ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΟΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΛΠ 42: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ

ΕΡΓΑΣΙΑ 2

Κωτσιοπούλου Γεωργία
61866 – ΗΛΕ 41
Ιανουάριος 2020
Μανόλης Ι. Στεφανάκης
ΕΙΣΑΓΩΓΗ...................................................................................................................3

ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΣΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΒΙΩΣΗ

ΔΙΑΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΕΠΟΧΩΝ........................................................................................4

ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΤΑΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

ΔΙΑΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΕΠΟΧΩΝ........................................................................................9

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.........................................................................................................11

2
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ιστορία του ανθρώπου μοιάζει να ξεκινά στην Αφρική με την ανακάλυψη των
πρώτων λίθινων εργαλείων που χρονολογούνται περίπου πριν από 2,6 εκατομμύρια
χρόνια. Στον ευρωπαϊκό και ελλαδικό χώρο σηματοδοτείται με την παρουσία του Homo
erectus και τοποθετείται 800.000 χρόνια πριν.1 Αναφερόμαστε στον Τεταρτογενή γεωλογικό
αιώνα, ο οποίος διαιρείται σε δύο γεωλογικές περίοδους, την Πλειστόκαινο στην οποία
ανήκει η Παλαιολιθική εποχή και την Ολόκαινο στην οποία ανήκουν η Μεσολιθική και η
Νεολιθική.
Στην Παλαιολιθική εποχή ο άνθρωπος βρίσκει καταφύγιο στις σπηλιές ή δίπλα σε
ποτάμια, μετακινείται κυνηγώντας την τροφή του και χρησιμοποιεί τα πρώτα λίθινα εργαλεία
όπως έχουν εντοπιστεί στο Παλαιόκαστρο Κοζάνης και στο Κοκκινόπηλο Ηπείρου 2. Η
παρουσία του παλαιολιθικού ανθρώπου στον ελλαδικό χώρο φαίνεται να είναι
περιορισμένη, βάσει των σποραδικών ευρημάτων σε θέσεις όπως στη βραχοσκεπή Μποΐλα
στην Ήπειρο.3
Η Μεσολιθική εποχή στη συνέχεια, περιγράφει τη μετάβαση από την Παλαιολιθική
προς τη νεολιθική εποχή. Η ονομασία καθιερώθηκε από τον Ιρλανδό H. Westropp για να
διαχωριστεί ο πολιτισμός ανάμεσα στους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες του Πλειστοκαίνου με
εκείνους του Ολοκαίνου.4 Στην Ελλάδα οι σημαντικές θέσεις της Μεσολιθικής εποχής είναι
το Σιδάρι της Κέρκυρας και το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα. 5
Για τον Childe και τη «νεολιθική επανάσταση» διαβάζουμε στο «Πριν από την
ιστορία: μια εισαγωγή στην προϊστορική αρχαιολογία» του Κ. Τουλούμη όπου «ο άνθρωπος
γίνεται γεωργός και κτηνοτρόφος [...] μία επαναστατική αλλαγή τόσο ως προς τις συνθήκες
όσο και ως προς τις συνέπειες.».6 Σύμφωνα με τον Χ.Τσούντα για τα ελληνικά δεδομένα η
τοποκεντρική αλλά κυρίως χρονολογική τοποθέτηση με βάση τη δενδροχρονολόγηση μας
οδηγεί στη Μέση Νεολιθική, γνωστή ως «πολιτισμό του Σέσκλου» και στη Νεότερη
Νεολιθική, τον «πολιτισμό του Διμηνίου.» 7
Η παρούσα εργασία διαρθρώνεται σε δύο διαφορετικές ενότητες και θα επιχειρήσει
να σκιαγραφήσει τις αλλαγές στο φυσικό περιβάλλον, τον τρόπο κατοίκησης και τις
στρατηγικές επιβίωσης κατά τη μετάβαση από την Παλαιολιθική στην Μεσολιθική και

1
Π. Πετρίδης, Π. Πλάντζος, Μ. Πυργάκη, Τόμος Β΄ Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο: Κύρια Αρχαιολογικά Πεδία στον
Ελληνικό Χώρο και η Πολιτισμική Αξία τους, ΕΑΠ, Πάτρα 2002
, σ. 19.
2
Π. Πετρίδης, ό.π., σ.σ. 21-23 και Κ. Τουλούμης, 1999. Πριν από την ιστορία: μια εισαγωγή στην προϊστορική αρχαιολογία,
Θεσσαλονίκη, σ. 37
3
Στο ίδιο, σ. 43 και σ. 49.
4
Θεοδωρακοπούλου, Κ., 2020. Ανθρωποϊστορία γραμμένη στην πέτρα. Εποχή του Λίθου και γεωπεριβάλλον, εκδ.
Καρδαμίτσα, σελ. 104-105, 205-217. (για παλαιοπεριβάλλον και Μεσολιθική εποχή), σελ. 205.
5
Τουλούμης, Κ., 1999. Πριν από την ιστορία: μια εισαγωγή στην προϊστορική αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη, σ. 51.
6
Στο ίδιο, σ. 55.
7
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής
Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908, σ. 87.
3
αργότερα από την Μεσολιθική στην Νεολιθική Περίοδο και να αναλύσει τις αλλαγές που
παρατηρούνται ως προς την κοινωνική οργάνωση και τις ταφικές πρακτικές στη μέταβαση
ανάμεσα στις τρεις υποδιαιρέσεις της εποχής του λίθου που μελετάμε.

ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤO ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΣΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΒΙΩΣΗ

ΔΙΑΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΕΠΟΧΩΝ

Οι αλλαγές του κλίματος στη διάρκεια του Πλειστοκαίνου στον ελλαδικό χώρο αφορούν
την παγετώδη περίοδο που σχηματίζει παγετώνες στην Πίνδο. Κατά τις παγετώδεις
περιόδους, το νερό που συγκρατούν οι παγετώνες με τη μορφή πάγου χαμηλώνει τη
θαλάσσια στάθμη ως και 100 μέτρα, με αποτέλεσμα να αποκαλύπτονται πολλά τμήματα
ξηράς. Κατά τις μεσοπαγετώδεις περιόδους λιώνουν οι πάγοι και ανεβαίνει η στάθμη της
θάλασσας. Οι κλιματικές ανακατατάξεις που ακολουθούν μέχρι το τέλος της περιόδου
οδηγούν στο συμπέρασμα του ψυχρού και ξηρού κλίματος. Έτσι, οι δασώδεις περιοχές
υποχωρούν και διαμορφώνεται η επέκταση της στέπας, με σημαντικές επιρροές στη
χλωρίδα και την πανίδα.
Την περίοδο που ακολουθεί την Ύστερη Παλαιολιθική, τη μεταπαγωτώδη
Μεσολιθική, το κρύο υποχωρεί και το κλίμα γίνεται θερμότερο και πιο υγρό 8, γεγονός που
ευνοεί μεν τη βλάστηση, μειώνει δε τα πεδία βόσκησης άγριων ζώων που είναι μέχρι τότε
προσαρμοσμένα σε συνθήκες στέπας. Αποτέλεσμα αυτού είναι η εμφάνιση νέας χλωρίδας
και πανίδας. Αυτές οι σημαντικές κλιματικές αλλαγές είναι που δημιούργησαν την ανάγκη
στους μελετητές να διαχωρίσουν τον πολιτισμό των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών του
Πλειστοκαίνου με εκείνους του Ολοκαίνου και έτσι να καθιερωθεί η Μεσολιθική περίοδος. 9
Η βελτίωση και σταθεροποίηση των κλιματολογικών συνθηκών στην Ελλάδα της
Νεολιθικής εποχής επιβεβαιώνονται από τις παλυνολογικές αναλύσεις που υποστηρίζουν
ότι επικρατεί μεσογειακό κλίμα με βροχερούς χειμώνες και θερμά, ξηρά καλοκαίρια. Η
θαλάσσια στάθμη ανεβαίνει οι προσχώσεις του εδάφους πεδινά εδάφη ιδανικά για
καλλιέργεια.10
Ο άνθρωπος της Παλαιολιθικής ασχολείται με το κυνήγι, την αλιεία και την
τροφοσυλλογή. Η αναζήτηση τροφής επηρεάζει την εγκατάσταση και τις μετακινήσεις και
τον οδηγεί να βρίσκει καταφύγιο κυρίως σε σπήλαια (Θεόπετρα Θεσσαλίας), βραχοσκεπές
-στα οποία χρησιμοποιεί μόνο το μπροστινό τμήμα, καθώς το εσωτερικό του σπηλαίου
παραμένει ψυχρό και αφιλόξενο11 - και υπαίθριες θέσεις, οι οποίες εξυπηρετούν τις ανάγκες
της εποχικής μετακίνησης. Οι παλαιολιθικοί οργανώνονται σε μικρές κυνηγητικές ομάδες και

8
Π. Πετρίδης, ό.π., σ. 28.
9
Κ. Θεοδωρακοπούλου, 2020. Ανθρωποϊστορία γραμμένη στην πέτρα. Εποχή του Λίθου και γεωπεριβάλλον, εκδ.
Καρδαμίτσα, σελ. 104-105, 205-217. (για παλαιοπεριβάλλον και Μεσολιθική εποχή), σ. σ. 205-207.
10
Π. Πετρίδης, ό.π., σ. 35.
11
Π. Πετρίδης, ό.π., σ. 24.
4
στήνουν καταυλισμούς περιοδικής κατοίκησης κοντά σε ποτάμια ή λίμνες με γνώμονα τις
εποχικές μετακινήσεις των ελαφιών, των αγριοκάτσικων, των βοοειδών κ.λπ. 12
Η βραχοσκεπή Μποΐλα στον Ν. Ιωαννίνων, με χρονολόγηση 14.000-10.000 χρόνων
Π.Σ., βρίσκεται δίπλα στον ποταμό Bοϊδομάτη, κοντά σε κυνηγετικά σημεία και σε πηγές
νερού και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα παλαιολιθικής εγκατάστασης. Τα κατάλοιπα
που βρέθηκαν στη θέση φανερώνουν την εποχική χρήση της βραχοσκεπής ως πρόσκαιρο
καταφύγιο νομαδικής ζωής.13 Ένας παρόμοιος εποχικός καταυλισμός είναι κι εκείνος στη
θέση Κλειδί στον Βοιδομάτη.14
Μία από τις λίγες θέσεις της Μεσολιθικής εποχής είναι το σπήλαιο Φράγχθι. Τα
ευρήματα στο Φράγχθι μαρτυρούν κατοίκηση και τελειοποίηση του εργαλειακού
εξοπλισμού,15 ενώ αποκαλύπτουν αυξημένη συλλογή σπόρων, και παράλληλα με άλλα
αρχαιολογικά δεδομένα βοηθούν τους ερευνητές να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι η
κατοίκηση συνεχίζεται όλη τη διάρκεια του έτους.16
Η κατοίκηση στη Νεολιθική εποχή επηρεάζεται από τις σημαντικές αλλαγές του
γεωφυσικού περιβάλλοντος. Η μεταβολή της στάθμης της θάλασσας και η ανάπτυξη των
διακοινοτικών ανταλλαγών μέσω του θαλάσσιου εμπορίου έχει διαμορφώσει ένα τοπίο με
νεολιθικούς οικισμούς που βρίσκονται κοντά στη θάλασσα όπως αυτός στο Διμήνι. 17
Ο άνθρωπος δεν συνεχίζει με τον νομαδικό τρόπο ζωής και περνά από το θηρευτικό-
τροφοσυλλεκτικό στάδιο στο παραγωγικό, αφού δεν εξαρτάται πια από το κυνήγι.
Εγκαθίσταται σε έναν τόπο, εξημερώνει τα ζώα και καλλιεργεί τη γη. Σύμφωνα με κάποιους
ερευνητές αυτή την εποχή παρατηρείται πυκνή κατοίκηση στο ανατολικό και νότιο τμήμα
του ελληνικού χώρου, εκεί που οι δασικές εκτάσεις είναι θαμνώδεις και αραιές και η γη
προσφέρεται για εκχέρσωση και καλλιέργεια. 18 Είναι η εποχή που οι βραχοσκεπές και τα
σπήλαια της παλαιολιθικής και μεσολιθικής περιόδου δεν χρησιμοποιούνται πια ως
καταφύγια, αλλά για ταφές ή ως αποθηκευτικοί χώροι για τη σοδειά. 19
Οι νεολιθικοί γεωργοκτηνοτρόφοι επιλέγουν εύφορες πεδιάδες περιορισμένης
έκτασης, κοντά σε πηγές νερού για να στήσουν τους οικισμούς τους. Την ίδια εποχή
παρατηρείται να αυξάνονται οι οικισμοί στις πεδιάδες, με διαφορετική πυκνότητα κατά
περιοχή.
Οι πεδιάδες στη Θεσσαλίας και τη Μακεδονίας είναι πιο πυκνοκατοικημένες από τις
ημιορεινές περιοχές της Πελοποννήσου και των νησιών. Οι οικισμοί αυτοί έχουν μορφή

12
Κ. Τουλούμης, ό.π., σ. 49 και Θεοχάρης Π., «Νεολιθικός Πολιτισμός. Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον ελλαδικό
χώρο», Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981, σ. 23.
13
Π. Πετρίδης, ό.π., σ.σ., 25-27.
14
Κ. Τουλούμης, ό.π., σ. 49.
15
Π. Πετρίδης, ό.π., σ. 30.
16
Στο ίδιο, σ. 30-31 και Κ. Τουλούμης, ό.π., σ.σ. 49.
17
Στο ίδιο, σ. 38.
18
Στο ίδιο, σ. 35-39 και Κ. Τουλούμης, ό.π., σ.σ. 78-79
19
Στο ίδιο, σ. 39 και Κ. Τουλούμης, σ.σ. 64-66, 77.
5
τεχνητού λόφου -αναφέρονται τούμπα στη Μακεδονία ή μαγούλα στη Θεσσαλία ενώ
υπάρχουν και λιμναίοι οικισμοί όπως αυτός στο Δισπηλιό Καστοριάς. 20
Η οργάνωση των οικισμών κατά τη Αρχαιότερη Νεολιθική είναι αραιοκατοικημένοι και
αναπτύσσονται πάνω στην «ακρόπολη» η οποία εξυπηρετεί τις ενδοκοινοτικές
δραστηριότητες των κατοίκων. Τα οικήματα δίνουν την εντύπωση αυτόνομων «οίκων» είναι
μονόχωρα, πασσαλόπηκτα, κτισμένα με πηλό, καλάμια, κορμούς δέντρων και ξύλα, ενώ
κάποια έχουν λιθοδομή.21
Όσον αφορά στην επιβίωση, την Πρώιμη Παλαιολιθική οι κυνηγοί ξεκινώντας από
την Μπόϊλα σκότωναν με φολίδες με μυτερές άκρες τα αιγαγρεοειδή που έβρισκαν
καταφύγιο στην κοιλάδα μετά την υποχώρηση των τοπικών παγετώνων από τις κορυφές
της Πίνδου. Από τα αρχαιολογικά ευρήματα προκύπτει ότι το κυνήγι γινόταν κυρίως την
άνοιξη και το καλοκαίρι.22
Λόγω του φθαρτού των υλικών δεν διαθέτουμε επαρκή στοιχεία για την περισυλλογή. Ο
άνθρωπος καλύπτει όπως φαίνεται τις διατροφικές του ανάγκες, τις ανάγκες για ένδυση, τη
συντήρηση της φωτιάς και την κατασκευή εργαλείων με ζωικά, φυτικά και ορυκτά υλικά και
για να προμηθευτεί υλικά για την κατασκευή εργαλείων μετακινείται προς τις πηγές πρώτων
υλών με οργανωμένες αποστολές.23
Δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για την αλιεία της Πρώιμης Παλαιολιθικής, αφού τα
εργαλεία είναι εύθραυστα και οι θέσεις έχουν βυθιστεί από την άνοδο της στάθμης της
θάλασσας, ευρήματα όμως στο Φράγχθι Αργολίδας αποδεικνύουν ότι η αλιεία γίνεται
γνωστή κυρίως στο τέλος της Ύστερης Παλαιολιθικής.24
Ο άνθρωπος της Μεσολιθικής συνεχίζει να ζει σε οργανωμένες ομάδες κυνηγών και
τροφοσυλλεκτών. Το κυνήγι συνεχίζεται -αφού παρατηρείται τελειοποίηση του εξοπλισμού-
όπως και η συλλογή καρπών και ανθίζει η αλιεία. Η έλλειψη μεγάλων ζώων αναγκάζει τον
άνθρωπο να περιορίσει την κυνηγετική δραστηριότητα, να αφήσει τις νομαδικές συνήθειες
και να εγκατασταθεί σε ένα μέρος. Έτσι εξημερώνονται τα πρώτα ζώα και ξεκινά η
καλλιέργεια της γης.25
Σαν συνέπεια όλων των παραπάνω προκύπτει το κύριο χαρακτηριστικό των
νεολιθικών τακτικών επιβίωσης να είναι η καλλιέργεια της γης και η κτηνοτροφία. Οι
άνθρωποι τώρα καλλιεργούν και παράγουν την τροφή τους και εξημερώνουν οικόσιτα
ζώα.26 Στο Σέσκλο, σύμφωνα με τον Δ. Θεοχάρη, βρέθηκαν μέρη λεπίδων από πυριτόλιθο
και οψιανό, λίθινα και οστέϊνα εργαλεία, οστά ζώων, καρποί δημητριακών και πήλινα αγγεία,

20
Στο ίδιο, ό.π., σ.σ. 38-45 και Κ. Τουλούμης, ό.π., σ.σ. 63-64.
21
Στο ίδιο, σ.σ.42 -46.
22
Π. Πετρίδης, ό.π., σ.27.
23
Γ. Κουρτέση-Φιλιππάκη Γ., ό.π., σ.72 και Π. Πετρίδης, ό.π., σ.27.
24
Γ. Κουρτέση- Γ. Φιλιππάκη, ό.π., σ.σ.72-74.
25
Π. Πετρίδης, ό.π., σ.28 και Κ. Θεοδωρακοπούλου, ό.π., σ.209.
26
Π. Πετρίδης, ό.π., σ. 38 και Κ. Τουλούμης, σ.σ. 78-79
6
στοιχεία που πιστοποιούν γεωργοκτηνοτροφικές δραστηριότητες και ναυτικές ανταλλαγές,
όπως αποδεικνύει η παρουσία οψιανού της Μήλου.27

ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΤΑΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

ΔΙΑΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΕΠΟΧΩΝ

Οι πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας για την κοινωνική οργάνωση την
περίοδο της Παλαιολιθικής εποχής δεν είναι επαρκείς ούτε για τα ελληνικά δεδομένα αλλά
ούτε και για τα παγκόσμια. Τα κυριότερα δείγματα κοινωνικής συνοχής που αφορούν στην
κοινωνική οργάνωση αντλούνται από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Υπάρχουν κάποιες
ενδείξεις στη Κεντρική Ευρώπη και στη Ρωσία ότι οι παλαιολιθικοί συνδέονταν με
συγγενικούς δεσμούς και ζούσαν ίσως και πολλές οικογένειες μαζί στο ίδιο σημείο. Μαζί με
τις νομαδικές μετακινήσεις, η εργασία για την κατασκευή λίθινων εργαλείων, το ομαδικό
κυνήγι και οι διαδικασίες τεμαχισμού όπως φαίνεται αποτελούν δείγματα κοινωνικής
οργάνωσης.28
Απο την παρουσία μηλιακού αψιανού, αλλά και μυλόλιθων από τον Σαρωνικό, συνάγεται
επίσης ότι οι μεσολιθικοί του σπηλαίου είχαν επαφές με άλλες περιοχές με στόχο την
εξεύρεση πρώτων υλών για τη δημιουργία εργαλείων, αλλά και για την αλιεία. 29
Στην Αρχαιότερη Νεολιθική σημειώνεται αύξηση του πληθυσμού, με συνακόλουθες
αλλαγές στην εσωτερική οργάνωση των οικισμών αφού όλοι βοηθούν στις καθημερινές
δραστηριότητες και φροντίζουν για την εξασφάλιση της σοδειάς. Η σταθερή εγκατάσταση
δημιουργεί τον θεσμό της «οικογένειας» και τους πρώτους θεσμούς της ατομικής
ιδιοκτησίας και της κοινοτικής ιδιοκτησίας. Η ιδιοκτησία αφορά τα υλικά αγαθά όπως όπλα,
αγγεία, σκεύη, τρόφιμα κ.ά ενώ στην κοινότητα ανήκουν όλα τα αντικείμενα που
εξυπηρετούν το σύνολο όπως κοπάδια, πλωτά μέσα και αποθηκευτικοί χώροι για τη
σοδειά.30
Η κοινωνική οργάνωση της νεότερης Νεολιθικής περιγράφεται καλύτερα στον οικισμό
Διμήνι όπου η οργάνωση του χώρου των «νοικοκυριών» με περίβολους δίνει σαφείς
ενδείξεις για ιεραρχική οργάνωση και η Κεντρική Αυλή στην κορυφή του λόφου εκφράζει
κάποιου είδους κοινωνική ιεραρχία, στοιχείο όμως που δεν επιβεβαιώνεται από τα ζωικά
κατάλοιπα που παρατηρούνται ομοιόμορφα στον οικισμό και απομακρύνουν από την ιδέα
της κοινωνικής διαφοροποίησης.31
Σχετικά με τα ταφικά έθιμα κατά την Πρώιμη Παλαιολιθική δεν υπάρχουν ενδείξεις

27
Π. Πετρίδης, ό.π., σ.σ.41-39 και Π. Θεοχάρης, «Νεολιθικός Πολιτισμός. Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον
ελλαδικό χώρο», Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981.
28
Κ. Τουλούμης, ό.π., σ. 38.
29
Π. Πετρίδης,, ό.π., σ.29 και Κ. Τουλούμης, ό.π., σ. 50.
30
Στο ίδιο, ό.π., σ. 39, 44, 52.
31
Στο ίδιο, ό.π., σ. σ. 52-53 και Κ. Τουλούμης, ό.π., σ. 90-92.
7
ταφής των ανθρώπων. Οι πρώτες ταφές εμφανίζονται κατά την πολιτισμική φάση της
Μουστέρια. Οι άνθρωποι της Μέσης Παλαιολιθικής αρχίζουν πια να φροντίζουν τους
νεκρούς τους και η ύπαρξη ταφής διαπιστώνεται αποκλειστικά στα σπήλαια από την
ύπαρξη τάφρου, τη θέση του σκελετού, τις ταφικές προσφορές όπως εργαλεία, άνθη ή
κέρατα ζώων, τα κτερίσματα και τη ζώνη ώχρας.
Οι ταφές είναι ατομικές αλλά και διπλές με το σώμα των νεκρών σε συνεσταλμένη στάση.
Όπως φαίνεται δεν κάνουν διάκριση σε φύλα αφού έχουν βρεθεί μαζί σκελετοί αντρών,
γυναικών και παιδιών.
Στην Ύστερη Παλαιολιθική τα σώματα καλύπτονται με πέτρες στο κεφάλι ή ολόκληρο
το σώμα. Υπάρχουν ατομικές και συλλογικές ταφές, αλλά και περιπτώσεις καύσης των
νεκρών. Η στάση σώματος του νεκρού ποικίλει, ενώ συνήθως συνοδεύονται από
κτερίσματα.32
Στο Φράγχθι της Μεσολιθικής περιόδου ανακαλύφθηκαν εννέα τάφοι, δυο καύσεις
νεκρών και διάσπαρτα οστά. Κοντά στο σπήλαιο σε αβαθή, μικρό λάκκο βρέθηκε ο
αρχαιότερος ανθρώπινος σκελετός του ελλαδικού χώρου. Ανήκει σε άνδρα 25-29 ετών που
βρέθηκε σε συνεσταλμένη στάση, με τα χέρια επάνω στο στήθος και πολλούς μικρούς
λίθους τοποθετημένους πάνω στην κοιλιά του, ενώ άφθονα χερσαία σαλιγκάρια βρέθηκαν
πάνω και γύρω του κάθως και διαφορετικά είδη σαλιγκαριών που ενδέχεται να ήρθαν από
άλλη περιοχή για να προσφερθούν στον νεκρό. Δίπλα στον σκελετό βρέθηκε τέφρα που
πιθανώς ανήκε σε εστία, αλλά και ποσότητα από τέφρα οστών ζώων. Ο αριθμός των
οστράκων και η ποσότητα στάχτης φαίνεται να αποτελούν κατάλοιπα από τα ταφικά έθιμα
της εποχής. Όπως φαίνεται, ο τρόπος ταφής καθορίζεται από τον ρόλο ή τη θέση του
προσώπου μέσα στην ομάδα αλλά κι από τις συνθήκες θανάτου. Οι μεσολιθικοί
χρησιμοποιούν ώχρα για να βάψουν το σώμα ή τα ρούχα του νεκρού και ενδέχεται η ώχρα
και τα όστρακα να ορίζουν και τις κοινωνικές παραμέτρους
Σύμφωνα με αυτά τα ευρήματα από το Φράγχθι, κατά τη Μεσολιθική εποχή
παρατηρούνται κάποιες διαφοροποιήσεις στα ταφικά έθιμα, συγκριτικά με εκείνα της
Παλαιολιθικής. Οι ταφές του μεσολιθικού αποκαλύπτουν τον σεβασμό προς τους νεκρούς
και πίστη στη ζωή μετά τον θάνατο.33
Κατά τη Νεολιθική εποχή οι ταφές είναι κατά κανόνα μεμονωμένες, ενώ στη νεότερη
Νεολιθική υπάρχουν οργανωμένα νεκροταφεία (Σουφλί, Ζάρκος, Κεφαλά Κέας). Οι νεκροί
τοποθετούνται σε αβαθείς, μικρούς λάκκους στα δάπεδα των κατοικιών και των σπηλαίων
(Φράγχθι) ή πολύ κοντά σε αυτά, στα όρια των οικισμών όπου έζησαν. Τοποθετούνται
μπρούμητα, ανάσκελα και συχνότερα σε συνεσταλμένη θέση.

32
Γ. Κουρτέση- Γ. Φιλιππάκη, ό.π., σ.σ. 75,78.
33
Π. Πετρίδης, ό.π., σ.32.
8
 Τα έθιμα ταφής που παρατηρούνται στην Ελλάδα είναι η απόθεση νεκρών μέσα σε
απλό αβαθή, με μικρές διαστάσεις λάκκο, σε στάση συνήθως συνεσταλμένη, μερικές
καύσεις νεκρών που συναντάμε στην Αρχαιότερη Νεολιθική και ολικές στη Νεότερη
Νεολιθική οι οποίες συνοδεύονταν από αγγεία. Συνήθως πρόκειται για βρέφη ή μικρά παιδιά
και τέτοιες περιπτώσεις συναντάμε στη θέση Σουφλί Μαγούλα και Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου.
Στην Αλεπότρυπα Διρού παρατηρείται ανακομιδή οστών και ενταφιασμός σε συγκεκριμένο
χώρο σπηλαίου ή κάτω από το δάπεδο οικιών όπως στον Πρόδρομο Καρδίτσας. Αυτή την
εποχή οι τάφοι περιλαμβάνουν και κτερίσματα, όπως λίθινα εργαλεία, άνθη, προσφορές
ζώων, ενώ από την Τελική Νεολιθική εμφανίζονται ειδώλια και κοσμήματα που φανερώνουν
την ένδειξη πίστης στη μετά θάνατον ζωή.34

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
34
Κ. Τουλούμης, ό.π., σ. σ. 107-114 και http://www.ime.gr/chronos/01/gr/nl/society/index.html [ανακτήθηκε 13/01/2021].
9
  Π. Πετρίδης, Π. Πλάντζος, Μ. Πυργάκη, Τόμος Β΄ Αρχαιολογία στον
Ελληνικό Χώρο: Κύρια Αρχαιολογικά Πεδία στον Ελληνικό Χώρο και η Πολιτισμική
Αξία τους, ΕΑΠ, Πάτρα 2002
 C. Renfrew & P. Bahn, Αρχαιολογία, Θεωρίες, Μεθοδολογία και
Πρακτικές Εφαρμογές, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 2001
 Κ. Θεοδωρακοπούλου, 2020. Ανθρωποϊστορία γραμμένη στην πέτρα.
Εποχή του Λίθου και γεωπεριβάλλον, εκδ. Καρδαμίτσα, σελ. 104-105, 205-217. (για
παλαιοπεριβάλλον και Μεσολιθική εποχή)
 Κ. Τουλούμης, 1999. Πριν από την ιστορία: μια εισαγωγή στην
προϊστορική αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη. Διατίθεται ηλεκτρονικά
(www.academia.edu/623149)
 Π. Θεοχάρης, «Νεολιθικός Πολιτισμός. Σύντομη επισκόπηση της
Νεολιθικής στον ελλαδικό χώρο», Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981
 Χ. Τσούντας, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ.
Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν
Αθήναις 1908
 Γ. Κουρτέση- Γ. Φιλιππάκη, «Η οικονομία και ο τρόπος ζωής», στο:
περιοδικό «Αρχαιολογία»: Η Παλαιολιθική εποχή στην Ελλάδα, εισαγωγή στην
Παλαιολιθική εποχή» τεύχ. 58 Μάρτιος 1996, σσ. 68-74

10