ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και
Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών

12Κ7_8: ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ:

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ & ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2019-2020

ΜΑΘΗΜΑ Β´ ΕΞΑΜΗΝΟΥ ΚΟΡΜΟΥ (ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΣΤΟ Α΄ ΕΞΑΜ)

ΑΙΘΟΥΣΑ Κ. ΑΡΝΟΚΟΥΡΟΥ, 18.00-21.00

Διδάσκουσα: Δρ Χαρά Θλιβέρη

 ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ:
ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ & ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ

6η ΕΝΟΤΗΤΑ:

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ.
ΠΟΛΕΙΣ, ΗΡΩΕΣ, ΙΕΡΑ, ΠΡΩΤΟΙ ΝΑΟΙ
1100-1050 π.Χ. ΥΠΟ-ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ

1050-900 π.Χ. ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

900-700 π.Χ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

700-480 π.Χ. ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ

480-336 π.Χ. ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

336-30 π.Χ. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

 *Η 6η ΕΝΟΤΗΤΑ
«ΠΟΛΕΙΣ, HΡΩΕΣ, ΙΕΡΑ, ΠΡΩΤΟΙ ΝΑΟΙ»

ΑΦΟΡΑ ΤΟΝ 8ο αι π.Χ., ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ

Ο ΑΙΩΝΑΣ ΑΚΜΗΣ ΤΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ.
ΔΙΔΑΚΤEA ΥΛΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ:

Neer, Αρχαιολογία και τέχνη, σ. 79-84.

*Σημείωση: H διδακτέα ύλη δεν καλύπτεται κατ’ αποκλειστικότητα

από τα συγγράμματα του Ευδόξου.
ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ 1

Δημιουργούνται νέα οικιστικά σύνολα, ως αποτέλεσμα

μετακινήσεων των πληθυσμών κατά την προηγούμενη περίοδο.

Παρατηρείται σταδιακή αύξηση του πληθυσμού, κυρίως τον

8ο αι. π.Χ.

Εγκαθιδρύεται ο πολιτειακός θεσμός της πόλης-κράτους,

κυρίως τον 8ο αι π.Χ.

Εμφανίζονται νέοι πολιτειακοί θεσμοί, με αποδυνάμωση της

βασιλείας και αντικατάστασή της από αριστοκρατικά
καθεστώτα.

Παγιώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση σε τάξεις:

Γαιοκτήμονες, αγρότες, άκληροι («θήτες»), δούλοι.

Πλάντζος, Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία, 49 (διασκευή)

ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ 2

Η οικονομία παραμένει αγροτική προσανατολισμένη στην

οικονομική αυτάρκεια της κοινότητας.

Σηματοδοτείται η έξοδος των Ελλήνων από τα όρια του

ελλαδικού χώρου σε Δύση και Ανατολή, πριν από τα μέσα του 8ου
αι π.Χ. (Β ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ)

Εισάγεται το φοινικικό αλφάβητο, ως επακόλουθο των

εμπορικών επαφών με την Εγγύς Ανατολή πριν από τα μέσα του
8ου αι π.Χ., και η διασπορά του στον ελλαδικό χώρο.

Ιδρύονται τα πανελλήνια και τοπικά ιερά, που λειτουργούν

και ως εστίες ανάπτυξης της ελληνικής τέχνης

Πλάντζος, Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία, 50

ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ 3

Θέσπιση των Ολυμπιακών Αγώνων (σύμφωνα με την

παράδοση το 776 π.Χ.), που σηματοδοτεί τον ιδιαίτερο τρόπο με
τον οποίο οι Έλληνες αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως
ξεχωριστή οντότητα στον κόσμο της Μεσογείου.

Καθιέρωση της επικής ποίησης.Τον 8ο αι π.Χ. τοποθετείται η

σύνθεση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, των δύο μνημειακών
επικών ποιημάτων, όπου συνδυάζονται μνήμες ενός ήδη
μυθοποιημένου μυκηναϊκού παρελθόντος με πολιτισμικές
αναφορές από την πρόσφατη ιστορία.

Με το έργο του Ησίοδου την ίδια περίοδο ή λίγο αργότερα,

παγιώνεται η σχέση του ελληνικού πολιτισμού με τη λογοτεχνική
έκφραση και τη διάδοσή της. Η Θεογονία παρουσιάζει για πρώτη
φορά ολοκληρωμένο το ελληνικό πάνθεον και τη μυθική του
γενεαλογία.
ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ 4

Άνθιση του γεωμετρικού ρυθμού στην κεραμική, με την

Αθήνα σημαντικότερο κέντρο παραγωγής.

Οι εικονιστικές σκηνές επανακάμπτουν για να αποτελέσουν στη

συνέχεια την αιχμή του δόρατος της ελληνικής τέχνης.

Πλάντζος, Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία, 50

ΤΡΙΦΥΛΛΟΣΧΗΜΗ ΟΙΝΟΧΟΗ ΥΓΙΙ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΠΥΛΟ. 740 π.Χ. (Εθν Μ)

Δεν είναι γνωστός ο τόπος όπου

γράφτηκε για πρώτη φορά το
ελληνικό αλφάβητο, όμως μέσα
στον 8ο αι π.Χ. η γραφή είχε πλέον
διαδοθεί στον ελληνικό κόσμο, από
τη Μ Ασία έως την Κάτω Ιταλία με
τοπικές παραλλαγές. Από τις
παλαιότερες σωζόμενες επιγραφές
είναι ο στίχος που είναι
χαραγμένος στον ώμο της αττικής
ΥΓ ΙΙ οινοχόης που βρέθηκε το
1871 στο Δίπυλο του Κεραμεικού.
Όπως δηλώνεται στην επιγραφή,
το αγγείο αυτό υπήρξε έπαθλο σε
διαγωνισμό ορχηστρικής
(χορευτικής) τέχνης.
ΗΟΣ ΝΥΝ ΟΡΧΕΣΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ ΑΤΑΛΩΤΑΤΑ ΠΑΙΖΕΙ ΤΟΥ ΤΟΔΕ

(όποιος τώρα από όλους τους χορευτές χορέψει πιο χαριτωμένα, σ’ αυτόν
τούτο....)
Β ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ

Αιγαίο: Η θαλάσσια γέφυρα (1ο μέρος) (από 9ο λ)

https://www.youtube.com/watch?v=vb97pc1wm5M
Β ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ

Πρώτη φάση, μέσα 8ου αι π.Χ.

προς Νότια Ιταλία, Σικελία.

Δεύτερη φάση, β τέταρτο 7ου αι π.Χ.

προς Δύση, Εύξεινο Πόντο.
Η ΠΡΩΤΟΚΑΘΕΔΡΙΑ ΤΩΝ
ΕΥΒΟΕΩΝ ΣΤΗ ΔΥΣΗ:

Πιθηκούσες (775 π.Χ.)

Κύμη
Νάξος (734 π.Χ.)
Κατάνη
Λεοντίνοι
Ζάγκλη (Μεσσήνη)
Ρήγιον
 ΚΥΜΗ

ΠΙΘΗΚΟΥΣΕΣ

Οι Ευβοείς είναι οι πρώτοι

Έλληνες που ίδρυσαν αποικία το
775 π.Χ. στο νησί Πιθηκούσες
(lat. Ischia), στη βορινή ακτή
του κόλπου της Νεάπολης,
καθώς εκεί εξασφαλίστηκε
μεγαλύτερη ασφάλεια για τους
νέους αποίκους. Λίγο αργότερα
ίδρυσαν την Κύμη στην
απέναντι ηπειρωτική ακτή.
Η Κύμη ήταν αρχαία ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας στην περιοχή της Καμπανίας,
βορειοδυτικά της Νάπολης. Ιδρύθηκε από Ευβοείς στα μέσα του 8ου αι. Ήταν η πρώτη
ελληνική αποικία στην ιταλική ενδοχώρα και από τις πρώτες αποικίες που ιδρύθηκαν
κατά τον B Eλληνικό Aποικισμό. Από την αποικία της Κύμης θεωρείται πως εισήχθη το
ελληνικό αλφάβητο στην Ιταλική χερσόνησο. Επίσης οι άποικοι της Κύμης έφεραν τους
λαούς της Ιταλίας σε γνωριμία με την ελληνική θρησκεία.
Όσο παράξενο και να φαίνεται, οι υπερπόντιες
αποικίες είχαν πολύ ισχυρότερους πολιτικούς
θεσμούς από την ίδια τη μητρόπολη. Η ιστορική
εξέλιξη των πόλεων στον Αιγαίο ήταν αποτέλεσμα
σταδιακής συνένωσης. Αντιθέτως, οι περισσότερες
υπερπόντιες αποικίες αρχικά ξεπήδησαν ως αστικά
κέντρα και έπειτα επεκτάθηκαν με την ίδρυση
πόλεων δορυφόρων και μεθοριακών φρουρίων.

ΔΙΑΒΑΣΕ: Neer, Τέχνη και Αρχαιολογία, σ. 96-97 (Πολεοδομία)

ΙΤΑΛΙΑ, ΠΙΘΗΚΟΥΣΕΣ (σημ. ΙSCHIA)
Η πλουσιότερη από τις ελληνικές πόλεις ΣΥΡΑΚΟΥΣΕΣ - ΟΡΤΥΓΙΑ
στη Σικελία ήταν οι Συρακούσες.
Ιδρύθηκαν από τους Κορίνθιους ένα
χρόνο μετά την εγκατάσταση των
Ευβοέων στη Νάξο (734 π.Χ.). Στο σημείο
όπου δημιουργήθηκε η πόλη ένας βαθύς
κόλπος κλεινόταν από μια νησίδα, την
Ορτυγία. Η πρώτη εγκατάσταση των
αποίκων έγινε στην Ορτυγία, στην οποία
υπήρχε γηγενής πληθυσμός Σικελών. Η
νησίδα αποτέλεσε το κέντρο της
αποικίας, η οποία σταδιακά επεκτάθηκε
και στην απέναντι ακτή, σε μια φυσικά
οχυρωμένη τοποθεσία.
ΣΥΡΑΚΟΥΣΕΣ - ΟΡΤΥΓΙΑ
ΣΥΡΑΚΟΥΣΕΣ - ΟΡΤΥΓΙΑ
Όταν μια κορινθιακή αποστολή έφτασε στο νησί της
Ορτυγίας λίγο πριν το 730 π.Χ., η ίδια η Κόρινθος δεν ήταν
κάτι περισσότερο από ένα σύνολο χωριών. Από την άλλη, οι
Συρακούσες ήταν μια προγραμματισμένη κοινότητα, με
ισχυρή κεντρική εξουσία στο πρόσωπο του ιδρυτή της, ενός
αριστοκράτη ονόματι Αρχία. Η ανάγκη να κατανεμηθεί η γη
στους αποίκους είχε ως αποτέλεσμα ένα ορθογώνιο
ρυμοτομικό σχέδιο για το αστικό κέντρο στην Ορτυγία, ενώ
οι δρόμοι αυτοί χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα.

Neer, Αρχαιολογία και τέχνη, σ. 96-97

Το Αρχαίο θέατρο των Συρακουσών χτίστηκε τον 5ο αι π.Χ. επί
των ημερών του Ιέρωνα, και ήταν ένα από τα μεγαλύτερα
θέατρα της αρχαιότητας με χωρητικότητα 10.000 θεατών. Είχε
άριστη ακουστική και θεωρούνταν ένα αριστούργημα της
αρχιτεκτονικής στην εποχή του. Στο θέατρο των Συρακουσών
πιθανολογείται ότι παρουσίασε για δεύτερη φορά ο Αισχύλος
τους Πέρσες.
Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΦΟΙΝΙΚΩΝ
Στην πραγματικότητα, αντί να μιμούνται πόλεις-κράτη της
κυρίως Ελλάδας, οι νέες πόλες, όπως οι Συρακούσες, ίσως να
πρόσφεραν μοντέλα αστικού σχεδιασμού ακόμα και
πολιτικής οργάνωσης στις μητροπόλεις στο Αιγαίο. Οι
Φοίνικες ζούσαν σε πόλεις κράτη πολύ πριν συγκροτηθούν
οι πόλεις την Ελλάδα του 8ου αι π.Χ. Το καλύτερο πρότυπο
παρόμοιας πόλης ήταν η φοινικική Τύρος. Αλλά και η Ίσκια
(Πιθηκούσες), οι Συρακούσες, ο Τάρας ακολούθησαν το ίδιο
πρότυπο, προσαρμοσμένο στις ιδιαίτερες απαιτήσεις του
ελληνικού τρόπου ζωής.

Neer, Αρχαιολογία και τέχνη, σ. 96-97

Ο Τάρας ήταν η μοναδική αποικία των Σπαρτιατών
στην δύση. Ιδρύθηκε το 707 π.Χ. Οι ιδρυτές της
αποικίας αυτής είχαν εκδιωχθεί από τη Σπάρτη στο
τέλος του Πρώτου Μεσσηνιακού Πολέμου. Παρόλα αυτά,
αρχαιολογικά τεκμήρια δείχνουν ότι οι σχέσεις Σπάρτης
- Τάραντα ήταν στενές. Οι λατρείες στην αποικία ήταν
αποκλειστικά σχεδόν Σπαρτιατικές και επικρατέστερη
διάλεκτος ήταν η δωρική. Ο Φάλανθος, ήταν ο ιδρυτής
της αποικίας και παριστάνεται στα νομίσματα επάνω
σε δελφίνι.

ΤΑΡΑΣ
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΣ
Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Οι θνητοί, οι θεοί και οι νεκροί απέκτησαν ο καθένας τους
μια ευδιάκριτη ζώνη στον 8ο αι π.Χ. Πίσω από αυτές τις
εξελίξεις μπορούμε να συμπεράνουμε τον αυξανόμενο
τυπικό καθορισμό της ιδιοκτησίας γης. Με την αύξηση του
πληθυσμού και του πλούτου και τη συγκέντρωση της
εξουσίας, τα δικαιώματα ιδιοκτησίας απέκτησαν μεγάλη
σημασία. Τον 8ο αι π.Χ. τα όρια, είτε πρόκειται για τη
διακόσμηση των αγγείων είτε για την οργάνωση του χώρου,
είχαν βαρύνουσα σημασία όσο ποτέ άλλοτε.

Neer, Αρχαιολογία και τέχνη, σ. 84

Η ελληνική πόλις ήταν μια κοινότητα που το ουσιώδες
και πρωταρχικό στοιχείο της ήταν το πολιτικό.

Κύρια χαρακτηριστικά: sos

✓ Πολιτικό κέντρο
εξουσίας

✓ Εξωτερική εδαφική
επικράτεια

✓ Νεκροταφεία

✓ Ιερό-ναός πολιούχου
θεού
Οδύσσεια, ζ 259-267 (Μτφρ Ζ. Σιδέρης)

Χωράφια ενόσω παίρνουμε και δουλεμένους τόπους,

πίσω απ' τ' αμάξι να 'ρχεσαι τρεχάτα με τις δούλες,
κι εγώ μπροστά πηγαίνοντας θα σ' οδηγώ στο δρόμο.
Κι όταν στην πόλη φτάσουμε με τους ψηλούς της πύργους,
εκεί λιμάνι έχει όμορφο στο 'να και στ' άλλο μέρος,
πόχει το έμπα του στενό κι έχουν εκεί τραβήξει
τα τρεχαντήρια στη στεριά, καθένα στη σκεπή του.
Γύρω στον όμορφο ναό του Ποσειδώνα υπάρχει
κι η αγορά μ' ασήκωτες πέτρες στη γης χωμένες,

Εδώ: O Oδυσσέας στην χώρα των Φαιάκων- του εξηγεί η Ναυσικά πώς
θα πάει στο σπίτι του Αλκίνοου.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΣ
Η ελληνική πόλις δεν είναι μόνο η πόλη ως οικιστική μονάδα. Η
πόλη είναι πάνω από όλα ο τόπος που γίνονται οι συναθροίσεις
των μελών της κοινότητας, οι οποίες αποτελούν έκφραση της
συλλογικής εξουσίας. Υπάρχει βέβαια ο ναός του πολιούχου θεού,
οι κατοικίες των ισχυρών ανθρώπων. Αλλά ούτε ο ναός ούτε οι
κατοικίες των ισχυρών είναι το κέντρο της εξουσίας. Τέλος, η
ελληνική πόλη δεν νοείται χωρίς την εδαφική περιοχή της, τη
χώρα της, η οποία αποτελεί την προέκτασή της. Αυτό ακριβώς το
δομικό σύνολο πόλις-χώρα κάνει την ελληνική πόλη να ξεχωρίζει.
Το αποδεικνύουν οι περίφημοι συνοικισμοί, συνενώσεις από
χωριά και πολίχνες, που οι αρχαίοι θεωρούσαν απαρχή της πόλης.

Mosse, H Αρχαϊκή Ελλάδα, σ. 40-41.

ΑΘΗΝΑ: Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ

Το αργότερο μέσα στο 8ο αι π.Χ. η Αθήνα πρέπει να έγινε το

πολιτικό κέντρο της Αττικής. Aπό τον 8ο αι π.Χ. οι τάφοι
μαρτυρούν γενικά μια σαφή άνοδο του βιοτικού επιπέδου,
τουλάχιστον όσον αφορά τα ανώτερα κοινωνικά
στρώματα. Αυτήν την περίοδο πρέπει να ξεκίνησε η
διαδικασία, μέσω της οποίας η Αθήνα από άθροισμα
διάσπαρτων οικισμών εξελίχθηκε σε κλειστό αστικό
κέντρο. Επίσης από τον 8ο αι π.Χ. χρησιμοποιήθηκε και
πάλι η Ακρόπολη, ως ιερό της Αθηνάς, καθώς υπάρχουν
στοιχεία για αναθηματική δραστηριότητα, ενώ υπήρξε και
γεωμετρικός ναός του οποίου σώζονται δύο βάσεις κιόνων.
ΑΘΗΝΑ: Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΕΔΑΦΙΚΗ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ

Τα όρια του αθηναϊκού κράτους συνέπιπταν απόλυτα με τα όρια της

Αττικής. Το γεγονός αυτό ήταν τόσο σημαντικό, ώστε οι Αθηναίοι
ίδρυσαν σε ανάμνησή του μια ιδαίτερη εορτή που διατηρήθηκε επί
αιώνες, τα Συνοίκια.
 ΑΘΗΝΑ: ΙΔΡΥΤΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ ΕΔΑΦΙΚΗ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ

Από τον 9ο αι π.Χ. η εικόνα της δυσπραγίας και της

εγκατάλειψης αλλάζει και σύμφωνα με τα αρχαιολογικά
ευρήματα παρατηρείται αύξηση του πληθυσμού. Τις
εξελίξεις αυτές, που έχουν και σημαντικές πολιτικές
προεκτάσεις, ανανακλούν ορισμένοι ιδρυτικοί μύθοι
που σώθηκαν από την περίοδο αυτή: ο συνοικισμός των
Αθηνών, η συνένεωση δηλαδή των μικρών κοινοτήτων
της Αττικής υπό την ηγεσία του μυθικού βασιλιά Θησέα.

Πλάντζος, Ελληνική τέχνη, σ. 49

ΑΘΗΝΑ: ΙΔΡΥΤΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ ΕΔΑΦΙΚΗ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, 2.15.1-2 (Μτφσ Α. Βλάχου) Οι Αθηναίοι

ζούσαν διασπαρμένοι σε μικρά κέντρα που είχαν, το
καθένα, χωριστό Πρυτανείο και χωριστούς
άρχοντες... Όταν, όμως, βασιλεύς έγινε ο Θησεύς, που
ήταν δυνατός και σώφρων, έκανε πολλές μεταρρυθμίσεις,
κατάργησε τις βουλές και τις αρχές των άλλων οικισμών
και οργάνωσε την πολιτεία στη σημερινή της μορφή με
ένα Βουλευτήριο κι ένα Πρυτανείο. [...] τους ανάγκασε να
έχουν μια κοινή πολιτεία, την Αθήνα, η οποία εξελίχθηκε
σε μεγάλη πολιτεία, και τέτοια την παράδωσε ο Θησεύς
1
ΑΘΗΝΑ: ΙΔΡΥΤΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ ΠΟΛΗΣ ΕΔΑΦΙΚΗ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, 2.15.1-2 (συνέχεια) στους μεταγενεστέρους.

Από την εποχή εκείνη οι Αθηναίοι εορτάζουν τα «Ξυνοίκια»
προς τιμήν της θεάς Αθηνάς. Η εορτή γίνεται με δημόσια
δαπάνη.

2
 ΑΘΗΝΑ: Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ
Στην Αθήνα ο πληθυσμός τριπλασιάστηκε κατά τη διάρκεια
του 8ου αι π.Χ., ενώ η απότομη αύξηση του συνολικού αριθμού
των τάφων δίνει παρόμοια εντύπωση. Η πόλις εξαπλώνεται
περισσότερο και χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά τρία νέα
νεκροταφεία, όλα σε περιφερειακά σημεία της.

ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΣ «ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΟΥ ΔΙΠΥΛΟΥ»

ΑΘΗΝΑ: Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΝΑΟΣ ΠΟΛΙΟΥΧΟΥ ΘΕΟΥ

Οι Αθηναίοι από τα ύστερα γεωμετρικά

χρόνια τιμούσαν την Αθηνά στο Μέγαρο
του παλιού βασιλιά ή σε ναό χτισμένο
στη θέση του μυκηναϊκού Μεγάρου, στη
βόρεια πλευρά της Ακρόπολης, στην
τοποθεσία του κλασικού «Ερέχθειου».
Στον γεωμετρικό ναό της Αθηνάς
υποτίθεται ότι φυλασσόταν το ξύλινο
ξόανο της θεάς, το οποίο ήταν διιπετές.
Αργότερα στο ίδιο σημείο κατέληγε η
πομπή των Παναθηναίων που μετέφερε
τον ιερό πέπλο της πολιούχου θεάς.
ΑΘΗΝΑ: Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΝΑΟΣ ΠΟΛΙΟΥΧΟΥ ΘΕΟΥ

Ιλιάδα, Β 546-551 (μτφσ Α. Πάλλη)

Εκείνοι πάλι που είχαν την Αθήνα την
καλοχτισμένη
πολιτεία, το δήμο του γενναίου Ερεχθέα, που
γεννημένο
από την έφορη γη τον είχε αναθρέψει, η
Αθηνά, η κόρη
του Δία, και τον εγκατέστησε να καθίσει
στην Αθήνα, στον
πλούσιο ναό της. Εκεί οι νέοι των Αθηναίων
θυσιάζοντας
του κάθε χρόνο ταύρους και αρνιά γυρεύουν
να τον εξευμενίσουν.
Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ
ΠΡΟΓΟΝΩΝ («ΗΡΩΩΝ»)
 1
Οι σύγχρονοι επιστήμονες μελετώντας τη λατρεία
των ηρώων αποκάλυψαν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα
στοιχεία σχετικά με τα τα αίτια και τις συνθήκες
της γένεσης της πόλης. Φαίνεται ότι αυτή η λατρεία
θα γινόταν κατά κάποιο τρόπο η συνεκτική ύλη της
νέας κοινωνικής ενότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι
συχνά το τάφος του οικιστή ήρωα στις αποικίες
βρίσκεται κοντά στην αγορά, το πολιτικό και
θρησκευτικό κέντρο της νέας πόλης.
Mosse, H Αρχαϊκή Ελλάδα, σ. 42-45
 2
(Δεν είναι πάντα εύκολο να καθοριστούν με
ακρίβεια οι απαρχές αυτής της λατρείας εκτός του
αποικιακού κόσμου, όπου ο οικιστής ήρωας είναι
πρόσωπο «ιστορικό»).

Mosse, H Αρχαϊκή Ελλάδα, σ. 42-45

 3
▪ Η ανάπτυξη της λατρείας των ηρώων εμφανίζει
αναμφίβολα μια από τις σημαντικότερες πλευρές
της «δομικής επανάστασης» που προσπάθησε να
ερμηνεύσει ο Α. Snodgrass.
▪ Η νεοσύστατη κοινότητα εκδήλωνε μέσω της
λατρείας των ηρώων την επιθυμία της να ριζώσει
στον χώρο που εγκαταστάθηκε, κάτι που θα είχε
σημαντικές επιπτώσεις γενικότερα σε ότι αφορά
την πνευματική ζωή.
Mosse, H Αρχαϊκή Ελλάδα, σ. 42-45
Στην αγορά της Θάσου βρίσκεται
ένα από τα πιο σημαντικά
ευρήματα από την περίοδο του
αποικισμού (7ος αι π.Χ.) , το μνήμα
του Γλαύκου, αρχηγού της
δεύτερης αποικιστικής αποστολής
στο νησί, μαζί με τον Αρχίλοχο, το
οποίο ταυτίστηκε με τη βοήθεια
μιας επιγραφής.
Οι μύθοι ανασταίνουν την «εποχή
των ηρώων», των ανθρώπων
εκείνων που ήταν ανώτεροι από τα
κακόμοιρα πλάσματα της Eποχής
του Σιδήρου, και γι’ αυτό τους
απεικόνιζαν με ευχαρίστηση πάνω
στα αγγεία και τους περιέγραφαν
στους στίχους των αοιδών. Γι’ αυτό
και δεν μας εντυπωσιάζει το ότι
εκείνη ακριβώς την εποχή
εμφανίζεται η εικονιστική τάση
στη γεωμετρική αγγειοπλαστική.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΜΕΛΕΤΗ: sos
-Τι είναι η προγονολατρεία («ηρωολατρεία») και πώς
εκδηλώνεται κατά τη γεωμετρική εποχή (τρόποι);

-Ποια συγκεκριμένα παραδείγματα προγονολατρείας

(«ηρωολατρείας») γνωρίζετε;

-Ποια είναι η σημασία του φαινομένου για τις πόλεις

που άρχισαν να αναδύονται την ίδια εποχή;

ΔΙΑΒΑΣΕ: Neer, Τέχνη και αρχαιολογία, σ. 79-81

ΦΡΟΝΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΥ ΤΑΦΟΥΣ, ΛΑΤΡΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΗΡΩΕΣ

-Τι είναι η προγονολατρεία («ηρωολατρεία») και πώς

εκδηλώνεται κατά τη γεωμετρική εποχή (τρόποι);

Ήδη από την εποχή που άκμαζε το Λευκαντί, χρησιμοποιούσαν

τις νεκρικές τελετές (τελετουργικά γεύματα) για να εξυψώσουν
τους νεκρούς πάνω από την ανθρώπινη μοίρα. Οι τοπικοί
αριστοκράτες, οι τάφοι των οποίων βρίσκονταν γύρω από τον
μεγάλο τύμβο, παρομοιάζονταν με τον μεγάλο αρχηγό. Στην
Αθήνα μεγάλα σήματα διατυμπάνιζαν την κοινωνική θέση σε μια
κοινότητα που είχε πρόσφατα διευρυνθεί. ...

ΔΙΑΒΑΣΕ: Neer, Τέχνη και Αρχαιολογία, σ. 79-81

ΦΡΟΝΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΥ ΤΑΦΟΥΣ, ΛΑΤΡΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΗΡΩΕΣ

-Ποια συγκεκριμένα παραδείγματα προγονολατρείας

(«ηρωολατρείας») γνωρίζετε;

1. Λευκαντί. 2. Νάξος: τάφοι του 900 π.Χ. χώθηκαν στα παλιά

μυκηναϊκά τείχη, σφυρηλατώντας ένα αδιαμφισβήτητο δεσμό με το
παρελθόν. Ευθύνη των επερχόμενων γενιών ήταν να κρατήσουν
ζωντανό αυτόν τον δεσμό, και γι’ αυτό τους επόμενους δύο αιώνες
τελούσαν τελετουργικά δείπνα πάνω στους τάφους. Όπως συνέβη
και στο Λευκαντί τον 10ο αι π.Χ., έτσι και εδώ ένας τεράστιος τύμβος
κάλυψε σταδιακά τους τάφους αλλά και τον χώρο εστίασης. 3. Όπου
δεν υπήρχαν πρόγονοι έπρεπε οπωσδήποτε να τους επινοήσουν: Στο
δεύτερο μισό του 8ου αι π.Χ. μεγάλος αριθμός των προσφορών
άρχισε να εμφανίζεται σε πολλούς μυκηναϊκούς τάφους σε όλη την
Ελλάδα. Η πιο πιθανή αιτία είναι ότι έτσι νομιμοποιούσαν την
ιδιοκτησία της γης. Τέτοιες συνδέσεις φαίνεται ότι ήταν δύσκολες
κατά τον 8ο αι. π.Χ., ακριβώς τη στιγμή που οι πόλεις κράτη άρχισαν
να αποκτούν σαφέστερη μορφή.
ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΙΑΔΟΧΙΚΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ
(α μισό 10ου αι π.Χ.)
ΒΛ. ΕΝΟΤΗΤΑ 1

1. Κατοικία πολεμιστή / ‘βασιλιά’

2. Τάφος μετά από καύση
3. Θέση τελετουργικών δείπνων
4. Λατρευτικός τύμβος κοινότητας
(ηρωολατρεία των προγόνων)
ΦΡΟΝΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΥ ΤΑΦΟΥΣ, ΛΑΤΡΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΗΡΩΕΣ

-Ποια είναι η σημασία του φαινομένου της

προγονολατρείας για τις πόλεις που άρχισαν να
αναδύονται την ίδια εποχή;

Οι πόλεις που αναδύθηκαν μεταμόρφωσαν τους προγόνους σε

«ήρωες» της πόλης. Με άλλα λόγια η μνήμη έγινε δημόσια
περιουσία. Η κοινότητα και όχι ένα συγκεκριμένος γένος
επωφελούνταν στο έπακρο από τα κατορθώμεατα και το
εκτόπισμα του νεκρού.

ΔΙΑΒΑΣΕ: Neer, Τέχνη και Αρχαιολογία, σ. 79-81

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΕΡΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 8ο αι π.Χ.
▪ Στη μυκηναϊκή εποχή το ιερό αποτελούσε
αναπόσπαστο τμήμα του ανακτόρου.

▪ Κατά τη διάρκεια των σκοτεινών αιώνων

συνεχίστηκε η άσκηση μιας ορισμένης
θρησκευτικής πρακτικής, της οποίας όμως το
αντικείμενο μας είναι άγνωστο.

▪ Ξαφνικά από το τέλος του 9ου και την αρχή του 8ου
αι π.Χ. παρατηρούμε μια αύξηση των τοπικών
ιερών.

Mosse, H Αρχαϊκή Ελλάδα, σ. 42-45

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΜΕΛΕΤΗ: sos
-Από ποια στοιχεία απαρτίζεται ένα τυπικό ελληνικό
ιερό από τον 8ο αι π.Χ. και μετά;

-Τι γνωρίζετε για το καθένα από τα στοιχεία αυτά;

ΔΙΑΒΑΣΕ: Neer, Τέχνη και Αρχαιολογία, σ. 81-82 («δημόσιοι λειτουργοί»)

Το ελληνικό ιερό από τον 8ο αι π.Χ. απαρτίζεται από:
1. οριοθέτηση του τεμένους, από τον 2. βωμό για τις
καιόμενες προσφορές και συνήθως, αν όχι πάντοτε, από τον
3. ναό, που είναι προσανατολισμένος προς τον βωμό και
στεγάζει το 4. λατρευτικό άγαλμα. Αυτή η τριάδα βωμού,
ναού και αγάλματος δεν απαντάται στον μινωικό-
μυκηναϊκό κόσμο. Ο συνδυασμός λατρευτικού αγάλματος
στο εσωτερικό του ναού με εξωτερικό βωμό για αιματηρές
θυσίες πρέπει να ήλθε στον ελλαδικό χώρο μετά την
κατάρρευση των Μυκηναίων, και υπό την επιρροή της
Εγγύς Ανατολής, όπου η τριάδα ναού, αγάλματος και βωμού
ήταν γνωστή από παλιά. sos
ΗΡΑΙΟ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ (8ος αι π.Χ.)

1. οριοθέτηση του τεμένους

2. βωμός
3. ναός
4. λατρευτικό άγαλμα
ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ «ΤΕΜΕΝΟΥΣ»

Το ελληνικό ιερό ιδρύεται μόνο με την οριοθεσία, η

οποία το διακρίνει από το κοσμικό. Το «αποκεκομμένο»,
ο χώρος ο αφιερωμένος στον θεό ή στον ήρωα
ονομάζεται με τον παλαιό όρο, ο οποίος γενικώς
χαρακτηρίζει κάθε κτηματική περιουσία, τέμενος. Τα
σύνορα καθορίζονται με λίθους, οι οποίοι συχνα είναι
ενεπίγραφοι ή με συμπαγή πέτρινο τοίχο κατά κανόνα
στο ύψος του ανθρώπου.

Burkert, Θρησκεία, 196.

ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ «ΤΕΜΕΝΟΥΣ»

ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΣ, ΙΕΡΟ ΤΩΝ ΤΡΙΤΟΠΑΤΟΡΩΝ

Τέμενος > τέμνω:

Κόβω, διασπώ σε ξεχωριστά τμήματα, διαιρώ,

χωρίζω σε διαφορετικά μέρη.
Τέμενος στο έπος σημαίνει κτηματική περιουσία

Ιλιάδα, Ζ 194-195

καὶ μέν οἱ Λύκιοι τέμενος τάμον ἔξοχον ἄλλων

καλὸν φυταλιῆς καὶ ἀρούρης, ὄφρα νέμοιτο.

και οι Λύκιοι του χώρισαν εξαίσιο περιβόλι

να το 'χει κήπον εύμορφον και κάρπιμο χωράφι.
Τέμενος στο έπος σημαίνει κτηματική περιουσία

Οδύσσεια, λ 184-185

Τηλέμαχος τεμένεα νέμεται καὶ δαῖτας ἐΐσας

δαίνυται, ἃς ἐπέοικε δικασπόλον ἄνδρ' ἀλεγύνειν·
πάντες γὰρ καλέουσι.

μόν' ήσυχα ο Τηλέμαχος ορίζει τα περιβόλια,

και κάθεται στα ισότιμα τραπέζια, σε όσα πρέπει
ο δικαιοκρίτης να βρεθεί, γιατί τον κράζουν όλοι.
ΗΙΕΡΟΝ /
ΤΡΙΤΟΠ /
ΑΤΡΕΟΝ

Το Ιερό των Τριτοπατρέων

(Τριτοπατόρων) στον
Κεραμεικό, 6ο αι. π.Χ.
Αναγνωρίστηκε χάρη σε
ενεπίγραφους «όρους».
ΗΟΡΟΣ ΗΙΕΡΟΝ /
ΤΡΙΤΟΠΑΤΡΕΙΟΝ /
ΗΑΒΑΤΟΝ
Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΣΤΗΝ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Πολλές ελληνικές πόλεις-κράτη χρησιμοποιούσαν

στην πραγματικότητα τα ιερά για να οριοθετήσουν
την επικράτειά τους. Δεν είναι ασυνήθιστο για μια
πόλη να έχει τουλάχιστον δύο μεγάλα ιερά: ένα στο
κέντρο και ένα στις παρυφές της. Η Κόρινθος είναι
ένα διδακτικό παράδειγμα.
ΚΟΡΙΝΘΟΣ-ΙΣΘΜΙΑ
 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΜΕΛΕΤΗ:

-Σε ποιες θέσεις βρίσκονται τα σημαντικότερα ιερά της

Κορίνθου τον 8ο αι π.Χ.;

Toν 8ο αι η πόλη επένδυσε κυρίως στο ιερό του Ποσειδώνα στην Ισθμία
και της Ήρας στην Περαχώρα. Η Ισθμία πάνω στην οδό που ενώνει την
Πελοπόννησο με την Κεντρική Ελλάδα, ήταν η πιο σημαντική θέση από
στρατηγικής άποψης και έτσι δέχτηκε πολλά αναθήματα με τη μορφή
όπλων και τριπόδων. Η Περαχώρα έλεγχε τη ναυσιπλοϊα στον κορινθιακό
κόλπο. Εδώ τα αναθήματα περιελάμβαναν περισσότερες φοινικικές και
δυτικές εισαγωγές. Η Περαχώρα και η Ισθμία επιβεβαίωναν την
ηγεμονία της Κορίνθου εξουδετερώνοντας εν δυνάμει αντιπάλους όπως
τα Μέγαρα.

ΔΙΑΒΑΣΕ: Neer, Τέχνη και Αρχαιολογία, σ. 84

 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΜΕΛΕΤΗ:

-Ποια είναι η σημασία των ιερών για την έκταση της

πόλης-κράτους της Κορίνθου;

Είναι ενδιαφέρον ότι η επένδυση σε αυτά τα ξεχωριστά ιερά προηγήθηκε

της τελικής οργάνωσης της Κορίνθου ως αστικού κέντρου. Όπως και τα
νεκροταφεία εκτών των τειχών έτσι και τα περιφερειακά ιερά
συνέβαλλαν στον καθορισμό της έκτασης της πόλης κράτους.

ΔΙΑΒΑΣΕ: Neer, Τέχνη και Αρχαιολογία, σ. 84

*ΒΩΜΟΙ ΤΕΦΡΑΣ *ΒΩΜΟΙ ΤΕΦΡΑΣ= ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ
ΒΩΜΟΥΣ ΑΝΙΔΡΥΜΕΝΟΥΣ ΑΠΟ ΣΤΑΧΤΗ
ΘΥΣΙΑΖΟΜΕΝΩΝ ΖΩΩΝ.
ΒΩΜΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑ, ΟΛΥΜΠΙΑ

Η πρόθυση ήταν ένα κρηπίδωμα με σκαλοπάτια

στις στενές πλευρές. Στην πρόθυση μπορούσαν να
ανέβουν και γυναίκες, στον κυρίως βωμό όμως
μόνο ιερείς και άνδρες. Θυσίες προς τιμήν του Δία
γίνονταν συνεχώς και όχι μόνο κατά τη διάρκεια
των γιορτών.
ΒΩΜΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑ, ΟΛΥΜΠΙΑ
Ο βωμός του Δία στην Ολυμπία είναι γνωστός από την
περιγραφή του Παυσανία. Είχε κυκλικό ή ελλειψοειδές σχήμα και
διαμορφωνόταν σε δύο επίπεδα: την πρόθυση και τον κυρίως
βωμό. Η πρόθυση ήταν ένα κρηπίδωμα με σκαλοπάτια στις
στενές πλευρές για την ανάβαση στον βωμό. Ο κυρίως βωμός
είχε κωνικό σχήμα (περίμετρος 9.5μ) και είχε σχηματισθεί πάνω
στην πρόθυση από τη στάχτη των ζώων που θυσίαζαν. Το
συνολικό ύψος του βωμού υπολογίζεται στα 6.5μ. Μια στενή
κλίμακα ήταν σκαλισμένη στη στάχτη και οδηγούσε στην
κορυφή. Η θυσία των ζώων γινόταν στην πρόθυση και στη
συνέχεια οι ιερείς μετέφεραν τους μηρούς στο υψηλότερο σημείο
του βωμού, όπου και τους έκαιγαν.
ΒΩΜΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑ, ΟΛΥΜΠΙΑ

*Από τον βωμό δεν έχει διατηρηθεί κανένα ίχνος σήμερα.

ΑΙΜΑΤΗΡΕΣ ΘΥΣΙΕΣ ΖΩΩΝ
Η ελληνική θρησκεία ήταν συμβατική: Oι θεοί προσέφεραν
την εύνοια με αντάλλαγμα προσφορές. Οι αιματηρές
θυσίες ήταν μια τέτοια προσφορά. Το θύμα (βόδια αλλά και
πρόβατα, χοίροι, γίδες κάλ) θανατωνόταν και καιγόταν
επάνω στον βωμό. Ο καπνός ανέβαινε προς τους θεούς και
το κρέας μοιραζόταν στους πιστούς. Τέτοια τελετουργικά
γεύματα πρόσφεραν στους Έλληνες ένα βασικό πρότυπο
κοινότητας. Κατά τη θυσία καθένας έπαιρνε ένα κομμάτι
του ζώου. Τα γεύματα άφηναν ίχνη στα ελληνικά ιερά,
σκεύη, χάλκινους οβελούς και καμένα υπολείμματα.

Neer, Τέχνη και αρχαιολογία, σ. 85.

 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΝΑΟΙ

A. ΑΨΙΔΩΤΟΣ ΤΥΠΟΣ
B. ΟΡΘΟΓΩΝΙΟΣ (ΜΕΓΑΡΟΣΧΗΜΟΣ) ΤΥΠΟΣ
A. ΑΨΙΔΩΤΟΣ ΤΥΠΟΣ ΝΑΟΥ
A. ΑΨΙΔΩΤΟΣ ΤΥΠΟΣ ΝΑΟΥ

Αφού αφαίρεσαν τη λατρεία από την κατοικία του

ηγεμόνα, έπρεπε να κατασκευάσουν μια νέα θέση για
να τη στεγάσουν. Το αποτέλεσμα ήταν η γένεση του
ελληνικού ναού. Ο ναός ήταν ο «οίκος» του θεού και τα
πρώτα παραδείγματα θύμιζαν ηγεμονικές κατοικίες.
Ήταν μακρόστενες, αψιδωτές αίθουσες, που συχνά
είχαν πρόπυλο. Τα βασικά υλικά ήταν τα λίθινα
θεμέλια, οι πλίνθινοι τοίχοι και η αχυροσκεπή. Ο τύπος
είναι γνωστός από το Λευκαντί.

Neer, Τέχνη και Αρχαιολογία, σ. 82 (οι πρώτοι ναοί)

ΑΨΙΔΩΤΟ ΟΜΟΙΩΜΑ ΝΑΟΥ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
ΠΕΡΑΧΩΡΑ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ (τέλη 8ου αι. π.Χ.)
Ιδιαίτερα διαδεδομένος ήταν κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους
ο αψιδωτός τύπος ναού που σχεδόν πάντα είχε προστώο (κιονωτή
πρόσταση). Από τα παλαιότερα παραδείγματα είναι ο ναός της Ήρας
Ακραίας στην Περαχώρα που ιδρύθηκε γύρω στο 800 π.Χ. Ανάμεσα στα
αναθήματα που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή ήταν ένα πήλινο
ομοίωμα οικίσκου που θεωρήθηκε απομίμηση του πραγματικού ναού.
ΑΠΟΛΛΩΝ ΔΑΦΝΗΦΟΡΟΣ, ΕΡΕΤΡΙΑ

ΒΩΜΟΣ

Αψιδωτά οικοδομήματα που βρέθηκαν κάτω από τον αρχαϊκό ορθογώνιο ναό
του Δαφνηφόρου Απόλλωνα. Στο εσωτερικό του μικρότερου από αυτά, που
χρονολογείται λίγο μετά το 800 π.Χ., υπήρχαν τρία στηρίγματα στέγης που
σήκωναν το βάρος της σαμαρωτής οροφής. Οι τοίχοι ήταν πλίνθινοι σε λίθινο
θεμέλιο και ο τύπος του οικοδομήματος θεωρήθηκε απομίμηση της δάφνινης
καλύβας του Απόλλωνα. Ωστόσω ενδέχεται να ήταν η έδρα τοπάρχη υπό τον
έλεγχο του οποίου τελούνταν οι θρησκευτικές ιεροπραξίες.
ΑΠΟΛΛΩΝ ΔΑΦΝΗΦΟΡΟΣ, ΕΡΕΤΡΙΑ

Είναι ορατά τα θεμέλια του αρχαϊκού

ναού, καθώς και των γεωμετρικών
οικοδομημάτων που αποκαλύφθηκαν
στα κατώτερα στρώματα.
B. ΟΡΘΟΓΩΝΙΟΣ (ΜΕΓΑΡΟΣΧΗΜΟΣ) ΤΥΠΟΣ ΝΑΟΥ
ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΑΠΟ TO
MYKHNAΪKO MEΓΑΡΟ
Το μυκηναϊκό μέγαρο έχει τη μορφή
ορθογώνιου παραλληλόγραμμου κτιρίου με
είσοδο στη μια στενή πλευρά.
Έχει τριμερή διάταξη:
α) μια ανοιχτή στοά με δύο κίονες στην
είσοδο που λέγεται αίθουσα,
β) ένας ενδιάμεσος χώρος, ο πρόδομος, που
επικοινωνούσε με την αίθουσα με δίφυλλη
πόρτα,
γ) ο επίσημος μεγάλος χώρος του μεγάρου,
ο δόμος, με τέσσερις κίονες και κυκλική
εστία (δ) στο κέντρο.
Οι ομηρικοί όροι αίθουσα, πρόδομος,
δόμος καθιερώθηκαν από τους πρώτους
ερευνητές του μυκηναϊκού πολιτισμού.

Η ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΡΟΥ ΕΙΝΑΙ ΕΚΤΟΣ ΥΛΗΣ

Ο ‘ΔΟΜΟΣ’ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΜΕΓΑΡΟ Υ ΤΗΣ ΠΥΛΟΥ
ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΜΥΚΗΝΩΝ
ΜΕ ΤΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΜΕΓΑΡΟ
ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΜΕΓΑΡΟ ΑΡΧΑΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ
ΔΙΣΤΥΛΟΣ ΕΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΙ

SOS

-ΟΡΘΟΓΩΝΙΑ ΚΑΤΟΨΗ

-ΤΡΙΜΕΡΗΣ ΔΙΑΤΑΞΗ

-ΚΙΟΝΩΤΗ ΠΡΟΣΤΑΣΗ
Πήλινος οικίσκος
(ομοίωμα ναού;)
sos
Γεωμετρικής Εποχής από
το Ηραίο του Άργους Ο πρόδρομος του
(τέλη 8ου αι π.Χ.) δωρικού και του
ιωνικού ναού ήταν ο
μεγαρόσχημος οίκος,
ίσως μια συρρίκνωση
του μυκηναϊκού
μεγάρου. Οι πρώιμοι
ναοί είναι μονόχωροι με
ένα ζεύγος
υποστηρικτικών
στύλων που
σχηματίζουν μικρό
πρόπυλο (κιονωτή
πρόσταση).
B. ΟΡΘΟΓΩΝΙΟΣ (ΜΕΓΑΡΟΣΧΗΜΟΣ) ΤΥΠΟΣ ΝΑΟΥ

Η αποφασιστική στροφή προς την ορθογώνια κάτοψη

έγινε τον 8ο αι π.Χ. Τα πρώτα δείγματα τέτοιων
λατρευτικών κτιρίων έχουν βρεθεί στη Σάμο και στη
θέση Ύρια της Νάξου. Στη Σάμο ήδη από το α μισό του
8ου αι π.Χ. είχε χτιστεί ένας επιμήκης ναός με
κιονοστοιχία κατά μήκος του άξονά του εσωτερικά. Το
μήκος του ναού ισούται με 100 αρχαίους πόδας,
πρόκειται δηλαδή για έναν από τους αρχαίους ναούς
που τους ταιριάζει ο ομηρικός όρος εκατόμπεδος.
Πλάντζος, Ελληνική τέχνη, σ. 79
Ιδιαίτερα σημαντικός μεγαρόσχημος ναός ήταν
το πρώτο Ηραίο της Σάμου. Αρχικά στο χώρο
υπήρχε ένας μικρός λίθινος βωμός και ένα
ναόσχημο κτίσμα για την προστασία του ξύλινου
λατρευτικού αγάλματος. Τον 8ο αι π.Χ. ο βωμός
γίνεται ορθογώνιος και περιβάλλεται με
πλακόστρωση. Δυτικά του βωμού κτίζεται ο
πρώτος ναός της Ήρας, ο λεγόμενος εκατόμπεδος,
επειδή το μήκος του ήταν 100 πόδια, και με
αναλογία μήκους-πλάτους 5:1 χωρίς πρόδομο. Οι
τοίχοι του ήταν πλίνθινοι και στηρίζονταν σε
χαμηλό λίθινο βάθρο. Η κεραμοσκέπαστη
σαμαρωτή στέγη στηριζόταν σε μια σειρά από
ξύλινα υποστηρίγματα σε εσωτερική αξονική
σειρά. Κοντά στον πίσω τοίχο και κάπως
έκκεντρα, για να μην κρύβεται από την
εσωτερική κιονοστοιχία, βρέθηκε η βάση
λατρευτικού αγάλματος, που ήταν ένα ξόανο.
Πρώτος ορθογώνιος εκατόμπεδος ναός, Ηραίο της Σάμου (8ο αι π.Χ.)

Ξύλινο αγαλμάτιο από το

ομώνυμο ιερό, το οποίο ίσως
φέρει στοιχεία από το
λατρευτικό άγαλμα (ξόανο)
της Ήρας.

Η διαρρύθμισή του
ναού αποδείχτηκε
ακατάλληλη για ένα
λατρευτικό
οικοδόμημα, καθώς η
κεντρική κιονοστοιχία
απέκρυπτε το
λατρευτικό άγαλμα
που στεκόταν στο
δυτικό άκρο του ιερού.
 ΕΚΤΟΣ ΔΙΔΑΚΤΕΑΣ ΥΛΗΣ

ΘΕΡΜΟΣ
ΑΙΤΩΛΟΚΑΡΝΑΝΙΑΣ

ΜΕΓΑΡΟ Β
Το Μέγαρο Β αποτελεί το μεγαλύτερο
και επισημότερο κτίριο του οικισμού
στον Θέρμο της Πρώιμης Εποχής του
Σιδήρου (11-10ος αι. π.Χ.) Το κτίριο
έχει ερμηνευθεί ως αρχηγική έδρα,
δηλαδή έδρα του τοπικού άρχοντα
και χώρος συναθροίσεων των μελών
της κοινότητας. Δεν υπάρχουν
ενδείξεις λατρείας στο εσωτερικό του
παρά μόνο ένας κτιστός λάκκος
θυσιών εξωτερικά.
Σύμφωνα με τα τελευταία ανασκαφικά
δεδομένα, το Μέγαρο Β
κατασκευάστηκε ως κανονικό
ορθογώνιο και όχι ως «άτυπο
ορθογώνιο», δηλαδή ως κτίριο που έχει
ελαφρώς κεκλιμένους και καμπύλους
τοίχους, όπως είχε υποστηριχθεί
παλαιότερα.

Το κτίριο ήταν ένας επιμήκης οίκος με

τριμερή διάταξη και θύρα εισόδου στη
στενή πλευρά, ένα από τα πρωιμότερα
δείγματα στενόμακρων κτιρίων στην
Ελλάδα της Πρώιμης Εποχής του
Σιδήρου.

Μετά την καταστροφή του, στις αρχές

του 8ου αι π.Χ., το Μέγαρο Β
μετατρέπεται σε τέμενος λατρείας.
ΘΕΡΜΟΣ, ΜΕΓΑΡΟ Β. 1η ΦΑΣΗ: ΛΑΤΡΕΙΑ ΥΠΟ ΤΟΝ ΑΡΧΗΓΟ

Το Μέγαρο Β ήταν κέντρο εορταστικών συναντήσεων,

οργανωμένων από τον τοπικό αρχηγό - αφού ο
αρχηγός αναλάμβανε και θρησκευτικά καθήκοντα.
Τότε άλλωστε η λατρεία ήταν συνδεδεμένη με τις
δραστηριότητες του αρχηγού και λατρεία «κοινοτική»
δεν υπήρχε. Αν και το κτίριο δεν ήταν οίκος λατρείας,
αυτό δεν σήμαινε ότι ήταν οικία για καθημερινή
κατοικία. Υπήρχαν παρακείμενοι θάλαμοι για
κοιτώνες και άλλες ιδιωτικές χρήσεις.

Παπαποστόλου, Το ιερό του Θέρμου, σ. 103-115 (διασκευή)

ΘΕΡΜΟΣ, ΜΕΓΑΡΟ Β. 2η ΦΑΣΗ: ΤΕΜΕΝΟΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ
Μετά την καταστροφή του κτιρίου, για άγνωστο λόγο
(τέλη 9ου, αρχές 8ου αι π.Χ.) ο χώρος ανάμεσα στους τοίχους
του γκρεμισμένου κτιρίου αφιερώθηκε στη λατρεία.
Ιδρύθηκε μεγάλη πήλινη ισόπεδη με το έδαφος εστία για
θυσίες «βωμός τέφρας» και για πρώτη φορά δημιουργείται
‘αποτετμημένος’ χώρος λατρείας, δηλαδή τέμενος
ανεξάρτητο από τον αρχηγικό οίκο. Οι ερειπωμένοι τοίχοι
του Μεγάρου Β ήταν τα όριά του. Το οπίσθιο δωμάτιο
χρησίμευε στη φύλαξη πολύτιμων αντικειμένων ή σε άλλες
λατρευτικές λειτουργίες (εστιατόριο).
Παπαποστόλου, Το ιερό του Θέρμου, σ. 103-115 (διασκευή)
1. Megaron A
2. Megaron B
3. Temple of Apollo Thermios
4. Temple of Apollo Lyseios
5. Temple of Artemis

Color key:
Blue: 16th - 123th c. BCE
Red: 11th - 9th c. BCE
Yellow: 7th - 6th c. BCE

https://ancient-
greece.org/archaeology/thermos.html
ΘΕΡΜΟΣ ΑΙΤ/ΝΙΑΣ. Τα θεμέλια του Μεγάρου Β δεν είναι ορατά:
βρίσκονται κάτω από τα θεμέλια του αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα.