ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Β (ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗ)

[Το κεφάλαιο: Εισαγωγή και η Ιστορία της Μινωικής Αρχαιολογίας από e-class]

ΥΛΙΚΑ ΔΟΜΗΣ
[Διαφάνειες: σελ. 1 – 23 e-class]
Από τη Νεολιθική εποχή οι τοίχοι έχουν χαμηλό βάθος θεμελίωσης, με μια σειρά λίθων (λίθινη κρηπίδα). Οι
τοίχοι χτίζονται με αργολιθοδομή. Οπότε σώζονται σε ύψος 30 – 60 cm. Δεν γνωρίζουμε αν το υπόλοιπο
μέρος του τοίχου ήταν φτιαγμένο από λίθους ή αχυροπηλό.
Το 2000 π.Χ. περίπου ανεγείρονται τα πρώτα ανάκτορα. Και στις μεθόδους δόμησης παρατηρούνται
σημαντικές αλλαγές.
Θεμελίωση τοίχων
Είτε για Προανακτορική είτε για επόμενες εποχές έχουν λίθινα θεμέλια. Βάθος θεμελίων: Σειρές λίθων, όπου
θα ακουμπήσει ο κατεξοχήν τοίχος. Εξαρτάται και από το ύψος των ορόφων (δηλαδή ισόγεια κατασκευή ή
πολυόροφη όπως τα ανάκτορα). Ήδη από τα πρώτα ανάκτορα έχουμε πέραν του ενός ορόφους (2 ή 3
ορόφους). → πχ. Στη Νεοανακτορική περίοδο Το ανάκτορο της Κνωσού στην ανατολική πτέρυγα είχε 5
ορόφους. Το βάθος της θεμελίωσης των τοίχων είναι ανάλογο και με τους ορόφους.
Μετά την καταστροφή των ανακτόρων τα υλικά καταστροφής δεν τα πετούσαν (ήξεραν τι θα πει
ανακύκλωση). Τα χρήσιμα υλικά (παρόλο που ήταν υλικά ερειπίων) τα συγκέντρωναν και τα χρησιμοποιούσαν
και για τις θεμελιώσεις (επανάχρηση υλικών που μπορεί να διατηρούνταν σε καλύτερη κατάσταση. Στα
Νεοανακτορικά κέντρα (πχ. Ανάκτορα, πόλεις, επαύλεις) έχουμε επαναχρησιμοποίηση των υλικών δομής της
προηγούμενης περιόδου. Αργοί λίθοι: Το πιο συνηθισμένο υλικό. Όχι πελεκητοί λίθοι, γιατί θέλουμε να τους
βλέπουμε (ξεστός, πελεκημένος λίθος). Στο ανάκτορο της Φαιστού πχ. η θεμελίωση έχει μεγάλο βάθος.
Τοίχοι από αργολιθοδομή
(Παλαιοανακτορική και Νεοανακτορική Περίοδος)
Αργός λίθος → Είναι ο μη επεξεργασμένος λίθος, αυτός που συλλέγουμε από τη γύρω περιοχή. Συνδέονται
μεταξύ τους με λάσπη (συνδετική ύλη).
Η λάσπη → Περιέχει στελέχη από άχυρα, όστρακα κεραμικής (πχ. βότσαλα, χαλίκια) και άλλες φυτικές ουσίες
που την κάνουν ισχυρό στερεωτικό υλικό.
Στατικό μέρος → Πρέπει να έχουμε πολύ καλό χτίστη για να φτιάξει έναν τοίχο από αργολιθοδομή. Στην
Προανακτορική περίοδο, οι τοίχοι των μεγάλων οικισμών ενισχύονταν με έναν ξύλινο σκελετό [Κάθετες και
οριζόντιες δοκοί από ξύλο, σαν πλέγμα (ξυλοδεσιά). Στόχος η αντισεισμική προστασία]. Αυτός ο ξύλινος
σκελετός δημιουργήθηκε από την εμπειρία που είχαν από τους πολλαπλούς σεισμούς και τις σεισμικές
καταστροφές.
Αισθητικό μέρος τοίχου με αργολιθοδομή → Κάλυπταν την εσωτερική επιφάνεια κυρίως (σπάνια την
εξωτερική) με πηλοκονίαμα (mud plaster) ή λασποκονίαμα (ερυθρό χρώμα). Το ανώτερο τμήμα το έβαφαν
(κόκκινο, ερυθρό). Το κατώτερο τμήμα των τοίχων το κάλυπταν με λίθινες πλάκες (καλυπτήριες πλάκες) →
Ορθομαρμάρωση (Dado).
Τοίχοι από πελεκητούς κυβόλιθους
Πελεκητή [από πελεκητούς λίθους (συνήθως ισόγειο)] ή ξεστή τοιχοποιία (Ο Μαρινάτος στο Ακρωτήρι της
Θήρας κάποια κτήρια τα είχε ονομάσει ξεστή 1, ξεστή 2 κλπ). Οι εσωτερικοί τοίχοι διαχωριστικοί των
δωματίων είναι από αργολιθοδομή. Χρησιμοποιούνται από την Παλαιοανακτορική περίοδο και μετά, γιατί

1
και τα χάλκινα εργαλεία (πριόνια, αξίνες κλπ) γίνονται πιο ισχυρά και ανθεκτικά [πλέον δεν κατασκευάζονται
από καθαρό χαλκό, αλλά γίνονται με την κραμάτωση (κασσίτερος)]. Έτσι έχουμε καλύτερης ποιότητας
τοίχους.
Παραδείγματα: Φαιστός, Κνωσός (Δες e-class)
Δυτική πρόσοψη του ανακτόρου της Κνωσού → Από 3ο δόμο και μετά ανακατασκευή του Έβανς. Επάνω
μέρος: Πελεκητή τοιχοποιία. Κάτω μέρος: Αργολιθοδομή και ορθοστάτες λίθοι. Κρηπίδα πάνω στην οποία
ακουμπάει ο εξωτερικός τοίχος.
Προσοχή! Μην μπερδεύουμε τον όρο «Πελεκητή/ ξεστή τοιχοδομία» (ashlar masonry) με τον όρο «Ισοδομική
τοιχοποιία».
Ισοδομική τοιχοποιία
Έχει ίσους δόμους. Δόμος → Είναι η οριζόντια σειρά των λίθων. Κάθε σειρά της τοιχοποιίας είναι ίση με την
άλλη. Στη Μινωική αρχιτεκτονική δεν χρησιμοποιούμε το Ισοδομικό σύστημα. Υπάρχουν παραδείγματα
τοίχων που μας δίνουν την αίσθηση ότι έχουν ισοδομική τοιχοποιία (Ψευδοϊσόδομο σύστημα τοιχοποιίας
γνωστό στους νεοανακτορικούς χρόνους, γύρω στο 1650 π.Χ.).
Ψευδοϊσόδομη πελεκητή τοιχοποιία
Λίθοι που χρησιμοποιούνται: σανίδες, ασβεστόλιθοι και λιγότερο οι γυψόλιθοι (Γιατί είναι πιο ευάλωτο υλικό,
πιο πολύ χρησιμοποιείται στους εσωτερικούς χώρους).
Οι πελεκητοί τοίχοι (μερικοί βάφονταν) είχαν συνδετικό υλικό ανάμεσά τους (λασποκονίαμα, ξύλινα καρφιά,
ξύλινοι τόρνοι), γιατί αλλιώς θα κατέρρεαν.
Τεκτονικά σημεία (Mason’s marks)
Αλλιώς: Λατομικά σημεία. Ο Έβανς χρησιμοποίησε πρώτος τον όρο. Σειρά σημείων που έχουν χαραχθεί πάνω
στους πελεκητούς λίθους (μόνο σ' αυτούς). Τα συνηθέστερα είναι: διπλός πέλεκις, τρίαινα, κλαδιά, κεραυνός
κλπ. Χάρασσαν αυτά τα σημεία πάνω στους τοίχους οι ίδιοι οι λατόμοι. Έχουν χαραχθεί σε όψεις που δεν
είναι ορατές. Στην Κνωσό έχουν βρεθεί χίλιες περιπτώσεις που έχουν χαραχθεί σημεία. (Πιθανές ερμηνείες:
σύμβολα θεοτήτων, σύμβολα ιερότητας χώρων, σύμβολα ταύτισης και λειτουργίας χώρων).
Ανακτορική αρχιτεκτονική
Κίονες → Ξύλινοι. Δεν έχουν σωθεί, σώθηκαν μόνο οι βάσεις τους. Μπορούμε να υπολογίσουμε το σχήμα
του κίονα από τις βάσεις, αλλά και από τις απεικονίσεις. (Με βάση αυτές και τα στηρίγματα βρίσκουμε το
σχήμα).
Κνωσός → Ο Έβανς ανακατασκεύασε τους άνω κίονες. Χρήση μπετόν αρμέ (επαναστατικό υλικό για εκείνη
την περίοδο). Τους περισσότερους κίονες τους έβαψε με ώχρα (κίτρινους δηλαδή, γιατί πίστευε πως ήταν
ξύλινοι). Οι κίονες ήταν από κυπαρίσσι, κέδρο, πεύκο.
Βάσεις κιόνων → Ήταν λίθινες, συνήθως κιονοστοιχίες. Συναντώνται στα ανάκτορα και στις επαύλεις. Επειδή
ήταν στις εξωτερικές κιονοστοιχίες έπρεπε να είναι από σκληρά υλικά για να αντέξουν το βάρος του πάνω
ορόφου, αλλά και στις καιρικές συνθήκες (πχ. ασβεστόλιθοι, σχιστόλιθοι κλπ). Οι βάσεις των κιόνων μπορεί
να είναι από διάφορα υλικά και όχι μόνο από ένα (για αισθητικούς λόγους).
Σχήματα βάσεων κίονα → Κυκλικές, δισκοειδείς, τετράγωνες κ.α.
Τοποθετούνται κατευθείαν στο δάπεδο (από πατημένο χώμα) ή πλακόστρωτο ή κατασκεύαζαν στυλοβάτη.
Άλλες χρήσεις του λίθου

2
Αποχετεύσεις (ακάθαρτο νερό), υδραυλικό σύστημα (καθαρό νερό) → για μεταφορά νερού. Σώζονται
τμηματικά και όχι παντού.
Τα αποχετευτικά συστήματα → Ήταν ανοιχτά, αποτελούνταν από ανάποδους λίθους σε σχήμα Π ή Υ.
Μεγάλα κομμάτια από ψαμμίτη ή ασβεστόλιθο ενώνονταν μεταξύ τους με συνδετικό υλικό και διέτρεχαν την
επιφάνεια του εδάφους. Μπορεί να ήταν και υπόγεια. Τα έλεγχαν από τα φρεάτια που υπήρχαν κατά μήκος
της διαδρομής της σωλήνωσης.
Κλίμακες
Έχουν σωθεί οι κάτω βαθμίδες, δεν έχει σωθεί το υπόλοιπο της κλίμακας. Υποθέτουμε ότι από ένα σημείο
και μετά ήταν ξύλινες, τα σκαλοπάτια μπορεί να ήταν λίθινα και το υπόλοιπο της κλίμακας ξύλινο. Έχουμε και
περιπτώσεις εξολοκλήρου λίθινων κλιμάκων (Σώζονται αρκετές και άλλες έχουν καταρρεύσει από τους
σεισμούς).
Η κάθοδος στους υπόγειους χώρους γινόταν μέσω καταπακτών (είχαν ξύλινες κλίμακες που δεν έχουν
σωθεί).
Σε κάποιες περιπτώσεις ξύλο είχε χρησιμοποιηθεί: Για τη χρήση δαπέδων (Όχι με βεβαιότητα), για τη
δημιουργία κιβωτίων, λαβών εργαλείων, καρεκλών, κρεβατιών κλπ. Δεν σώθηκε το ίδιο το ξύλο, αλλά το
αποτύπωμά του.
Ωμόπλινθος (sun dried mudbrick*)
Ή πλίνθος ή πλίθα (mudbrick). Συνήθως ορθογώνιο σχήμα. *Τον έχουμε αφήσει να ξεραθεί στον ήλιο. Στην
ανατολή προτιμούν τις οπτοπλίνθους. Για κατασκευή εσωτερικών τοίχων, άνω και κάτω ορόφων.
Μείγμα → Από χώμα και νερό και συνδετική ουσία [+ άχυρα, χαλίκια κλπ (για να συγκρατήσει το μείγμα)].
Σωληνώσεις
Σωλήνες από ψημένη γη (τερακότα), επικολλώνται μεταξύ τους με έναν δακτύλιο. Οριζόντιες και κάθετες
σωληνώσεις.
Στο ανάκτορο της Φαιστού: Ανοιχτές σωληνώσεις από οπτή γη (τερακότα).
Στο Ακρωτήρι της Θήρας (Σαντορίνη): Σώζεται η κλειστή σωλήνωση/ φρεάτιο.
Φρεάτια → Ή ήταν απλοί λάκκοι επενδεδυμένοι με λίθινες πλάκες ή μεγάλα αγγεία (τύπου πιθαριών) υπήρχαν
σε τακτές αποστάσεις μέσα στο χώρο των ανακτόρων.
Ο «υδραυλικός» της εποχής έλεγχε τα φρεάτια για να δει αν υπάρχουν σκουπίδια, να τα καθαρίσει κλπ.
Εμπεδωμένο αγγείο → Αγγείο μεγάλης χωρητικότητας που το έχουν βάλει μέσα στο δάπεδο.
Κέραμοι
Επιδαπέδια πήλινα πλακίδια από οπτή γη ψημένα σε κλίβανο (Όχι κεραμίδια στέγης – Στη Μινωική
αρχιτεκτονική δεν έχουμε κεραμίδια στέγης, μόνο στη Μυκηναϊκή). Ο όρος «κέραμος» στη Μινωική Κρήτη
χρησιμοποιείται ως πλακόστρωτη δαπέδων. Σπάνιο υλικό δομής.
Κονιάματα
Λασποκονίαμα (mud plaster) → Στην αρχή από λάσπη. Με την πάροδο των ετών καλύτερης ποιότητας.
Χρησιμοποιείται στην κάλυψη των τοίχων από αργολιθοδομή (Προανακτορική περίοδος) ή ενυδρείων κλπ.
Βάφεται κιόλας (χρώματα από διάφορα ορυκτά).

3
Ασβεστοκονίαμα (lime plaster) → Σταδιακά βελτιώνεται η τεχνική του. Λιώνουν τον ασβέστη σε υψηλές
θερμοκρασίες και τον επεξεργάζονται (πχ. 60% ασβέστης, 40% άλλες ουσίες). Με την πάροδο των χρόνων
φτάνουμε σε καθαρότητα του ασβέστη της τάξης του 93%.
Πειραματίζονται → 2 στρώσεις λασποκονίαμα και μετά παχιά στρώση ασβεστοκονίαμα κλπ και αφού
γυαλίσουν και καθαρίσουν την επιφάνεια γίνεται η διαδικασία της τοιχογράφησης.
Ασβέστης → Όχι μόνο για λόγους διακόσμησης, αλλά και για λόγους υγιεινής.
Χαλικάσβεστος (tarazza)
Είναι στρώμα ασβέστη που επιστρώνεται με βότσαλα (Σε παρόμοιους χρωματισμούς, ισομεγέθη). Επίστρωση
δαπέδου και όχι τοίχου. Και σε ισόγειο και σε βεράντες. Σε ανάκτορα αυτού του είδους τα δάπεδα. Οι Ιταλοί
χρησιμοποιούσαν πολύ αυτό το υλικό.
Αστράκι
Στρώμα περίεργο από μπάζα. Υλικό από ερείπια και έφτιαχναν επίστρωση. Οι Ιταλοί το ονόμασαν
«calzestruccio».
Οροφές
Δεν σώζονται. Από την εικονογραφία βλέπουμε τον τρόπο στέγασης των οικιών. Ήταν επίπεδες.
Λεπιδόχωμα → Χωμάτινη οροφή. Τελευταίο στην οροφή, για στεγανοποίηση (γαλαζογκρί χρώμα).