Η Εποχή του Λίθου στην Ελλάδα

Παλαιολιθική Εποχή: 400.000(;) – 10.000 π. Χ

Μεσολιθική Εποχή: 10.000

10 000 – 7.000
7 000 π .Χ.
Χ

Νεολιθική Εποχή: 7.000 – 3.000 π. Χ.

 Η ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Α-ή Προκεραμική ΝΛ 6800 – 6500 / 6400 π. Χ.

Αρχαιότερη ΝΛ 6400 – 5800 π.
π Χ.
Χ
Μέση ΝΛ 5800 – 5300 π. Χ.
Ν ό
Νεότερη ΝΛ 5300 – 4500 π. Χ.
Χ
Τελική ΝΛ 4500 – 3200 π. Χ.
ή Χαλκολιθική
Συντομογραφίες

ΠΛ = Παλαιολιθική Εποχή
ΜΛ = Μεσολιθική Εποχή

ΝΛ = Νεολιθική Εποχή
ΑΝ = Αρχαιότερη Νεολιθική
ΜΝ = Μέση Νεολιθική
ΝΝ = Νεότερη
ρη Νεολιθική
ή
ΤΝ = Τελική Νεολιθική
 ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Μεγάλη αλλαγή στην οικονομία και στον τρόπο ζωής:

από το ΠΛ θηρευτικό – τροφοσυλλεκτικό στάδιο
► στο ΝΛ παραγωγικό στάδιο = οικονομία της
παραγωγής.

Σταδιακές οι αλλαγές =«Νεολιθικοποίηση»

Επαναστατικά τα αποτελέσματα = Νεολιθική
«επανάσταση»

Ο άνθρωπος παράγει την τροφή του.

Καλλιέργεια της γης : γεωργία

Εξημέρωση / εκτροφή ζώων : κτηνοτροφία

► Μόνιμη κατοικία: νέος τρόπος ζωής

 ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Σ δ ή μεταβολή
Σταδιακή β λή και μετάβαση
άβ στον νέο
έ τρόπο
ό ζωής.
ζ ή

Αλλά:

Αλλάζει
ζ ολοκληρωτικά
ηρ ο τρόπος
ρ ς ζζωής
ής των ανθρώπων.
ρ

Αλλαγή χωρίς επιστροφή.

Τομή στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Οι πρώτες αλλαγές προς τον νέο τρόπο ζωής: περί το 9000 π. Χ.

στην
η «Εύφορη
φ ρη Ημισέληνο»
μ η
Μεσοποταμία (Ιράν – Ιράκ/ Τίγρης και Ευφράτης),
περιοχή σημερινής Τουρκίας, Συρίας, Παλαιστίνης
Πολλές θεωρίες για την
εξήγηση
των αιτίων και των
μηχανισμών, που
οδήγησαν στη μεγάλη
αλλαγή.
Πιθανότερο:

Περιβαλλοντικοί λόγοι.
Ξηρασία
ηρ →
Συγκέντρωση σε
περιοχές με νερό →
Μόνιμη εγκατάσταση →
Εξημέρωση ζώων και
φυτών.
φυτών
 Ιεριχώ.
ΝΛ Πόλη
Πόλ σε όαση,
ό 10
χ λ μ. βόρεια της
Νεκράς Θάλασσας.
Πληθυσμός, περί τις
3000 .
Ιεριχώ. Τείχη – ίσως
κεντρική εξουσία.
Ιερό με πορτραίτα
«σεβαστών προγόνων»:
πραγματικά κρανία με
προσθήκη
ρ ή η κονιάματος
μ ς για
γ τα
χαρακτηριστικά προσώπου.
 Νεολιθικός
ς οικισμός
μ ς
Catal Hüyük
Ανατολική Τουρκία
(κοντά στο Ικόνιο),
320στρέμματα.

Οικονομία αγροτική
και
Εκμετάλλευση
οψιανού

Ο δρόμος του οψιανού

Catal
C t l Hüyük:
Hü ük σπίτια
ί από
ό ωμές
έ πλίνθους.
λί θ Είσοδος
Εί δ απόό οροφή
ή με κινητή
ή
σκάλα
Catal Hüyük: αποκατάσταση
Catal Hüyük
Στο εσωτερικό
ρ
των σπιτιών
εξέδρες ως
κρεβάτια, νεκροί
θαμμένοι κάτω
από αυτές.
Catal Hüyük
-Εντυπωσιακή
κοινωνική οργάνωση
-Ταξική
ξ ιεράρχηση
-Εξειδίκευση εργασίας
-Ανάπτυξη τεχνολογίας
και τέχνης
έ
(τοιχογραφίες)
-Έντονη
Έντονη θρησκευτική
ζωή: 40 ιερά, λατρεία
Θεάς Μητέρας –
Φύσης.
 Νεολιθικοποίηση στην Ελλάδα
Η μετάβαση στο τροφοπαραγωγικό στάδιο και το νέο
τρόπο ζωής γίνεται σταδιακά στη Μέση Ανατολή μεταξύ
9.000-8.000 π. Χ. (Συροπαλαιστίνη, Ιορδανία, Τουρκία, Β.
Ιράκ), με αργά βήματα και πειραματισμούς.

Στην Ελλάδα αλλαγή εμφανίζεται μετά το 7.000 π. Χ.:

Κρήτη (Κνωσός-6.800), Θεσσαλία (Άργισσα και Σέσκλο-
6.600) και Αργολίδα (Φράγχθι-6.600)

Δύο κυρίως θεωρίες για την αλλαγή στον ελλαδικό

χώρο:
1) Εισαγωγή των νέων στοιχείων από την
Ανατολή
2) Γηγενής εμφάνιση και ανάπτυξη του ΝΛ
πολιτισμού – η Ελλάδα στον πυρήνα της
εξέλιξης.
Νεολιθικοποίηση στην Ελλάδα
1η Θεωρία: Εισαγωγή από την Ανατολή
Υπέρ
1) Χρονική διαφορά : οι αλλαγές νωρίτερα στην Ανατολή 8
8.500
500 π.
π Χ
- στην Ελλάδα 6.800 π. Χ.
2) Διάδοση αλλαγών γενικά από Α προς ΔΔ. -πρώτα
πρώτα στην
Ανατολική Ελλάδα και μετά στη Δυτική. Μετά στη Δ. Ευρώπη.
3) Κατά τη ΝΛ: εμφάνιση ήμερων αιγοπροβάτων
αιγοπροβάτων, ενώ δεν έχουν
βρεθεί άγριοι πρόγονοι.
Αλλά,, στην
η Ελλάδα
1) Καταναλώνονταν άγρια δημητριακά ήδη από τη ΜΛ
((Θεόπετρα,
ρ , Φρ
Φράγχθι)
γχ )
2) Εξημέρωση αγριόχοιρου ήδη από τη ΜΛ (Γιούρα Αλοννήσου).
3)) Γενικά αντίστοιχες
χ ς ευνοϊκέςς συνθήκες
ή ς ελλαδικού χ
χώρου
ρ γγια
ανάπτυξη (κλίμα, εδάφη)
4) Υπήρχε ήδη προηγούμενη κατοίκηση, με δυνατότητες εξέλιξης.
 Νεολιθικοποίηση στην Ελλάδα
2ηΘεωρία: γηγενής εμφάνιση και ανάπτυξη ΝΛ πολιτισμού
Υπέρ
1) Άγρια δημητριακά χρησιμοποιούνταν ήδη από τη ΜΛ
(Θεόπετρα, Φράγχθι)
2)) Εξημέρωση
ξ αγριόχοιρου ήδη από τη ΜΛ (Γιούρα)
( )
3) Μόνιμη εγκατάσταση ήδη από τη ΜΛ (Μαρουλάς Κύθνου,
Φράγχθι, Θεόπετρα, Γιούρα, Ικαρία)
Κατά
1) Χρονική υστέρηση σε σχέση με Ανατολή
2) Απουσία άγριων αιγοπροβάτων
3) Στη ΜΛ Ελλάδα ελάχιστες θέσεις
(έχουν βρεθεί μέχρι στιγμής)
στιγμής).
Θεωρία για μετακίνηση πληθυσμών και διάδοση γεωργίας
από
ό Ανατολικά
Α λ ά προς Δυτικά
Δ ά επίί χιλιετίες.
λ ί
 Νεολιθικοποίηση στην Ελλάδα
Πιθανότερο είναι να συνέβησαν και τα δύο:
1) Κλίμα, θέση και γεωμορφολογία επιτρέπουν στον ελλαδικό
χώρο να προχωρήσει στην πρώτη φάση μετάβασης στο
νεολιθικό τρόπο ζωής, αν και με κάποια υστέρηση σε σχέση
με την Ανατολή (9000 v s. 7000 π. Χ.)
2) Ανάλογα με τις δυνατότητες, μερικά στοιχεία εμφανίζονται
γηγενώς (μόνιμη εγκατάσταση, εξημέρωση αγριόχοιρου,
χρήση άγριων δημητριακών), ενώ άλλα εισάγονται (ήμερα
αιγοπρόβατα).
3) Η διάδοση είναι ειρηνική με ανταλλαγές ειδών,
ειδών γνώσεων
και τεχνολογίας.
4)) Πιθανώς
θα ώς υπήρξαν
υ ήρξα με μετακινήσεις
α ήσε ς λόγω
όγω υ
υπερπληθυσμού
ερ ηθυσμού
στην Ανατολή. Θεωρία Renfrew: Ινδοευρωπαϊκοί
πληθυσμοί, που, μετακινούμενοι , διαδίδουν σταδιακά τη
γεωργία και την ΙΕ γλώσσα από Α. προς Δ.
Νεολιθική Εποχή –
Εφευρέσεις και νεωτερισμοί

Τα χαρακτηριστικά
της Νεολιθικής Εποχής
Από το 7000/ 6800 π. Χ. και μετά: επικέντρωση της ζωής στις
μεγάλες εύφορες πεδιάδες με νερό – ιδίως Θεσσαλία (Πηνειός)

Σταδιακή σταθεροποίηση παραγωγικής οικονομίας.

7000 – 3000 π. Χ. : πάνω από 1000 ΝΛ οικισμοί σε όλη την Ελλάδα.

 ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Μεγάλη αλλαγή στην οικονομία και στον τρόπο ζωής:

από το ΠΛ θηρευτικό – τροφοσυλλεκτικό στάδιο
► στο ΝΛ παραγωγικό στάδιο = οικονομία της
παραγωγής.

Σταδιακές οι αλλαγές =«Νεολιθικοποίηση»

Επαναστατικά τα αποτελέσματα = Νεολιθική
«επανάσταση»

Ο άνθρωπος παράγει την τροφή του.

Καλλιέργεια της γης : γεωργία

Εξημέρωση / εκτροφή ζώων : κτηνοτροφία

► Μόνιμη κατοικία: νέος τρόπος ζωής

Νεολιθική Εποχή –
Εποχή του Λειασμένου Λίθου:
Επεξεργασία λίθου με τριβή και
λείανση.

Συνέχιση τεχνολογίας απόκρουσης

μόνο στον οψιανό και πυριτόλιθο
Νεολιθική Εποχή –
Εφεύρεση της κεραμικής

Αποθήκευση, μαγείρεμα,
μεταφορά ανταλλαγές
μεταφορά, ανταλλαγές.

Καλλιτεχνική έκφραση
Νεολιθική Εποχή –
Γεωργικά εργαλεία

Άροτρο;
ρ ρ ; (όργωμα)
( ργ μ )
Δρεπάνι (θερισμός)
Νεολιθική Εποχή –
Εφεύρεση της υφαντικής
Κάθετος αργαλειός (αγνύθες/
υφαντικά βάρη), σφοντύλι (ρόκα,
αδράχτι), πηνία.
 Τέλη
η Νεολιθική
ή Εποχής
χής

Εφεύρεση της Μεταλλουργίας

Νεολιθική Εποχή –
Παραγωγή Ανταλλαγές –
Παραγωγή-Ανταλλαγές
Εμπόριο
Προϊόντα
ρ διατροφής,
ρ φής,
ένδυσης,
εργαλεία, έργα τέχνης
Νεολιθική Εποχή – Ανταλλαγές/ Εμπόριο:
Κεραμική για τα ίδια τα αγγεία αλλά και το
περιεχόμενό τους.
 Πυριτόλιθος

Νεολιθική
Ν λ θ ή Εποχή
Ε ή:
Διακίνηση οψιανού
από τη Μήλο
(λιγότερο από Αντίπαρο
και Γυαλί Νισύρου).
ρ )
Πυριτόλιθος κατά περιοχές, αλλά και από τα
Βαλκάνια = εμπόριο και ναυτιλία
Νεολιθική Εποχή –
Ανταλλαγές λίθινων
εργαλείων:

πρώτων υλών και τελικών

προϊόντων.
Τελική Νεολιθική –
Πρώιμη Μεταλλουργία

Διακίνηση πρώτων υλών: χαλκός,

ς χρυσός,
ς άργυρος,
ς
μόλυβδος και τέχνεργων
Νεολιθική Εποχή –
Εμπόριο αντικειμένων από spondylus gaederopus –
όστρακο του Αιγαίου - μέχρι την Κεντρική Ευρώπη:

Δί
Δίκτυα επικοινωνιών
ώ και ανταλλαγών.
λλ ώ
Νεολιθική Εποχή –

Σφραγίδες

ως ενδείξεις για
οργανωμένο εμπόριο

και
επικοινωνία
 Η ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Α-ή Προκεραμική ΝΛ 6800 – 6500 / 6400 π. Χ.

Αρχαιότερη ΝΛ 6400 – 5800 π. Χ.

Μέση ΝΛ 5800 – 5300 π. Χ.
Νεότερη ΝΛ 5300 – 4500 π. Χ.
- Προδημηνιακές φάσεις 5300- 4900 / 4800 π. Χ.
- Διμηνιακές φάσεις 4800- 4600 π. Χ.

Τελική ΝΛ 4500 – 3200 π. Χ.

ή Χαλκολιθική

Διαφορετικές κατά τόπους χρονολογικές και πολιτισμικές εξελίξεις

 Οι Νεολιθικοί κάτοικοι του Αιγαίου
είχαν εξαιρετικές συνθήκες στη διάθεσή τους

Το περιβάλλον:
σημαντικός
παράγοντας
ά
στην ανάπτυξη
του πολιτισμού

Σημαντική
ημ ή
γεωγραφική θέση
και
ή
ήπιο κλίμα
λί Μεσόγειος:
Μ ό κλειστή
λ ή θάλ
θάλασσα
Αιγαίο : συνάντηση τριών ηπείρων
Γεωμορφολογία ελλαδικού χώρου: ψηλά βουνά
και….
….. έντονη κατάτμηση εδάφους
Γεωμορφολογία ελλαδικού χώρου: μικρές πεδιάδες, λόφοι,
θάλασσα, λιμάνια
 …αλλά και:
πλήθος ακτών με λιμάνια
- κατάλληλα για μετακινήσεις
ανθρώπων και αγαθών
 Αιγαίο
γ

Δρόμος επικοινωνίας
Θάλασσα: αλιεία – ναυτιλία – εμπόριο
Επιβίωση και ανάπτυξη διαχρονικά
Συχνά
χ άγονα
γ εδάφη,
φη,
αλλά….
Δυνατότητες για αυτάρκεια
παραγωγής,
αν και λιτοί πόροι
Οι πρώτες ΝΛ κοινότητες είχαν εξαιρετικές συνθήκες
στη διάθεσή τους:
ήπιο κλίμα, εύφορα εδάφη, άφθονα νερά
Από τη ΜΛ
εποχή:
χή άγρια
γρ
(αυτοφυή)
δημητριακά
και
ψυχανθή:
σιτάρι κριθάρι,
σιτάρι, κριθάρι σίκαλη,
σίκαλη βρώμη
βρώμη,
φακή, μπιζέλια, ρόβι.

ΝΛ εποχή: εξημερώνονται και

καλλιεργούνται
Αναπτύσσεται η γεωργία = αναπτύσσεται
ένα σύνολο διαδικασιών:
όργωμα, πότισμα, εμπλουτισμός, σκάλισμα,
θερισμός, αλώνισμα, λίχνισμα, επιλογή,
μεταφορά,
ά αποθήκευση.
θή
 Παραδοσιακός
κτιστός φούρνος

ΝΛ ομοίωμα
φούρνου
Μυλόλιθοι και τριπτήρες

Τα σιτηρά
ηρ καταναλώνονταν
αλεσμένα και ψημένα (ψωμί)
Καταναλώνονταν επίσης
καρποί (φιστίκια,
αμύγδαλα, βελανίδια)
Φρούτα: μήλα, αχλάδια,
κεράσια, δαμάσκηνα,
κορόμηλα,
ό λ
Ελιές και σταφύλια άγρια.
Εξημερωμένα πρόβατα, αίγες,
χοίροι, βοοειδή, σκύλοι, για
κρέας (πρωτεΐνες), λίπος, δέρμα,
οστά, κέρατα.
Ελάφι
φ
Άγρια πανίδα: κυνήγι ως
συμπλήρωμα
λή στη
διατροφή
Ζαρκάδι

Αγριόχοιροι
και
μικρά ζώα:
λαγοί, πτηνά

Πλατώνι
Κατανάλωση ψαριών,
ψαριών οστρέων και
χερσαίων σαλιγκαριών