ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΚΡΑΣΣΑ

ΤΟΝΙΣΜΟΣ ΣΤΑ
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
ΓΥΜΝΑΣΙΟ - ΛΥΚΕΙΟ

ΓΙΑ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΤΑΞΕΙΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ & ΛΥΚΕΙΟΥ

✓ Θεωρία – Κανόνες ✓ Φύλλα Εργασίας με απαντήσεις

σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω
 σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω
 € 4,20

ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΚΡΑΣΣΑ

ΤΟΝΙΣΜΟΣ ΣΤΑ
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
ΓΥΜΝΑΣΙΟ - ΛΥΚΕΙΟ

✓ Θεωρία – Κανόνες
✓ Φύλλα Εργασίας με απαντήσεις

σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω

Έκδοση 2022
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται από τις διατάξεις της ελληνικής
νομοθεσίας (Ν 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και από τις διεθνείς
συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η χωρίς γραπτή άδεια του
εκδότη κατά οποιονδήποτε τρόπο ή οποιοδήποτε μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο)
αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση, μετάφραση, διασκευή,
αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή
μέρους του έργου.
Αναπαραγωγή για διδασκαλία
Επιτρέπεται η ελεύθερη αναπαραγωγή σύντομων αποσπασμάτων του έργου από εκπαιδευ-
τικούς, εφόσον γίνεται αποκλειστικά για τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις, στο μέτρο που
δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό και δεν εμποδίζει την κανονική εκμετάλλευση. Η
αναπαραγωγή πρέπει να συνοδεύεται από την ένδειξη της πηγής και των ονομάτων του
δημιουργού και του εκδότη.
Βιβλιοθήκες και αρχεία
Επιτρέπεται ο χωρίς αμοιβή δημόσιος δανεισμός από μη κερδοσκοπικές βιβλιοθήκες ή αρ-
χεία, βιβλιοθήκες των δημοσίων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθ-
μιας εκπαίδευσης (σχολικές βιβλιοθήκες) καθώς και από τις ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες.

Φιλολογική επιμέλεια: Άννα-Μαρία Φουντουλάκη

- Α΄ έκδοση 2017
- Ανανεωμένη έκδοση 2022

σ η
έκ δο
-
ά νe
Εκδότης: Ιωάννης Α. Παπαδάκης

ρε
Διεύθυνση: Σταυράκια, Ηράκλειο Κρήτης, 70013

Δω
Ιστοσελίδα: www.taexeiola.gr
e-mail: taexeiola@gmail.com
τηλ: 281 1217067

Copyright © 2022 taexeiola

Το βιβλίο αυτό αποτελεί βοήθημα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Πραγματεύεται ζητήματα
τονισμού και αποτελεί έναν χρήσιμο οδηγό για τους μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
Περιλαμβάνει θεωρία, παραδείγματα και φύλλα εργασίας με τις απαντήσεις τους. Είναι ελεύθερο
προς ανάγνωση από την ιστοσελίδα taexeiola.gr. Για την αγορά του σε έντυπη μορφή
επικοινωνήστε στο e-mail: taexeiola@gmail.com. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση του έργου μετά
από γραπτή άδεια του εκδότη.
Ο εκδότης

σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω
 Περιεχόμενα

Εισαγωγή....................................................................................................................................... 8

Γράμματα αρχαίας ελληνικής γλώσσας........................................................................................ 8

Φωνήεντα αρχαίας ελληνικής γλώσσας ....................................................................................... 8

Δίφθογγοι αρχαίας ελληνικής γλώσσας ....................................................................................... 8

Συλλαβές αρχαίας ελληνικής γλώσσας......................................................................................... 9

Κατηγοριοποίηση αρχαίων ελληνικών συλλαβών σύμφωνα με τον χρόνο του φωνήεντος που
περιέχουν ...................................................................................................................................... 9

Τόνοι ........................................................................................................................................... 10

Κατηγοριοποίηση αρχαίων ελληνικών λέξεων σύμφωνα με τον τονισμό τους ........................ 10

Βασικοί κανόνες τονισμού αρχαίων ελληνικών λέξεων ............................................................ 10

Εγκλιτικές λέξεις ή εγκλιτικά ...................................................................................................... 11

Τονισμός των εγκλιτικών λέξεων ............................................................................................... 12

Ειδικοί κανόνες για τον τονισμό ................................................................................................ 12

Πνεύματα ................................................................................................................................... 13
Τονισμός των σύνθετων λέξεων ................................................................................................ 14

Θέση τόνου και πνεύματος ........................................................................................................ 16

η
Άτονες λέξεις............................................................................................................................... 17

δο σ
1ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ................................................................................................................... 19

- έκ
Απαντήσεις ................................................................................................................................. 22

νe
2ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ .................................................................................................................... 24

ρεά
Απαντήσεις ................................................................................................................................. 27

Δω
3ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ .................................................................................................................... 29

Απαντήσεις ................................................................................................................................. 33
 Θεωρία – Κανόνες

σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω
8 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

Εισαγωγή

Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν κεφαλαιογράμματη γραφή, χωρίς τόνους, όπως

μαρτυρείται άλλωστε και από τις σωζόμενες επιγραφές. Οι τόνοι χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη
φορά περίπου το 200 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια από τον Αριστοφάνη τον Βυζάντιο (257 π.Χ. έως
180 π.Χ.). Ο Διονύσιος ο Θραξ (170 π.Χ. έως 90 π.Χ.) μάλιστα γράφει σχετικά τα εξής: «τόνος
ἐστὶν ἀπήχησις φωνῆς ἐναρμονίου, ἡ κατὰ ἀνάτασιν ἐν τῇ ὀξείᾳ, ἡ κατὰ ὁμαλισμὸν ἐν τῇ βαρείᾳ,
ἡ κατὰ περίκλασιν ἐν τῇ περισπωμένῃ». Οι τόνοι επίσημα καθιερώθηκαν τον 9ο μ.Χ. αιώνα μαζί
με την ελληνική μικρογράμματη γραφή.
Η καθιέρωση των τόνων πιθανολογείται ότι προέκυψε είτε λόγω της ανάγκης των Ελλήνων
για ορθή προφορά λέξεων που δεν χρησιμοποιούνταν συχνά στον καθημερινό λόγο είτε λόγω
της ανάγκης εκμάθησης της ελληνικής από κάποιους που δεν ήταν μητρική τους γλώσσα. Αξίζει
να σημειώσουμε ότι εκείνη την περίοδο η ελληνική γλώσσα ήταν ιδιαιτέρως διαδεδομένη, κατ’
αντιστοιχία της σημερινής αγγλικής.
Οι τόνοι των αρχαίων ελληνικών διατηρήθηκαν στην ελληνική γλώσσα μέχρι το 1982, όταν
καταργήθηκε το πολυτονικό σύστημα από τη Βουλή των Ελλήνων και καθιερώθηκε το
μονοτονικό.

Γράμματα αρχαίας ελληνικής γλώσσας

Τα γράμματα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες

σύμφωνα με τον τρόπο γραφής τους: 1. τα κεφαλαία (Α, Β, Γ κτλ.) και 2. τα μικρά (α, β, γ κτλ.).
Ακόμα, διαιρούνται σε α. φωνήεντα (α, ε, η, ι, υ, ο και ω) και β. σύμφωνα (β, γ, δ, ζ, θ, κ, λ, μ, ν,
ξ, π, ρ, σ (-ς), τ, φ, χ, ψ).

η
Φωνήεντα αρχαίας ελληνικής γλώσσας

δο σ
Τα φωνήεντα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι επτά (α, ε, ο, ω, η, ι και υ) και διακρίνονται
σε τρεις βασικές κατηγορίες.

- έκ
νe
1. Βραχέα ή βραχύχρονα: είναι το ε και το ο και ονομάζονται βραχέα, διότι προφέρονταν

εά
σε βραχύ, δηλαδή σύντομο, χρόνο (ε=ε και ο=ο).

ρ
Δω
2. Μακρά ή μακρόχρονα: είναι το η και το ω και ονομάζονται μακρά, διότι προφέρονταν σε
μακρύτερο χρόνο (η=εε και ω=οο).
3. Δίχρονα: είναι τα α, ι και υ και ονομάζονται δίχρονα, διότι προφέρονταν με δύο χρόνους,
άλλοτε ως βραχύχρονα (δηλαδή α=α, ι=ι και υ=ου) κι άλλοτε ως μακρόχρονα (δηλαδή
α=αα, ι=ιι και υ=ουου).

Δίφθογγοι αρχαίας ελληνικής γλώσσας

Οι δίφθογγοι της αρχαίας ελληνικής είναι έντεκα: οχτώ κύριοι (αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ου και ηυ)

Έκδοση taexeiola
 Θεωρία - Κανόνες 9

και τρεις καταχρηστικοί (ᾳ, ῃ και ῳ).

Οι δίφθογγοι είναι μακρόχρονοι, με εξαίρεση το αι και το οι, οι οποίοι όταν βρίσκονται στο
τέλος της λέξης θεωρούνται βραχύχρονοι.
Προσοχή! Όταν οι δίφθογγοι αι και οι αποτελούν κατάληξη ευκτικής ή βρίσκονται στο τέλος των
επιρρημάτων και των επιφωνημάτων είναι μακρόχρονοι.

Συλλαβές αρχαίας ελληνικής γλώσσας

Στην αρχαία ελληνική γλώσσα συλλαβή ονομάζεται ένα μέρος της λέξης που περιέχει ένα ή
περισσότερα σύμφωνα μαζί με ένα φωνήεν/δίφθογγο (π.χ. νέ-ος, κῆ-ποι) ή απαρτίζεται μόνο
από ένα φωνήεν/δίφθογγο (π.χ. ἀ-εί, εἰ).
Οι λέξεις διακρίνονται σε μονοσύλλαβες, αν αποτελούνται από μία συλλαβή (π.χ. γραῦς),
δισύλλαβες, αν αποτελούνται από δύο συλλαβές (π.χ. κῆ-ποι), τρισύλλαβες, αν αποτελούνται
από τρεις συλλαβές (π.χ. λέ-γο-μεν) και πολυσύλλαβες αν αποτελούνται από τρεις και πάνω
συλλαβές (π.χ. κα-τα-λύ-ο-μεν).
Η τελευταία συλλαβή κάθε λέξης λέγεται λήγουσα, η προτελευταία παραλήγουσα, η
αντιπροτελευταία προπαραλήγουσα, ενώ η πρώτη συλλαβή λέγεται αρχική.
Τέλος, οι συλλαβές κατηγοριοποιούνται σε τρεις βασικές κατηγορίες ανάλογα με τον χρόνο
του φωνήεντος που περιέχουν: βραχύχρονες, φύσει μακρόχρονες ή μακρόχρονες και θέσει
μακρόχρονες.

Κατηγοριοποίηση αρχαίων ελληνικών συλλαβών

σύμφωνα με τον χρόνο του φωνήεντος που περιέχουν

η
Στα αρχαία ελληνικά μία συλλαβή μπορεί να χαρακτηριστεί με βάση τον χρόνο του φωνήεντος

δο σ
που περιέχει και να διακριθεί σε τρεις βασικές κατηγορίες, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω:

κ
1. βραχύχρονη, 2. φύσει μακρόχρονη και 3. θέσει μακρόχρονη συλλαβή.

- έ
νe
Βραχύχρονη είναι η συλλαβή που περιέχει βραχύχρονο φωνήεν.

ά
π.χ. νέ-ος: αποτελείται από δύο συλλαβές βραχύχρονες, δηλαδή νέ- και -ος με βραχύχρονα

ρε
αντίστοιχα το ε και το ο.

Δω
Φύσει μακρόχρονη είναι η συλλαβή που περιέχει ένα μακρόχρονο φωνήεν.
π.χ. κῆ-πος: αποτελείται από δύο συλλαβές, μία μακρόχρονη και μία βραχύχρονη, δηλαδή κῆ-
(μακρόχρονη συλλαβή με μακρό η) και -πος (βραχύχρονη συλλαβή με βραχύ ο).
Θέσει μακρόχρονη είναι η συλλαβή που έχει βραχύχρονο φωνήεν, αλλά ύστερα απ’ αυτό
ακολουθούν στην ίδια λέξη δύο ή περισσότερα σύμφωνα ή ένα διπλό (ζ, ξ, ψ).
π.χ. ἐ-χθρός: αποτελείται από δύο συλλαβές, όπου η ἐ- έχει βραχύχρονο φωνήεν και ύστερα απ’
αυτήν ακολουθούν τρία σύμφωνα -χθρος.

Καλλιόπη Κρασσά
10 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

Τόνοι

Οι τόνοι στα αρχαία ελληνικά είναι τρεις: η οξεία ( ´ ), η βαρεία ( ` ) και η περισπωμένη ( ῀ ).

Κατηγοριοποίηση αρχαίων ελληνικών λέξεων

σύμφωνα με τον τονισμό τους

Μια αρχαία ελληνική λέξη μπορεί να τονιστεί στη λήγουσα, στην παραλήγουσα και στην
προπαραλήγουσα. Ανάλογα με τη συλλαβή στην οποία τονίζεται διακρίνεται σε: 1. οξύτονη (η
λήγουσα δηλαδή τονίζεται με οξεία), 2. περισπώμενη (η λήγουσα δηλαδή τονίζεται με
περισπωμένη), 3. παροξύτονη (η παραλήγουσα δηλαδή τονίζεται με οξεία), 4.
προπερισπώμενη (η παραλήγουσα δηλαδή τονίζεται με περισπωμένη), 5. προπαροξύτονη (η
προπαραλήγουσα τονίζεται δηλαδή με οξεία) και 6. βαρύτονη (αν δεν τονίζεται στη λήγουσα).
Παραδείγματα:
λαός -> οξύτονη
τιμῶ -> περισπώμενη
νέος -> παροξύτονη (και βαρύτονη)
κῆπος -> προπερισπώμενη (και βαρύτονη)
λέγομεν -> προπαροξύτονη (και βαρύτονη)

Βασικοί κανόνες τονισμού αρχαίων ελληνικών λέξεων

Οξεία ( ΄ )
1. Με οξεία τονίζεται πάντα η προπαραλήγουσα, π.χ. λέ-γο-μεν.

σ η
δο
2. Με οξεία τονίζονται πάντα τα φωνήεντα ο και ε, π.χ. θε-ός.

κ
3. Με οξεία τονίζεται η παραλήγουσα, όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη και η

- έ
νe
παραλήγουσα είναι κι αυτή μακρόχρονη, π.χ. κή-πων. Η λήγουσα -πων είναι μακρόχρονη
(περιέχει ω) και η παραλήγουσα κή- είναι μακρόχρονη (περιέχει η).

ρεά
4. Με οξεία τονίζεται η ασυναίρετη λήγουσα της ονομαστικής, της αιτιατικής και της

Δω
κλητικής ενικού και πληθυντικού αριθμού, π.χ. ὁ μαθητής, τόν μαθητήν, ὦ μαθητά στον
ενικό αριθμό και οἱ μαθηταί, τούς μαθητάς, ὦ μαθηταί αντίστοιχα στον πληθυντικό
αριθμό.
5. Με οξεία τονίζεται η λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν πριν από τη
συναίρεση τονιζόταν με οξεία η δεύτερη από τις συλλαβές που συναιρούνται, π.χ.
ἑσταώς -> ἑ-στώς.

Έκδοση taexeiola
 Θεωρία - Κανόνες 11

Περισπωμένη ( ῀ )
1. Με περισπωμένη τονίζεται η παραλήγουσα όταν η λήγουσα είναι βραχύχρονη και η
παραλήγουσα μακρόχρονη, π.χ. κῆ-πος. Η λήγουσα -πος είναι βραχύχρονη (περιέχει ο)
και η παραλήγουσα κῆ- είναι μακρόχρονη (περιέχει η).
Προσοχή! Δεν πρέπει να υπάρχει σύγχυση του παραπάνω κανόνα τονισμού, όταν στην
παραλήγουσα υπάρχει βραχύχρονο φωνήεν (ο και ε). Τα βραχύχρονα τονίζονται πάντα με
οξεία σε όποια συλλαβή κι αν βρίσκονται.
2. Με περισπωμένη τονίζεται η μακροκατάληκτη λήγουσα της γενικής και δοτικής του
ενικού και του πληθυντικού αριθμού των πτωτικών, π.χ. τοῦ μαθητοῦ (γενική ενικού, α´
κλίση ουσιαστικών σε -ης) και τοῖς μαθηταῖς (δοτική πληθυντικού, α΄ κλίση ουσιαστικών
σε -ης).
3. Με περισπωμένη τονίζεται η μακροκατάληκτη λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση,
όταν πριν από τη συναίρεση είχε οξεία η πρώτη από τις συλλαβές που συναιρούνται, π.χ.
τιμάω-ω -> τιμῶ.

Βαρεία ( ` )
Με βαρεία τονίζεται μόνο η λήγουσα, όταν δεν ακολουθεί σημείο στίξης ή εγκλιτική λέξη, π.χ. ὁ
ποιητὴς.

Εγκλιτικές λέξεις ή εγκλιτικά

Εγκλιτικές ονομάζονται οι μονοσύλλαβες ή δισύλλαβες λέξεις, που προφέρονται τόσο στενά με

την προηγούμενη, ώστε ακούγονται σαν μία. Ο τόνος τους είτε υπάρχει κανονικά είτε χάνεται
είτε μεταβιβάζεται στη λήγουσα της προηγούμενη λέξης με τη μορφή οξείας ( ΄ ) π.χ. ἔλαφός τις.

η
Ο τόνος δηλαδή του εγκλιτικού τίς μεταβιβάστηκε στην προηγούμενη προπαροξύτονη λέξη
ἔλαφος.

δο σ
έκ
Οι πιο συχνές εγκλιτικές λέξεις στα αρχαία ελληνικά είναι οι εξής:

-
νe
1. οι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών του α΄ προσώπου μοῦ, μοί, με, β΄ προσώπου σοῦ,

ά
σοί, σέ και γ΄ προσώπου οὗ, οἷ, ἕ.

ρε
Δω
2. η αόριστη αντωνυμία τὶς και τὶ σε όλες τις πτώσεις και των δύο αριθμών εκτός από τον
τύπο του ουδετέρου στον πληθυντικού αριθμού ἄττα.
3. όλοι οι δισύλλαβοι τύποι της οριστικής έγκλισης του ενεστώτα των ρημάτων εἰμὶ και
φημί.
4. τα επιρρήματα ποί, πή/πῄ, ποθὲν - πώς, πού και ποτέ.
5. τα μόρια γέ, τέ, τοί, πέρ, πώ, νὺν και το πρόσφυμα δέ.

Καλλιόπη Κρασσά
12 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

Τονισμός των εγκλιτικών λέξεων

1. Ο τόνος των εγκλιτικών μονοσύλλαβων ή δισύλλαβων λέξεων χάνεται:

I. όταν η προηγούμενη λέξη είναι οξύτονη ή περισπώμενη και ο τόνος της
προηγούμενης λέξης μετατρέπεται από βαρεία σε οξεία, π.χ. καλόν ἐστι. Κανονικά
δηλαδή το καλὸν τονιζόταν με βαρεία ( ` ), αλλά επειδή ακολουθεί ο εγκλιτικός τύπος
ἐστί του ρήματος εἰμί μεταβιβάζεται ο τόνος του, η οξεία ( ´ ), στην προηγούμενη
λέξη, το καλὸν, και το τροποποιεί σε καλόν.
II. όταν υπάρχουν μονοσύλλαβα εγκλιτικά και η προηγούμενη λέξη είναι παροξύτονη,
π.χ. κελεύω σε. Το σε είναι μονοσύλλαβη εγκλιτική λέξη και το κελεύω, η
προηγούμενη δηλαδή λέξη, είναι παροξύτονη.
2. Ο τόνος των εγκλιτικών μεταβιβάζεται στη λήγουσα της προηγούμενη λέξης με τη μορφή
οξείας, όταν η λέξη που προηγείται είναι προπαροξύτονη ή προπερισπώμενη ή άτονη ή
εγκλιτική π.χ. ἔλαφός τις, κῆπός τις, ἔν τινι και ἐστί μοι αντίστοιχα.
3. Ο τόνος των εγκλιτικών λέξεων παραμένει στη θέση του:
I. όταν η προηγούμενη λέξη είναι παροξύτονη και η εγκλιτική δισύλλαβη, π.χ. νέοι
εἰσίν.
II. όταν η προηγούμενη λέξη έχει πάθει έκθλιψη (όταν δηλαδή υπάρχει αποβολή του
τελικού βραχέος φωνήεντος μίας λέξης μπροστά από το αρχικό φωνήεν/δίφθογγο
της ακόλουθης λέξης και στη θέση του φωνήεντος που εκθλίβεται εμφανίζεται
απόστροφος, π.χ. ἀπὸ ἐμοῦ -> ἀπ᾽ ἐμοῦ) ή όταν πριν από την εγκλιτική λέξη υπάρχει
σημείο στίξης, π.χ. κακόν δ᾽ ἐστίν και ἀγαθὸς ἦν αντίστοιχα.
III. όταν δηλώνεται έμφαση ή αντιδιαστολή, π.χ. πρὸς σέ.

σ η
δο
Ειδικοί κανόνες για τον τονισμό

έκ
1. Τα ουδέτερα της β΄ κλίσης έχουν το α της κατάληξης του πληθυντικού βραχύχρονο, π.χ.

-
νe
τὰ δῶρα.

ά
2. Στα ουσιαστικά της α΄ κλίσης η κατάληξη -ας είναι πάντα μακρόχρονη, π.χ. τῆς μοίρας.

ρε
3. Στα θηλυκά της α΄ κλίσης το α είναι μακρόχρονο όταν προηγείται φωνήεν ή ρ και

Δω
βραχύχρονο όταν προηγείται σύμφωνο, π.χ. ἡ χώρα, ἡ γλῶσσα.
4. Η κατάληξη -α στη δοτική του ενικού αριθμού είναι μακρόχρονη, π.χ. τῇ μοίρᾳ.
5. Η γενική του πληθυντικού αριθμού των ουσιαστικών της α΄ κλίσης τονίζεται πάντα στη
λήγουσα με περισπωμένη, π.χ. τῶν μοιρῶν.
6. Στα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα, όταν πριν από την κατάληξη -ος του αρσενικού
προηγείται φωνήεν ή ρ, τότε το θηλυκό λήγει σε -α μακρόχρονο, π.χ. τέλειος, τελεία,
τέλειον (ενώ καλός, καλή, καλόν).

Έκδοση taexeiola
 Θεωρία - Κανόνες 13

7. Στα τριτόκλιτα ουσιαστικά τα δίχρονα φωνήεντα (α, ι και υ) στις καταλήξεις είναι
βραχύχρονα, π.χ. τό σῆμα.
8. Το α είναι βραχύχρονο στα ουσιαστικά της α΄ κλίσης όταν πριν από την κατάληξη -α
υπάρχει σύμφωνο εκτός από το ρ, π.χ. ἡ μοῦσα, όπου το α είναι βραχύχρονο, διότι πριν
από το α υπάρχει το σύμφωνο σ. Σε αντίθετη περίπτωση, π.χ. ἡ χώρα (όπου προηγείται
το ρ), το α είναι μακρόχρονο.

Πνεύματα

Όλες οι λέξεις των αρχαίων ελληνικών που αρχίζουν από φωνήεν, από δίφθογγο και από το
σύμφωνο ρ εμφανίζουν πάνω τους ένα σημάδι, το λεγόμενο πνεύμα. Υπάρχουν δύο ειδών
πνεύματα: η ψιλή ( ᾽ ) και η δασεία ( ῾ ).
Οι περισσότερες λέξεις που αρχίζουν από φωνήεν ή από δίφθογγο παίρνουν ψιλή.
Δασεία παίρνουν τα ακόλουθα:
1. οι λέξεις που αρχίζουν από υ ή ρ.
2. τα άρθρα ὁ, ἡ, αἱ, οἱ.
3. οι δεικτικές αντωνυμίες ὅδε, ἥδε, οἵδε, αἵδε, οὗτος, αὕτη.
4. οι αναφορικές αντωνυμίες ὅς, ἥ, ὅ κτλ.
5. τα αναφορικά επιρρήματα ὅπου, ὅθεν κτλ. (εκτός από το ἔνθα και ἔνθεν).
6. οι προσωπικές αντωνυμίες οὗ, οἷ, ἕ, ἡμεῖς, ἡμῶν κτλ.
7. οι επιμεριστικές αντωνυμίες ἕτερος, ἑκάτερος και ἕκαστος και οι λέξεις που
σχηματίζονται από αυτές, π.χ. ἡμέτερος, ἑαυτοῦ, ἑτέρωθεν, ἑκάστοτε κτλ.

η
8. οι σύνδεσμοι ἕως, ἡνίκα, ἵνα, ὅμως, ὁπότε, ὅπως, ὅτε, ὡς και ὥστε.

δο σ
9. τα αριθμητικά εἷς, ἕν ἕξ, ἑπτά, ἑκατόν, καθώς και τα παράγωγά τους, π.χ. ἕνδεκα,

- έ
ἑξακόσιοι, ἑβδομήκοντα, ἑκάστοτε κτλ.
κ
νe
10. οι παρακάτω λέξεις, καθώς και οι παράγωγές τους ή σύνθετες με α´ συνθετικό τις λέξεις:

ρεά
Α. ἁβρός, ἅγιος, ἁγνός, ᾍδης, ἁδρός, ἁθρόος, αἷμα, Αἷμος, αἱρέω-ῶ, αἱ ἁλαί, ἅλας, Ἁλιάκμων,

Δω
Ἁλίαρτος, ἁλιεύω, Ἁλικαρνασσός, ἅλις, ἁλίσκομαι, ἅλωσις, ἅλλομαι, Ἁλόννησος, ἁλουργίς, ὁ
ἅλς, ἡ ἅλς (= θάλασσα), ἁλτήρ, ἅλυσις, ἡ ἅλως, ἅμα, ἅμαξα, ἁμαρτάνω, ἅμιλλα, ἅμμα, ἁνύτω,
ἁπαλός, ἅπαξ, ἁπλοῦς, ἅπτω – ἅπτομαι, ἅρμα, ἁρμόζω, ἁρμονία, ἁρμός, ἅρπαξ – ἁρπάζω, ἁφή,
ἁψίκορος, ἁψίς.
Ε. ἕδος, ἕδρα, ἑδώλιον, ἕζομαι, εἱλόμην (αόριστος β΄ του αἱροῦμαι), εἵμαρται – εἱμαρμένη,
εἵργνυμι – εἱργνύω, εἱρκτή, Ἑκάβη, ἑκάς, Ἑκάτη, ἑκών, Ἑλένη, Ἑλικών, ἡ ἕλιξ, ἑλίττω, ἕλκος, ἕλκω
– ἑλκύω, Ἑλλάς, Ἕλλην, ἡ ἕλμινς, τὸ ἕλος, ἕνεκα ή ἕνεκεν, ἑξῆς, ἕξω, ἑορτή, ἕρκος, ἕρμα,
ἑρμηνεύω, Ἑρμῆς, ἕρπω, ἑσπέρα, ἕσπερος, ἑσπόμην, ἑστιάω-ῶ, ἑταῖρος, ἕτοιμος καὶ ἑτοῖμος,
εὑρίσκω, ἕψω, ἕωλος, ἡ ἕως.

Καλλιόπη Κρασσά
14 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

Η. ἥβη, ἡγέομαι-οῦμαι, ἥδομαι, ἥκιστα, ἥκω, ἧλιξ, Ἡλιαία, ἥλιος, ἧλος, ἡμέρα, ἥμερος, ἡμι-
(αχώριστο μόριο), ἥμισυς, ἡ ἡνία καὶ τὰ ἡνία, ἧπαρ, Ἥρα, Ἡρακλής, Ἡρόδοτος, ἥρως, Ἡσίοδος,
ἥσυχος, ἧττα, ἡττάομαι-ῶμαι, ἥττων, Ἥφαιστος.
Ι. ἱδρύω, ἱδρώς, ἱέραξ, ἱερός, ἵημι, ἱκανός, ἱκέτης, ἱκνέομαι-οῦμαι, ἱλάσκομαι, ἱλαρός, ἵλεως, ἱμάς,
ἱμάτιον, ἵμερος, ἵππος, ἵστημι, ἱστός – ἱστίον, ἱστορία, ἱστορέω-ῶ, ἵστωρ.
Ο. ὁδός, ὁλκάς, ὁλκή, ὁ ὁλκός, ὅλμος, ὅλος, ὁρμαθός, ὁρμή, ὁ ὅρμος, ὁ ὅρος, τὸ ὅριον, ὁρίζω,
ὁράω-ῶ, ὅσιος.
Ω. ὥρα, ὡραῖος, ὥριμος.

Τονισμός των σύνθετων λέξεων

Στις σύνθετες λέξεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας ο τόνος ανεβαίνει ως την τελευταία
συλλαβή του α ́ συνθετικού της νέας λέξης, αν το επιτρέπει η λήγουσα. Υπάρχουν όμως και
κάποιες εξαιρέσεις.
1. Τα σύνθετα και παρασύνθετα ουσιαστικά με καταλήξεις -α, -η, -μος, -ευς, -της, -τηρ
τονίζονται στη λήγουσα, όπως και τα αντίστοιχα απλά, π.χ. με κατάληξη -α μισθοφορά,
ἐκδορά· με κατάληξη -η διακοπή, συγγραφή· με κατάληξη -μος συλλογισμός,
περισπασμός· με κατάληξη -ευς ἀντιβασιλεύς, ἀρχιερεύς· με κατάληξη -της
ἀνταγωνιστής, συμμαθητὴς.
2. Τα σύνθετα και παρασύνθετα επίθετα με κατάληξη -ης (-ες) της γ ́ κλίσης έχουν δεύτερο
συνθετικό ρηματικό θέμα ή θέμα ουδετέρου σε -ος και τονίζονται συνήθως στη λήγουσα,
π.χ. ἀμελής, εὐπρεπής, εὐγενής κ.ά. Στην παραλήγουσα τονίζονται όμως όσα έχουν
κατάληξη σε -αντης, -αρκης, -ηθης, -ηρης, -μηκης, -ωδης, -μεγεθης, π.χ. ἀνάντης,
κατάντης κ.ά.

σ η
3. Τα παρασύνθετα επίθετα με κατάληξη -ικος που παράγονται από σύνθετα ρήματα

δο
τονίζονται στη λήγουσα, όπως και τα απλά, και είναι τρικατάληκτα, π.χ. ἀποδεικτικός,

έκ
συμβουλευτικὸς κ.ά.

-
νe
4. Από τα παρασύνθετα ρηματικά επίθετα που έχουν κατάληξη -τος και παράγονται από

ά
ρήματα με α ́ συνθετικό πρόθεση:
i.
ρε
όσα έχουν τη σημασία ότι κάτι μπορεί να γίνει τονίζονται στη λήγουσα και είναι

Δω
τρικατάληκτα, π.χ. ἀνεκτὸς, ἐξαιρετὸς κ.ά.
ii. όσα έχουν τη σημασία του παθητικού παρακειμένου τονίζονται στην
προπαραλήγουσα και είναι δικατάληκτα, π.χ. διάλυτος, -ος, -ον, ἐξαίρετος κ.ά.).
5. Τα σύνθετα ρηματικά επίθετα σε -τος που έχουν ως α ́ συνθετικό αχώριστο μόριο ή άλλο
μέρος του λόγου εκτός από πρόθεση τονίζονται στην προπαραλήγουσα σύμφωνα με τον
κανόνα για τον τονισμό των συνθέτων και είναι δικατάληκτα, π.χ. ἄβατος, -ος, -ον κ.ά.

Έκδοση taexeiola
 Θεωρία - Κανόνες 15

6. Τα παρασύνθετα ρηματικά επίθετα με κατάληξη -τέος παράγονται από σύνθετα ρήματα

με α ́ συνθετικό πρόθεση και διατηρούν πάντα τον τόνο στην παραλήγουσα, π.χ.
ἀποδεικτέος, καταβλητέον, καθαιρετέον κτλ.
7. Από τα σύνθετα ουσιαστικά σε -ος της β ́ κλίσης, όπου το α ́ συνθετικό είναι θέμα
ονόματος ή αντωνυμίας και το β ́ συνθετικό θέμα ρήματος:
i. όσα έχουν παθητική ή αμετάβατη σημασία προπαροξύνονται, π.χ. αὐτόγραφος,
πρωτότοκος κ.ά.
ii. όσα έχουν ενεργητητική μεταβατική σημασία παροξύνονται, αν η παραλήγουσα
είναι βραχύχρονη, π.χ. λογογράφος, πρωτοτόκος κ.ά.· οξύνονται όμως αν η
παραλήγουσα είναι φύσει ή θέσει μακρόχρονη, π.χ. κυνηγός, ναυπηγός,
στρατηγός, παιδαγωγός κ.ά.

Αναλυτικότερα για τον τονισμό των σύνθετων λέξεων αξίζει να σημειωθούν τα εξής:
1. Τα σύνθετα ρήματα συνήθως διατηρούν τον τόνο τους στη συλλαβή που τονίζεται και το
αντίστοιχο απλό ρήμα π.χ. λύειν -> ἀπολύειν, ἦχθαι -> ἀπῆχθαι κ.ά.
2. Τάση αναβιβασμού του τόνου στα σύνθετα παρατηρούμε στην οριστική και στην
προστακτική, στις περιπτώσεις όπου η λήγουσα είναι βραχύχρονη συλλαβή, π.χ. εἶμι ->
ἄπειμι, οἶδα -> σύνοιδα, λύε -> ἀπόλυε κ.ά.
Προσοχή! Εξαιρείται το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο της οριστικής ενεστώτα των ρημάτων ἵημι και
ἵστημι (ἱᾶσι -> ἀφιᾶσι, ἱστᾶσι -> ἐφιστᾶσι), διότι οι τύποι αυτοί έχουν τονιζόμενες συλλαβές που
προέρχονται από συναίρεση.
3. Στην προστακτική των συνθέτων, το β΄ ενικό προστακτικής αορίστου β΄ μέσης φωνής
διατηρεί τον τόνο του απλού ρήματος, π.χ. λιποῦ -> καταλιποῦ, γενοῦ -> συγγενοῦ. Αυτό

η
ισχύει πάντα όταν ο τύπος του απλού ρήματος είναι δισύλλαβος.

δο σ
4. Όταν όμως το β΄ ενικό πρόσωπο της προστακτικής του αορίστου β΄ της μέσης φωνής

κ
είναι τύπος μονοσύλλαβος, τότε ο τόνος διατηρείται μόνο αν η πρόθεση είναι

- έ
νe
μονοσύλλαβη ή προέρχεται από έκθλιψη, π.χ. οὗ (του ρήματος ἵημι) -> συνοῦ, θοῦ ->
προθοῦ, σχοῦ -> προσχοῦ, από + οὗ -> ἀφοῦ, μετά + οὗ -> μεθοῦ, δοῦ -> ἐνδοῦ.

ρεά
5. Όταν ο τύπος είναι μονοσύλλαβος και η πρόθεση δισύλλαβη, τότε ο τόνος ανεβαίνει στη

Δω
δεύτερη συλλαβή της πρόθεσης, δηλαδή στην παραλήγουσα, π.χ. θοῦ -> κατάθου, σποῦ
-> ἐπίσπου κ.ά.
Προσοχή! Στην προστακτική αορίστου β΄ ανεβαίνει πάντα ο τόνος στην ενεργητική φωνή, είτε
όταν είναι μονοσύλλαβη είτε όταν είναι δισύλλαβη πρόθεση, π.χ. δός -> ἀπόδος, θές -> κατάθες
κ.ά. Το ίδιο ισχύει και για τους δισύλλαβους τύπους της προστακτικής, π.χ. στῆθι ->
κατάστηθι/ἔνστηθι, λαβέ -> σύλλαβε/κατάλαβε, ἰδέ -> σύνιδε/κάτιδε κ.ά.
6. Η υποτακτική και η ευκτική συνήθως διατηρούν τον τόνο των απλών ρημάτων, π.χ.
δῶμεν -> ἐνδῶμεν, εκτός από την υποτακτική και ευκτική αορίστου β΄ των ρημάτων ἔχω
και ἕπομαι, π.χ. σχῶ -> παράσχω, σχῶμεν -> πρόσχωμεν, σπῶμαι -> ἐπίσπωμαι, σπῆσθε

Καλλιόπη Κρασσά
16 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

-> ἐπίσπησθε, σποῖο -> ἐπίσποιο, σχῶμαι -> παράσχωμαι, σχοῖσθε -> ἐπίσχοισθε, όπου ο
τόνος ανεβαίνει στην παραλήγουσα όταν πρόκειται για λήγουσα μακρόχρονη και στην
προπαραλήγουσα όταν υπάρχει λήγουσα βραχύχρονη.
Προσοχή! Ο τόνος δεν ανεβαίνει ποτέ πάνω από τη συλλαβή που περιέχει αύξηση, είτε είναι
συλλαβική είτε χρονική, ή αναδιπλασιασμό, π.χ. ἦγον -> ἀπῆγον, ἦν -> ἐξῆν, εἶχον -> συνεῖχον.
7. Επίσης, ποτέ δεν ανεβαίνει ο τόνος πάνω από την τελευταία συλλαβή του πρώτου
συνθετικού, π.χ. παράδος.
8. Τα απαρέμφατα και οι μετοχές διατηρούν τον τόνο στη συλλαβή που τονίζονται και τα
αντίστοιχα απλά, χωρίς εξαιρέσεις.
9. Στα σύνθετα του εἰμί ο τόνος ανεβαίνει: α) στην οριστική ενεστώτα και β) στο β΄ ενικό
και πληθυντικό της προστακτικής του ενεστώτα. Π.χ. πάρειμι, πάρει, πάρεστι(ν) κτλ. –
πάρισθι, πάρεστε, ενώ παρῶ, παρῇς, παρῇ κτλ. – παρείην, παρεῖναι, παρών κτλ.
10. Το β΄ ενικό της προστακτικής του ενεργητικού αορίστου β΄ των ρημάτων ἔρχομαι,
εὑρίσκω, λαμβάνω, λέγω και ὁρῶ, όταν δεν είναι σύνθετο, τονίζεται στη λήγουσα, π.χ.
ἔρχομαι -> ἦλθον -> ἐλθέ, εὑρίσκω -> ηὗρον -> εὑρέ, λαμβάνω -> ἐλάμβανον -> λαβέ,
λέγω -> εἶπον -> εἰπέ, ὁρῶ -> εἶδον -> ἰδέ.
Προσοχή! Διαφέρουν από τα σύνθετα, π.χ. ἄπελθε, ἔξευρε, παράλαβε, πρόειπε, πάριδε.
11. Στα σύνθετα εἶμι, φημί, οἶδα και κεῖμαι, ο τόνος ανεβαίνει στην οριστική και προστακτική
έγκλιση του ενεστώτα, αν το επιτρέπει η λήγουσα (δηλαδή αν η λήγουσα είναι
βραχύχρονη). Π.χ. ἄπειμι, ἄπει, ἄπεισι(ν), ἄπιμεν κτλ. – ἄπιθι, ἄπιτε (αλλά: ἀπίτω,
ἀπιόντων κτλ.), σύμφημι, ἀπόφημι, σύμφαθι (αλλά: συμφάτω, συμφάντων κτλ.),
σύνοιδα, σύνισμεν – σύνισθε κτλ. (αλλά: συνίστω, συνίστων), ἀπόκειμαι, διάκειμαι,
κατάκεισο (αλλά: κατακείσθω).

η
12. Στο β΄ ενικό της προστακτικής ενεργητικής φωνής του αορίστου α΄ ο τόνος ανεβαίνει στα
σύνθετα ρήματα, π.χ. κατάλυσον, ἐπίρριψον, ἀνάκρινον.

δο σ
έκ
13. Στο β΄ ενικό της προστακτικής μέσης φωνής του αορίστου α΄ ο τόνος ανεβαίνει στα

-
νe
σύνθετα ρήματα, π.χ. λῦσαι -> παράλυσαι κ.ά.

ά
14. Στα συνηρημένα με μονοσύλλαβο ρηματικό θέμα σε -εω ανεβαίνει ο τόνος στην

ρε
πρόθεση στο β΄ ενικό της προστακτικής της ενεργητικής φωνής και στους συνηρημένους

Δω
τύπους της οριστικής, π.χ. πλεῖ -> παράπλει, πνεῖ -> ἔκπνει (αλλά: παραπλεῖτε).

Θέση τόνου και πνεύματος

1. Στη μικρογράμματη γραφή, το πνεύμα και ο τόνος σημειώνονται πάνω από τα φωνήεντα
και τους καταχρηστικούς διφθόγγους, π.χ. ἀγαθός.
2. Στους κύριους διφθόγγους το πνεύμα ή ο τόνος σημειώνονται πάνω στο δεύτερο
φωνήεν, π.χ. αἵρεσις.

Έκδοση taexeiola
 Θεωρία - Κανόνες 17

3. Στην περίπτωση που ο τόνος και το πνεύμα βρίσκονται στην ίδια συλλαβή, τότε
προηγείται το πνεύμα και ακολουθεί ο τόνος (οξεία ή βαρεία), π.χ. αἵρεσις. Ενώ, στην
περίπτωση που η συλλαβή τονίζεται με περισπωμένη, τότε ο τόνος μπαίνει πάνω από το
πνεύμα, π.χ. εὖρος.
4. Στην περίπτωση που οι αρχαίες λέξεις είναι γραμμένες με κεφαλαία γράμματα, τότε το
πνεύμα και ο τόνος παραλείπονται, π.χ. ΑΙΡΕΣΙΣ.

Άτονες λέξεις

Υπάρχουν δέκα μονοσύλλαβες άτονες λέξεις της αρχαίας ελληνικής, οι οποίες δεν παίρνουν
δηλαδή τόνο και είναι οι εξής:
1. οι τύποι του άρθρου στον ενικό αριθμό ὁ, ἡ και στον πληθυντικό αριθμό οἱ και αἱ,
2. οι προθέσεις εἰς, ἐν, ἐκ ή ἐξ,
3. τα μόρια εἰ, ὡς, οὐ ή οὐκ ή οὐχ.

σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω

Καλλιόπη Κρασσά
 Φύλλα Εργασίας

σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω
 1ο Φύλλο Εργασίας 19

1ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
βαθμός δυσκολίας: 1

Α. Να χαρακτηριστούν οι συλλαβές των παρακάτω λέξεων σε μακρόχρονες και βραχύχρονες,

αιτιολογώντας την απάντησή σας.
1. νέοι ______________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

2. κήπων ______________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

3. δῶρα ______________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

σ η
δο
4. δῶρον ______________________________________________________

- έκ
______________________________________________________________________________

νe
______________________________________________________________________________

ρεά
Δω
5. κελεύω ______________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

Β. Να τονιστούν οι ακόλουθες λέξεις. Δικαιολογήστε την απάντησή σας.

1. κηποι ______________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Καλλιόπη Κρασσά
20 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

2. νεων ______________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

3. ἀνθρωποις ______________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

4. λεγομεν ______________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

5. μυστηριον _____________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

6. κηπων ______________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

η
7. στρατηγος _____________________________________________________

δο σ
______________________________________________________________________________

- έκ
______________________________________________________________________________

8. πολιτων

εά νe
______________________________________________________

ρ
Δω
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

9. μητηρ ______________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

Έκδοση taexeiola
 1ο Φύλλο Εργασίας 21

10. μαθηταις _____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

Γ. Να γράψετε τα κατάλληλα πνεύματα στις ακόλουθες λέξεις:

1. ύδωρ ______________________________________________________
2. ρήτωρ ______________________________________________________

3. άνθρωπος ______________________________________________________

4. ειμί ______________________________________________________

5. ο ______________________________________________________

σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω

Καλλιόπη Κρασσά
22 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

Απαντήσεις
1ου ΦΥΛΛΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Α. Να χαρακτηριστούν οι συλλαβές των παρακάτω λέξεων σε μακρόχρονες και βραχύχρονες,

αιτιολογώντας την απάντησή σας.
Απάντηση:
1. νέοι: νέ-: βραχύχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το βραχύχρονο ε), -οι: βραχύχρονη συλλαβή
(διότι περιέχει τον δίφθογγο οι, που είναι βραχύχρονος καθώς βρίσκεται στο τέλος της λέξης).
2. κήπων: κή-: μακρόχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο η), -πων: μακρόχρονη
συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο ω).
3. δῶρα: δῶ-: μακρόχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο ω), -ρα: βραχύχρονη
συλλαβή (διότι τα ουδέτερα της β΄ κλίσης έχουν το α της κατάληξης του πληθυντικού
βραχύχρονο).
4. δῶρον: δῶ-: μακρόχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο ω), -ρον: βραχύχρονη
συλλαβή (διότι περιέχει το βραχύχρονο ο).
5. κελεύω: κε-: βραχύχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το βραχύχρονο ε), -λεύ: μακρόχρονη
συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο δίφθογγο ευ), -ω μακρόχρονη συλλαβή (διότι περιέχει
το μακρόχρονο ω).

Β. Να τονιστούν οι ακόλουθες λέξεις. Δικαιολογήστε την απάντησή σας.

Απάντηση:
1. κηποι: κῆποι, κῆ-: μακρόχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο η), -οι: βραχύχρονη

η
(διότι περιέχει τον δίφθογγο οι, που είναι στο τέλος της λέξης και θεωρείται βραχύχρονος).

δο σ
Ισχύει δηλαδή ο εξής κανόνας: Με περισπωμένη τονίζεται η παραλήγουσα όταν η λήγουσα είναι

κ
βραχύχρονη και η παραλήγουσα μακρόχρονη.

- έ
νe
2. νεων: νέων, νέ-: βραχύχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το βραχύχρονο ε), -ων: μακρόχρονη

ά
συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο ω). Ισχύει δηλαδή ο εξής κανόνας: Με οξεία τονίζονται

ρε
πάντα τα βραχέα φωνήεντα ο και ε.

Δω
3. ἀνθρωποις: ἀνθρώποις, -θρω-: μακρόχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο ω),
-ποις: μακρόχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο οι. Προσοχή! Ο δίφθογγος οι δεν
είναι στο τέλος της λέξης, ακολουθείται από -ς). Ισχύει δηλαδή ο εξής κανόνας: Με οξεία
τονίζεται η παραλήγουσα, όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη και η παραλήγουσα είναι κι αυτή
μακρόχρονη.
4. λεγομεν: λέγομεν, λέ-: προπαραλήγουσα (τονίζεται πάντα με οξεία). Ισχύει δηλαδή ο εξής
κανόνας: Με οξεία τονίζεται πάντα η προπαραλήγουσα.

Έκδοση taexeiola
 Απαντήσεις 1ου Φύλλου Εργασίας 23

5. μυστηριον: μυστήριον, -στή: προπαραλήγουσα (τονίζεται πάντα με οξεία). Ισχύει δηλαδή ο

εξής κανόνας: Με οξεία τονίζεται πάντα η προπαραλήγουσα.
6. κηπων: κήπων, κή-: μακρόχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο η), -πων:
μακρόχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο ω). Ισχύει δηλαδή ο εξής κανόνας: Με οξεία
τονίζεται η παραλήγουσα, όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη και η παραλήγουσα είναι κι αυτή
μακρόχρονη.
7. στρατηγος: στρατηγὸς, -γὸς: λήγουσα βραχύχρονη (διότι περιέχει το βραχύχρονο ο). Ισχύει
δηλαδή ο εξής κανόνας: Με οξεία τονίζονται πάντα τα βραχέα φωνήεντα ο και ε.
8. πολιτων: πολιτῶν: γενική πληθυντικού του ουσιαστικού της α΄ κλίσης ὁ πολίτης. Ισχύει
δηλαδή ο εξής κανόνας: Με περισπωμένη τονίζεται η μακροκατάληκτη λήγουσα της γενικής και
δοτικής του ενικού και του πληθυντικού αριθμού των πτωτικών.
9. μητηρ: μήτηρ, μή-: μακρόχρονη συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο η), -τηρ: μακρόχρονη
συλλαβή (διότι περιέχει το μακρόχρονο η). Ισχύει δηλαδή ο εξής κανόνας: Με οξεία τονίζεται η
παραλήγουσα, όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη και η παραλήγουσα είναι κι αυτή
μακρόχρονη.
10. μαθηταις: μαθηταῖς, -ταῖς: δοτική πληθυντικού του ουσιαστικού της α´ κλίσης ὁ μαθητής.
Ισχύει δηλαδή ο εξής κανόνας: Με περισπωμένη τονίζεται η μακροκατάληκτη λήγουσα της
γενικής και δοτικής του ενικού και του πληθυντικού αριθμού των πτωτικών.

Γ. Να γράψετε τα κατάλληλα πνεύματα στις ακόλουθες λέξεις:

Απάντηση:
1. ύδωρ: ὕδωρ (δασεία στο υ σύμφωνα με τον κανόνα)
2. ρήτωρ: ῥήτωρ (δασεία στο ρ σύμφωνα με τον κανόνα)

η
3. άνθρωπος: ἄνθρωπος (ψιλή)

δο σ
4. ειμί: εἰμί (ψιλή)

κ
5. ο: ὁ (δασεία στο αρσενικό άρθρο σύμφωνα με τον κανόνα)

- έ
εά νe
ρ
Δω

Καλλιόπη Κρασσά
24 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

2ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
βαθμός δυσκολίας: 2

Α. Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω λέξεις της αρχαίας ελληνικής με ΣΩΣΤΟ ή ΛΑΘΟΣ,

εντοπίζοντας αν υπάρχουν λάθη ως προς τον τονισμό τους.
1. αἱ ἡμέραι _____________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

2. τοίς σοφοίς ____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

3. ταῖς νήσοις ____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

σ η
δο
4. αἱ ἄμπελοι ____________________________________________________

- έκ
______________________________________________________________________________

νe
______________________________________________________________________________

ρεά
Δω
5. τά δώρα _____________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

6. τῶν δῶρων ____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

Έκδοση taexeiola
 2ο Φύλλο Εργασίας 25

7. oἰ ἀνθρῶποι ___________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

8. τών ψῆφων ____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

9. ὁ λόγος _____________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

10. τοῖς δῶροις ____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

11. ὦ νησέ _____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

η
12. τῃ τράπεζῃ ____________________________________________________

δο σ
______________________________________________________________________________

- έκ
______________________________________________________________________________

εά νe
Β. Να τονίσετε τις παρακάτω λέξεις της αρχαίας ελληνικής και να δικαιολογήσετε την επιλογή

ρ
Δω
σας διατυπώνοντας τον αντίστοιχο κανόνα τονισμού.
1. ἡ ἀμπελος _____________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

2. του ἀνθρωπου _________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

Καλλιόπη Κρασσά
26 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

3. οἱ θεοι _____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

4. της ὁδου _____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

5. αἱ τιμαι _____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

6. ὁ κινδυνος _____________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

7. τοις ποταμοις _____________________________________________________

______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

σ η
δο
Γ. Να γράψετε τα κατάλληλα πνεύματα στις ακόλουθες λέξεις:

έκ
1. άγιος ______________________________________________________

-
νe
2. εξι ______________________________________________________

3. υγεια

ρεά ______________________________________________________

Δω
4. ελυον ______________________________________________________
5. εκβολή ______________________________________________________

Έκδοση taexeiola
 Απαντήσεις 2ου Φύλλου Εργασίας 27

Απαντήσεις
2ου ΦΥΛΛΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Α. Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω λέξεις της αρχαίας ελληνικής με ΣΩΣΤΟ ή ΛΑΘΟΣ,

εντοπίζοντας αν υπάρχουν λάθη ως προς τον τονισμό τους.
Απάντηση:
1. αἱ ἡμέραι: ΣΩΣΤΟ
2. τοίς σοφοίς: ΛΑΘΟΣ, τοῖς σοφοῖς (δευτερόκλιτο, τρικατάληκτο επίθετο σε -ος, -η, -ον, δοτική
πληθυντικού).
3. ταῖς νήσοις: ΣΩΣΤΟ
4. αἱ ἄμπελοι: ΣΩΣΤΟ
5. τά δώρα: ΛΑΘΟΣ, τά δῶρα (δευτερόκλιτο ουσιαστικό, ουδετέρου γένους, ονομαστική
πληθυντικού με το α της λήγουσας βραχύχρονο και την παραλήγουσα μακρόχρονη με ω).
6. τῶν δῶρων: ΛΑΘΟΣ, τῶν δώρων (μακρόχρονη λήγουσα και μακρόχρονη παραλήγουσα).
7. oἰ ἀνθρῶποι: ΛΑΘΟΣ, οἱ ἄνθρωποι (ονομαστική πληθυντικού με βραχύχρονη λήγουσα –
επειδή ο δίφθογγος οι είναι στο τέλος της λέξης– που επιτρέπει να τονιστεί η προπαραλήγουσα).
8. τών ψῆφων: ΛΑΘΟΣ, τῶν (γενική πληθυντικού οριστικού άρθρου) ψήφων (μακρόχρονη
λήγουσα και μακρόχρονη παραλήγουσα).
9. ὁ λόγος: ΣΩΣΤΟ
10. τοῖς δῶροις: ΛΑΘΟΣ, τοῖς δώροις (μακρόχρονη λήγουσα και μακρόχρονη παραλήγουσα).

η
11. ὦ νησέ: ΛΑΘΟΣ, ὦ νῆσε (δευτερόκλιτο ουσιαστικό, θηλυκού γένους, κλητική ενικού με

δο σ
βραχύχρονη λήγουσα και μακρόχρονη παραλήγουσα).

κ
12. τῃ τράπεζῃ: ΛΑΘΟΣ, τῇ τραπέζῃ (μακρόχρονη λήγουσα, η οποία δεν επιτρέπει να τονιστεί η

- έ
νe
προπαραλήγουσα. Η παραλήγουσα οξύνεται διότι το ε είναι βραχύ).

ρεά
Β. Να τονίσετε τις παρακάτω λέξεις της αρχαίας ελληνικής και να δικαιολογήσετε την επιλογή

Δω
σας διατυπώνοντας τον αντίστοιχο κανόνα τονισμού.
Απάντηση:
1. ἡ ἀμπελος: ἡ ἄμπελος. Η προπαραλήγουσα τονίζεται πάντα με οξεία.
2. του ἀνθρωπου: τοῦ ἀνθρώπου. Η λήγουσα είναι μακρόχρονη και δεν επιτρέπει να τονιστεί η
προπαραλήγουσα. Επίσης, τονίζεται με οξεία, διότι η λήγουσα είναι μακρόχρονη και η
παραλήγουσα είναι κι αυτή μακρόχρονη.
3. οἱ θεοι: οἱ θεοί. Τονίζεται με οξεία, γιατί η συλλαβή είναι βραχύχρονη (περιέχει τον δίφθογγο
οι, ο οποίος είναι στο τέλος της λέξης και θεωρείται βραχύχρονος).

Καλλιόπη Κρασσά
28 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

4. της ὁδου: τῆς ὁδοῦ. Τονίζεται με περισπωμένη η λήγουσα, καθώς είναι γενική πτώση του
δευτερόκλιτου θηλυκού ουσιαστικού ἡ ὁδός. Ισχύει δηλαδή ο εξής κανόνας: Με περισπωμένη
τονίζεται η μακροκατάληκτη λήγουσα της γενικής και δοτικής του ενικού και του πληθυντικού
αριθμού των πτωτικών.
5. αἱ τιμαι: αἱ τιμαί. Τονίζεται με οξεία, γιατί η συλλαβή είναι βραχύχρονη (περιέχει τον
δίφθογγο αι, ο οποίος είναι στο τέλος της λέξης και θεωρείται βραχύχρονος).
6. ὁ κινδυνος: ὁ κίνδυνος. Η προπαραλήγουσα τονίζεται πάντα με οξεία.
7. τοις ποταμοις: τοῖς ποταμοῖς. Τονίζεται με περισπωμένη η λήγουσα, καθώς είναι δοτική
πτώση του δευτερόκλιτου αρσενικού ουσιαστικού ὁ ποταμός. Ισχύει δηλαδή ο εξής κανόνας:
Με περισπωμένη τονίζεται η μακροκατάληκτη λήγουσα της γενικής και δοτικής του ενικού και
του πληθυντικού αριθμού των πτωτικών.

Γ. Να γράψετε τα κατάλληλα πνεύματα στις ακόλουθες λέξεις:

Απάντηση:
1. άγιος: ἅγιος (δασυνόμενη λέξη)
2. εξι: ἕξι (δασυνόμενη λέξη)
3. υγεια: ὕγεία (το υ παίρνει κατά κανόνα δασεία)
4. ελυον: ἔλυον (ψιλή)
5. εκβολή: ἐκβολή (ψιλή)

σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω

Έκδοση taexeiola
 3ο Φύλλο Εργασίας 29

3ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
βαθμός δυσκολίας: 3

Α. Να τονίσετε το παρακάτω κείμενο εφαρμόζοντας τους κανόνες τονισμού και να γράψετε

τα κατάλληλα πνεύματα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.
Εν Αθηναις τους παιδας μετ’ επιμελειας διδασκουσι και νουθετουσι. Πρωτον μεν και τροφος και
μητηρ και παιδαγωγος και αυτος ο πατηρ επιμελουνται οπως βελτιστος γενησεται ο παις,
διδασκοντες οτι το μεν δικαιον, το δε αδικον και τοδε μεν καλον, τοδε δε αισχρον εστι. Ειτα δε,
επειδαν οι παιδες εις ηλικιαν ελθωσιν, οι γονεις εις διδασκαλων πεμπουσιν, ενθα οι μεν
γραμματισται επιμελουνται οπως γραμματα μαθωσιν και τα γεγραμμένα εννοωσι, οι δε
κιθαρισται τω κιθαριζειν ημερωτερους αυτους ποιειν πειρωνται και τας των παιδων ψυχας προς
τον ρυθμον και την αρμονιαν οικειουσι. Ετι οι παιδες εν γυμνασιοις και παλαιστραις φοιτωσιν,
ενθα οι παιδοτριβαι βελτιω τα σωματα αυτων ποιουσι, ινα μη αναγκαζωνται αποδειλιαν δια την
των σωματων πονηριαν.

Β. Να τονίσετε τις παρακάτω λέξεις και να σημειώσετε τα κατάλληλα πνεύματα, όπου

χρειάζεται.

σ η
κ δο
λεγω ___________________
φερω

-
___________________
έ
νe
αγγελλω ___________________
εργον

ρεά___________________

Δω
λεων ___________________
γερων ___________________
συλλεγω ___________________
λογος ___________________
νομος ___________________
Απολλων ___________________
προσεχω ___________________
εγκωμιον ___________________
ευαγγελιον ___________________

Καλλιόπη Κρασσά
30 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

φαρμακον ___________________
δευτερον ___________________
σημερον ___________________
δικαιος ___________________
φαινομαι ___________________
διδασκαλος ___________________
στεφανος ___________________
ευχομαι ___________________
αιωνιος ___________________
τιμιωτερον ___________________
ειδωλον ___________________
συμμαχος ___________________
αμπελος ___________________
τελειος ___________________
Ησιοδος ___________________
Ομηρος ___________________
Οδυσσεια ___________________
υστερον ___________________
θεμελιον ___________________
σεμνοτερον ___________________
αγιωτερον ___________________
νησος ___________________
σημειον ___________________

η
χαιρε ___________________

δο σ
Σειρηνες ___________________

κ
Κρητες ___________________

- έ
νe
Αρχαιος ___________________
τοιχος ___________________
τειχος
εά
___________________

ρ
Δω
τουτο ___________________
εκεινο ___________________
κωνος ___________________
θειος ___________________
στρατιωτης ___________________
δουλευω ___________________
φευγω ___________________
θηκη ___________________
γνωμη ___________________

Έκδοση taexeiola
 3ο Φύλλο Εργασίας 31

κλαιω ___________________
αιρω ___________________
χορευω ___________________
πιστευω ___________________
διαβαινω ___________________
βωμος ___________________
ιατρος ___________________
ουδε ___________________
καρπος ___________________
αοιδος ___________________
φυτον ___________________
στρατηγος ___________________
ποταμος ___________________
δημος ___________________
υπακουω ___________________
χρονος ___________________
οινος ___________________
καλον ___________________
επιστημων ___________________
πονος ___________________
διωκτης ___________________
στελλω ___________________
Αθηναιοι ___________________

η
Λακεδαιμονιοι ___________________

δο σ
Θηβαιοι ___________________

κ
Περσαι ___________________

- έ
νe
Σαμιοι ___________________
Δαρειος ___________________
Αριστειδης

ρεά
___________________

Δω
Γ) Να τονίσετε τις παρακάτω σύνθετες λέξεις της αρχαίας ελληνικής και να σημειώσετε τα
κατάλληλα πνεύματα, όπου χρειάζεται.

ευρε ___________________
κατιδε ___________________
εξευρε ___________________
απελθε ___________________
αντιλαβου ___________________

Καλλιόπη Κρασσά
32 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

παρειμι ___________________
καταλυσον ___________________
παρασχω ___________________
παραλυσαι ___________________
εκπνει ___________________

σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω

Έκδοση taexeiola
 Απαντήσεις 3ου Φύλλου Εργασίας 33

Απαντήσεις
3ου ΦΥΛΛΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Α. Να τονίσετε το παρακάτω κείμενο εφαρμόζοντας τους κανόνες τονισμού και να γράψετε

τα κατάλληλα πνεύμα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.
Απάντηση:
’Εν ̓Αθήναις τοὺς παῖδας μετ’ ἐπιμελείας διδάσκουσι καὶ νουθετοῦσι. Πρῶτον μὲν καὶ τροφὸς
καὶ μήτηρ καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ ἐπιμελοῦνται ὅπως βέλτιστος γενήσεται ὁ παῖς,
διδάσκοντες ὅτι τὸ μὲν δίκαιον, τὸ δὲ ἄδικον καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν ἐστι. Εἶτα δέ,
ἐπειδὰν οἱ παῖδες εἰς ἡλικίαν ἔλθωσιν, οἱ γονεῖς εἰς διδασκάλων πέμπουσιν, ἔνθα οἱ μὲν
γραμματισταὶ ἐπιμελοῦνται ὅπως γράμματα μάθωσιν καὶ τὰ γεγραμμένα ἐννοῶσι, οἱ δὲ
κιθαρισταὶ τῷ κιθαρίζειν ἡμερωτέρους αὐτοὺς ποιεῖν πειρῶνται καὶ τὰς τῶν παίδων ψυχὰς πρὸς
τὸν ῥυθμὸν καὶ τὴν ἁρμονίαν οἰκειοῦσι. ῎Ετι οἱ παῖδες ἐν γυμνασίοις καὶ παλαίστραις φοιτῶσιν,
ἔνθα οἱ παιδοτρίβαι βελτίω τὰ σώματα αὐτῶν ποιοῦσι, ἵνα μὴ ἀναγκάζωνται ἀποδειλιᾶν διὰ τὴν
τῶν σωμάτων πονηρίαν.

Β. Να τονίσετε τις παρακάτω λέξεις και να σημειώσετε τα κατάλληλα πνεύματα, όπου

χρειάζεται.
Απάντηση:
λεγω λέγω
φερω φέρω
αγγελλω ἀγγέλλω
εργον ἔργον

η
λεων λέων
γερων γέρων

δο σ
κ
συλλεγω συλλέγω

- έ
νe
λογος λόγος
νομος νόμος
Απολλων

ρεά Ἀπόλλων

Δω
προσεχω προσέχω
εγκωμιον ἐγκώμιον
ευαγγελιον εὐαγγέλιον
φαρμακον φάρμακον
δευτερον δεύτερον
σημερον σήμερον
δικαιος δίκαιος
φαινομαι φαίνομαι
διδασκαλος διδάσκαλος

Καλλιόπη Κρασσά
34 Τονισμός στα Αρχαία Ελληνικά

στεφανος στέφανος
ευχομαι εὔχομαι
αιωνιος αἰώνιος
τιμιωτερον τιμιώτερον
ειδωλον εἴδωλον
συμμαχος σύμμαχος
αμπελος ἄμπελος
τελειος τέλειος
Ησιοδος Ἡσίοδος
Ομηρος Ὅμηρος
Οδυσσεια Ὀδύσσεια
υστερον ὕστερον
θεμελιον θεμέλιον
σεμνοτερον σεμνότερον
αγιωτερον ἁγιώτερον
νησος νῆσος
σημειον σημεῖον
χαιρε χαῖρε
Σειρηνες Σειρῆνες
Κρητες Κρῆτες
αρχαιος ἀρχαῖος
τοιχος τοῖχος
τειχος τεῖχος

η
τουτο τοῦτο

δο σ
εκεινο ἐκεῖνο

κ
κωνος κῶνος

- έ
νe
θειος θεῖος
στρατιωτης στρατιώτης
δουλευω
εά
δουλεύω

ρ
Δω
φευγω φεύγω
θηκη θήκη
γνωμη γνώμη
κλαιω κλαίω
αιρω αἴρω
χορευω χορεύω
πιστευω πιστεύω
διαβαινω διαβαίνω
βωμος βωμὸς

Έκδοση taexeiola
 Απαντήσεις 3ου Φύλλου Εργασίας 35

ιατρος ἰατρὸς
ουδε οὐδὲ
καρπος καρπὸς
αοιδος ἀοιδὸς
φυτον φυτὸν
στρατηγος στρατηγὸς
ποταμος ποταμὸς
δημος δῆμος
υπακουω ὑπακούω
χρονος χρόνος
οινος οἶνος
καλον καλὸν
επιστημων ἐπιστήμων
πονος πόνος
διωκτης διώκτης
στελλω στέλλω
Αθηναιοι Ἀθηναῖοι
Λακεδαιμονιοι Λακεδαιμόνιοι
Θηβαιοι Θηβαῖοι
Περσαι Πέρσαι
Σαμιοι Σάμιοι
Δαρειος Δαρεῖος
Αριστειδης Ἀριστείδης

σ η
δο
Γ) Να τονίσετε τις παρακάτω σύνθετες λέξεις της αρχαίας ελληνικής και να σημειώσετε τα

κ
κατάλληλα πνεύματα, όπου χρειάζεται.

- έ
Απάντηση:

νe
ευρε εὑρέ
κατιδε

ρεά
κάτιδε

Δω
εξευρε ἔξευρε
απελθε ἄπελθε
αντιλαβου ἀντιλαβοῦ
παρειμι πάρειμι
καταλυσον κατάλυσον
παρασχω παράσχω
παραλυσαι παράλυσαι
εκπνει ἔκπνει

Καλλιόπη Κρασσά
website: www.taexeiola.gr, e-mail: taexeiola@gmail.com

σ η
έκ δο
-
εά νe
ρ
Δω