ΠΡΩΙΜΗ

ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ

ΥΠΟΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

1150/1125–1050 π.Χ.


ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
1050/1025-900 π.Χ.


ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 900-700 π.Χ.


 Μηκέτ᾽ ἔπειτ᾽ ὤφελλον ἐγὼ πέμπτοισι μετεῖναι
ἀνδράσιν, ἀλλ᾽ ἢ πρόσθε θανεῖν ἢ ἔπειτα
γενέσθαι.
νῦν γὰρ δὴ γένος ἐστὶ σιδήρεον·
οὐδέ ποτ᾽ ἦμαρ παύσονται καμάτου καὶ ὀιζύος
οὐδέ τι νύκτωρτειρόμενοι·
χαλεπὰς δὲ θεοὶ δώσουσι μερίμνας.
ἀλλ᾽ ἔμπης καὶ τοῖσι μεμείξεται ἐσθλὰ κακοῖσιν.

«Μακάρι εγώ ανάμεσα στου πέμπτου γένους τούς

ανθρώπους να μην ήμουν, μα είτε πιο μπροστά να
Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, 174-179 πέθαινα ή ύστερα να γεννιόμουν.
Αφού τώρα πια το σιδερένιο υπάρχει γένος.
Κι ούτε θα πάψουνε ποτέ τη μέρα να κοπιάζουν
και να δυστυχούν, να βασανίζονται τη νύχτα,
μα μέριμνες σκληρές σ᾽ αυτούς οι θεοί θα δίνουν.
Όμως και σ᾽ αυτούς ανάμεικτα θα υπάρξουνε
καλά με τα κακά.»
 J.N. Coldstream

V. R d’A. Desborough

A. Snodgrass
 Χάρτης με κύριες θέσεις
με δραστηριότητα 1200-700 π.Χ.
Η εγκατάλειψη της γραφής είναι το καθοριστικό
χαρακτηριστικό, αλλά παραμένει σύμπτωμα, και όχι η αιτία
μιας τέτοιας περιόδου.

Το σκοτάδι συνεπάγεται διαταραγμένες κοινωνικές και
οικονομικές συνθήκες που προκύπτουν από την κατάρρευση
μιας υπάρχουσας πολιτικής δομής. Αυτό είναι σίγουρα αυτό
που συνέβη στην Ελλάδα από τα τέλη του 12ου αιώνα π.Χ.

Αλλά η πολιτιστική απομόνωση που δημιουργείται από τέτοιο
σκοτάδι δεν είναι απαραιτήτως μια ολοκληρωτική
καταστροφή, για την πολιτιστική απομόνωση φέρνει μέσα του
τις ευκαιρίες για τη συρρίκνωση, την ενοποίηση και την
αναγέννηση. Αυτή είναι η ουσία του θέματος.

Πλέον σκοτεινή εποχή απαραίτητη για την επακόλουθη
ανάπτυξη του ελληνικού πολιτισμού και ζωτικής σημασίας για
την κατανόηση ανάπτυξης ελλαδικού χώρου
—  12ος/11ος: παρακμή

—  11ος/10ος: απομόνωση

—  Ύστερος 10ος/9ος: επανάκαμψη

—  Μέσα 9ου/8ος: αναγέννηση

 Η Μεταβατική περίοδος μεταξύ της Μυκηναϊκής εποχής
με τη χρήση της συλλαβικής γραφής στην παλατιακή διοίκηση
και τον 8ο αι. όποτε και υιοθετήθηκε το φοινικικό αλφάβητο
 Για τους κλασικούς αρχαιολόγους, η Πρώιμη Εποχή του
Σιδήρου σηματοδοτεί την αρχή για κάτι «ελληνικό»,
αν και η αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β είχε ήδη
επιβεβαιώσει την ελληνική ρίζα της

Αιγαιακή Προϊστορία Κλασική Αρχαιολογία

ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΣΙΔΗΡΟΥ

Για τους προϊστορικούς αρχαιολόγους, η καταστροφή των

μεγάλων ανακτόρων της Εποχής του Χαλκού και η έλευση
του σιδήρου αντιπροσωπεύουν ένα βολικό, αν και τεχνητό,
σημείο διακοπής. Από πολλές απόψεις, αυτό αντανακλά τα
πιο θεμελιώδη χάσματα μεταξύ «Ιστορίας και Προϊστορίας» ή
«Ιστορίας και Αρχαιολογίας».
ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ



1150 - 700 π.Χ.
 Γεωμετρικός
Υπομυκηναϊκός
Πρωτογεωμετρικός

Αμφορείς
Γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή κ ε ρ α μ ε ι κ ή σ ε
στρωματογραφημένα περιβάλλοντα

ΥποΜ θραύσμα κύπελλου από Άργος το
πρωιμότερο δείγμα

Τάφοι σε Κρήτη, Κύπρο, Δωδεκάνησα
απέδωσαν ελληνική και κυπριακή
κεραμεική
Με βάση δενδροχρονολογήσεις από τις λίμνες της Ελβετίας και την αντιπαραβολή τους
με συγκείμενα από την Ιταλία που μπορούν να συγκριθούν με Ελλάδα

Υστεροελλαδική IIIΓ: 1100–1095/80

Υπομυκηναϊκή: 1085/80–1070/40
Πρώιμη Πρωτογεωμετρική: 1070/40–1000
Αλλά γιατί ο σίδηρος, και γιατί τώρα;
 Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου




—  12ος αι.: Χετταίοι, Κύπρος, Αίγυπτος

—  9ος αι.: ελλαδικός χώρος
•  «σχήμα κυκλοφορίας»: χαλκός και κασσίτερος ήταν
σε έλλειψη κατά τον 11o και 10o αι. π.X. .

•  «σχήμα καθαίρεσης»: σίδηρος είχε αποκτήσει ένα
ιδιαίτερο κύρος ως ταφικό κτέρισμα.
 Χάλκινη πανοπλία
από γεωμετρικό τάφο στο Άργος
Οβελοί και Οβελίσκοι
Αν και ο σίδηρος χρησιμοποιείται
τώρα όλο και περισσότερο για την
κ α τ α σ κ ε υ ή π α ν τ ό ς ε ί δ ο υ ς
αντικειμένων, ο χαλκός δεν
εξαφανίζεται, αλλά παραμένει ένα
πολύτιμο αγαθό που συνεχίζει να
κυκλοφορεί.

Σε ορισμένα πλαίσια, όπως τα
ιερά, τα χάλκινα αφιερώματα είναι
π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α α π ό τ α
σιδερένια.
ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ


ΥΠΟΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

1150/1125–1050 π.Χ.


ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
1050/1025-900 π.Χ.


ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 900-700 π.Χ.


•  Ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «Yπομυκηναϊκός» ήταν ο T.C. Skeat
το 1934 στο The Dorians in Archæology. Ο όρος αφορούσε την τεχνοτροπία
στην κεραμεική κυρίως από την Αθήνα.

•  Στην περίοδο έχουν αποδοθεί ακόμα και απόλυτες χρονολογήσεις που

εκτείνονται από 25 έως 100 χρόνια.

—  Το πρόβλημα είναι αν η «υπομυκηναϊκή» είναι πραγματικότητα μια
χρονολογική φάση ή όχι.

—  Αντιπροσωπεύει μια χρονολογική περίοδο που αφορά ένα σημαντικό τμήμα

της Στερεάς Ελλάδας, τμήματα της Πελοποννήσου και μια γεωγραφική
περιοχή που χαρακτηρίζεται σε μεγάλο βαθμό από την κεραμεική από τον
Αθηναϊκό Κεραμεικό, τη Σαλαμίνα και το Λευκαντί.
•  Η πλειονότητα των ευρημάτων που στοιχειοθετούν την εποχή
προέρχονται από τάφους.

•  Συνεχή δραστηριότητα σε οικισμούς Κύνου και Μήτρου, καθώς και στο

ιερό στο Καλαπόδι στην κεντρική Ελλάδα, από το τέλος της Εποχής
του Χαλκού στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Καμία ένδειξη
υπομυκηναϊκής περιόδου.

•  Δυσκολίες στη χρονολόγηση ταφικών συγκειμένων και στην απουσία

στρωματογραφημένου περιβάλλοντος δυσκολεύουν ερευνητές για την
επισφαλή αυτή χρονολογική φάση.
Καλαπόδι
Κύνος Μήτρου
Λευκαντί
 Το πρόβλημα του όρου «Υπομυκηναϊκή»

—  Πώς να συνδέσει κανείς μια φάση τεχνοτροπική με βάση το ταφικό

υλικό που όμως δεν αντιπροσωπεύεται σε κανένα οικιστικό πλαίσιο με
σαφή στρωματογραφία;

—  Μια εξήγηση: περίοδος όντως ξεχωριστή από την ΥΕ ΙΙΙΓ αλλά πολύ
σύντομη.

—  Διαφορετικά: η τεχνοτροπική ανάλυση είναι αυθαίρετη. Οι ομοιότητες

και οι διαφορές μεταξύ των τεχντροπικών στοιχείων δεν
αντιπροσωπεύουν διαδοχικές χρονολογικές φάσεις αλλά μια
παράλληλη ανάπτυξη ή συγχρονική παραλλαγή. Θα πρέπει να
αμφισβητήσουμε την υπόθεση μιας γραμμικής εξέλιξης της
τεχνοτροπίας.
—  Από κάποιους ερευνητές έχει θεωρηθεί απίθανο η υπομυκηναϊκή
περίοδος να είχε διάρκεια 50 έως 100 χρόνια όπως έχει προταθεί.

—  Ίσως το πρόβλημα έγκειται στον τρόπο που εξετάζουμε επί του

παρόντος την τεχνοτροπική ανάπτυξη και τον τρόπο με τον οποίο
ορίζουμε τις χρονολογικές περιόδους.

—  Μέχρι να επιβεβαιωθεί στρωματογραφικά ότι η υπομυκηναϊκή είναι μια

περίόδος μετά την Υστεροελλαδική IIIΓ και πριν την Πρωτογεωμετρική
ο όρος υπομυκηναϊκός θεωρείται από πολλούς ειδικούς
προβληματικός.
•  Η Αθήνα επέζησε της μυκηναϊκής κατάρρευσης, χωρίς ωστόσο
ενδείξεις κατοίκησης από την Αττική ύπαιθρο έως το δεύτερο μισό
του 10ου αιώνα.

•  Η Ακρόπολη αποτέλεσε το κέντρο ενός ενιαίου οικισμού. Μια σειρά

από «υπομυκηναϊκές» ταφές στο βράχο δείχνουν ότι κατοικήθηκε
εκείνη την εποχή.

•  Οι αρχαιολογικές ενδείξεις από την Αθήνα είναι αποκλειστικά

ταφικές (νεκρόπολη Πομπείου στον Κεραμεικός, Σαλαμίνα).

•  Η δημιουργία νέων νεκροπόλεων έχει συσχετιστεί με την άφιξη των

νέων πληθυσμιακών ομάδων. Η ευρύτερη Αττική έχει υποτεθεί ως
τόπος προέλευσής τους, αλλά τα κτερίσματα ταφών Πομπείου
παραπέμπουν στη ΒΔ Ελλάδα και τις γειτονικές περιοχές της.
Κεραμεικός Αθηνών

ΥΜ Κιβωτιόσχημοι Τάφοι
Ενταφιασμοί
 Ταφικά Έθιμα

1.  Aτομικοί ενταφιασμοί σε αντίθεση με

πολλαπλές ταφές σε θαλαμοειδείς ή
θολωτούς «οικογενειακούς» τάφους.

2.  Υιοθέτηση καύσης.

 ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ


ΥΠΟΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

1150/1125–1050 π.Χ.


ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
1050/1025-900 π.Χ.




—  Kαταλαμβάνει χρονικά τον 10ο αιώνα π.Χ. και σηματοδοτεί τη ρήξη με
το μυκηναϊκό πολιτισμό, αλλά και μια σειρά αλλαγών στην κοινωνική
και πολιτική οργάνωση.

—  Η συμβατική ονομασία της, όπως και της επόμενης, της Γεωμετρικής,

οφείλεται στην υιοθέτηση γεωμετρικών σχημάτων για τη
διακόσμηση της κεραμεικής.

 Ιστορικό Πλαίσιο

•  Εμφάνιση νέων φυλετικών ομάδων στον
ελλαδικό χώρο.

•  Τα ελληνικά φύλα σταδιακά (1000-950 π.Χ.)
εγκαταστάθηκαν στο ζωτικό τους χώρο:
Δωριείς στην Πελοπόννησο, την Κρήτη και τη
ΝΔ Μικρά Ασία και Ίωνες στην Αττική, τα νησιά
του Αιγαίου και την κεντρική Μικρά Ασία.

•  Επέκταση ιωνικών φύλων προς τα ανατολικά
γνωστός ως πρώτος αποικισμός.

Θέσεις με ΠΓ ενδείξεις
1050-1000 π.Χ.

 Πρωτογεωμετρική περίοδος
10ος αιώνας π.Χ.
Οικιστική

•  Μικροί και εσωστρεφείς οικισμοί (π.χ. Νιχώρια Μεσσηνίας).

•  Ορθογώνιες, αψιδωτές, ελλειψοειδείς (ή ωοειδείς) και κυκλικές.

•  Προτίμηση σε αψιδωτές (οικισμοί με χαλαρό πολεοδομικό σχεδιασμό)

και όχι ορθογώνιες οικίες (οικισμοί με πυκνό πολεοδομικό ιστό).

•  Τα σπίτια έχουν λίθινη βάση, τοίχους από πλίνθους (πήλινα τούβλα)

και αχυρένια στέγη.
Οι τοίχοι των κτιρίων κατασκευάζονταν είτε από
ωμές πλίνθους που εδράζονται σε λίθινη βάση, είτε
ε ξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ α π ό π έ τ ρ α . Σ ε ε λ ά χ ι σ τ ε ς
περιπτώσεις, ιδιαίτερα κατά την πρωτογεωμετρική
περίοδο, οι πλίνθινοι τοίχοι εδράζονται απευθείας
στο έδαφος, δίχως τη μεσολάβηση λίθινης βάσης
•  Ιδιαίτερα διαδεδομένη χρήση ξύλου.

•  Σε περιοχές, όπου το ξύλο ή ωμές πλίθρες

δεν ήταν διαθέσιμα ή υπήρχε εύκολη
πρόσβαση σε λίθους, (Κυκλάδες, Κρήτη),
οι οικίες χτίζονταν εξ ολοκλήρου από
λ ί θ ο υ ς . Σ τ ι ς π ε ρ ι ο χ έ ς α υ τ έ ς τ α
καμπυλόγραμμα οικοδομήματα σπανίζουν
και φαίνεται ότι κυριαρχούσαν κατά
κανόνα οι επίπεδες οροφές
 Θεσσαλία

Εύβοια
Φωκίδα
Λευκαντί
Βοιωτία

Αθήνα

Νιχώρια Κυκλάδες

Κρήτη
Λευκαντί: τα Νεκροταφεία
 «Ηρώο» στο Λευκαντί
Το «Ηρώο» σήμερα
Οι ταφές εντός του κτηρίου
Ο τάφος των ίππων
Η ανδρική καύση
Τα κοσμήματα της γυναίκας «πριγκίπισσας»
Το χάλκινο αγγείο της δευτερογενούς καύσης και τα χρυσά κοσμήματα
Λευκαντί: τα Νεκροταφεία
Η Νεκρόπολη της Τούμπας
 Χρυσά κοσμήματα

Κένταυρος

Σφραγιδόλιθοι
 Τάφος 79 (875-850 π.Χ.)
«Έμπορος-Πολεμιστής»

Σιδερένεις αιχμές βελών

Χάλκινος λέβητας από Κύπρο

 Σταθμά
Συριακός σφραγιδόλιθος (1800 π.Χ.)

Φοινικική λήκυθος
—  Papadopoulos: Ανατολίτης

—  Antonaccio: πρέσβης, διαμεσολαβητής μεταξύ Εύβοιας και Εγγύς

Ανατολής

—  Lemos: ξένος, καλεσμένος από κάποιο μέλος της τοπικής ελίτ που
παντρεύτηκε γυναίκα από το Λευκαντί. Έμπορος, πολεμιστής.
 Οικισμός Ξερόπολη-Λευκαντί
 Θεσσαλία

Εύβοια
Φωκίδα
Λευκαντί
Βοιωτία

Αθήνα

Νιχώρια Κυκλάδες

Κρήτη
Νιχώρια Μεσσηνίας
11ος-μέσα 8ου αι. π.Χ.
 Νιχώρια
Κτήριο ΙV-1

•  Γενίκευση της καύσης για τους ενήλικες νεκρούς.

•  Πρωτογενής καύση: ο νεκρός καίγεται εντός του

τάφου.

•  Δευτερογενής καύση: τα καμμένα υπολείμματα

του νεκρού μεταφέρονται σε άλλο σημείο, όπου
σκάβεται ο τάφος και ακολουθούν και τα
κτερίσματα. Τα υπολείμματα του νεκρού
τοποθετούνται εντός τεφροδόχου αγγείου που
εναποτίθεται όρθιο μέσα σε ειδικά σκαμμένη
υποδοχή στο δάπεδο του τάφου.

•  Ο ενταφιασμός, αν και σπάνιος την περίοδο αυτή,

δεν εγκαταλείπεται. Οι νεκροί τοποθετούνται σε
λακκοειδείς τάφους, δηλαδή σε απλούς,
επιμήκεις λάκκους σκαμμένους στο χώμα ή στο
βράχο.
—  Εμφάνιση σε περιοχές με επαφές με τη Μεσόγειο

—  Έθιμο ήδη γνωστό από Δ. ακτή Μ. Ασίας με ιδιαίτερη διάδοση σε

Συρία-Παλαιστίνη όσο και από Ιταλία

—  ΥΕ ΙΙΙΓ: καύσεις σε θαλαμοειδείς τάφους στο Αιγαίο .

—  Καύση ήδη από την υπομυκηναϊκή περίοδο, αν και σποραδικά.

—  Ακριβό έθιμο. Καύσιμη ύλη, ώρες. Οδυνηρό.

—  Αν και δηλώνει πλούτο δεν είναι απαραίτητη προϋπόθεση για πλούσιες

ταφές.

—  Εσχατολογικές αντιλήψεις;
Aμφορέας με λαβές στην κοιλιά & στο λαιμό
Χειροποίητα αγγεία

Σιδερένιες πόρπες & περόνες

Υφαντικά βάρη
Οπλισμός
Νεκρόπολη Πομπείου στον Κεραμεικό
 Πρωτογεωμετρική Κεραμεική

Πρώιμη ΠΓ 1050/1025-980
Μέση ΠΓ 980-960
Ύστερη ΠΓ 960-900
 Κεραμεική

—  Χρήση ταχύτερου κεραμικού τροχού και του πολλαπλού

χρωστήρα για τη δημιουργία ομόκεντρων κύκλων και ημικυκλίων.

—  Τα γεωμετρικά θέματα, όπως ομόκεντροι κύκλοι και ημικύκλια,
ταινίες, ρόμβοι και τεθλασμένες γραμμές, επιλέγονται για τη
διακόσμηση των αγγείων.


 Το ζήτημα του ταχύτερου κεραμικού τροχού

Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ταχύ τροχό

Απλός τροχός όπως και στην Κλασική περίοδο

Παρανόηση στην έρευνα

Αναπαράσταση
σύγχρονου τροχού
 Τα ημικύκλια που συνεχίζουν
στην εξηρημένη περιοχή κάτω
από την οριζόντια ταινία
δείχνουν ότι τα πινέλα δεν
ξεκινούν και σταματούν μαζί
κ α ι , ω ς ε κ τ ο ύ τ ο υ , ό τ ι
χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ α ν
μεμονωμένα πινέλα

Το ζήτημα
του πολλαπλού χρωστήρα

Eiteljorg 1980
 Σήμερα θα πρέπει να
αποσυνδέσουμε όποια
τεχνολογική πρόοδο από
ένα υποτιθέμενο κέντρο
α ν ά π τ υ ξ η ς — σ τ η ν
προκειμένη περίπτωση
την Αθήνα
Θεσσαλία

Εύβοια
Φωκίδα
Λευκαντί
Βοιωτία

Αθήνα

Νιχώρια Κυκλάδες

Έννοιες πολιτικής ή κοινωνικής
επιρροής μιας περιοχής σε άλλη με
βάση την κεραμεική και μόνο είναι
εξαιρετικά αμφίβολη. Τεχνολογικές
καινοτομίεςόπως ο πολλαπλός
χρωστήρας ανήκουν στα κεραμεικά Κρήτη
εργαστήρια
 της εποχής.

Ο αμφορέας, ο κρατήρας, η οινοχόη, η λήκυθος και ο

σκύφος είναι χαρακτηριστικά σχήματα αγγείων
Σχηματολόγιο Αττικών Εργαστηρίων της Πρωτογεωμετρικής περιόδου
Αττικά Πρωτογεωμετρικά Αγγεία

Κεραμεικός, Αθήνα
Η διακόσμηση γίνεται αποκλειστικά με σκιαγραφία, δηλαδή με μαύρο ή
καστανό χρώμα πάνω στο ερυθρωπό ή καστανέρυθρο χρώμα του πηλού.
Τα γεωμετρικά σχήματα γίνονται με τη χρήση διαβήτη και όχι με ελεύθερο σχέδιο
Αθήνα, Κεραμεικός
 Κεφάλι Κενταύρου από το Λευκαντί

—