■δΤ-7
/Ο ΜΙΚΤΗ*

μνήμη στο DNA.

V <?,
SUOLIMI-

$ *-lVR I Ν G\ ,t>t

• Μνήμη στους νευρώνες. aJ// Λ-ϊ-ϊί

I ί ,

\ν\
-«
μΛ
%
\
• Ένστικτα. ·ό\ /Αν
Γ0
• Σημασιολογική, διαδικαστική, ■

αυτοβιογραφική.
 Με τι ΔΕΝ θα ασχοληθούμε: 2

• Μνήμη ως αποθηκευτικός χώρος (επεξεργασία εντυπώσεων

- μάθηση)/ γνωσιακή μνήμη.

• Ατομική σωματοποιημένη μνήμη (αλληλεπίδραση σώματος,

μυαλού και εξωτερικού περιβάλλοντος).
• Ερώτημα: Τί από τη μνήμη αυτή έχουν κρατήσει οι άνθρωποι
και οι κοινωνίες τους;

Πόσο θυμούνται οι άνθρωποι;

• Μνήμη με βοηθήματα - κοινωνίες που βασίζονται στους

«μνήμονες» για τη διατήρηση του παρελθόντος τους.
• Προφορική μνήμη - όσα οι άνθρωποι θυμούνται χωρίς
μνημονικά βοηθήματα.
• 3 γενιές (100 χρόνια περίπου).
• Λήθη για όσα δεν θεωρούνται «χρήσιμα» (π.χ. μετανάστες,
όσοι θεωρείται ότι έχουν φύγει από την κοινότητα).
 Η μνήμη της αριστοκρατίας

Εικόνα 2.
Γιατί οι ευγενείς διατηρούν με
τόσες λεπτομέρειες την
ανάμνηση της οικογένειας τους,
τα ονόματα των προγόνων τους,
το γενεαλογικό δέντρο τους;

Εικόνα 3.

• Maurice Halbwachs
1877-1945.
• 1925: Τα Κοινωνικά Πλαίσια Ifeg
της Μνήμης.

1
 Εικόνα 4.

.οr
>

Pierre Nora (1931- )

Οι Τόποι της Μνήμης

• Τα μνημεία των πεσόντων.

• Η 14η Ιουλίου.
• Το Λούβρο.
• 0 πύργος του Άϊφελ.
 Η μνήμη ως συλλογική διαδικασία 1
Εικόνα 5.
• Η μνήμη δεν είναι μια απλή
ανάκληση γεγονότων - δεν
ΣΤ0ΥΣ4Γ0Μϋ£
ΔΕΝ ΞΕΧΝΑΜΕ
12J
'T1C| Λ
-
υπάρχουν έτοιμα γεγονότα στο
μυαλό μας που περιμένουν να ιΡ
τα βρούμε, σαν να ήταν
αποθηκευμένα κάπου.
Φωτογραφία Αντ. Διάκος

Η μνήμη ως συλλογική διαδικασία 2

• Η μνήμη είναι η διαδικασία μέσα από την οποία ανακαλούμε

εκείνα τα γεγονότα, εικόνες, εμπειρίες και συναισθήματα από
την ζωή μας κατά τρόπο που να εντάσσονται σ' ένα πλαίσιο και
να έχουν νόημα Είναι μια διαδικασία δημιουργίας νοημάτων.
• Ακόμη και οι ατομικές μνήμες ποτέ δεν είναι απολύτως
ατομικές. Πάντα παράγονται μέσα και με αναφορά σ' ένα
κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο.
 Συλλογική μνήμη
• Η συλλογική μνήμη αφορά μια
κοινότητα που με ενεργητικό τρόπο
διατηρεί και επανερμηνεύει το παρελθόν.
Εικόνα 6.
“THE FILM EVENT OF THE CLNIDRY!"
“A GRfAT WORK. ..A Sllll H WASH ΗΡΙΙΓ4 ...
IHI HI 1$ MAGIC IS IHIS fllM"
"AMONG TMC GRIATTST HI MS f\in UAOI!"

Που σημαίνει: Η συλλογική μνήμη είναι

διαφορετική από το άθροισμα των 1
προσωπικών μνημών για το ίδιο γεγονός. -
Είναι η κοινή τους συνισταμένη.
• Συλλογική μνήμη αναπτύσσεται
TREBLINK/
μεταξύ όσων έχουν άμεση εμπειρία των
γεγονότων στα οποία αναφέρεται η ΊΓ -
μνήμη.

Συλλογική μνήμη

• Παραδείγματα: Επιζήσαντες Ολοκαυτώματος, συμμετέχοντες

σε Αντίσταση κλπ.
• Ερώτημα: Πόσο διαφορετικές μπορεί να είναι οι προσωπικές
από την συλλογική μνήμη για ένα συγκεκριμένο γεγονός;
• Ερώτημα: Μας ενδιαφέρει η συλλογική μνήμη, αλλά πού
αποτυπώνεται; Πώς μπορούμε να την εντοπίσουμε;
 Ιστορική μνήμη
• Όσα θυμούνται οι άνθρωποι στο πλαίσιο της συγκρότησης
της κοινότητάς τους - ως συνεκτικό ιστό. Δεν αφορά μονάχα το
άμεσο παρελθόν, αλλά το αφήγημα της κοινότητας για τον
εαυτό της.
• Δεν είναι απαραίτητη η άμεση βίωση των γεγονότων.
Πρόκειται για εμπειρίες μεταφερμένες μέσα από τη συλλογική
μνήμη της κοινότητας.
• «Η ιστορική μνήμη είναι ένας τρόπος να αντιμετωπίζεις το
παρελθόν εκμηδενίζοντας την απόσταση, όχι μόνο από χρονική
άποψη, αλλά και από ιδεολογική, συναισθηματική και
γνωσιακή».

Δημόσια Μνήμη
• Πολλές φόρες η συλλογική
μνήμη διαπλέκεται με τη δημόσια. Εικόνα 7.
• Η μνήμη που αναφέρεται σε
γεγονότα ή εμπειρίες που
επιτελούνται μνημονικά
(commemorated) δημόσια, με τη
συμβολή του κράτους ή των ΜΜΕ.
Λ
ί
- rfc
L-3B

• Σε αυτές τις περιπτώσεις η

μνήμη επικεντρώνεται σε μια
ορισμένη όψη του παρελθόντος.
• Υπάρχει περίπτωση να έρχεται
σε αντίφαση με τη συλλογική
μνήμη και να δημιουργούνται
εντάσεις.
 Η μνήμη ως συνεκτικό στοιχείο της
κοινότητας 2
• Είναι μέρος του συστήματος που νοηματοδοτεί το
πολιτισμικό σύστημα της κοινότητας.
• Πρόκειται γι' αυτό το παρελθόν που η μνήμη του επιτελείται
συλλογικά από την ομάδα σε καθορισμένες ημερομηνίες του
ετήσιου κύκλου.

Κοινότητες μνήμης 1
• Ομάδες υποκειμένων που έχουν μοιραστεί μια εμπειρία και
διαμορφώνουν τη μνήμη τους με βάση την καθημερινή τους
επικοινωνία, το μοίρασμα των αναμνήσεων και τελετουργίες
μνήμης.
• Βασικό στοιχείο είναι ότι η εμπειρία είναι βιωμένη και ότι
προσπαθούν να νοηματοδοτήσουν το παρελθόν τους
προκειμένου να καθορίσουν την παροντικότητά τους.
 Κοινότητες μνήμης 2

• Πολλές φορές υπάρχουν αντιφατικές μνήμες για την ίδια

εμπειρία, αφού η μνήμη διαμορφώνεται και από τα μετέπειτα
βιώματα, και υπάρχουν περιπτώσεις που η αρχική κοινότητα
μνήμης διαιρείται σε άλλες, μικρότερες.

• Τί είναι οι διαιρεμένες μνήμες;

Ετιιτελεστικότητα της μνήμης -

Τόποι μνήμης 1
• Η μνήμη δεν είναι Ιστορία: είναι επιλεκτική, έχει χάσματα και
κυρίως συναίσθημα. Ταυτίζει γεγονότα και περιόδους ανάλογα
με το συναίσθημα που δημιουργούν. Μαζί με την πληροφορία
μεταφέρει και την ερμηνεία της.
• Η μνήμη είναι επιτελεστική - επιβεβαιώνει κάθε φορά τη
σύνδεση με την αρχική εμπειρία μέσα από μύθους,
τελετουργίες, επαναλήψεις.
 Ετιιτελεστικότητα της μνήμης -
Τόποι μνήμης 2
• Ο Πιέρ Νορά τόκο μνήμης είναι οτιδήποτε (μνημείο, μουσείο
ακόμη και αρχείο) που έχει αποκτήσει για την κοινότητα
συμβολικό χαρακτήρα. Η λειτουργία του συνίσταται στο να
διαμορφώσει τη μνήμη με τρόπο που να ανταποκρίνεται μια
επιλεκτική και αναλλοίωτη (σταθερή) εκδοχή του παρελθόντος.

Μνήμη και τραύμα 1

• Το τραύμα ως απότομη διάρρηξη της συνέχειας.
• Η έννοια τραύμα εμπεριέχει και τον τρόπο που το θυμόμαστε
(ή όχι).
• Δυσκολία ταξινόμησης - σιωπές (σιωπή, αποσιώπηση,
απώθηση).
• (Επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος έλεγαν ότι αν διαρκούσε
περισσότερο η διαμονή στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, θα
έπρεπε να δημιουργηθούν νέες λέξεις για να περιγράφουν την
εμπειρία).
 Μνήμη και τραύμα 2

• Λεκτικοποίηση του τραύματος (λογοτεχνία και ιστορία).

• Η ιστορία ως τρόπος αναμέτρησης με το τραύμα.
(εγκειμενοποίηση). Θεραπεία από την υπερβολική μνήμη -
μετασχηματισμός μνήμης.

Πώς ανιχνεύουμε την μνήμη 1

• Αφήγηση: Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι κατανοούν τις

εμπειρίες και επικοινωνούν. Μετατρέπουν τη γνώση σε
προφορικότητα.
• Επιτελεστικότητα της αφήγησης.

• Αφήγηση με αναφορά στο ακροατήριο.

 Πώς ανιχνεύουμε την μνήμη 2

• Αφηγ η ματικότητα και τραύ μα

• Υλικά ίχνη ίου παρελθόντος

• Μουσεία
• Προσοχή: Η μνήμη είναι δυναμική. Οι μετέπειτα εμπειρίες
ανασημασιοδοτούν τις προηγούμενες.

Ενότητα 10- Πρόσθετο Υλικό: Ολοκαύτωμα

 ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΑΔΥΝΑΤΟ !!!
Εικόνα 1.

%
• Ο Στρατηγός DWIGHT D.
EISENHOWER είχε δίκιο όταν
διέταξε να τραβήξουν όσα
φιλμ και φωτογραφίες
•
*.
μπορούσαν. .-Μ-

ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ
Εικόνα 2.
• Συνέβη πραγματικά όπως
το είχαν σχεδιάσει οι ναζί
πριν από 60 χρόνια y
περίπου.

BL * >. f
Q
\
• Αποτελεί, ιστορικό γεγονός να θυμάστε ότι όταν ο Ανώτατος
Διοικητής των Συμμαχικών Δυνάμεων, Στρ. DWIGHT D.
EISENHOWER, βρήκε τα θύματα από τα στρατόπεδα
συγκέντρωσης, διέταξε να τραβήξουν όσες περισσότερες
φωτογραφίες γινόταν, κι ανάγκασε τον γερμανικό λαό από τις
γύρω πόλεις να πάει στα στρατόπεδα και να δει την ΦΡΙΚΗ, και σε
κάποιες περιπτώσεις να θάψουν τους νεκρούς.

Εικόνα 3.
9 Λ •
· 'J

IX
ΡΡΗI

™yy f

\·Ύ \e*f

mmm
i
. ■■■■■—"

0 λόγος που το έκανε αυτό;

Εικόνα 4.

..
/

- nr >
■

si
•f ■

· -·ν Ύ

4
J
ι \
η ι *

h/ I

VI

y
1
 Εικόνα 7.
• Αυτός είναι ένας mym r
εκφοβιστικός οιωνός που
ακριβώς προωθεί τον φόβο
και επηρεάζει όλο τον
■
Ιι Λ
9 *
·1
,.
< <
»

■HJ ■

IShr.«ν
.
f ’ V4
κόσμο, και κάθε χώρα y

επιτρέπει στον εαυτό της να

ί·
ι ✓

παρασυρθεί τόσο εύκολα.

*
t

• Περισσότερα από 60 sr I·
χρόνια έχουν περάσει από »
i
το τέλος του Β' Παγκοσμίου 3 ·, jfl
•ι /1

Πολέμου. \ΦΛ

J
Um A.
rr 1
£·>
V1
I pfer Id (5 hi 9*
dor lk ΘΓ
· «I no lck

• Μια υπενθύμιση για όλη την ανθρωπιά, στη μνήμη των 20

εκατομμυρίων Ρώσων, των 6 εκατομμυρίων Εβραίων, των 4
εκατομμυρίων ρομά, 10 εκατομμυρίων λοιπών Χριστιανών,
δολοφονημένων, σφαγιασμένων, βιασμένων, καμένων και
ταπεινωμένων.
Εικόνα 8.
A
■* ν. I .
-·
Λ i
) '■

✓
ν I
'j J
·»

+.
♦
· Γ 0 V3

ι
I
f*.
 • Τώρα περισσότερο από ποτέ, Χώρες σαν το ΙΡΑΝ μεταξύ
άλλων, δηλώνουν επίσημα ότι «το ολοκαύτωμα είναι ένας
μύθος». ΕΙΝΑΙ ΤΩΡΑ αναγκαίο να θυμίσουμε στον κόσμο να μην
ξεχάσει, ΠΟΤΕ !!!
• Ο σκοπός αυτού του email είναι να καταφέρει να φτάσει σε
40.000.000 ανθρώπους σε όλο τον κόσμο και να πουν ότι το
διάβασαν.
Εικόνα 9.
tr-ÿ
«
ψ WL Φ
_·
Ψ %
■

« i’ii
<
«V
y <9 Λ %·*
■
’
Vs
*'
■
Η

• Γίνε κι εσύ ένας ακόμα κρίκος σε αυτό «το παγκόσμιο

αλυσιδωτό email» και βοήθησε να εξαπλωθεί σε όλο τον
κόσμο!! Σε παρακαλώ μετάφρασέ το αν είναι ανάγκη.

Εικόνα 10.

%* 3*
>»
.

ίι&ί
%
*
Λ

,'·
■

%-
Λ.
 Διλήμματα μνήμης και λήθης 1

• Γιατί οι Σέρβοι, Κροάτες, και Βόσνιοι Μουσουλμάνοι

συμβουλεύονται να ξεχώσουν το παρελθόν τους, ώστε να
συμβιώσουν ειρηνικά, ενώ πρέπει να διατηρούμε τη μνήμη των
γερμανικών εγκλημάτων του πολέμου;
• Τί πρέπει να κάνουν οι Ιρλανδοί, οι Κύπριοι, οι Κούρδοι, οι
Πόντιοι και οι Αρμένηδες;
• Οι Ισπανοί και οι Έλληνες με θύματα στον εμφύλιο;
• Οι Νοτιοαφρικανοί, να ξεχνούν ή να θυμούνται το Apartheid;

Διλήμματα μνήμης και λήθης 2

• Η καλλιέργεια της μνήμης ή της λήθης είναι προφανώς ένα

ζήτημα ηθικό, πολιτικό και βέβαια ιστορικό.
• Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, ο λόγος περί μνήμης απέκτησε
ένταση και πυκνότητα τις τελευταίες δεκαετίες συνοδεύοντας το
πρακτικό και θεωρητικό ενδιαφέρον για τις ταυτότητες.
• Η μνήμη θεωρείται ο πυρήνας της ταυτότητας.
 Ιστορία ή Μνήμη; 1

• Η εποχή που καθοδηγήθηκε από τις βασικές ιδέες του

Διαφωτισμού, και επομένως από την ιδέα της προόδου, έδινε
έμφαση στην ιστορία και όχι στη μνήμη. Το πρόβλημα ήταν η
απελευθέρωση από το παρελθόν. Η ιστορία επομένως
αποσκοπούσε στην εκλογικευμένη ανασυγκρότησή του.

Ιστορία ή Μνήμη; 2

• Γι' αυτό βασίστηκε στη διαμεσολάβηση της μνήμης από

έννοιες καθολικές. Η ιστορία ως μορφή γνώσης τοποθετεί την
βιωμένη ή παραδομένη εμπειρία στην ανάλυση των δομών μιας
κοινωνίας και των αιτιωδών συναφειών που υπόκεινται στην
εξέλιξή της. Αν αντικείμενο της μνήμης είναι το παρελθόν, της
ιστορίας είναι ο ιστορικός χρόνος.
 Ιστορία ή Μνήμη; 3
• Αν όμως η ιστορία ανέδειξε τον ιστορικό ως διαμεσολαβητή
ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν, αυτός ο διαμεσολαβητής
δεν ήταν ουδέτερος ή ανιδιοτελής.
• Η ιστορία υπηρέτησε το εθνικό κράτος στην ανάδυσή του, τις
άρχουσες ελίτ και την ομοιογενοποίηση των κοινωνιών. Σ' αυτή
τη διαδικασία λειτούργησε επιλεκτικά.
• Ορισμένες περίοδοι και ορισμένες εμπειρίες αναδείχτηκαν.
Άλλες αποσιωπήθηκαν ή απλώς δεν ανασύρθηκαν από τη σιωπή
και την καταφρόνηση.
• Την ιστορία την γράφουν οι νικητές. Αλλά και οι ηττημένοι
εκδικούνται.

Ιστορία ή Μνήμη; 4
• Σ' αυτή την εκδίκηση οφείλεται και η ανάδειξη της μνήμης.
Γιατί αν οι κατώτερες τάξεις, οι καταπιεσμένοι λαοί και
κοινωνικές ομάδες δεν διαθέτουν την πολυτέλεια των αρχείων
και της καταγραφής, έχουν τους δικούς τους τρόπους να
διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους, να εκφράσουν την
αντίστασή τους, να συντηρήσουν την ελπίδα της χειραφέτησης.
• Αν οι νικητές είχαν την ιστορία, οι νικημένοι απαντούσαν με
τη μνήμη. Αν οι Ναζί κατέστρεφαν τα τεκμήρια στα στρατόπεδα
εξόντωσης, τα θύματα που επέζησαν είχαν τις προσωπικές τους
μαρτυρίες.
• Και αν η επίσημη ιστορία είχε εξαφανίσει την παρουσία τους,
τα θύματα των διώξεων, όπως στη Ρωσία, απαντούσαν
περισυλλέγοντας τις θρυμματισμένες τους μνήμες.
 Μαρτυρία

• Η μνήμη απαντούσε στην αρχειακή τεκμηρίωση της ιστορίας

με την δικαιωματική παρρησία του επιζήσαντος, στην εμβρίθεια
της ανάλυσης με τη συναισθηματική φόρτιση του
υποκειμενικού βιώματος, με τη μαρτυρία, τα αδιαμεσολάβητα
κατάλοιπα.

Εργαλειοποίηση της Μνήμης 1

• Η αθωότητα των πραγμάτων δεν διατηρείται. Η μνήμη

εργαλειοποιήθηκε. Το Ολοκαύτωμα έγινε κρατική ιδεολογία στο
Ισραήλ και πυροδότησε μια βιομηχανία μνήμης. Τα εθνικιστικά
και μειονοτικά κινήματα χρησιμοποίησαν τον αποσπασματικό
και συναισθηματικό λόγο περί μνήμης ως ιδεολογία
διεκδίκησης, και ακύρωσης της μνήμης του γείτονά τους.
 Εργαλειοποίηση της Μνήμης 2

• OL από-εδαφοποιημένες σύγχρονες διασπορές

αντικατέστησαν την αγάπη για την πατρίδα με την προσκόλληση
στη μνήμη. Καθώς η μεταβίβαση της μνήμης από γενιά σε γενιά
αδυνάτισε, τη θέση της κατέλαβε η εμπρόθετη καλλιέργεια της
μνήμης.

Η λήθη 1

• Σ' αυτή τη διαδικασία η λήθη φαίνεται να έχει χάσει τα

δικαιώματά της. Κι όμως, χωρίς λήθη ο κόσμος θα μας ήταν
αφόρητος. Η υπερμνησία είναι εξίσου τραυματική με την
αμνησία. Άλλωστε, η λήθη βρίσκεται στις προϋποθέσεις της
πολιτικής στις πιο πρωταρχικές της μορφές, εκεί που υπερβαίνει
την άμεση και φυσική αντεκδίκηση, για να ρυθμίσει ειρηνικά τη
συμβίωση.
 Η λήθη 2

• Τα παραδείγματα των αμνηστιών στην αρχαία Αθήνα,

δείχνουν μια επιδέξια διαχείριση της μνήμης και της λήθης. Ο
Ερνέστος Ρενάν έγραφε (στο «Τι είναι ένα έθνος;» 1882), πως «η
λήθη είναι ουσιαστικός παράγων για τη δημιουργία ενός
έθνους».

Επιλεκτική λήθη και επιλεκτική μνήμη 1

• Η λήθη έχει χάσει τα δικαιώματά της αλλά όχι την παρουσία της.
Η μουλωχτή παρουσία της λήθης κάνει προβληματική, ηθικά, την
αναφορά στη μνήμη.

Λ.χ. αναφερόμαστε στην ιστορική μνήμη στην Ελλάδα, και συνήθως ο

λόγος γίνεται για τις «χαμένες πατρίδες» στη Μικρασία. Ξεχνάμε
όμως ότι πάνω από μισό εκατομμύριο μουσουλμάνοι, πολλοί από
αυτούς ελληνόφωνοι, άφησαν «χαμένες πατρίδες» στα Βαλκάνια.
Ποιος θυμάται ότι η Θεσσαλονίκη είναι μια χαμένη πατρίδα για τους
Εβραίους, είτε αυτούς που χάθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης
είτε για κείνους που έφυγαν σ' άλλους τόπους; Κι όταν
αναφερόμαστε στο Ολοκαύτωμα και ο νους μας πάει μόνο στους
Εβραίους, ξεχνάμε τους Τσιγγάνους, τους Σλάβους, τους
Κομμουνιστές, τους Ιεγωβάδες και τα άλλα θύματα.
Επιλεκτική λήθη και επιλεκτική μνήμη 2
• Επιλεκτικότητατης μνήμης; Αναπόφευκτα. Παρ' όλα αυτά
όμως, υπάρχουν κάποιες σταθερές δεσμευτικές αρχές με βάση
τις οποίες μπορούμε να θυμόμαστε και να λησμονούμε;
• Δύσκολη απάντηση. Γιατί οι κατανομές της λήθης και της
μνήμης αποτελούν περιοχές που οι εξουσίες με ζήλο διεκδικούν
ως ζωτικό ιδεολογικό χώρο. Εξάλλου, η πολιτική των ταυτοτήτων
δεν σκοπεύει σε καθολικές αρχές, αλλά το αντίθετο· στην
ιδιαιτερότητα.

Μνήμη και δικαιοσύνη 1

• Καθώς η μνήμη συνδέεται με τη δικαιοσύνη, θα μπορούσαμε
να συζητήσουμε την εξής αρχή: Δικαιοσύνη προς τα θύματα
του παρελθόντος σημαίνει δικαιοσύνη προς τα θύματα του
παρόντος.
Π.χ. μνημονεύουμε τη Μικρασιατική καταστροφή όχι μόνο για
να θυμηθούμε τους δικούς μας ξεριζωμένους, αλλά και τους
ξεριζωμούς τους σημερινούς, τα καραβάνια των προσφύγων
που διασχίζουν σύνορα.
 Μνήμη και δικαιοσύνη 2
• Η ανάμνηση της προσφυγιάς και της μετανάστευσης θα
αφήσει ανεπηρέαστη τη στάση μας απέναντι στους σημερινούς
πρόσφυγες Αλβανούς, Ρωσοπόντιους, κ.ά.; Μνημονεύουμε τα
θύματα του ναζισμού για να σκεφτούμε τους παροξυσμούς του
ρατσισμού που και σήμερα υπάρχει. Αν όμως είχαμε μάθει να
θυμόμαστε ότι και οι Τσιγγάνοι ήταν αντικείμενο της ναζιστικής
εξόντωσης, δεν θα απελαύνονταν με τόση ευκολία από τη
σημερινή Γερμανία.

Από το τί στο πώς

• Επιστρέφοντας επομένως στο αρχικό ερώτημα, το πρόβλημα
δεν είναι το τί πρέπει να θυμόμαστε και το τί να ξεχνάμε αλλά
το πώς. Ο τρόπος προσέγγισης της μνήμης. Θα πρέπει όμως να
γίνει σαφές ότι στο κείμενο αυτό προσεγγίζουμε τις ηθικές και
πολιτικές πλευρές του διλήμματος μνήμη/λήθη. Οι
ιστοριογραφικές και επιστημολογικές πλευρές, δηλαδή η
μνήμη/λήθη ως εγγραφή του ιστορικού αρχείου στο σώμα μιας
κοινωνίας, έχουν διαφορετικές παραμέτρους.
 Συλλογικές ταυτότητες

• Η ταυτότητα συνδέει το ατομικό με το συλλογικό, κοινωνικό.

Η συνείδηση που έχει το άτομο για το ρόλο του στην κοινωνία.
Η έννοια του κοινωνικού ρόλου. Φυσικός ή κατασκευασμένος;
Αμετάβλητος ή μεταβαλλόμενος; Η ιστορική κατασκευή και
μεταβολή του ρόλου και άρα της ταυτότητας. Η έννοια της
«κατασκευής», διαφορετική από την επινόηση.

Πώς κατασκευάζεται μια ταυτότητα;

• Οι οργανωτικές αρχές και το περιεχόμενο.
• Οι οργανωτικές αρχές καθορίζονται από την κοινωνία
συγχρονικά. Αφορούν τη λειτουργία της. Το περιεχόμενο από
την εμπειρία και ιστορικά. Δηλαδή: Οι εμπειρίες αυτές
καθεαυτές δεν μπορούν να συγκεκριμενοποιηθούν και να
κωδικοποιηθούν σε ταυτότητα. Από την άλλη οι οργανωτικές
αρχές και ο κοινωνικός ρόλος δεν μπορεί να γίνει πειστικός και
να βρει ανταπόκριση αν δεν αναφέρεται σε οικείες εμπειρίες. Σ'
αυτή την αλληλόδραση και οι δύο όροι αλλάζουν.
 Περιεχόμενο ταυτοτήτων:
Μνήμη και Εμπειρία
• Μνήμη και εμπειρία. Υπάρχουν εμπειρίες που τις βιώσαμε
(λ.χ. η Δικτατορία για τη δική μου γενιά, η Κατοχή για την
αμέσως προηγούμενη, κ.ο.κ.). Υπάρχουν όμως και εμπειρίες
μαθημένες. Η μνήμη και πώς μεταδίδεται μέσα από τους
κοινωνικούς μηχανισμούς. Επομένως, ταυτότητα και μνήμη
είναι αλληλένδετες. Ούτε η μνήμη, ούτε η ταυτότητα είναι
σταθερές. Αναθεωρούμε τη μνήμη μας για να ταιριάζει στην
ταυτότητά μας, και αλλάζουμε την ταυτότητά μας καθώς
περνάμε μέσα από καινούριες εμπειρίες και αποκτούμε
καινούριες ή αναθεωρούμε τις παλιές μας μνήμες.

Η έννοια του "Άλλου" ή της

"Ετερότητας" 1
• Το σύνολο των αντιλήψεων που προσδιορίζουν μια
ταυτότητα καθορίζει και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε
τους "άλλους".
Π.χ. οι'Ελληνες τους Τούρκους και αντίστροφα. Οι Ευρωπαίοι
τους Ασιάτες, οι ανώτερες και εγγράμματες τάξεις τις
κατώτερες, οι άνδρες τις γυναίκες, οι ηλικιωμένοι τους νέους
και αντίστροφα.
 Η έννοια του "Άλλου" ή της
"Ετερότητας" 2
• Συνήθως ο "άλλος" είναι ό,τι δεν είναι ο εαυτός. Του
αποδίδονται οι αρνητικές ιδιότητες των οποίων το θετικό
αντίστοιχο βρίσκεται στην εικόνα του εαυτού (ιστοριογραφικά
στερεότυπα). Ακόμη περισσότερο, η μελέτη του "άλλου"
χρησιμοποιείται για την αυτοδιάγνωση ή την αυτοεπιβεβαίωση.
• Edward Said, Οριενταλισμός.

Ενότητα 12: Εικαστικά

 Ο διάλογος ανάμεσα στα εικαστικά
μέσα και την ιστορία

• Πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, φωτογραφίες, ντοκιμαντέρ,

φιλμς, τηλεοπτικά καιτηλε-παιχνίδια.
• Είναι τεκμήρια ή αναπαραστάσεις; Ταυτόχρονα,
κατασκευάζουν και αφηγήσεις μέσα από τις επιλογές τους και
τους τρόπους τους.

Σκοποί ενότητας 1
• Το ιστορικό ντοκιμαντέρ, ως τρόπος προσέγγισης του
παρελθόντος. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες
πληροί την αξίωση της «αντικειμενικότητας» που υποτίθεται ότι
ευαγγελίζεται; Επίσης, ποιος είναι ο ρόλος της δραματοποίησης
και το πώς κάνει τη γέφυρα ανάμεσα στην αμεσότητα του
εικονιζόμενου, και στο κλίμα της εποχής που επιβάλλει τρόπο
να το αντιλαμβανόμαστε και να το βλέπουμε.
 Σκοποί ενότητας 2
• Ο κινηματογράφος, μη έχοντας αξιώσεις αντικειμενικότητας,
δίνει έμμεσες πληροφορίες για το παρελθόν και συμβάλλει
στην ανάπτυξη ιστορικής συνείδησης. Π.χ. πώς προβλήθηκε η
αρχαιότητα από το Χόλυγουντ με αποτέλεσμα να αναδειχθεί
ένας τρόπος να αντιλαμβανόμαστε την εικόνα της αρχαιότητας.

Η παραπλανητική χρήση της εικόνας

Εικόνα 1.

_
Προβλήθηκε ως δημοπρασία του κοριτσιού και ήταν ο θρήνος για
την απώλεια της οικογένειάς του από βομβαρδισμούς
 Η αντιθετική χρήση μιας εικόνας 1
Εικόνα 2.
• Μακάριου Δρουσιώτη %j
I:' ΜΗ* Ur*'*:
«1974. Το άγνωστο ι
παρασκήνιο της τουρκικής
εισβολής» με τη λεζάντα:
«Θηριωδίες της ΕΟΚΑ Β'.
Ανακάλυψη ομαδικού
τάφου Τουρκοκυπρίων στο r .

Λ
χωριό Καλαντάρι από τα .

τουρκικά στρατεύματα». tou ouofanou

j0jou.cno
Ιηριωάίες της Ε0ΚΑ1
ENO ο Αττίλας καταλάμβανε το ένα μετά το άλλο τα χωριά
οηό\Τωίφ-
πηΜΐηι

της Κύπρου, εξτρεμιοτικά στοιχεία της ΕΟΚΑ Β εηιόόθηκαν σε

Η αντιθετική χρήση μιας εικόνας 2

Εικόνα 3.
I ιης ησβο,ΑΛς. ίί

• «Καθημερινή» της Κυριακής > I

πλήρης οι
υιαστικής αντίόρα
σης από την Ελλάδα
IL* οδήγησε σε εικόνες

22/7/2007, αυτή τη φορά με φρίκης (κάτω δεξιά

Ελληνοκύπριος θρη¬
νεί τους απανθρακω¬

την εξής λεζάντα:

μένους από TIC βόμ¬
βες ναπάλμ συγγε¬
νείς του) και στη δι¬
χοτόμηση

«Ελληνοκύπριος θρηνεί τους it. Ιι- /luif. Τ«η:

0· *-·> V«r J»
απανθρακωμένους από τις C

7
~ tr«MT«|»w

. fr jf
<Γ· C · A* .
***

βόμβες ναπάλμ συγγενείς

i.
του». s*».·

W*M
 Ενότητα 12- Πρόσθετο Υλικό: Παραποιημένες
φωτογραφίες στην Ιστορία

ΠΑΡΑΠΟΙΗΜΕΝΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

• Σοβιετική περίοδος

Υλικό παρμένο από το blog: Η Σπηλιά του Νοσφεράτου

(ήΐΐρ /ηοΒίθΓθΐΌΒ.ό ΒροΙλεοηηΛθθΓείνίθόθΙ/Σταλινισμος)
 ΟΣΟΙ ΕΠΕΣΑΝ ΣΕ ΔΥΣΜΕΝΕΙΑ
ALEXANDER MALCHENKO
Εικόνα 1.
• Αυτός που εξαφανίζεται (όρθιος
αριστερά του Λένιν) είναι ο Alexander
Malchenko. Μηχανολόγος φοιτητής
την εποχή που τραβήχτηκε η
φωτογραφία. Η μητέρα του συνήθιζε
να κρύβει από την αστυνομία στο
σπίτι της τον Λένιν. Με την επιστροφή 9
1
του από την εξορία το 1900 ο
Malchenko φαίνεται να εγκαταλείπει
την επαναστατική πολιτική. I

ΟΣΟΙ ΕΠΕΣΑΝ ΣΕ ΔΥΣΜΕΝΕΙΑ

ALEXANDER MALCHENKO

• Μετακόμισε στη Μόσχα όπου δούλεψε ως μηχανικός σε

διάφορα κρατικά πόστα μετά την επανάσταση. Το 1929
συλλαμβάνεται κατηγορούμενος ως "σαμποτέρ" και εκτελείται
στις 18/11/1930. Επί περίπου 30 χρόνια είχε "εξαφανιστεί" από
τη φωτογραφία μέχρι που "επανεμφανίστηκε" το 1958. Η
συγκεκριμένη παραποιημένη δημοσιεύτηκε το 1939.
 ΑΕΝΙΝ, ΜΠΟΝΤΓΚΑΝΩΦ, ΓΚΟΡΚΙ
• Ο εξαφανισμένος αριστερά είναι ο
Bazarov πρώην μπολσεβίκος που
πέρασε στους Μενσεβίκους, δικάστηκε Εικόνα 2.
το 1931, εκτελέστηκε το 1937. Ο

3ϋ
δεύτερος εξαφανισμένος στη μέση με Λ & Λ
1908 1960

τα γυαλιά είναι ο Zinovii Peshkov

μεγαλύτερος αδερφός του Sverdlov ο
που ήταν ο επίσημα επικεφαλής του
Σοβιετικού κράτους. Θεωρούσε τον
Γκόρκι πνευματικό του πατέρα και πήρε
το πραγματικό του όνομα.
Μετανάστευσε στη Γαλλία όπου έγινε
αξιωματικός στο στρατό της, μετέπειτα
θα γίνει και στρατιωτικός σύμβουλος
του Chiang Kai-Shek την δεκαετία του
30.

ΣΙΒΗΡΙΑ 1915 (Ο ΣΤΑΛΙΝ ΤΡΙΤΟΣ ΑΠΟ

ΑΡΙΣΤΕΡΑ, ΟΡΘΙΟΣ)
• Σε φωτογραφία που βρέθηκε στα κρατικά αρχεία(η μεσαία) έχει
εξαφανιστεί ο Κάμενεφ (ηγετικό στέλεχος των Μπολσεβίκων που
ήταν αντίθετος με την κατάκτηση της εξουσίας τον Οκτώβρη του
1917 και εν τέλει εκτελέστηκε το 1936) (δεξιά του Στάλιν). Η
εξαφάνιση υπάρχει και στο δημοσιευμένο άλμπουμ "Στάλιν"(η κάτω
φωτογραφία) για τα γενέθλια του το 1939. Μαζί όμως έχουν
εξαφανιστεί και άλλοι πέντε.
Εικόνα 3.
ί

u
fcCidfeC!
1 ρ Ft
 ΛΕΝIN ΚΑΙ ΣΤΑΛΙΝ

Εικόνα 4.
• Πίνακας του 1947 με τίτλο "ο
Λένιν φθάνει στο Σμόλνυ την νύχτα 11
στις 24 Οκτωβρίου". Ο Λένιν ν:
ΠΛ
ακουμτιάει γεμάτος στοργή τον *
Στάλιν στον ώμο κροτρέτιοντας σε ΜΙ
μια κοινή συμτιόρευση.
• Στην πραγματικότητα ο Στάλιν V

δεν ήταν εκείνη την στιγμή στο

Σμόλνυ.

ΛΕΝΙΝ, ΤΡΟΤΣΚΙ, ΚΑΜΕΝΕΦ

• Ο Λένιν, ο Τρότσκι και ο Κάμενεφ (δεξιά και αριστερά του
Λένιν) στην 2η επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης (1919).
Στο άλμπουμ δημοσιευμένο επί Μπρέζνιεφ (1967) "Ο Β. I. Λένιν
και η τέχνη της φωτογραφίας" έχουν εξαφανιστεί οι δύο
τελευταίοι.

Εικόνα 5.
kp Τ ]
m
■*ν
Ί V*
Μ

ι
 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ TON GOLDSHTEIN,
5.5.1920. ΔΕΞΙΑ ΤΟΥ ΛΕΝΙΝ, Ο ΤΡΟΤΣΚΙ ΚΑΙ
Ο ΚΑΜΕΝΕΦ.
Εικόνα 6.
• Σε δεκάδες
αναδημοσιεύσεις, ακόμη Jβ A
ΠJ AsSswi
και από την εποχή του kÿ
r? m
Γκορμπατσώφ, οιΤρότσι και
Κάμενεφ εξαφανίζονται ή
κρύβονται.
Εφ. Ιζβέστια, 21.1.1938.
m*
%' s«
'
*ÿ

<

ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ ΛΕΝΙΝ

Εικόνα 7.
• 0 D. King αναφέρει ότι W
3*
αυτή η φωτογραφία που *9
a

αποτέλεσε πηγή έμπνευσης

για πολλά αγάλματα φέρει Ufa .v κ
όλες τις ενδείξεις ότι είναι '

πλαστή.
Hmtfl
 ΣΤΑΛΙΝ

Εικόνα 8.

* /

W
1924
ύ
1939
I
ΚΑΛΥΨΗ ΤΡΟΤΣΚΙ
• Φωτογραφία του 1924 με τον Τρότσκι να μεταφέρεται σε αμάξι.
Μπροστά του είναι ο Sergo Ordjonikidze επιφορτισμένος την περίοδο
με την εδραίωση της Σοβιετικής εξουσίας στο Καύκασο. Σε μια
αναδημοσίευση της το 1936 προς τιμήν των γενεθλίων του
τελευταίου ο Τρότσκι και η γυναίκα του καλύπτονται.

Εικόνα 9.

- ί>
* I
(m% '

rr ·· *r ;

V
 Εξαφάνιση Nikolai Yezhov
• Ο υπεύθυνος της NKVD (για την περίοδο 36-38, κατά την
λεγάμενη μεγάλη εκκαθάριση) , Nikolai Yezhov θα αντικατασταθεί
το 1939 από τον Beria. Ο πρώτος θα συλληφθεί και θα εκτελεστεί
το 1940. Η εξαφάνιση θα περάσει και στις φωτογραφίες (η 2η
παραποιημένη φωτογραφία δημοσιεύτηκε το 1949).

Εικόνα 10.
if· ι r. I ’

*9
%'J.

W
A*
L

Ενότητα 13: Ιστορική συνείδηση

 Τί είναι η ιστορική συνείδηση;

• 0 τρόπος με τον οποίο προσανατολιζόμαστε μέσα από τη

χρήση της γνώσης μας για το παρελθόν.
• Από πού προέρχονται οι ιστορικές μας γνώσεις;
• Βιωμένες και μαθημένες, ιστορία και μνήμη, σχολείο και
οικογένεια, κράτος και κοινωνία, Μ ΜΕ.

Η ιστορία

• Τον 14ο αιώνα στα σκωτικά υψίπεδα, δυο αντίπαλες

οικογένειες μπλέκονται σε μια περίεργη ιστορία. Γόνος της μιας,
αναζητεί άσυλο στην άλλη, υποσχόμενος αιώνιους δεσμούς
αλληλεγγύης. Έξι αιώνες αργότερα η ιστορία επαναλαμβάνεται,
αλλά αντίστροφα. Θα ισχύσουν οι παλιοί όρκοι;
• Τί θα κάνατε εσείς στη θέση τους;
 Τέσσερις τύποι ιστορικής συνείδησης

1. Γενεαλογικός. Ό,τι έκαναν οι πρόγονοι θα κάνουμε και

εμείς.
2. Παραδειγματικός. Τα παραδείγματα για το παρόν
προέρχονται από τις κοινωνίες του παρελθόντος. Επιλεκτική
επιλογή.
3. Κριτικός. Αναγνώριση της διαφοράς στο χρόνο.
4. Ενσωματωτικά κριτικός.

Καθώς αλλάζουν τα ερεθίσματα του

παρόντος, αλλάζουν τα ερωτήματα
στο παρελθόν 1
• Το παρελθόν, αυτό καθαυτό δεν είναι ιστορία. Γίνεται ιστορία
στο βαθμό που εντάσσεται σε μια προοπτική, η οποία το
συνδέει με το παρόν και το μέλλον. Εδώ είναι το σημείο στο
οποίο γεννώνταιτα βασικά ερωτήματα, «τί είναι η ιστορία». Με
αυτή την έννοια, η θεωρία της ιστορίας είναι μέρος της ίδιας της
δουλειάς των ιστορικών.
 Καθώς αλλάζουν τα ερεθίσματα του
παρόντος, αλλάζουν τα ερωτήματα
στο παρελθόν 2
• Καθώς αλλάζουν τα ερεθίσματα του παρόντος, αλλάζουν τα
ερωτήματα στο παρελθόν. Αλλάζουν τα ερμηνευτικά πλαίσια:
π.χ. εκμοντερνισμός των κοινωνιών, ταξική πάλη, εθνική
ολοκλήρωση.
• Τα ερμηνευτικά πλαίσια προσδιορίζουν την έρευνα, και η
έρευνα τα θέτει σε δοκιμασία. Αυτή είναι η πορεία της
επιστήμης.

Καθώς αλλάζουν τα ερεθίσματα του

παρόντος, αλλάζουν τα ερωτήματα
στο παρελθόν 3
• J5rn Riisen, «Historical consciousness: narrative, structure,
moral function and ontogenetic development», στο Peter Seixas
(ed.), Theorizing Historical Consciousness, University of Toronto
Press, 2006, σσ. 63-85.
• J5rn RGsen: What is Meta- History? Approaching a
Comprehensive Theory of Historical Studies.
 Ενότητα 14: Από την ποιητική της ιστορίας, στην
μελέτη των ιστορικών πρακτικών.Ο θεωρητικός
ανα-στοχασμός

Μετά- ιστορία
• Η μετα-ιστορία αναστοχάζεται την ιστορία όχι ως κάτι που
συνέβη στο παρελθόν, αλλά ως τρόπο που σκεφτόμαστε το
παρελθόν. Εξετάζει το πώς βγάζουμε ή αποδίδουμε νόημα στις
εμπειρίες μας και πώς με βάση αυτές προσανατολιζόμαστε στο
μέλλον. Εξετάζει ακόμη πώς ο τρόπος που σκεφτόμαστε το
μέλλον, ο γενικός προσανατολισμός μας, επηρεάζει την ιστορική
μας σκέψη.
• Εξετάζει τις διανοητικές διαδικασίες με τις οποίες
ιστορικοποιούμε το παρελθόν και σχεδιάζει χάρτες ιστορικής
συνείδησης.
 Ποιητική της ιστορίας
• Η ιστορία είναι ένα κείμενο.
• Κείμενο - κείμενο ως γραπτός λόγος.
• Κείμενο - κείμενο με εικόνες, documentary, film.
• Κείμενο ως διάταξη αντικειμένων -Μουσείο, συλλογή.
• Τα μνημεία ως κείμενα.
• Η ιστορία ως σύνθεση γραπτών, εικονικών και εμπράγματων
κειμένων.

Η «κατασκευή» της Ιστορίας

• Επιλογή θέματος.
• Επιλογή μεθόδου (μικρο-ιστορία, μακρο-ιστορία, στατιστική,
αρχεία, προφορική κ.λ.π.).
• Επιλογή πηγών.
• Επιλογή ρητορικών τρόπων και «γλώσσας».
• Επιλογή εννοιολογικών και θεωρητικών πλαισίων Π.χ.
θεωρία της μετάβασης, εθνικές θεωρίες αρχέγονων δεσμών ή
πολιτικών δεσμών, κλπ.
• Πολιτικοί και πολιτισμικοί περιορισμοί.
 Η γλωσσική κατασκευή

• Η έννοια του θεσμοθετημένου λόγου (discourse).

• Οι πρακτικές του θεσμοθετημένου λόγου (discursive
practices).
• Η πλοκή ως ερμηνεία. Hayden White: Η ιστορία ως έπος, ως
τραγωδία, ως κωμωδία, ως σάτιρα.

Η ιστορία ως χρονικό, ως επιστήμη,

ιστορική συνείδηση, η δημόσια
ιστορία, η ιστορική κουλτούρα

• Η εμπειρία μας αναγκάζει

σε προσαρμογές, αλλά όχι
άμεσα. Αναγκαζόμαστε να
στοχαστούμε το παρελθόν, για ""
principÿsof
να προσανατολιστούμε, να historical· sense

αποκτήσουμε μια προοπτική.

L'
Στην προοπτική αυτή needs for
orientation

τοποθετούμε τις προσαρμογές

μας.
 Κίνητρα ->Αντιληψη-> Ερμηνεία
-> Προσανατολισμός 1

Motivation Peiÿeption
V
V
V
V

Sense }
internal: A \
Identity / V
/ V
V
/ V
/ V u
Orientation external: Interpretation
Practice

Κίνητρα ->Αντίληψη-> Ερμηνεία

-> Προσανατολισμός 2
• Το παρελθόν, αυτό καθαυτό δεν είναι ιστορία. Γίνεται ιστορία
στο βαθμό που εντάσσεται σε μια προοπτική, η οποία το
συνδέει με το παρόν και το μέλλον. Εδώ είναι το σημείο στο
οποίο γεννώνταιτα βασικά ερωτήματα, «τί είναι η ιστορία». Με
αυτή την έννοια, η θεωρία της ιστορίας είναι μέρος της ίδιας της
δουλειάς των ιστορικών.
• Καθώς αλλάζουν τα ερεθίσματα του παρόντος, αλλάζουν τα
ερωτήματα στο παρελθόν. Αλλάζουν τα ερμηνευτικά πλαίσια:
π.χ. εκμοντερνισμός των κοινωνιών, ταξική πάλη, εθνική
ολοκλήρωση.
• Τα ερμηνευτικά πλαίσια προσδιορίζουν την έρευνα, και η
έρευνα τα θέτει σε δοκιμασία. Αυτή είναι η πορεία της
επιστήμης
 Ανάγκη προσανατολισμού
->Ερμηνευτικά πλαίσια -> Επιλογή και
αξιοποίηση πηγών
rules for
treating the sources

concepts of
historical
understanding
.
" principles of

historicalÿsense
/

/
L'
needs for
orientation

Μορφές αναπαράστασης και

λειτουργία της ιστορικής γνώσης
rules for
treating the sources

concepts of
historical J
understanding S forms of
representation
" principles'
historicalÿsense

/
L
needs for
orientation
functions of
orientation
Η λειτουργία της ιστορικής γνώσης
• Η ιστορική γνώση αντατιοκρίνεται στις ανάγκες της
πρακτικής ζωής και κάνει την ιστορική γνώση αποτελεσματική
όταν δημιουργεί στην κοινωνία την αίσθηση της ιστορικότητας.
• Η αίσθηση της ιστορικότητας σημαίνει ότι το παρελθόν δεν
επαναλαμβάνεται, το παρελθόν δεν πρέπει να μας δεσμεύει
άκριτα, αλλά πρέπει να το λαμβάνουμε συνεχώς υπόψη μας ως
παρακαταθήκη, ως συναίσθηση των ορίων, ως την ειρωνεία της
ανθρώπινης δράσης, ως τη σοφία που προκύπτει από την
ετερογονία σκοπών και αποτελεσμάτων.

Η λειτουργία της ιστορικής γνώσης

• Η ιστορική γνώση δημιουργεί συναίσθηση του ποιοι είμαστε,

εκλογικεύειτις ταυτότητες και μας βοηθά στην αναγνώριση της
ετερότητας.
 Ιστορία και ζωή »> Ιστορική
κουλτούρα
rules for
treating the sources

I
concepts of I
historical /
understanding S I forms of
„
academic Τ' I
I representation
procedures I pfincipjesoi
practical life histotlcaKsense
/
/

k
needs for
orientation
functions of
orientation

Η ιστορική συνείδηση = ερμηνεύουμε το

παρελθόν, καταλαβαίνουμε το παρόν καιτί
προσδοκούμε / ή φοβόμαστε στο μέλλον
rules for
treating the sources
"h

concepts of
historical
understanding
if- I . forms of
academic
i Λ representation
procedures discourse of
symbolization principles of

practical life histoficahsense

/

/
k
needs for
orientation
functions of
orientation
 Το παρόν στο παρελθόν 1

• Raphael Samuel, Theatres of memory. Past and Present in

contemporary culture, 1994.
• Εισάγει την ιδέα ότι η ιστορία δεν είναι μόνο η γραφή της
ιστορίας, αλλά ένα σύνολο πρακτικών που καθορίζει τη σχέση
των ανθρώπων με το παρελθόν τους. Συνεπώς, ιστορία δεν
παράγουν μονάχα οι ιστορικοί, αλλά όλοι όσοι με οποιοδήποτε
τρόπο ασχολούνται με το παρελθόν.

Το παρόν στο παρελθόν 2

• Roy Rosenzweig and David Thelen, The Presence of the Past.

Popular Uses of History in American Life, 1998.

• Μια εκτεταμένη έρευνα στις Η ΠΑ που δείχνει με ποιόν τρόπο

σχετίζονται οι άνθρωποι με το παρελθόν. Οι διαπιστώσεις είναι
ότι οι άνθρωποι διατηρούν μια σχέση οικειότητας με το
παρελθόν τους και το ενσωματώνουν πολλαπλά στην
καθημερινότητά τους, αναζητώντας απαντήσεις για θέματα που
τους απασχολούν.
 Ιστορικές πρακτικές, ιστορική
κουλτούρα, ιστορική συνείδηση 1

• Ιστορικές πρακτικές: Η ιστορική πρακτική ως αναλυτικό

εργαλείο είναι συνδεδεμένη με την πολιτισμική στροφή στην
ιστορία και με τις συζητήσεις που γίνονται ανάμεσα στην Ιστορία
και την Κοινωνική Ανθρωπολογία κυρίως από το δεκαετία του
1990 και ύστερα.

Ιστορικές πρακτικές, ιστορική

κουλτούρα, ιστορική συνείδηση 2

• Βασικό επιχείρημα είναι ότι: Ο κόσμος μέσα στον οποίο ζουν οι

άνθρωποι δεν είναι καθόλου δεδομένος, αλλά παράγεται
συνεχώς μέσα από μια πυκνή ακολουθία πρακτικών που
ταυτόχρονα τον νοηματοδοτούν.

• Συνεπώς: δεν γράφουμε μονάχα την ιστορία, αλλά την

παράγουμε μέσα από μια σειρά πρακτικών (εκδόσεις περιοδικών,
συνέδρια, εκθέσεις κ.λπ).
 «Το επόμενο αξιοθέατο μετά την
Ακρόπολη είμαστε εμείς» 1

• Ιστορική κουλτούρα: αναφέρεται στη σχέση που έχει μια

κοινωνία με το παρελθόν της, στον τρόπο με τον οποίο το
ενσωματώνει στο παρόν. Η ιστορική κουλτούρα έχει υλικότητα.

• Δέχεται το «υψηλή» δίπλα στην «εμπορευματοποιημένη»

εκδοχή του παρελθόντος. Ο Παρθενώνας, η μουσική από το
συρτάκι και τα τσολιαδάκια των τουριστικών μαγαζιών στους
πρόποδες του αποτελούν όψεις της ιστορικής κουλτούρας.

«Το επόμενο αξιοθέατο μετά την

Ακρόπολη είμαστε εμείς» 2

• Δεν είναι αμετάβλητη, αλλά το προϊόν της συνεχούς

επαναδιαπραγμάτευσης της κοινωνίας με το παρελθόν της.
Αποτελείται από: Εικόνες, ιδέες, συστήματα αξιών, αφηγήματα
που αφορούν το παρελθόν.
 Ιστορική συνείδηση

• Η έννοια γεννήθηκε κυρίως από τις συζητήσεις που αφορούν

την παιδαγωγική της ιστορίας και αφορά τους τρόπους με τους
οποίους το παρελθόν βιώνεται, έτσι ώστε να καθορίσει τα
αξιακά συστήματα του παρόντος. Είναι ο ζωντανός διάλογος του
παρόντος με το οικείο του παρελθόν, μέσα από τον οποίο το
παρόν είτε υποτάσσεται σε αυτό είτε στέκεται απορριπτικά ή
κριτικά απέναντι του.

Τί είναι λοιπόν δημόσια ιστορία; 1

• Είναι αυτό που δεν είναι η «ακαδημαϊκή ιστορία». Με άλλα

λόγια είναι ο κλάδος εκείνος της ιστορίας που απευθύνεται
στους μη επαγγελματίες ιστορικούς δεν διαμορφώνεται
αποκλειστικά από επαγγελματίες ιστορικούς, αλλά από
σκηνοθέτες, Μ ΜΕ, ξεναγούς, επιμελητές εκθέσεων,
μουσειοπαιδαγωγούς, δασκάλους, συνθέτες κ.λπ.
Τί είναι λοιπόν δημόσια ιστορία; 2

• Δημόσια ιστορία είναι καθετί που μας αφηγείται μια ιστορία

για το παρελθόν, είτε πρόκειται για μνημείο, είτε για
προφορικές μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων είτε μια
κινηματογραφική ταινία.
• Η δημόσια ιστορία διεκδικεί να αναγνωριστεί ως έγκυρη,
διαπραγματεύεται μείζονα εθνικά ή πολιτικά ζητήματα και
διαμορφώνει ταυτότητες.

Δημόσια ιστορία και συναισθήματα

• Η δημόσια ιστορία σήμερα, είτε έχει να κάνει με τα τραύματα

και με τις διαιρεμένες και τραυματισμένες μνήμες είτε έχει να
κάνει με τη νοσταλγία, τη μελαγχολία, την ελπίδα ή την
παραμυθία, είναι πάντως μια ιστορία, στην οποία τα
συναισθήματα και η έμφαση των συναισθημάτων έχουν
κεντρικό ρόλο.
Προκλήσεις της δημόσιας ιστορίας και
οι «πόλεμοι της ιστορίας»

• Από τη φύση της η δημόσια ιστορία ασχολείται με ζητήματα

εκώδυνα και πολλές φορές αντιφατικά. Οι μνήμες σε πολλά από
αυτά είναι διαιρεμένες - το ίδιο και οι ερμηνείες τους.
• Παράδειγμα: η διαμάχη που ξέσπασε το 2006 με αφορμή το
εγχειρίδιο της ΣΤ' Δημοτικού της Μ. Ρεπούση.
• Οι «πόλεμοι της ιστορίας» γίνονται πια όχι μονάχα μέσα από
τα έντυπα ή τα Μ ΜΕ, αλλά και μέσα από το διαδίκτυο,
ανοίγοντας δραματικά το πεδίο των συμμετεχόντων.

Σε ποιόν ανήκει η ιστορία;

(3?!>

1 Γ«Λ

/ *
1

r f

Mi 1 V
k
A

I
 Είναι μία η ιστορία;

• Είναι η ιστορία κάτι το διαμορφωμένο, για το οποίο κανείς

έχει δικαίωμα να μιλά ή υποχρέωση να το υπερασπίζεται ή
μπορούμε να φανταστούμε πολλαπλούς δρόμους να
σχετιζόμαστε να το παρελθόν;
• Είναι αναγκαστικό να ταυτίζεται η ιστορία με την εθνική
ιστορία (παρόλη την εκλεκτική συγγένεια της ιστορικής
επιστήμης με το έθνος);
• Τί γίνεται με εκείνες τις ομάδες που το εθνικό αφήγημα
αφήνει απέξω;

Τι μπορεί να γίνει... 1

• Η ιστορία έχει σχέση με την εμπειρία.

• Αυτό που ο καθένας θεωρεί σημαντικό για την ιστορία
σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τις όψεις του παρελθόντος που
έχουν διαμορφώσει την ταυτότητά του
• Κανείς δεν μπορεί ούτε και πρέπει να αποκλειστεί από το
δικαίωμα στο παρελθόν.
• Στη δημόσια ιστορία ο λόγος γίνεται συνήθως για το
πρακτικό παρελθόν, ενώ στην ακαδημαϊκή για το ιστορικό
παρελθόν.
 Τι μπορεί να γίνει... 2

• Σε μεγάλο βαθμό προβλήματα εξαιτίας της δυσκολίας που

αντιμετώπισε η νέα ιστορία να ανοιχτεί έξω από τους
ακαδημαϊκούς κύκλους.
• Θα πρέπει να βρεθεί ένας κοινός λόγος μεταξύ αυτών που
ασχολούνται με το πρακτικό και το ιστορικό παρελθόν.
• Συνεργασία των ιστορικών με όσους συνδιαμορφώνουν
ιστορικές πρακτικές, κουλτούρα και συνείδηση. Να
εκδημοκρατιστεί το επάγγελμα όχι πια μόνο όσον αφορά ποιοι
εκπαιδεύονται (άνοιγμα της δεκαετίας 1970), αλλά και για
ποιούς γράφεται η ιστορία.

Ενότητα 16:Έθνος, εθνική ιδεολογία και Ιστορία

Το πρόβλημα: Αποσαφήνιση σχέσεων
• Η ιστορία με τη σημερινή αναγνωρίσιμη μορφή της
συμβάδισε με την ανάπτυξη των σύγχρονων εθνών και ανέπτυξε
με αυτά μια σχέση εξαρτημένης αμοιβαιότητας. Τα έθνη έχουν
ανάγκη την ιστοριογραφία και αυτή έχει ανάγκη από τα έθνη.
• Η σχέση θεσμική αλλά αφορά και την παραγωγή γνώσης
και ιδεολογίας.
• Η ιστορία είναι συνυφασμένη με την ανάδυση του
σύγχρονου έθνους. Το παρελθόν αποτελείτο κοινό πεδίο
ενδιαφέροντος, όπως επίσης και η ανάδειξη αυτού του
παρελθόντος στο παρόν και η συγκρότηση ενός ομοιογενούς και
ευθύγραμμου χρόνου.

Αμοιβαιότητες και διαφορές 1

• Το έθνος ενδιαφέρεται περισσότερο στην παραγωγή
ιδεολογίας (εθνική συνοχή, εθνική υπερηφάνεια, ενίσχυση
εθνικής ταυτότητας), η ιστοριογραφία ενδιαφέρεται για την
παραγωγή γνώσης για το παρελθόν.
• Η ιστοριογραφία στη διάρκεια της διαδρομής της
καθορίστηκε από τις προτεραιότητες και τις ανάγκες του έθνους
και στήριξε την εθνική ιδεολογία. Από την άλλη, όμως, το έθνος
ενσωμάτωσε τα πορίσματα της ιστορικής έρευνας κάνοντας πιο
ανοιχτή την έννοια της εθνικής ταυτότητας.
 Αμοιβαιότητες και διαφορές 2
• Βασική στιγμή στη σύμπτωση ανάμεσα στην ιστορία και στην
εθνική ιδεολογία ήταν ο γερμανικός ιστορισμός του 19ου
αιώνα. Το ζεύγμα αυτό διαδόθηκε και στις άλλες χώρες. Έτσι η
δημιουργία της εθνικής ιδεολογίας στηρίχτηκε σε μεγάλα
ιστορικά έργα, ιστορίες έθνους. Ενιαία αφηγήματα με
πρωταγωνιστή το «λαό» ή το «πνεύμα του λαού».
Προσωποποίηση του έθνους.
• Η έννοια του «εθνικού ιστορικού».

Πώς συμβάλλουν οι ιστορικοί στη

δημιουργία έθνους;
• Ανακάλυψαν το παρελθόν των εθνών, ή μάλλον
ανασημασιοδότησαν ίο παρελθόν και μέσα από μια διαδικασία
επιλογών (ενσωματώσεων και αποκλεισμών) και το μετέτρεψαν
σε εθνικό παρελθόν.

• Συγκρότησαν συνέχειες με άξονα το έθνος. Απέσπασαν τον

εθνικό χρόνο από τις εσχατολογικές του συνιστώσες και τον
εκκοσμίκευσαν.
• Δημιούργησαν μια κλασική εποχή, ένα χρυσό παρελθόν, μια
εποχή πτώσης, και μια εποχή αναβίωσης (Παλιγγενεσία,
Risorgimento, κλπ.).
 Η « εθνοποιηση» των μαζών
• Η ιστορία ως βασικός συνελεστής της «εθνοποίησης των
μαζών» (G. Mosse).

• Η μετατροπή των πολιτισμικών κ.α. χαρακτηριστικών

(γλώσσα, θρησκεία, τρόπος ζωής, έδαφος κλπ.) σε
χαρακτηριστικά εθνικά. Δηλαδή η 'πολιτικοποίησή' τους, έτσι
ώστε να δημιουργείται μια συνείδηση εθνικού συνανήκειν,
πολιτικής αυτονομίας του έθνους, σύμπτωσης έθνους και
κράτους, εθνικοποίησης του κράτους κ.λπ.

• Εκπαίδευση, μνημεία, τελετουργίες, δημόσιος λόγος.

Εικόνα 1.
• «Ιστορία του Ελληνικού
ϋ§35 .,
Έθνους» 1860-1876.
• Συνέχεια, Πολιτισμός,
Ταυτότητα. \rv. ·
Vt
5
• Αρχαιότητα-Βυζάντιο-Νέος
i

Ελληνισμός.
• Ζαμπέλιος, Φαλμεράϋερ,
Λάμπρος.
• Κ. Θ. Δημαράς: Βιογραφία.
Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος
(Κωνσταντινούπολη, 1815-1891
Αθήνα)
 Διάζευξη
• Η ιστορική επιστήμη δηλ. ενώ ξεκίνησε από το λίκνο του
έθνους αναπτύχθηκε ως διεθνής επιστήμη. Από το τέλος του
Β'Π. Π. άρχισε να αντιμετωπίζει τα έθνη συγκριτικά, ως
κοινωνικές οντότητες. Υιοθέτησε μια αποστασιοποιημένη ματιά,
αναζήτησε στις εθνικές ιστορίες περισσότερο κοινά
χαρακτηριστικά και εξελίξεις, παρά ιδιαιτερότητες.

Οι ιστορικοί ως κριτικοί της εθνικής

ιδεολογίας
• Το πρόβλημα: Είναι τα έθνη νέα ή παλαιά; Φυσικές οντότητες
ή κατασκευασμένες μέσα από την νεωτερικότητα σχέσεις;
• Προηγείται η εθνική ιδεολογία του έθνους; Ποιοι είναι οι
φορείς της;

• Επηρεάζονται οι θεωρίες για το έθνος από το εθνικό

περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσονται;

• Πολλές απαντήσεις, συμπληρωματικές και αποκλίνουσες.

 Επίσκεψις λέξεων, αρχή σοφίας

• Ο όρος «έθνος» και οι σημασιολογικές του αλλαγές και

δυσκολίες. Έθνος, έθνη στην Αρχαιότητα, στον Μεσαίωνα, στον
εντός και εκτός Ευρώπης κόσμο ως τον 19ο αιώνα. Ο όρος έθνος
με τη νέα σημασία που απέκτησε μετά από τη Γαλλική
Επανάσταση, περισσότερο ομοιογενής όρος, με νέα σημασία.

Στάδια συγκρότησης μιας ιστορικής

θεωρίας για το έθνος 1
• Η δημιουργία του κράτους έθνους από τον 16ο αιώνα στη Δ.
Ευρώπη. Οι μεγάλες κρατικές οντότητες της εποχής (Γαλλία,
Αγγλία, Ισπανία) και η εθνοποίηση των πληθυσμών τους.
• Η Γαλλική Επανάσταση και η έννοια του έθνους ως
«συλλογικής θέλησης». Οι θεωρητικές κληρονομιές της Γαλλικής
Επανάστασης για το έθνος. Ρενάν: «Το έθνος ως καθημερινό
δημοψήφισμα». Ματσίνι: «Πατρίδα είναι η συνείδηση ότι εμείς
είμαστε η πατρίδα».
• Ο φιλελεύθερος εθνικισμός: ατομικισμός, οικονομική
πρόοδος, πολιτική αντιπροσώπευση, ελευθερία τύπου,
αποτελεσματική κρατική γραφειοκρατία. Ο δημοκρατικός
« ■I 1 1 I I Λ ■ X Λ» I 10/10
 Στάδια συγκρότησης μιας ιστορικής
θεωρίας για το έθνος 2
• Ο γερμανικός ρομαντισμός και η έννοια του πολιτισμικού
έθνους.
• Χέρντερ: το έθνος βρίσκεται στο πνεύμα του Λαού
(Volksgeist). Φίχτε: Το έθνος φυσική οντότητα. Οι κληρονομιές
του γερμανικού ρομαντισμού στα εθνικά κινήματα.
• Έμφαση στην αναβίωση του παρελθόντος, λαογραφία και
λαϊκός πολιτισμός. Συνδυασμός με δημοκρατικά, αλλά και
αυταρχικά στοιχεία.

Παράλληλη ορολογία
• Αποικιοκρατία, ρατσισμός, εθνικισμός, φασισμός
• Η ευρεία και η στενή έννοια του εθνικισμού (οι εθνικές αξίες
υπεράνω όλων των αξιών).
• Ο εθνικισμός στα τέλη του 19ου αι. Εθνικισμός ως ιδεολογία
εθνικής συνοχής, κατάφασης κοινωνικής ιεραρχίας,
επιθετικότητας απέναντι σε άλλα έθνη, κατάκτησης αποικιών.
Εθνικισμός και φυλετισμός. Εθνικισμός και υπεροχή του δυτικού
ανθρώπου.
 Εθνικισμός στη Δυτική και Ανατολική
Ευρώπη
• Πολιτικός και πολιτισμικός εθνικισμός;
• 0 εθνικισμός στην Ανατολική Ευρώπη. Οι μεγάλες
πολιτισμικές διαιρέσεις (θρησκευτικές, κρατικές, γλωσσικές). Η
ανάμειξη των πληθυσμών. Η εθνοποίηση των πληθυσμών πριν
από την εθνική ομογενοποίηση του χώρου. Η διεκδίκηση του
χώρου, των μειονοτήτων, των παραδόσεων. Ο εθνοτικός
εθνικισμός: περισσότερο πολιτισμικός και αποκλειστικός παρά
πολιτικός και φιλελεύθερος.

Ποιοι ιστορικοί παράγοντες

δημιούργησαν τα έθνη;
• Γκέλνερ: Η πορεία προς τον εκμοντερνισμό και την
εκβιομηχάνιση.
• Ντόιτς: Η πύκνωση της επικοινωνίας.
• Αντερσον: Ο έντυπος καπιταλισμός (δηλ. η διάδοση της
τυπογραφίας και του έντυπου βιβλίου). Το έθνος ως
«φαντασιακή κοινότητα».
• Μπουρντιέ: Ο ενοποιητικός ρόλος των εθνικών συμβόλων.
 Βιβλιογραφία
• Stuart Woolf, Ο εθνικισμός στην Ευρώπη, Αθήνα, Θεμέλιο, 1995.
• Μπένεντικτ Αντερσον, Φαντασιακές κοινότητες, Στοχασμοί για τις
απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού, Αθήνα, Νεφέλη 1997.
• Ερνεστ Γ κέλνερ, Έθνη και εθνικισμός, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1992.
• Ε. Χόμπσμπαουμ, Εθνη και εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα, Αθήνα,
Καρδαμίτσας, 1994.
• Μ. Χροχ-Μ. Τοντόροβα, Εθνικό κίνημα και Βαλκάνια, Αθήνα, Θεμέλιο,
1996.
• Παντελής Λέκκας, Η εθνικιστική ιδεολογία, Αθήνα, Κατάρτι, 1996.
• A. Smith, Εθνική ταυτότητα, Αθήνα, Οδυσσέας, 2000.
• Α. Λιάκος, Πώς στοχάστηκαν το έθνος αυτοί που ήθελαν να αλλάξουν τον
κόσμο; Αθήνα, Πόλις, 2006.