Professional Documents
Culture Documents
✓ Θεωρία
✓ Κανόνες
✓ Ασκήσεις με απαντήσεις
(Θεωρία, Κανόνες, Ασκήσεις με απαντήσεις)
2017
Έκδοση taexeiola
Αντί προλόγου
Το βιβλίο αυτό αποτελεί βοήθημα στον Τονισμό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας.
Περιλαμβάνει Θεωρία, Παραδείγματα και Ασκήσεις. Για την διευκόλυνση των
μαθητών παρέχονται και οι απαντήσεις τους. Το βοήθημα αυτό διαρκώς
ανανεώνεται, γίνονται προσθήκες και βελτιώνεται, οπότε σιγουρευτείτε πως
χρησιμοποιείτε την τελευταία έκδοση. Το παρόν βιβλίο «ΤΟΝΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ
ΕΛΛΗΝΙΚΑ: Θεωρία, Κανόνες, Ασκήσεις με απαντήσεις» έκδοσης taexeiola, είναι
ελεύθερο προς ανάγνωση από την ιστοσελίδα taexeiola αλλά και άλλους
διαδικτυακούς τόπους. Επιτρέπεται το δωρεάν κατέβασμα και η εκτύπωση του
βιβλίου για προσωπική χρήση. Επιτρέπεται η ολική αναδημοσίευση του έργου
μέσω του διαδικτύου. Προσοχή! σε καμία περίπτωση και με κανένα τρόπο δεν
επιτρέπεται η πώλησή του.
Ο εκδότης
Εισαγωγή .............................................................................................................................. 6
Γράμματα αρχαίας ελληνικής γλώσσας ........................................................................... 6
Φωνήεντα αρχαίας ελληνικής γλώσσας .......................................................................... 7
Δίφθογγοι αρχαίας ελληνικής γλώσσας........................................................................... 7
Συλλαβές αρχαίας ελληνικής γλώσσας ............................................................................ 8
Κατηγοριοποίηση αρχαίων ελληνικών συλλαβών σύμφωνα με το χρόνο του
φωνήεντός τους ................................................................................................................... 8
Τόνοι ................................................................................................................................... 10
Κατηγοριοποίηση αρχαίων ελληνικών λέξεων σύμφωνα με τον τονισμό τους ....... 10
Βασικοί κανόνες τονισμού αρχαίων ελληνικών λέξεων ............................................. 11
Εγκλιτικές λέξεις ή εγκλιτικά ........................................................................................... 12
Τονισμός των εγκλιτικών λέξεων ................................................................................... 13
Ειδικοί κανόνες για τον τονισμό ..................................................................................... 14
Πνεύματα ........................................................................................................................... 15
Τονισμός των σύνθετων λέξεων ..................................................................................... 17
Θέση τόνου και πνεύματος ............................................................................................. 22
Άτονες λέξεις ...................................................................................................................... 23
1ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ............................................................................................... 24
2ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ................................................................................................ 32
3ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ................................................................................................ 40
➢ Εισαγωγή
Η καθιέρωση των τόνων πιθανολογείται ότι προέκυψε, είτε λόγω της ανάγκης των
Ελλήνων για την ορθή προφορά λέξεων ή λέξεων που δε χρησιμοποιούσαν συχνά
στον καθημερινό τους λόγο, είτε λόγω της ανάγκης εκμάθησης της ελληνικής
γλώσσας από κάποιους που δεν ήταν μητρική τους. Αξίζει να σημειώσουμε ότι
εκείνη την περίοδο η ελληνική γλώσσα ήταν ιδιαιτέρως διαδεδομένη κατ’
αντιστοιχία της σημερινής αγγλικής γλώσσας.
Τα φωνήεντα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι επτά (α,ε,ο,ω,η,ι και υ) και
διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες: 1. Βραχέα ή βραχύχρονα, 2. Μακρά ή
Μακρόχρονα και 3. Δίχρονα.
Βραχέα ή βραχύχρονα είναι το -ε- και το -ο- και ονομάζονται βραχέα, διότι
προφέρονταν σε βραχύ, δηλαδή σύντομο χρόνο (ε=ε και ο=ο).
Μακρά ή μακρόχρονα είναι το -η- και το -ω- και ονομάζονται μακρά, διότι
προφέρονταν σε μακρύτερο χρόνο (η=εε και ω=οο)
Δίχρονα είναι τα -α-, -ι- και –υ- και ονομάζονται δίχρονα, διότι προφέρονταν με
δύο χρόνους, άλλοτε ως βραχύχρονα (δηλαδή α=α, ι=ι και υ=ου) κι άλλοτε ως
μακρόχρονα (δηλαδή α=αα, ι=ιι και υ=ουου).
Οι δίφθογγοι της αρχαίας ελληνικής είναι έντεκα. Οχτώ κύριοι (αι, ει, οι, υι, αυ,
ευ, ου και ηυ) και τρεις καταχρηστικοί (ᾳ,ῃ και ῳ).
Προσοχή! Όταν όμως οι δίφθογγοι –αι και –οι είναι κατάληξη ευκτικής ή
βρίσκονται στο τέλος των επιρρημάτων και των επιφωνημάτων είναι
μακρόχρονοι.
Στην αρχαία ελληνική γλώσσα ονομάζεται συλλαβή το μέρος της λέξης, που
μπορεί να περιέχει ένα ή περισσότερα σύμφωνα μαζί με ένα φωνήεν ή δίφθογγο
π.χ. νέ-ος, κῆ-ποι ή να απαρτίζεται μόνο από ένα φωνήεν ή δίφθογγο π.χ. ἀ-εί, εἰ.
Στα αρχαία ελληνικά μία συλλαβή μπορεί να χαρακτηριστεί από το χρόνο του
φωνήεντός της και να διακριθεί σε τρεις βασικές κατηγορίες, όπως αναφέρθηκε
και παραπάνω. 1. Βραχύχρονη, 2. Φύσει μακρόχρονη και 3. Θέσει μακρόχρονη
συλλαβή.
Παράδειγμα
νέ-ος: αποτελείται από δύο συλλαβές βραχύχρονες, δηλαδή νέ- και –ος με
βραχύχρονα αντίστοιχα το ε και το ο.
Παράδειγμα
κῆ-πος: αποτελείται από δύο συλλαβές μία μακρόχρονη και μία βραχύχρονη,
δηλαδή κῆ- μακρόχρονη συλλαβή με μακρόχρονο το –η και –πος με βραχύχρονη
συλλαβή με το –ο.
Θέσει μακρόχρονη είναι η συλλαβή που έχει βραχύχρονο φωνήεν, αλλά ύστερα
απ’ αυτό ακολουθούν στην ίδια λέξη δύο ή περισσότερα σύμφωνα ή ένα διπλό
(δηλαδή ζ,ξ,ψ).
Παράδειγμα
ἐ-χθρός: αποτελείται από δύο συλλαβές που η ἐ- έχει βραχύχρονο φωνήεν και
ύστερα απ’ αυτή ακολουθούν τρία σύμφωνα –χθρος.
➢ Τόνοι
Μια αρχαία ελληνική λέξη μπορεί να τονιστεί στη λήγουσα, στην παραλήγουσα
και στην προπαραλήγουσα συλλαβή και διακρίνεται ανάλογα με τη συλλαβή στην
οποία τονίζονται σε: 1. Οξύτονη (η λήγουσα δηλαδή τονίζεται με οξεία), 2.
Περισπώμενη (η λήγουσα δηλαδή τονίζεται με περισπωμένη), 3. Παροξύτονη (η
παραλήγουσα δηλαδή τονίζεται με οξεία), 4. Προπερισπώμενη (η παραλήγουσα
δηλαδή τονίζεται με περισπωμένη) και 5. Προπαροξύτονη (η προπαραλήγουσα
τονίζεται δηλαδή με οξεία).
Παραδείγματα
λαός-> οξύτονη
τιμῶ-> περισπώμενη
νέος-> παροξύτονη
κῆπος-> προπερισπώμηνη
λέγομεν-> προπαροξύτονη
Οξεία ( ΄ )
Περισπωμένη ( ῀ )
Βαρεία ( ` )
➢ Πνεύματα
Όλες οι λέξεις των αρχαίων ελληνικών που αρχίζουν από φωνήεν, από δίφθογγο
και από το σύμφωνο -ρ- εμφανίζουν επάνω τους ένα σημάδι το λεγόμενο πνεύμα.
Υπάρχουν δύο ειδών πνεύματα η ψιλή ( ᾽ ) και η δασεία ( ῾ ).
8. Οι σύνδεσμοι ἕως, ἡνίκα, ἵνα, ὅμως, ὁπότε, ὅπως. ὅτε, ὡς και ὥστε.
9. Τα αριθμητικά εἷς, ἕν ἕξ, ἑπτά, ἑκατόν, καθώς και τα παράγωγα απ᾽ αυτά
π.χ. ἕνδεκα, ἑξακόσιοι, ἑβδομήκοντα, ἑκάστοτε κτλ.
10.Οι παρακάτω λέξεις και οι παράγωγες απ᾽ αυτές ή σύνθετες τους με α´
συνθετικό τις λέξεις αυτές:
Α. ἁβρός, ἅγιος, ἁγνός, ᾍδης, ἁδρός, ἁθρόος, αἷμα, Αἷμος, αἱρέω-ῶ, αἱ ἁλαί, ἅλας,
Ἁλιάκμων, Ἁλίαρτος, ἁλιεύω, Ἁλικαρνασσός, ἅλις, ἁλίσκομαι, ἅλωσις, ἅλλομαι,
Ἁλόννησος, ἁλουργίς, ὁ ἅλς, ἡ ἅλς (= θάλασσα), ἁλτήρ, ἅλυσις, ἡ ἅλως, ἅμα,
ἅμαξα, ἁμαρτάνω, ἅμιλλα, ἅμμα, ἁνύτω, ἁπαλός, ἅπαξ, ἁπλοῦς, ἅπτω - ἅπτομαι,
ἅρμα, ἁρμόζω, ἁρμονία, ἁρμός, ἅρπαξ - ἁρπάζω, ἁφή, ἁψίκορος, ἁψίς.
Η. ἥβη, ἡγέομαι-οῦμαι, ἥδομαι, ἥκιστα, ἥκω, ἧλιξ, Ἡλιαία, ἥλιος, ἧλος, ἡμέρα,
ἥμερος, ἡμι- (αχώριστο μόριο), ἥμισυς, ἡ ἡνία καὶ τὰ ἡνία, ἧπαρ, Ἥρα, Ἡρακλής,
Ἡρόδοτος, ἥρως, Ἡσίοδος, ἥσυχος, ἧττα, ἡττάομαι-ῶμαι, ἥττων, Ἥφαιστος.
Ο. ὁδός, ὁλκάς, ὁλκή, ὁ ὁλκός, ὅλμος, ὅλος, ὁρμαθός, ὁρμή, ὁ ὅρμος, ὁ ὅρος, τὸ
ὅριον, ὁρίζω, ὁράω-ῶ, ὅσιος.
Στις σύνθετες λέξεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας ο τόνος ανεβαίνει ως την
τελευταία συλλαβή του α ́ συνθετικού της νέας λέξης, αν το επιτρέπει φυσικά η
λήγουσα.
Με εξαίρεση τα εξής:
1) Τα σύνθετα και παρασύνθετα ουσιαστικά με καταλήξεις -α, -η, -μος, -ευς, -της,
-τηρ, που τονίζονται στη λήγουσα όπως και τα αντίστοιχα απλά π.χ. με κατάληξη -
α μισθοφορά, ἐκδορά· με κατάληξη –η, διακοπή, συγγραφή· με κατάληξη –μος
συλλογισμός, περισπασμός· με κατάληξη –ευς ἀντιβασιλεύς, ἀρχιερεύς· με
κατάληξη –της ἀνταγωνιστής, συμμαθητὴς κ.ά.
2) Τα σύνθετα και παρασύνθετα επίθετα με καταλήξεις -ης (-ες) της γ ́ κλίσης που
έχουν δεύτερο συνθετικό ρηματικό θέμα ή θέμα ουδετέρου σε –ος και τονίζονται
συνήθως στη λήγουσα π.χ. ἀμελής, εὐπρεπής, εὐγενής κ.ά. Στην παραλήγουσα
τονίζονται όμως όσα έχουν κατάληξη σε -αντης, -αρκης, -ηθης, -ηρης, -μηκης, -
ωδης, -μεγεθης π.χ. ἀνάντης, κατάντης κ.ά.
1. όσα έχουν τη σημασία ότι κάτι μπορεί να γίνει τονίζονται στη λήγουσα και
είναι τρικατάληκτα π.χ. ἀνεκτὸς, ἐξαιρετὸς κ.ά.
7) Από τα σύνθετα ουσιαστικά σε -ος της β ́ κλίσης, που το α ́ συνθετικό τους είναι
θέμα ονόματος ή αντωνυμίας και το β ́ συνθετικό θέμα ρήματος:
1. Τα σύνθετα ρήματα συνήθως διατηρούν τον τόνο τους στη συλλαβή που
τονίζεται και το αντίστοιχο απλό ρήμα π.χ. λύειν -> ἀπολύειν, ἦχθαι ->
ἀπῆχθαι κ.ά.
2. Τάση αναβιβασμού του τόνου στα σύνθετα παρατηρούμε στην οριστική
και την προστακτική, στις περιπτώσεις που η λήγουσα είναι βραχύχρονη
συλλαβή π.χ. εἶμι -> ἄπειμι, οἶδα –> σύνοιδα, λύε -> ἀπόλυε κ.ά.
Προσοχή! Ο τόνος δεν ανεβαίνει ποτέ πάνω από τη συλλαβή που περιέχει αύξηση
είτε είναι συλλαβική, είτε χρονική και αναδιπλασιασμό π.,χ. ἦγον -> ἀπῆγον, ἦν ->
ἐξῆν, εἶχον -> συνεῖχον.
7. Επίσης, ποτέ δεν ανεβαίνει ο τόνος πάνω από την τελευταία συλλαβή του
πρώτου συνθετικού π.χ. παράδος.
8. Τα απαρέμφατα και οι μετοχές διατηρούν τον τόνο στη συλλαβή που
τονίζονται και τα αντίστοιχα απλά, χωρίς εξαιρέσεις.
9. Στα σύνθετα του εἰμί, ο τόνος ανεβαίνει: α) Στην οριστική Ενεστώτα και β)
Στο β΄ ενικό και πληθυντικό της προστακτικής του Ενεστώτα. π.χ. πάρειμι,
πάρει, πάρεστι(ν) κτλ. – πάρισθι, πάρεστε, ενώ: παρῶ, παρῇς, παρῇ κτλ. –
παρείην - παρεῖναι – παρών κτλ.
10. Το β΄ ενικό της προστακτικής του ενεργητικού Αορίστου Β΄ των ρημάτων
ἔρχομαι, εὑρίσκω, λαμβάνω, λέγω και ὁρῶ, όταν δεν είναι σύνθετο,
τονίζεται στη λήγουσα: π.χ ἔρχομαι -> ἦλθον -> ἐλθέ, εὑρίσκω -> ηὗρον- >
εὑρέ, λαμβάνω -> ἐλάμβανον -> λαβέ, λέγω -> εἶπον -> εἰπέ, ὁρῶ -> εἶδον ->
ἰδε.
11.Το β΄ ενικό της προστακτικής του μέσου Αορίστου Β΄, είτε είναι απλό, είτε
είναι σύνθετο, τονίζεται στη λήγουσα και παίρνει περισπωμένη π.χ. γενοῦ,
λαβοῦ -> συγγενοῦ, ἀντιλαβοῦ. Όταν όμως είναι μονοσύλλαβο και σύνθετο
με δισύλλαβη πρόθεση, ανεβάζει τον τόνο στην παραλήγουσα π.χ. ἔχομαι -
> ἐσχόμην, σχοῦ -> παράσχου, ἕπομαι -> ἑσπόμην, σποῦ -> ἐπίσπου.
12. Στα σύνθετα εἶμι, φημί, οἶδα και κεῖμαι, ο τόνος ανεβαίνει στην οριστική
και προστακτική έγκλιση του Ενεστώτα, αν φυσικά το επιτρέπει η λήγουσα
(δηλαδή η λήγουσα είναι βραχύχρονη) π.χ. ἄπειμι, ἄπει, ἄπεισι(ν), ἄπιμεν
κτλ. - ἄπιθι, ἄπιτε (αλλά: ἀπίτω, ἀπιόντων κτλ.), σύμφημι, ἀπόφημι,
σύμφαθι (αλλά: συμφάτω, συμφάντων κτλ.), σύνοιδα, σύνισμεν – σύνισθε
κτλ. (αλλά: συνίστω, συνίστων), ἀπόκειμαι, διάκειμαι, κατάκεισο (αλλά:
κατακείσθω).
13.Στο β΄ ενικό της προστακτικής Ενεργητικής φωνής του Αορίστου Α΄ ο τόνος
ανεβαίνει στην παραλήγουσα στα σύνθετα ρήματα: π.χ. κατάλυσον,
ἐπίρριψον, ἀνάκρινον.
➢ Άτονες λέξεις
1. νέοι __________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
2. κήπων _________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
3. δῶρα _________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
4. δῶρον __________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
5. κελεύω _________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
1. κηποι _________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
2. νεων ________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
3. ἀνθρωποις ________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
4. λεγομεν ________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
5. μυστηριον ________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
6. κηπων ________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
7. στρατηγος ________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
8. πολιτων _________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
9. μητηρ _________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
1. ύδωρ _________________________________________
2. ρήτωρ _________________________________________
3. άνθρωπος _________________________________________
4. ειμί __________________________________________
5. ο __________________________________________
Απαντήσεις
1ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
9. ὁ λόγος ______________________________________
__________________________________________________________________
10. τοῖς δῶροις ______________________________________
__________________________________________________________________
11. ὦ νησέ ______________________________________
__________________________________________________________________
12. τῃ τράπεζῃ ______________________________________
__________________________________________________________________
1. ἡ ἀμπελος _______________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
3. οἱ θεοι ________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
5. αἱ τιμαι ________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
6. ὁ κινδυνος ________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
1. άγιος _________________________________________
2. εξι _________________________________________
3. υγεια _________________________________________
4. ελυον _________________________________________
5. εκβολή _________________________________________
Απαντήσεις
2ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
λεγω ->
φερω ->
αγγελλω ->
εργον ->
λεων ->
γερων ->
συλλεγω ->
λογος ->
νομος ->
Απολλων ->
προσεχω ->
εγκωμιον ->
ευαγγελιον ->
φαρμακον ->
δευτερον ->
σημερον ->
δικαιος ->
φαινομαι ->
διδασκαλος ->
στεφανος ->
ευχομαι ->
αιωνιος ->
τιμιωτερον ->
ειδωλον ->
συμμαχος ->
αμπελος ->
τελειος ->
Ησιοδος ->
Ομηρος ->
Οδυσσεια ->
υστερον ->
θεμελιον ->
σεμνοτερον ->
αγιωτερον ->
νησος ->
σημειον ->
χαιρε ->
Σειρηνες ->
Κρητες ->
αρχαιος ->
τοιχος ->
τειχος ->
τουτο ->
εκεινο ->
κωνος ->
θειος ->
στρατιωτης ->
δουλευω ->
φευγω ->
θηκη ->
γνωμη ->
κλαιω ->
αιρω ->
χορευω ->
πιστευω ->
διαβαινω ->
βωμος ->
ιατρος ->
ουδε ->
καρπος ->
αοιδος ->
φυτον ->
στρατηγος ->
ποταμος ->
δημος ->
υπακουω ->
χρονος ->
οινος ->
καλον ->
επιστημων ->
πονος ->
διωκτης ->
στελλω ->
Αθηναιοι ->
Λακεδαιμονιοι ->
Θηβαιοι ->
Περσαι ->
Σαμιοι ->
Δαρειος ->
Αριστειδης ->
ευρε ->
κατιδε ->
εξευρε ->
απελθε ->
αντιλαβου ->
παρειμι ->
καταλυσον ->
παρασχω ->
παραλυσαι ->
εκπνει ->
Απαντήσεις
3ο ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
’Εν Α
̓ θήναις τοὺς παῖδας μετ’ ἐπιμελείας διδάσκουσι καὶ νουθετοῦσι. Πρῶτον
μὲν καὶ τροφὸς καὶ μήτηρ καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ ἐπιμελοῦνται
ὅπως βέλτιστος γενήσεται ὁ παῖς, διδάσκοντες ὅτι τὸ μὲν δίκαιον, τὸ δὲ ἄδικον
καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν ἐστι. Εἶτα δέ, ἐπειδὰν οἱ παῖδες εἰς ἡλικίαν
ἔλθωσιν, οἱ γονεῖς εἰς διδασκάλων πέμπουσιν, ἔνθα οἱ μὲν γραμματισταὶ
ἐπιμελοῦνται ὅπως γράμματα μάθωσιν καὶ τὰ γεγραμμένα ἐννοῶσι, οἱ δὲ κιθα-
ρισταὶ τῷ κιθαρίζειν ἡμε- ρωτέρους αὐτοὺς ποιεῖν πειρῶνται καὶ τὰς τῶν παί-
δων ψυχὰς πρὸς τὸν ῥυθμὸν καὶ τὴν ἁρμονίαν οἰκειοῦσι. ῎Ετι οἱ παῖδες ἐν γυ-
μνασίοις καὶ παλαίστραις φοιτῶσιν, ἔνθα οἱ παιδοτρίβαι βελτίω τὰ σώματα
αὐτῶν ποιοῦσι, ἵνα μὴ ἀναγκάζωνται ἀποδειλιᾶν διὰ τὴν τῶν σωμάτων πονη-
ρίαν.
Γ) Να τονίσετε τις παρακάτω σύνθετες λέξεις της αρχαίας ελληνικής και να ση-
μειώσετε τα κατάλληλα πνεύματα, όπου χρειάζεται.