ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ

ΠΕΛΟΠΟNΝΗΣΟ
(ΑΕΠΕΛ1)
Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου
Τρίπολη, 7-11 Νοεμβρίου 2012

Επιστημονική επιμέλεια:

Ελένη Ζυμή
Άννα-Βασιλική Καραπαναγιώτου
Μαρία Ξανθοπούλου

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Καλαμάτα 2018


ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ

(ΑΕΠΕΛ1)
Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου
Τρίπολη, 7-11 Νοεμβρίου 2012

Επιστημονική επιμέλεια:

Ελένη Ζυμή
Άννα-Βασιλική Καραπαναγιώτου
Μαρία Ξανθοπούλου

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Καλαμάτα 2018

Συντελεστές έκδοσης πρακτικών

Επιστημονική επιμέλεια:
ΕΛΕΝΗ ΖΥΜΗ
ΑΝΝΑ-ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΑΡΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ
ΜΑΡΙΑ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ

Σελιδοποίηση – ηλεκτρονική επεξεργασία:

ΜΑΡΙΑ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ

Σχεδιασμός εξώφυλλου:
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΠΟΣ

Εικόνα εξώφυλλου:
Πέλοπας, λεπτομέρεια από παράσταση αττικού ερυθρόμορφου αμφορέα. Περί το 410 π.Χ. Arezzo, Museo
Archeologico Nazionale (πηγή: Μ. Τιβέριος, Ελληνική Τέχνη. Αρχαία Ελληνικά Αγγεία, Αθήνα 1996, εικ. 178,
επεξεργασία: Γ. Κάππος).

ISBN 978-960-89611-6-6

2018 © Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, καθώς και η απόδοση κατά
παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό,
φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη, σύμφωνα με τον Νόμο
2121/1993 και τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

Συντελεστές Διεθνούς Συνεδρίου

«Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο» (ΑΕΠΕΛ1)

Επιστημονική Επιτροπή Οργανωτική Επιτροπή

ΖΩH ΑΣΛΑΜΑΤΖIΔΟΥ (Πρόεδρος) ΑΝΝΑ-ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΑΡΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ

Επίτιμη Προϊσταμένη ΥΠ.ΠΟ.Τ. (Πρόεδρος)
ΛΘ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (Αντιπρόεδρος) Αρχαιοτήτων
Δ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων ΔΗΜHΤΡΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΟYΛΗΣ (Αντιπρόεδρος)
25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
ΔΗΜHΤΡΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΟYΛΗΣ
25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ΓΡΗΓOΡΗΣ ΓΡΗΓΟΡΑΚΑΚΗΣ
ΛΘ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
ΞEΝΗ ΑΡΑΠΟΓΙAΝΝΗ Αρχαιοτήτων
Επίτιμη Προϊσταμένη ΥΠ.ΠΟ.Τ.
ΙΩΑΝΝΑ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ
ΕΥΓΕΝΙΑ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Πελοποννησιακών
Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Σπουδών

ΕΛΕΝΗ ΖΥΜΗ ΕΛΕΝΗ ΖΑΒΒΟΥ

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Επιγραφικό Μουσείου

ΑΘΑΝAΣΙΟΣ ΘEΜΟΣ ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ

Επιγραφικό Μουσείου Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

ΑΝΝΑ-ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΑΡΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΣΣΥΒΑ

ΛΘ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Δ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων Αρχαιοτήτων

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΟΥΜΟΥΣΗ ΜΑΡΙΑ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ

6η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

ΑΙΜΙΛΙΑ ΜΠΑΝΟΥ ΣΩΤΗΡΗΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Πελοποννησιακών
Σπουδών
† ΒΑΣΩ ΠΕΝΝΑ
Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΦΡΙΤΖΙΛΑΣ
ΛΘ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων

Συνεργασθέντες φορείς

Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α., Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Δ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
ΛΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
ΛΘ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
6η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Πελοποννησιακών Σπουδών
Επιγραφικό Μουσείο

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ix

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ xiv

ΠΡΟΛΟΓΟΙ
Πρόλογος των επιμελητών 3

Εναρκτήρια ομιλία τoυ Διεθνούς Συνεδρίου «Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο» (1ο ΑΕΠΕΛ) 4

Α. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ
Ανδρέας Ι. Ντάρλας
Η παλαιολιθική εποχή στη νότια Πελοπόννησο: είκοσι χρόνια έρευνας στη χερσόνησο της Μάνης 9

Παρασκευή Ελεφάντη – Ελένη Παναγοπούλου

Λακωνίς Ι. Ένα τοπόσημο της Μέσης Παλαιολιθικής Μάνης 21

Μιχάλης Γκαζής
Νέα στοιχεία για την ΠΕ κατοίκηση στο Τείχος Δυμαίων 33

Αιμιλία Μπάνου
Επανέναρξη αρχαιολογικής έρευνας στο μινωικό ιερό κορυφής στον Άγιο Γεώργιο στο Βουνό Κυθήρων:
2011-2012 47

Κωνσταντίνος Νικολέντζος – Σωτήρης Λαμπρόπουλος

Ο ποταμός Αλφειός σαν μεθοριακή γραμμή και χώρος κατοίκησης κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού 59

Ανδρομάχη Βασιλοπούλου – Στέφανος Κεραμίδας – Σοφία Σπυροπούλου

Επ-ανασκάπτοντας έναν πρώιμο θολωτό τάφο στην Καζάρμα Αργολίδας 79

Σοφία Βουτσάκη – Iωάννα Μουτάφη – Αδαμαντία Βασιλογάμβρου – Δώρα Κονδύλη

To Βόρειο Νεκροταφείο στον Άγιο Βασίλειο Λακωνίας και η εξέλιξη των ταφικών εθίμων στην αρχή
της μυκηναϊκής περιόδου 91

Ζαχαρούλα Λεβεντούρη – Σταυρούλα Γιαννούλη

Χελιδόνι Π.Ε. Ηλείας. Μια νέα συστάδα μυκηναϊκών τάφων στη θέση Διαμαντάκου-Μαργαζή 101

Κωνσταντίνα Ακτύπη
Η τοπογραφία της περιοχής της Χαλανδρίτσας Αχαΐας και το μυκηναϊκό νεκροταφείο του Αγίου Βασιλείου 111

Χριστοφίλης Μαγγίδης
Κάτω Πόλη Μυκηνών 2003-2012: Τα υστερομυκηναϊκά ευρήματα 127

Δημήτρης Χατζηαγγέλου
Το σπήλαιο της Κλένιας: κατοίκηση και λατρευτικότητα 137

 Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1) v

Λεωνίδας Σουχλέρης
Λίθινα εργαλεία και αντικείμενα μικροτεχνίας από τον πρωτοελλαδικό οικισμό στον λόφο Κλαράκι
στο οροπέδιο της Ασέας Αρκαδίας. Η διακίνηση του οψιανού στην ΝΑ Πελοπόννησο 145

Λεωνίδας Σουχλέρης – Γαρυφαλλιά Σμέρου

Κεραμεική της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού από τον πρωτοελλαδικό οικισμό στη θέση Κλαράκι στην
περιοχή της Ασέας Αρκαδίας 153

Σταμάτης Φριτζίλας – Θεώνη Χριστοφίλου – Αθανάσιος Βρεττός

Προϊστορική κεραμική και λίθινα τέχνεργα από την ανατολική Αρκαδία 163

Σωκράτης Σ. Κουρσούμης – Mερκούριος Γεωργιάδης

Μια πρωτοελλαδική εγκατάσταση στη θέση «Κουτουμάτσα» της Αρχαίας Κορίνθου 171

Β. ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Σταμάτης Α. Φριτζίλας
Η Ακρόπολη του Αρκαδικού Ορχομενού το 2012 183

Σταμάτης Α. Φριτζίλας
Ανασκαφή πόλης αρχαϊκών και κλασικών χρόνων στα Περιβόλια Μεγαλόπολης (2008-2011) 191

Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου – Ιφιγένεια Λεβέντη

Tα πήλινα ειδώλια από το ιερό της Δήμητρας και της Κόρης Καρποφόρων στον Άγιο Σώστη Τεγέας 199

Γεώργιος Μοστράτος
Οι αετωματικές συνθέσεις και τα ακρωτήρια του ναού της Αθηνάς Αλέας στην Τεγέα. Εικονογραφία,
ερμηνεία και αποκατάσταση 207

Σωτήρης Γ. Ραπτόπουλος – Ιωάννα Ευσταθίου

Η έννοια της «ανάπτυξης» και της διαχείρισης των αρχαιολογικών χώρων στους τοπικούς φορείς της
Αρκαδίας κατά τη δεκαετία του 1950, όπως προκύπτουν από το παλαιό αρχείο της Νομαρχίας Αρκαδίας 217

Ζωή Ασλαματζίδου-Κωστούρου
Γεωμετρικό vεκροταφείο στην Κόρινθο 229

Φωτεινή Α. Μπαλλά
Εισηγμένη κεραμική σε ταφικά σύνολα της Σικυώνας (τέλη 7ου αι. – 300 π.Χ.) 237

Γιάννης Λώλος
H αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων ετών στο πλάτωμα της Σικυώνας 249

Κατερίνα Τσάκα
Ανασκαφή νεκροταφείου ρωμαϊκής και πρωτοβυζαντινής περιόδου βόρεια της Αρχαίας Κορίνθου
(1ος-6ος αιώνας μ.Χ.) 259

Ελένη Σαρρή
Πρόσφατα ευρήματα των αρχαϊκών χρόνων από το Άργος 271

Γεωργία Ήβου
Ταφικά σύνολα ιστορικών χρόνων στον βόρειο και βορειοανατολικό τομέα της πόλης του Άργους 285

Γιάννης Καρατζίκος
Η νεκρόπολη της Ερμιόνης. Ελληνιστικοί και ρωμαϊκοί χρόνοι 299

Παναγιώτα Αναστασιάδου – Αφροδίτη Παχύγιαννη

Το αναστηλωτικό πρόγραμμα αποκατάστασης της δωρικής κιονοστοιχίας στη Θόλο της Επιδαύρου.
Μελέτη – Εφαρμογή 309

Βασίλειος Λαμπρινουδάκης – Ευάγγελος Καζολιάς – Παναγιώτα Αναστασιάδου

Επανεξέταση του «Kτιρίου Ε» και του «Βωμού του Απόλλωνος» στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου 319

vi Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1)

Αδαμαντία Βασιλογάμβρου – Μαρία Τσούλη – Αφροδίτη Μαλτέζου

Η πόλη της Σπάρτης μέσα από τις πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές 329

Μαρία Τσούλη
Το έργο της Ε΄ Ε.Π.Κ.Α. στη Λακωνική Μάνη, 2006-2009. Τα πορίσματα των ερευνών 353

Μαρία Τσούλη
Ανασκαφική έρευνα στον οικισμό των Ταιναρίων. Συμβολή στη μελέτη της οικιστικής αρχιτεκτονικής και
της τεχνικής κατασκευής ψηφιδωτών δαπέδων στη Λακωνία κατά την ελληνιστική περίοδο 377

Δημήτριος Βλαχάκος
Νέα στοιχεία για το ελληνιστικό τείχος της Σπάρτης 397

Αφροδίτη Μαλτέζου
Αγροτικές εγκαταστάσεις στη Λακωνική 407

Αθανάσιος Θέμος – Ελένη Ζαββού – Mieke Prent – Stuart MacVeagh Thorne

Η ακρόπολη του Σελινούντα (Λακωνία) 421

Ελένη Ζαββού – Αθανάσιος Θέμος – Χρύσανθος Κανελλόπουλος

Παρατηρήσεις στην αρχαία πόλη του Γυθείου μέσα από τα ανασκαφικά ευρήματα των ετών 1994-2006 425

Γιώργος Δουλφής
Κιονόκρανα με φύλλα άκανθας και φύλλα υδροχαρή από τη Λακωνία. Μία μαρτυρία ακμής και
πολιτιστικής συνέχειας 435

Γρηγόρης Βαφειάδης
Χάλκινο tintinnabulum από την Αρχαία Σπάρτη 453

Άρης Τσαραβόπουλος – Γκέλη Φράγκου – Ευάγγελος Κρουστάλης

«Παλιόκαστρο» Κυθήρων. Ένας λακωνικός οικισμός σε ένα λακωνικό νησί 457

Δημήτρης Σ. Σούρλας
«Τὰ δὲ Κύθηρα νῆσός ἐστιν, ἐπίκειται δὲ τῇ Λακωνικῇ κατὰ Μαλέαν». Τα γλυπτά των Κυθήρων και
η μαρτυρία τους για την ιστορία και τις σχέσεις του νησιού 467

Kyriakos Psaroudakis
Fire sacrifices and enagismoi at the Sanctuary of the Hero in Ancient Messene 483

Παναγιώτα Τσιλογιάννη
Αμφορείς από την αρχαία Μεσσήνη: η τοπική παραγωγή 491

Μαγδαληνή Βασιλειάδου
Οστέινα και ελεφαντοστέινα αντικείμενα από την Αρχαία Μεσσήνη. Μια πρώτη παρουσίαση 501

Έλενα Κ. Παρτίδα
Μετασεισμική αρχιτεκτονική Ολυμπίας. Ο αντίκτυπος των φυσικών φαινομένων στη νοοτροπία
των αρχιτεκτόνων κατά τον 4ο αι. π.Χ. 511

Χρήστος Ματζάνας
Κατάλοιπα ιερού των πρώιμων ιστορικών χρόνων στον Άγιο Ανδρέα (Φειά) Κατακόλου Ηλείας 515

Μιχάλης Πετρόπουλος
Ρωμαϊκές μαρμάρινες κίστες από σωστικές ανασκαφές της Πάτρας 531

Αθανάσιος Ριζάκης – Κωνσταντίνος Παπαγιαννόπουλος – Ελένη Σιμώνη

Συμβολή στη μελέτη των ρωμαϊκών κτηματολογίων στη Δυμαία χώρα με τη χρήση Γεωγραφικών
Συστημάτων Πληροφοριών 561

Άρτεμις Μανιάκη
Ρωμαϊκό νεκροταφείο στα Βραχναίικα δυτικής Αχαΐας 571

Christa Schauer
Γεωμετρική κεραμική από τους Λουσούς. Νέα στοιχεία για την πρώιμη ιστορία της πόλης 585

 Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1) vii

Αγγελική Λαμπάκη
Θεατρικά οικοδομήματα κλασικών και ελληνιστικών χρόνων στην Πελοπόννησο 595

Κατερίνα Τζαβελοπούλου
Τελετουργική πρακτική προς τιμήν των ηρώων στην Πελοπόννησο 607

Έλενα Κόρκα – Joseph L. Raif

Ανασκαφική έρευνα στη θέση Ράχη Κουτσογκίλλα Κεγχρεών Κορινθίας 617

Έλενα Κόρκα – Αναγνώστης Αγελαράκης

Νέα στοιχεία περί της πώρινης γραπτής σαρκοφάγου Φανερωμένης Χιλιομοδίου 627

Γκιώνη Μαρία
Η εξερεύνηση μιας οικίας των κλασικών χρόνων στην Κυρά Βρύση Ισθμίας 635

Θεοτόκης Θεοδούλου
Ποντισμένα κτηριακά κατάλοιπα στη Δάρδιζα Ερμιόνης 649

Σταματούλα Μακρυπόδη
Σφραγίσματα σε πηλό από την Πελοπόννησο. Διαχρονική και διατοπική εξέταση (από τους γεωμετρικούς
έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους) 655

Άννα Αλεξανδροπούλου
Παρατηρήσεις σε γνωστά ειδώλια και σε έναν άγνωστο ναΐσκο από την Πελοπόννησο 663

Γ. ΒΥΖΑΝΤΙΟ – ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ – ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

Νικόλαος Σιώμκος
H αναδιαμόρφωση ενός υστεροβυζαντινού ναού κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Οι τοιχογραφίες
της μονής του Αγίου Νικολάου στο Βαλτεσινίκο Αρκαδίας 677

Susanne Metaxas
Νέα αρχαιολογικά στοιχεία για την οικιστική δραστηριότητα στο Παλλάντιον στην πρωτοβυζαντινή εποχή 689

Ευαγγελία Π. Ελευθερίου – Νεκτάριος Ι. Σκάγκος

Σωστική ανασκαφή στη θέση Εκκλησιές Βουτιάνων Λακωνίας 701

Μιχάλης Κάππας
Μεταμόρφωση Σκάρμηγκα και Άγιος Νικόλαος Αίπειας. Ανασκαφική διερεύνηση και εργασίες
αποκατάστασης σε δύο βυζαντινά μνημεία της Μεσσηνίας 709

Νικόλαος Ζίας – Μαρία-Χρυσούλα Στάικου – Κωνσταντίνος Πάντος – Κωνσταντίνα-Παρασκευή

∆ουβόγιαννη
Νιόκαστρο Πύλου. Αποκατάσταση Ι. Ναού Μεταμόρφωσης Σωτήρος 727

Ιωάννα Αγγελοπούλου – Σοφία Κίγκα – Ελένη Ταβουκτσή

Μελέτη στερέωσης-αποκατάστασης του ΝΑ επιθαλάσσιου πύργου του Κάστρου Μεθώνης 737

Αναστασία Κουμούση
Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας. Η αποκάλυψη ενός άγνωστου δημοσίου έργου και η μεταφορά του 747

Αναστασία Λερίου – Ελένη Γ. Μανωλέσσου

Βασιλική Κρανείου Αρχαίας Κορίνθου: επανεξέταση δεδομένων του χώρου και του μνημείου 761

Αμαλία Ανδρουλιδάκη – Ευαγγελία Π. Ελευθερίου – Αντωνία Μαρδά-Στυψιανού – Αναστασία Τσακμάκη

Η πρόσφατη έρευνα στο κάστρο Γερακίου. Τα κοσμικά κτίσματα του οικισμού 771

Iωάννα Καράνη
Νεότερα στοιχεία για την Ιερά Μονή Μαρδακίου 781

Ελένη Γεωργούλη
Οθωμανική αρχιτεκτονική στο Κάστρο Ακροκορίνθου. Αποκατάσταση και επανάχρηση Τεμένους Α΄ 791

viii Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1)

Αναστασία Λερίου – Νικήτας Πάσσαρης

Ο Δημήτριος Ι. Πάλλας και η αρχαιολογία της παλαιοχριστιανικής Πελοποννήσου από τις αρχές
της δεκαετίας του 1950 μέχρι σήμερα 801

Έλλη Τζαβέλλα
Βυζαντινή κεραμική από την Αρχαία Κόρινθο και οι μαρτυρίες της για την οικιστική μορφή της πόλης 811

Alexandra Konstantinidou
Medieval pottery from two Messenian churches: the Transfiguration at Metamorfosi (Skarmingas)
and Saint Nicholas in Aipeia 825

Νικόλαος Βασιλάκης
Πήλινες καπνοσύριγγες και λουλάδες ναργιλέ από το Κάστρο Πάτρας 835

Δ. ΕΙΔΙΚΟ ΘΕΜΑ: ΥΔΑΤΙΝΟΙ ΠΟΡΟΙ

Αθανάσιος Θέμος – Νικολέττα Κουλογεωργίου
Νέα τμήματα υδραγωγείου της Σπάρτης 855

Αθανάσιος Θέμος– Αλέξανδρος Στρατής

Το υδραγωγείο του Γυθείου. Νέες επισημάνσεις και παρατηρήσεις 861

Σταύρος Δ. Γιαννόπουλος
«Γῆ καὶ ὕδωρ» ως αιτία δικαστικής διένεξης μεταξύ πόλεων των Ελευθερολακώνων 869

Γιάννης Χαιρετάκης
«Τὸ ὕδωρ ἑτέρωσε τρέψας». Η εκτροπή ενός ρέματος στα Μέγαρα 879

Μηλιά Γιαννακούλη
Υστερορωμαϊκός αγωγός από τα έργα αποχέτευσης στο Άργος 889

Ευαγγελία Μαλαπάνη
Ρωμαϊκά βαλανεία στο Πεταλίδι Μεσσηνίας 897

Ολυμπία Βικάτου
Το ρωμαϊκό λουτρό της Σκαφιδιάς 905

Yannis Lolos – Cees Passchier – Gül Sürmelihindi
Carbonate deposits in Roman aqueducts as a data source: examples from Corinthia and Argolis 915

Άννα Σφήκα
Αρχαιολογικές μαρτυρίες της διαχείρισης των υδάτων στην περιοχή της Αρχαίας Κορίνθου 923

Ανδριάνα Κώτση – Παρασκευή Αρμένη

Σωστική ανασκαφή λουτρικής εγκατάστασης στη θέση Μουχτέικο Καραβά Λακωνίας 937

Γιώργος B. Nικολάου
Αίτημα των κατοίκων των χωριών Μπερζοβά και Αγιωργίτικα Αρκαδίας προς την οθωνική κυβέρνηση
για την αποστράγγιση των λιμναζόντων στην πεδιάδα της περιοχής υδάτων (1833-1835) 947

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

Αγελαράκης Αναyνώστης Βασιλοπούλου Ανδρομάχη

Professor of Anthropology Αρχαιολόγος
Adelphi University Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας
agelarakis@adelphi.edu avasilopoulou@culture.gr

Αγγελοπούλου Ιωάννα Βαφειάδης Γρηγόρης

Αρχαιολόγος Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας
ioanna@castello.gr Πολιτιστικών Αγαθών, ΥΠ.ΠΟ.Α.
gvafeiadis@culture.gr
Aκτύπη Κωνσταντίνα
Αρχαιολόγος Βικάτου Ολυμπία
Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας Δρ. Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη
kaktipi@culture.gr, konst.aktypi@gmail.com Εφορεία Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας
και Λευκάδος
Aλεξανδροπούλου Άννα olvikatou@yahoo.gr
Δρ. Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων Βλαχάκος Δημήτριος
anna.alexandropoulou@hol.gr Αρχαιολόγος, ΜΔΕ
Dvlachakos@hotmail.com
Αναστασιάδου Παναγιώτα
Αρχιτέκτων-Μηχανικός Βουτσάκη Σοφία
Επιτροπή Συντήρησης Μνημείων Επιδαύρου Professor of Greek Archaeology
anast_you@yahoo.com University of Groningen
s.voutsaki@rug.nl
Ανδρουλιδάκη Αμαλία
Αρχιτέκτων-Μηχανικός Βρεττός Aθανάσιος
Διεύθυνση Προστασίας και Αναστήλωσης Αρχαιολόγος
Νεωτέρων και Σύγχρονων Μνημείων, ΥΠ.ΠΟ.Α. Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής
aandroulidaki@culture.gr jahlive1985@hotmail.com

Αρμένη Παρασκευή Γεωργιάδης Μερκούριος

Αρχαιολόγος Δρ. Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας Honorary Research Fellow
timandra13@hotmail.com University of Nottingham
merkourisgeorgiadis@hotmail.com
Ασλαματζίδου-Κωστούρου Ζωή
Αρχαιολόγος, Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων Γεωργούλη Ελένη
nikos_zoe_k@hotmail.com Αρχιτέκτων-Μηχανικός
Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας
Βασιλάκης Νικόλαος lneg77@gmail.com
Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας Γιαννακούλη Μηλιά
nikosvasilakis91@gmail.com Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας
Βασιλειάδου Μαγδαληνή milgiannakouli@gmail.com
Δρ. Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής Γιαννόπουλος Σταύρος
magdavasi@yahoo.gr Δρ. Αρχαίας Ιστορίας
Ειδικός Γραμματέας Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών
Βασιλογάμβρου Αδαμαντία gianno75@hotmail.com
Δρ. Αρχαιολόγος, Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων
adapanvas@gmail.com

x Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1)

Γιαννούλη Σταυρούλα Καζολιάς Ευάγγελος

Αρχαιολόγος Πολιτικός Μηχανικός
Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλίας Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας
efahle@culture.gr vkazolias@gmail.com

Γκαζής Μιχάλης Κανελλόπουλος Χρύσανθος

Αρχαιολόγος Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας
Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
mgkazis@culture.gr chrys_kane@arch.uoa.gr

Γκιώνη Μαρία Κάππας Μιχάλης

Αρχαιολόγος Δρ. Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας
maria_gkioni@yahoo.gr mgkappa@yahoo.gr

Δουβόγιαννη Κωνσταντίνα-Παρασκευή Καράνη Ιωάννα

Πολιτικός Μηχανικός, MSc Αρχιτέκτων-Μηχανικός
cv98188@yahoo.gr Διεύθυνση Αναστύλωσης Βυζαντινών και
Μεταβυζαντινών Μνημείων, ΥΠ.ΠΟ.Α.
Δουλφής Γεώργιος ikarani@tee.gr
Αρχαιολόγος, υποψήφιος διδάκτωρ
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Καραπαναγιώτου Άννα Βασιλική
gdoulfis@yahoo.gr Δρ. Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη
Εφορεία Αρχαιοτήτων Αρκαδίας
Ελευθερίου Ευαγγελία akarapanagiotou@culture.gr
Δρ. Αρχαιολόγος akarapanagiotou@gmail.com
Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας
evaelef@yahoo.com Καρατζίκος Ιωάννης
Αρχαιολόγος
Ελεφάντη Παρασκευή Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας
Δρ. Αρχαιολόγος ikaratzikos@yahoo.gr
The Malcolm H. Wiener Laboratory for
Archaeological Science, A.S.C.S.A. Κεραμίδας Στέφανος
paraskevielefanti@gmail.com Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων
Ευσταθίου Ιωάννα efakyk@culture.gr
Αρχαιολόγος-Σπηλαιολόγος
Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Κίγκα Σοφία
gianna_efstathiou@yahoo.gr Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων
Ζαββού Ελένη sofiakiga2005@hotmail.com
Αρχαιολόγος, ΜΔΕ
Επιγραφικό Μουσείο Κονδύλη Δώρα
ezavvou@culture.gr Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας
Ζίας Νικόλαος dorakondyli@yahoo.gr
Ομότιμος Καθηγητής
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Κόρκα Έλενα
Δρ. Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη
Ήβου Γεωργία Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και
Αρχαιολόγος, ΜΔΕ Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ΥΠ.ΠΟ.Α.
Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών ekorka@culture.gr
Αρχαιοτήτων, ΥΠ.ΠΟ.Α.
g_ivou@yahoo.gr Κουλογεωργίου Νίκη
Αρχαιολόγος, ΜΔΕ
Θέμος Αθανάσιος Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας
Δρ. Αρχαιολόγος nikiklg6@yahoo.gr
Επιγραφικό Μουσείο
ezavvou@culture.gr Κουμούση Αναστασία
Δρ. Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη
Θεοδούλου Θεοτόκης Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας
Δρ. Αρχαιολόγος anitakoumousi@yahoo.gr
Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων
t_theotokis@hotmail.com

 Κατάλογος συγγραφέων xi

Κουρσούμης Σωκράτης Μαλαπάνη Ευαγγελία

Αρχαιολόγος, Υποψήφιος διδάκτωρ Δρ. Αρχαιολόγος
Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας
Αρχαιοτήτων, ΥΠ.ΠΟ.Α. emalapani@gmail.com
skoursoumis@yahoo.gr
Μαλτέζου Αφροδίτη
Κρουστάλης Ευάγγελος Αρχαιολόγος
Αρχαιολόγος, υποψήφιος διδάκτωρ Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών afrmaltezou@gmail.com
e_kroustalis@yahoo.gr
Μανιάκη Άρτεμις
Κώτση Ανδριάνα Αρχαιολόγος
Αρχαιολόγος Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας
Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας artemismaniaki@yahoo.gr
andekot@yahoo.gr
Μανωλέσσου Ελένη
Λαμπάκη Αγγελική Δρ. Αρχαιολόγος
Αρχαιολόγος Διεύθυνση Διαχείρισης Εθνικού
Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας Αρχείου Μνημείων, ΥΠ.ΠΟ.Α.
agelika_l@yahoo.co.uk manoleso@otenet.gr

Λαμπρινουδάκης Βασίλειος Μαρδά-Στυψιανού Αντωνία

Ομότιμος Καθηγητής Αρχιτέκτων-Mηχανικός, MSc
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών taniamarda@yahoo.com
labrin@otenet.gr
Ματζάνας Χρήστος
Λαμπρόπουλος Σωτήρης Δρ. Αρχαιολόγος
Δρ. Αρχαιολόγος Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλίας
Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας chmatzanas@culture.gr
Πολιτιστικών Αγαθών, ΥΠ.ΠΟ.Α.
sotiris.lambropoulos@gmail.com Μοστράτος Γεώργιος
Δρ. Αρχαιολόγος
Λεβέντη Ιφιγένεια Διεύθυνση Διαχείρισης Εθνικού
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κλασικής Αρχείου Μνημείων ΥΠ.ΠΟ.Α.
Αρχαιολογίας georgios_mostratos@yahoo.co.uk
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
levnic@hol.gr Μουτάφη Ιωάννα
Δρ. Αρχαιολόγος
Λεβεντούρη Ζαχαρούλα University of Cambridge
Αρχαιολόγος imoutafi@yahoo.gr
Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλίας
zleventouri@culture.gr Μπαλλά Φωτεινή
Δρ. Αρχαιολόγος
Λερίου Αναστασία Σπουδαστήριο Αρχαιολογίας και Ιστορίας Τέχνης
Δρ. Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας fbala@uoa.gr
nleriou@yahoo.gr
Μπάνου Αιμιλία
Λώλος Γιάννης Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Προϊστορικής
Αναπληρωτής Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας
Αρχαιολογίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας eban@otenet.gr
ylolos@otenet.gr
Νικολάου Γεώργιος
Μαγγίδης Χριστοφίλης Αναπληρωτής Kαθηγητής Nεότερης
Καθηγητής Κλασικών Σπουδών Eλληνικής Iστορίας
Dickinson College Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
maggidic@dickinson.edu g_v_nikolaou@hotmail.com

Mακρυπόδη Σταματούλα Νικολέντζος Κωνσταντίνος

Αρχαιολόγος Δρ. Αρχαιολόγος
Νομισματικό Μουσείο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
stmakrypodi@yahoo.gr knikolentzos@culture.gr

xii Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1)

Ντάρλας Ανδρέας Σιώμκος Νικόλαος

Δρ. Αρχαιολόγος, Προϊστάμενος Δρ. Αρχαιολόγος
Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους
adarlas@culture.gr siomkosnikos@yahoo.gr

Παναγοπούλου Ελένη Σκάγκος Νεκτάριος

Αρχαιολόγος, Αναπληρώτρια Προϊσταμένη Αρχαιολόγος, υποψήφιος διδάκτωρ
Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας
elenipanagopoulou@yahoo.com Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
nekskag@yahoo.gr
Πάντος Κωνσταντίνος
Αρχιτέκτων-Μηχανικός Σμέρου Γαρυφαλιά
Επιτροπή Κάστρων Πυλίας Αρχαιολόγος, υποψήφια διδάκτωρ
konstantinos.pantos@gmail.com Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
garifalia.smerou@gmail.com
Παπαγιαννόπουλος Κωνσταντίνος
Αρχαιολόγος-Εκπαιδευτικός Σούρλας Δημήτρης
Ινστιτούτο Τοπικής Ιστορίας, Καμενίτσα Αχαΐας Αρχαιολόγος, υποψήφιος διδάκτωρ
insti.gr@gmail.com Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Παρτίδα Έλενα d.sourlas@nootropia.gr
Δρ. Αρχαιολόγος
Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών Σουχλέρης Λεωνίδας
amazonp207@gmail.com Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας
Πάσσαρης Νικήτας lsouxleris@gmail.com
Δρ. Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής Σπυροπούλου Σοφία
nikitas.passaris@hotmail.com Αρχαιολόγος
Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών
Παχύγιαννη Αφροδίτη Αρχαιοτήτων, ΥΠ.ΠΟ.Α.
Πολιτικός Μηχανικός sspiropoulou@culture.gr
Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας
efaarg@culture.gr Στάικου Μαρία-Χρυσούλα
Αρχαιολόγος
Πετρόπουλος Μιχάλης marisa_stk@yahoo.com
Δρ. Αρχαιολόγος
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων Στρατής Αλέξανδρος
petropoulosm@gmail.com Αρχαιολόγος, ΜΔΕ
Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων
Ραπτόπουλος Σωτήριος alstratis@yahoo.gr
Δρ. Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Γρεβενών Σφήκα Άννα
sgrapto@yahoo.com Αρχαιολόγος, ΜΔΕ
annasfika@gmail.com
Ριζάκης Αθανάσιος
Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών Ταβουκτσή Ελένη
Κέντρο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας Πολιτικός Μηχανικός, MSc
Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών elenitavouktsi@yahoo.gr
arizakis@yahoo.com
Τζαβέλλα Έλλη
Σαρρή Ελένη Δρ. Αρχαιολόγος
Αρχαιολόγος Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου
Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας ellitzav@gmail.com
el.sarri@yahoo.gr
Τζαβελοπούλου Κατερίνα
Σιμώνη Ελένη Δρ. Αρχαιολόγος
Δρ. Αρχαιολόγος katerinatzav@hotmail.com
Πανεπιστήμιο Πατρών
hsimoni@upatras.gr Τσάκα Κατερίνα
Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας
ktsaka@gmail.com

 Κατάλογος συγγραφέων xiii

Τσακμάκη Αναστασία Psaroudakis Kyriakos

Αρχαιολόγος, ΜΔΕ Δρ. Αρχαιολόγος
tasatsakmaki@yahoo.gr Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων, ΥΠ.ΠΟ.Α.
Τσαραβόπουλος Άρης kyrpsar@gmail.com
Αρχαιολόγος
aristsaravopoulos@hotmail.com Rife Joseph L.
Associate Professor
Τσιλογιάννη Παναγιώτα Vanderbilt University
Δρ. Αρχαιολόγος joseph.rife@vanderbilt.edu
ptsilogianni@gmail.com
Schauer Christa
Τσούλη Μαρία Δρ. Αρχαιολόγος
Δρ. Αρχαιολόγος Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών
Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας christa.schauer@oeai.at
mariatsouli@yahoo.gr
Thorne Stuart
Φράγκου Γκέλυ Αρχαιολόγος
Αρχαιολόγος Ολλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών
gelyfragoy11@hotmail.com stuartthorne@cybercom.net

Φριτζίλας Σταμάτης
Δρ. Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας
sfritzilas@gmail.com

Χαιρετάκης Γιάννης
Αρχαιολόγος, υποψήφιος διδάκτωρ
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
yannischairetakis@gmail.com

Χατζηαγγέλου Δημήτρης
Αρχαιολόγος
Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων, ΥΠ.ΠΟ.Α.
hatziangelu@yahoo.com

Χριστοφίλου Θεώνη
Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Αρκαδίας
theoni.christophilou@gmail.com

Konstantinidou Alexandra
Δρ. Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας
alexandra.archeo@gmail.com

Metaxas Susanne
Δρ. Αρχαιολόγος
Εφορεία Αρχαιοτήτων Αρκαδίας
susanne.metaxas@yahoo.com

Passchier Cees
Professor
Johannes Guttenberg-Universität Mainz
cpasschi@uni-mainz.de

Prent Mieke
Δρ. Αρχαιολόγος
Vrije Universiteit Amsterdam
a.prent@vu.nl

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΑ Archäologischer Anzeiger
ΑΑΑ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών
ΑΒΜΕ Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος
ActaPraehistA Acta praehistorica et archaeologica
ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον
AE Αρχαιολογική Εφημερίς
Agora The Athenian Agora: Results of Excavations Conducted by the American School of Classical
Studies at Athens
AJA American Journal of Archaeology
AKB Archäologisches Korrespondenzblatt
AntDenk Antike Denkmäler
AntJ The Antiquaries Journal
AR Archaeological Reports (Supplement to JHS)
ASAA Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente
AW Antike Welt: Zeitschrift für Archäologie und Kulturgeschichte
AZ Archäologische Zeitung
BABesch Bulletin Antieke Beschaving
BAR British Archaeological Reports
BÉFAR Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et de Rome
BCH Bulletin de correspondence hellénique
BICS Bulletin of the Institute of Classical Studies
BSA Annual of the British School at Athens
BF Byzantinische Forschungen
BZ Byzantinische Zeitschrift
CArchJ Cambridge Archaeological Journal
CÉFR Collection de l’École française de Rome
Corinth Corinth: Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens
CPh Classical Philology
CR Classical Review
CMGΑ Conservation and Μanagement of Archaeological Sites
CMS Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel
CQ Classical Quarterly
CRAI Comptes-rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres (Paris)
CSCA California Studies in Classical Antiquity
CVA Corpus Vasorum Antiquorum
DHA Dialogues d’histoire ancienne
ΔΙΕΕ Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας
DOP Dumbarton Oaks Papers
ΔΧΑΕ Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας
EEBM Επετηρίς Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών
ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών
EMC Échos du monde classique: Classical Views
ÉPRO Études préliminaires aux religions orientales dans l’Empire romain
Έργον Τὸ Ἔργον τῆς Ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
HThR Harvard Theological Review
IG Inscriptiones Graecae
IJHA International Journal of Historical Archaeology
INJ The Israel Numismatic Journal
JAS Journal of Archaeological Science
JdI Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts
JFA Journal of Field Archaeology
JHS Journal of Hellenic Studies

 Βραχυγραφίες xv

JIAN Journal international d’archéologie numismatique

JMA Journal of Mediterranean Archaeology
JÖAI Wissenschaftlicher Jahresbericht des Österreichischen Archäologischen Instituts
JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik
JRA Journal of Roman Archaeology
JRGZM Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz
LIMC Lexikon Iconographicum Mythologiae Classicae
MBHA Münstersche Beiträge zur antiken Handelsgeschichte
MDAI(A) Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung
MDAI(I) Istanbuler Mitteilungen / Deutsches Archäologisches Institut, Abteilung Istanbul: Beiheft
MDAI(R) Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Römische Abteilung: Ergänzungsheft
MMAI Monuments et mémoires publiés par l’Académie des inscriptions et belles-lettres, Fondation
Eugène Piot
MÉFRA Mélanges de l’École française de Rome, Antiquité
MonAnt Monumenti antichi
ÖJh Jahreshefte des Österreichischen archäologischen Instituts in Wien
OpAth Opuscula Atheniensia
OpRom Opuscula Romana
Opuscula Opuscula. Annual of the Swedish Institutes in Athens and Rome
ΠΑΕ Πρακτικὰ τῆς Ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
PoDIA Proceedings of the Danish Institute at Athens
QDAP Quarterly of the Department of Antiquities of Palestine
RA Revue archéologique
RAC Rivista di Archeologia Cristiana
RdA Rivista di Archeologia
RDAC Report of the Department of Antiquities Cyprus
RE Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft
REB Revue des études byzantines
REG Revue des études grecques
RESEE Revue des études sud-est européennes
RN Revue numismatique
RPC Roman Provincial Coinage
SEG Supplementum Epigraphicum Graecum
SGDI Sammlung der griechischen Dialekt-Inschriften
TAPhA Transactions of the American Philological Association
ThesCRA Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum
ΤΜ Travaux et Mémoires

ΠΡΟΛΟΓΟΙ


Πρόλογος των επιμελητών

Το Διεθνές Συνέδριο «Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο» (ΑΕΠΕΛ1), που

διοργάνωσαν από κοινού το Υπουργείο Πολιτισμού (Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και
Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Δ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΛΗ΄
Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΛΘ΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων, 6η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, 25η Εφορεία Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων, Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Πελοποννησιακών Σπουδών, Επιγραφικό Μουσείο)
και το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης
Πολιτισμικών Αγαθών – Τμήμα Ι.Α.Δ.Π.Α), πραγματοποιήθηκε με επιτυχία στην Τρίπολη
στις 7-11 Νοεμβρίου 2012. Έλληνες και ξένοι συνάδελφοι συμμετείχαν με περισσότερες από
150 προφορικές και αναρτημένες ανακοινώσεις, προσφέροντας ένα πανόραμα της σύγχρονης
αρχαιολογικής έρευνας στην Πελοπόννησο και τα Κύθηρα.
Πρόθεση όλων ήταν ο θεσμός αυτός να εδραιωθεί, με συνέδρια που θα επαναλαμβάνονται
σε τακτική βάση και με ευρεία αναγνώριση από το επιστημονικό κοινό. Ήδη
πραγματοποιήθηκε η Β΄ Επιστημονική Συνάντηση «Το Αρχαιολογικό Έργο στην
Πελοπόννησο» (ΑΕΠΕΛ2), την οποία διοργάνωσε το Τμήμα Ι.Α.Δ.Π.Α. του Πανεπιστημίου
Πελοποννήσου στην Καλαμάτα (1-4 Νοεμβρίου 2017). Η παρούσα έκδοση, την οποία
συντόνισαν η Εφορεία Αρχαιοτήτων Αρκαδίας (ΕΦ.Α.ΑΡΚ.) και το Τμήμα Ι.Α.Δ.Π.Α. του
Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, εγκαινιάζει τη σειρά των Πρακτικών των συνεδρίων αυτών.
Στην έκδοση του παρόντος τόμου ακολουθήθηκε η σειρά του προγράμματος του
συνεδρίου, με χρονολογική διαίρεση σε περιόδους (Προϊστορικό Τμήμα, Κλασικό – Ρωμαϊκό
Τμήμα, Βυζαντινό – Μεσαιωνικό – Νεότερο Τμήμα), γεωγραφική διαίρεση σε νομούς
(Αρκαδία, Αργολίδα, Λακωνία, Μεσσηνία, Ηλία, Κορινθία) και, τέλος, το ειδικό θέμα του
συνεδρίου με τίτλο «Υδάτινοι Πόροι». Ευχαριστούμε τους συγγραφείς για την έγκαιρη
αποστολή των κειμένων και την κατανόησή τους για την καθυστέρηση στην ολοκλήρωση της
έκδοσης. Ευχαριστούμε, επίσης, την κα Σοφία Ανδρικοπούλου, που ανέλαβε τη γραμματειακή
υποστήριξη για λογαριασμό της ΕΦ.Α.ΑΡΚ., τις κ.κ. Βασιλική Καραγιάννη, Δήμητρα
Οικονόμου, Ευτέρπη Ράλλη και Μαρία Σοφικίτου, που εργάστηκαν στη μορφοποίηση των
κειμένων, και τον κ. Γιώργο Κάππο, που επιμελήθηκε το εξώφυλλο του τόμου.
Η παρούσα έκδοση έρχεται να επιβεβαιώσει την πεποίθησή μας ότι το Αρχαιολογικό Έργο
στην Πελοπόννησο αποτελεί θεσμό ζωντανό και αναπόσπαστο μέρος του διαλόγου για την
αρχαιολογική έρευνα στην Πελοπόννησο. Ευχόμαστε οι συναντήσεις του Αρχαιολογικού
Έργου στην Πελοπόννησο και οι αντίστοιχες εκδόσεις να συνεχίσουν να προσελκύουν τη
συμμετοχή των επιστημόνων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή και το ενδιαφέρον του
ευρύτερου επιστημονικού κοινού.
Κλείνοντας, αφιερώνουμε τον τόμο αυτό στη μνήμη της αγαπητής συναδέλφου Βάσως
Πέννα, που με θέρμη υποστήριξε και προώθησε τον θεσμό του ΑΕΠΕΛ.

Δρ. Ελένη Ζυμή

Επίκουρος Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Δρ. Άννα-Βασιλική Καραπαναγιώτου

Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Αρκαδίας

Δρ. Μαρία Ξανθοπούλου

Επίκουρος Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου


Εναρκτήρια ομιλία τoυ Διεθνούς Συνεδρίου

«Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο»
(ΑΕΠΕΛ1)

Το κουβάρι των μυθικών απαρχών της Πελοποννήσου άρχισε να ξετυλίγεται όταν ο νεαρός
Πέλοπας, του οποίου η μορφή, όπως απεικονίζεται σε αττικό ερυθρόμορφο αμφορέα του 410
π.Χ., αποτέλεσε το εμβληματικό μοτίβο του έντυπου υλικού του συνεδρίου, νίκησε στη
γνωστή αρματοδρομία τον Οινόμαο, βασιλιά της Πίσσας και κέρδισε ως σύζυγο την
Ιπποδάμεια, κόρη του βασιλιά.
Σήμερα, σε αυτό τον χώρο, στην καρδιά του Μοριά, ξεκινά ένα διεθνές συνέδριο που
στόχο έχει να δημοσιοποιήσει, όχι μόνο στο ειδικό αλλά και στο ευρύ κοινό, πτυχές από το
πολυσχιδές έργο της αρχαιολογικής έρευνας στη γεωγραφική ενότητα της Πελοποννήσου.
Πρόκειται για μία πρωτοβουλία που διοργανώνουν από κοινού περιφερειακές και ειδικές
περιφερειακές υπηρεσίες της Γενικής Γραμματείας Πολιτισμού και το Τμήμα Ιστορίας,
Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
Στο συνέδριο θα παρουσιαστούν πάνω από 150 πρωτότυπες ανακοινώσεις που καλύπτουν το
ευρύ φάσμα του εντοπισμού, της αποκάλυψης, ανασκαφής, τεκμηρίωσης, προστασίας,
συντήρησης, αποκατάστασης και ανάδειξης αρχαιοτήτων από τις απαρχές της ανθρώπινης
παρουσίας στη γη του Πέλοπα έως και τους πρώτους μετεπαναστατικούς χρόνους. Η εικονική
μας πλοήγηση σε ιστορικούς τόπους της Πελοποννήσου θα περιλαμβάνει πολλούς σταθμούς
από την προϊστορική ακρόπολη του Τείχους Δυμαίων στην Αχαΐα έως τα παλαιολιθικά
κατάλοιπα και την έρευνα σπηλαίων της λακωνικής Μάνης, από το έργο αποκατάστασης των
μνημείων του Ασκληπιείου της Επιδαύρου έως τις πρόσφατες έρευνες στον αρχαιολογικό
χώρο της Ολυμπίας, από τα νέα στοιχεία για την οικιστική δραστηριότητα στην Αρκαδία
κατά τη βυζαντινή περίοδο έως τις αναστηλώσεις στις καστροπολιτείες του Μυστρά και της
Μεθώνης. Στους σταθμούς της περιήγησής μας περιλαμβάνονται και οι νέες αρχαιολογικές
ανακαλύψεις στις Περιφερειακές Ενότητες Αρκαδίας, Κορινθίας και Λακωνίας με αφορμή το
τεχνικό έργο της κατασκευής της νέας Εθνικής Oδού της Πελοποννήσου καθώς και τα
σημαντικά μουσειακά έργα που βρίσκονται σε εξέλιξη.
Όλο αυτό το πολυσχιδές ερευνητικό έργο στηρίζεται στην επίμονη προσπάθεια διαφόρων
φορέων του Υπουργείου Παιδείας, Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού. Κατ’ αρχήν
και κατά κύριο λόγο στο στελεχιακό δυναμικό των Περιφερειακών Υπηρεσιών της
Αρχαιολογικής Υπηρεσίας του Υπουργείου που δραστηριοποιούνται στην Πελοπόννησο, των
Εφορειών, δηλαδή, Προϊστορικών – Κλασικών και Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Σημαντική,
εξάλλου, είναι η πολύχρονη ερευνητική δουλειά που επιτελούν αρχαιολογικά τμήματα
Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων της χώρας μας, ξένες αρχαιολογικές σχολές που
δραστηριοποιούνται στην Πελοπόννησο αλλά και επιστημονικές επιτροπές του Ταμείου
Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων. Η καταγραφή, τεκμηρίωση
και προβολή του αρχαιολογικού πλούτου της χώρας μας δεν αποτελεί μοναδικό προνόμιο
των αρχαιολόγων αλλά βασίζεται στη διεπιστημονική συνεργασία που δένει αρμονικά
παραδοσιακές ερευνητικές μεθόδους με τις νέες τεχνολογίες αποδεικνύοντας ότι η
αρχαιολογία, η έρευνα δηλαδή του παρελθόντος είναι μία ζωντανή δραστήρια επιστήμη με
μέλλον. Συντηρητές, αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί, χημικοί μηχανικοί και
ηλεκτρολόγοι μηχανολόγοι, σχεδιαστές, τοπογράφοι, διοικητικοί υπάλληλοι, φύλακες και
εργάτες είναι πολύτιμοι συνεργάτες μας σε αυτήν την προσπάθεια. Θα επιτρέψετε σε εμάς
τους αρχαιολόγους να διατηρήσουμε το μοναδικό προνόμιο να συνιστούμε το δίαυλο
επικοινωνίας ανάμεσα στα κατάλοιπα του παρελθόντος και στην κοινωνία του παρόντος. Θα
ήθελα εδώ να αναφερθώ ειδικά σε μία ομάδα συνέδρων, στους νέους επιστήμονες με ειδικές
σπουδές και γλωσσομάθεια, πολίτες της Ελλάδας και της Ευρώπης, που παραμένουν και
 Εναρκτήρια ομιλία Διεθνούς Συνεδρίου «Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο» 5

δραστηριοποιούνται στην περιφέρεια και όχι στην πρωτεύουσα και υποστηρίζουν το έργο
μας.
Το «Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο» δε θα ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί
χωρίς την αμέριστη συμπαράσταση τόσο της πολιτείας όσο και της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Ευχαριστούμε θερμά το Υπουργείο μας και ιδιαίτερα τον Αναπληρωτή Υπουργό Πολιτισμού
και Αθλητισμού κ. Κωνσταντίνο Τζαβάρα για την οικονομική υποστήριξη του εγχειρήματος,
από την οποία καλύφθηκε το μεγαλύτερο μέρος του έντυπου υλικού στους φακέλλους που
μοιράστηκαν στους συνέδρους, η ενίσχυση των μικροφωνικών εγκαταστάσεων των αιθουσών
και η μεταφορά των συνέδρων στην αρχαιολογική εκδρομή της Κυριακής. Ως σημαντικότατο
θεσμό για τις πολιτιστικές δράσεις της Περιφέρειας Πελοποννήσου χαρακτήρισε τη διεθνή
αυτή συνάντηση ο κ. Πέτρος Τατούλης, Περιφερειάρχης Πελοποννήσου, ο οποίος
υποστηρίζει με θέρμη και δημοσίως το έργο που επιτελούν οι Αρχαιολογικές Υπηρεσίες. Εκ
μέρους της Επιστημονικής και της Οργανωτικής Επιτροπής εκφράζω τις ευχαριστίες μου στην
Περιφερειακή Ένωση Δήμων Πελοποννήσου και στον Πρόεδρο της κ. Παναγιώτη Νίκα,
Δήμαρχο Καλαμάτας, για τη χορηγία των αναψυκτικών καθ’ όλη τη διάρκεια του συνεδρίου.
Με ιδιαίτερο ενθουσιασμό και αγάπη ανέλαβε ένα μέρος της διοργάνωσης του Συνεδρίου ο
Δήμος Τρίπολης παραχωρώντας αφιλοκερδώς το σύνολο των χώρων του Πνευματικού
Κέντρου για τέσσερις ημέρες και προσφέροντας τη δεξίωση και τη μουσική βραδιά με το
Δώρο Δημοσθένους το Σάββατο βράδυ, μετά από τη λήξη των εργασιών. Θα ήθελα
προσωπικά να ευχαριστήσω για τις ενέργειές τους το Δήμαρχο Τρίπολης κ. Γιάννη Σμυρνιώτη,
την Αντιδήμαρχο και Πρόεδρο του Νομικού Προσώπου του Δήμου κα Χριστίνα Ζαμπαθά και
τον υπάλληλο του Δήμου κ. Θόδωρο Τσιάμη. Δεν θα πρέπει εδώ να ξεχάσουμε να
αναφέρουμε και επαγγελματίες της πόλης μας που υποστήριξαν οικονομικά το εγχείρημά μας
και συγκεκριμένα το τουριστικό γραφείο Παναγιώτης Καπόγιαννης, τα Λατομεία Λαρσινός,
το Ράδιο Ταξί Άγιος Χριστόφορος, την εταιρεία πληροφοριακών συστημάτων Βράτιμος –
Δούλος, το μεζεδοπωλείο Χοές, το βιβλιοπωλείο Πάπυρος, το φωτοτυπείο Φανής
Παπαντωνίου και το οινοποιείο Σπυρόπουλου.
Το Συνέδριο διαρθρώνεται σε τρία ξεχωριστά τμήματα που λαμβάνουν χώρα παράλληλα
σε τρεις αίθουσες: στο Προϊστορικό Τμήμα, στο Κλασικό – Ρωμαϊκό Τμήμα και στο Βυζαντινό
– Μεσαιωνικό – Νεότερο Τμήμα. Οι συνεδρίες των τμημάτων αυτών συντονίζονται από
Προεδρεία που απαρτίζονται από Εφόρους Αρχαιοτήτων, εν ενεργεία και επίτιμους,
πανεπιστημιακούς δασκάλους και διευθυντές ξένων αρχαιολογικών σχολών, έγκριτους
επιστήμονες οι οποίοι αποδέχθηκαν την πρότασή μας για να συμβάλλουν με το κύρος τους
στην επιτυχή έκβαση του συνεδρίου και τους ευχαριστούμε θερμά για αυτό.
Όταν πριν από δύο μήνες εισηγήθηκα στους συναδέλφους της Επιστημονικής και της
Οργανωτικής Επιτροπής να αναλάβει η ΛΘ΄ Εφορεία Αρχαιοτήτων το μεγάλο βάρος της
τελικής προετοιμασίας του συνεδρίου γνώριζα πολύ καλά ότι το στελεχιακό δυναμικό της
Υπηρεσίας μπορεί να τα φέρει άψογα εις πέρας με το δύσκολο έργο του τελικού σταδίου της
διοργάνωσης. Στην Ελένη Χαλκίδη, στη Γεωργία Παπαδοπούλου, στη Βίκυ Καραγιάννη και
στο Γιώργο Κάππο οφείλω πολλά ως Πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής και εκφράζω τις
ευχαριστίες μου.
Η έναρξη του συνεδρίου για το «Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο» συμπίπτει με μία
σημαντική ημέρα για το μέλλον της χώρας. Από αυτήν εδώ την αίθουσα, από την καρδιά της
Πελοποννήσου στέλνεται στο ελληνικό και στα ευρωπαϊκά κοινοβούλια ένα ηχηρό μήνυμα
αισιοδοξίας. Είναι το μήνυμα της επιστημονικής συνεργασίας, της ομαδικής δουλειάς, της
αφοσίωσης στο καθήκον και της προσήλωσης στους υψηλούς στόχους που υπηρετεί η
αρχαιολογική επιστήμη.

Δρ. Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου

Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Αρκαδίας
Πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής του ΑΕΠΕΛ1


ΒΥΖΑΝΤΙΟ – ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ – ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ



Αναστασία Κουμούση

Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας.

Η αποκάλυψη ενός άγνωστου δημοσίου έργου και η μεταφορά του

Η ύδρευση της Πάτρας κατά την αρχαιότητα1 γινόταν από τις πλούσιες πηγές στις ΒΔ
υπώρειες του όρους Παναχαϊκού, κοντά στο χωριό Ρωμανός, στη θέση Νερομάνα2, απ’ όπου
το νερό μεταφερόταν στην πόλη με κτιστούς υδραύλακες και συγκεντρωνόταν σε κεντρική
δεξαμενή3. Από εκεί δίκτυο αγωγών (κτιστών, πήλινων, μολύβδινων) το διένεμε σε δημόσια
και ιδιωτικά κτίρια.
Στα ρωμαϊκά χρόνια4 και πιθανότατα επί αυτοκράτορα Αδριανού, στις αρχές του 2ου
αιώνα μ.Χ., με την αύξηση του πληθυσμού και την επέκταση της πόλης, κρίθηκε αναγκαίο και
κατασκευάστηκε ένα σημαντικό δημόσιο τεχνικό έργο, το γνωστό Ρωμαϊκό Υδραγωγείο5 (εικ.
1). Επρόκειτο για έναν μεγάλο καμαροσκέπαστο υδραγωγό, ο οποίος μετά από υπέργεια ή
υπόγεια διαδρομή 7,5 χλμ. κατέληγε στις παρυφές της Ακρόπολης, το ψηλότερο σημείο της
πόλης, που βρισκόταν στη θέση του Κάστρου της Πάτρας, απ’ όπου το νερό διοχετευόταν
στην πόλη.
Στην κοιλάδα της Αρόης, προκειμένου να διατηρηθεί σταθερή η ροή του νερού, ο
υδραύλακας έβαινε σε ψηλή γέφυρα6 αποτελούμενη από επάλληλη διπλή τοξοστοιχία με
ισχυρές αντηρίδες (εικ. 2). Σήμερα βλέπουμε τα εντυπωσιακά ερείπιά της στη θέση «Καμάρες»
(εικ. 3). Η υδατογέφυρα έχει μήκος 105 μ., πλάτος 7,5 μ. και μέγιστο σωζόμενο ύψος 14 μ.
Το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο εξασφάλιζε την ύδρευση της Πάτρας σε όλη τη διάρκεια των
πρωτοβυζαντινών και βυζαντινών χρόνων7, καθώς η χριστιανική πόλη οικοδομήθηκε πάνω
στον πολεοδομικό ιστό της αρχαίας πόλης διατηρώντας τα κύρια σημεία αναφοράς της
(ακρόπολη-αγορά-λιμάνι-νεκροταφεία και οδικούς άξονες) 8 . Μόνο νέες θολοσκέπαστες
κινστέρνες φαίνεται ότι κτίστηκαν στην πόλη σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου.9
Το 2006, κατά τις εργασίες διάνοιξης της Μικρής Περιμετρικής Οδού Πατρών στην
κοιλάδα της Αρόης, περίπου 500μ. Α-ΝΑ της κύριας πύλης του Κάστρου, αποκαλύφθηκε
τμήμα υδραγωγείου της πόλης που ανήκει στους πρώϊμους μεταβυζαντινούς χρόνους.
Επρόκειτο για παντελώς άγνωστο έως τότε και πλήρως επιχωματωμένο μνημείο, πάνω στο
οποίο περνούσε ο δρόμος που συνέδεε την συνοικία του Ασυρμάτου με αυτήν της Αρόης (εικ.
4, 5, 6).
Το τμήμα του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου που ήρθε στο φώς έχει μήκος 40 μ., ύψος 4,15 μ.,
πλάτος 1,60 μ. και κλίση 3% προς τα δυτικά έτσι ώστε να εξασφαλίζεται σταθερή ροή του
νερού. Πρόκειται για υδατογέφυρα που αποτελείται από τέσσερεις ημικυκλικές καμάρες
(άνοιγμα τόξου 3,40 μ.), πάνω στις οποίες βαίνει κτιστός ανοικτός υδραύλακας (πλάτους 0,50
μ.) και η οποία ενισχύεται με επικλινείς αντηρίδες και στις δύο όψεις της (εικ. 7α-β). Οι

1
Για το σύστημα υδραγωγίας γενικά βλ. Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής, VIII, VI, 1-15 (Λέφας 1998). Γενικά
για υδροδοτικά θέματα των πόλεων κατά την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα και την πρωτοβυζαντινή εποχή βλ.
Σουέρεφ 2000.
2
Για την ύδρευση της Πάτρας κατά την αρχαιότητα βλ. Τριανταφύλλου 1959, 669-673. Πετρόπουλος 2006,
22-39.
3
Για την τερματική δεξαμενή των υδραγωγείων βλ. Καραδέδος 1990, 219.
4
Για την Πάτρα στα ρωμαϊκά χρόνια βλ. Παπαποστόλου 1991, 305-320. Πετρόπουλος 2009, 39-77.
5
Τριανταφύλλου 1959, 671-672. Πετρόπουλος 1990, 136. Πετρόπουλος 2006, 25-29.
6
Βιτρούβιος (βλ. υποσημ. 1), ιδίως 5, 6.
7
Μουτζάλη 1994, 146.
8
Για την Πάτρα στην πρωτοβυζαντινή εποχή βλ. Μουτζάλη 1994, 132-157. Μουτζάλη 1991, 259-264.
Μουτζάλη 2002, 174-175 και ιδίως 176.
9
Κουμούση 2001-2004, 604, σχέδ. 5, 6.

748 Αναστασία Κουμούση

αντηρίδες έχουν 1 μ. πλάτος και στη βάση τους εξέχουν 1,50 μ. από την κατακόρυφη
επιφάνεια του κτίσματος.
Στο ανατολικό άκρο της υδατογέφυρας υπάρχει συμπαγής λιθοδομή στην οποία εδράζεται
ο υοειδούς διατομής υδραύλακας, επιχρισμένος με ροδόχρωμο υδραυλικό κονίαμα (εικ. 8). Το
μνημείο συνεχίζει δυτικά την πορεία του προς το Κάστρο, μέσα σε οικόπεδο ιδιώτη. Η
υδατογέφυρα είναι εξαιρετικά ισχυρή κατασκευή (εικ. 9) κτισμένη με αργούς, ποταμίσιους
κυρίως λίθους διαφόρων μεγεθών, αρκετές πλίνθους και ισχυρότατο συνδετικό κονίαμα. Τα
μέτωπα και τα εσωρράχια των τόξων είναι εξ ολοκλήρου πλινθόκτιστα. Κατάλοιπα
επιχρίσματος διακρίνονται κατά τόπους στη τοιχοποιΐα, όπως και επισκευές στα κατακόρυφα
τοιχώματα του υδραύλακα.
Η μορφολογία της υδατογέφυρας, τα επιμέρους κατασκευαστικά στοιχεία της καθώς και
τα στοιχεία που προέκυψαν από την ανασκαφική έρευνα στα θεμέλιά της, δηλώνουν ως
χρονολογία κατασκευής της τα τέλη του 15ου με αρχές 16ου αιώνα.
Η μορφή και η «γεωμετρία» του κτίσματος βρίσκει παράλληλα σε αντίστοιχες κατασκευές
στην Ελλάδα και την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων που αποδίδονται στην οικοδομική
δραστηριότητα των Οθωμανών και χρονολογούνται στα τέλη του 15ου και στον 16ο αιώνα.
Πιο συγκεκριμένα αναφέρουμε το υδραγωγείο των Σκοπίων 10 (μετά το 1495), δύο
υδατογέφυρες στη Χίο11 (15ος/16ος αιώνα), της Πύλου12 (μετά το 1573), και της Καβάλας13
(οικοδομική φάση αρχών 16ου αιώνα). Στα μνημεία των Σκοπίων και της Καβάλας τα
ημικυκλικά τόξα των καμαρών είναι επίσης αμιγώς πλινθόκτιστα14.
Ο τρόπος δόμησης του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου (λίθινη τοιχοποιία, τρόπος
αρμολογήματος, πλινθοδομή τόξων) απαντάται στα κτίσματα της πρώτης φάσης της
οθωμανικής περιόδου στο Κάστρο της Πάτρας, που χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του
15ου αιώνα (κανονιοθυρίδες νότιου τείχους και κυκλικός πύργος βόρειου τείχους15) και στα
κτίσματα της πρώτης οικοδομικής φάσης του Φρουρίου Ρίου16 (1499, τρίδυμοι πύργοι). Στο
Ρίο οι πλίνθοι των τόξων έχουν ακριβώς τις ίδιες διαστάσεις με αυτές του υδραγωγείου.
Η κεραμική, τέλος, που πρόεκυψε από την ανασκαφική έρευνα είναι κατά κύριο λόγο
χρηστική άβαφη, άρα δύσκολα χρονολογήσιμη. Όμως λίγα εφυαλωμένα κεραμικά17 ανήκουν
σε εισηγμένη κυρίως κεραμική του 16ου αιώνα.
Φαίνεται λοιπόν πως στα τέλη του 15ου με αρχές του 16ου αιώνα, μετά την κατάληψη της
Πάτρας από τους Οθωμανούς (1458), κατασκευάστηκε το τμήμα του υδραγωγείου που ήρθε
στο φώς στην κοιλάδα της Αρόης (εικ. 10). Γνωρίζουμε πως από την κατάκτηση της Πάτρας
από τον ίδιο τον Μωάμεθ Β΄ το 145818 και έως το 1471 οι Οθωμανοί αντιμάχονταν συνεχώς
τους Ενετούς που παρέμεναν κύριοι της Ναυπάκτου και μάλιστα κατέλαβαν πρόσκαιρα την
Πάτρα το 146619. Το 1471 όμως ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ κατέλαβε την Ναύπακτο και λίγο
αργότερα, το 1499, έκτισε τα Φρούρια Ρίου και Αντιρρίου για να ελέγχει τον Κορινθιακό
κόλπο20. Έτσι εξασφαλίστηκε ακριβώς ένας αιώνας ειρήνης έως το 1571, όταν στη Ναυμαχία
της Ναυπάκτου ο οθωμανικός στόλος υπέστη πανωλεθρία από τον συνασπισμένο χριστιανικό.
Αυτή η περίοδος της «ειρήνης» στην περιοχή εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της
ευημερίας του 16ου αιώνα (Pax Ottomanica) 21 . Σε όλη την έκταση της οθωμανικής

Ćurčić – Hadjitryphonos 1997, 48-49 εικ. 32, 342-343.
10

Ćurčić – Hadjitryphonos 1997, 49, 336-337. Εξαδάκτυλος 2010, 113-121.

11

12
Παπαθανασόπουλος – Παπαθανασόπουλος 2000, εικ. 92-94.
13
Λυχούνας 2008, εικ. σελ. 4-5, 10-11.
14
Ćurčić – Hadjitryphonos 1997, εικ. σελ. 342. Λυχούνας 2008, εικ. σελ. 43, 45.
15
Γεωργοπούλου 2000, εικ. 22, 24.
16
Η μελέτη και δημοσίευση του Φρουρίου Ρίου μετά την ολοκλήρωση των έργων που εκτελέστηκαν από την
Εφορεία στο πλαίσιο του Γ΄ Κ.Π.Σ. και του Ε.Σ.Π.Α., θα γίνει από την γράφουσα.
17
Η συντήρησή τους δεν έχει ολοκληρωθεί. Πρόκειται κυρίως για πινάκια με γραπτή γραμμική διακόσμηση
καστανού έως μαύρου χρώματος σε κιτρινωπό βάθος.
18
Θωμόπουλος 1950, 360-367.
19
Θωμόπουλος 1950, 402-403.
20
Θωμόπουλος 1950, 405-406. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους 1974, 283.
21
Παναγιωτόπουλος 1987, 111-123.

 Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας 749

αυτοκρατορίας, από τα τέλη του 15ου αιώνα, υπάρχουν σημάδια ανάκαμψης μετά την
δημογραφική κρίση των προηγούμενων αιώνων, ενώ από τις αρχές του 16ου αιώνα υπήρξε
σαφής δημογραφική ανάπτυξη22. Ο πληθυσμός αυξανόταν τουλάχιστον έως το 1570 και
σίγουρα η Πελοπόννησος μετείχε σε αυτήν την ανάπτυξη 23. Ειδικότερα για την Πάτρα,
γνωρίζουμε από τα τούρκικα κατάστιχα του 1488-1489 ότι είχε 1593 σπίτια, ενώ ο κατάλογος
του Οικουμενικού Πατριαρχείου που συντάχθηκε το 1575 από τον πρωτονοτάριο Θεόδωρο
Ζυγομαλά αναφέρει 400 ιερείς στην πόλη και 7000 σπίτια 24. Αν και είναι βέβαιο ότι οι
παραπάνω αριθμοί είναι κατά προσέγγιση, παρ’ όλα αυτά το κείμενο του Ζυγομαλά
προσφέρει μια τάξη μεγέθους του πληθυσμού της πόλης για τις αρχές του 16ου αιώνα.
Παράλληλα με τη δημογραφική έκρηξη, εντάθηκε και η οικοδομική δραστηριότητα από τις
αρχές του 16ου αιώνα. Οι Οθωμανοί προγραμμάτισαν και υλοποίησαν πολλά δημόσια έργα
παντού25.
Θεωρούμε λοιπόν ότι σε αυτή την περίοδο, μετά την κατάκτηση της Πάτρας από τους
Οθωμανούς και την ομαλοποίηση της ζωής, η αύξηση του πληθυσμού και τα νέα οικιστικά
δεδομένα στο πλαίσιο του οθωμανικού κράτους δημιούργησαν συνθήκες που κατέστησαν
αναγκαία την κατασκευή του υδραγωγείου. Και λέγοντας «νέα οικιστικά δεδομένα» εννοούμε
την ανέγερση στην Πάτρα πολλών χαμάμ26. Τα τυπικά αυτά κτήρια του Ισλάμ ήσαν από τα
πρώτα –μαζί με τα τζαμιά– που κατασκεύαζαν οι Οθωμανοί στις πόλεις που κατακτούσαν27.
Γνωρίζουμε πως όταν ο Εβλιγιά Τσελεμπή επισκέφθηκε την Πάτρα το 1668 βρήκε 40 χαμάμ
στο σοκάκια της πόλης28, που αριθμούσε 3000 σπίτια και 300 μαγαζιά, ενώ μέσα στο Κάστρο
υπήρχαν 100 σπίτια και ένα μικρό χαμάμ μπροστά απ’ το τζαμί του σουλτάνου Βαγιαζήτ.
Είναι πιθανόν λοιπόν ο μετασχηματισμός της Πάτρας σε οθωμανική πόλη να απαίτησε
μεγαλύτερη τροφοδοσία σε νερό και αυτή την ανάγκη να κάλυψε το τμήμα του νέου
υδραγωγείου. Ο δημόσιος χαρακτήρας του έργου είναι προφανής, όχι μόνο λόγω μεγέθους
αλλά και διότι η διαχείριση και η κατανομή των υδάτινων πόρων απαιτούσε ανέκαθεν
κρατικό σχεδιασμό και οργάνωση.
Ο σχεδιασμός του υδραγωγείου θα οφείλεται σε Οθωμανό αρχιτέκτονα που αναπαρήγαγε
σχέδιο ήδη εφαρμοσμένο, αν κρίνουμε από τις ομοιότητες με ανάλογες κατασκευές στην
Βαλκανική επί οθωμανικής κυριαρχίας. Η κατασκευή του όμως θα έγινε από Έλληνες
μαστόρους (ντόπιους ή μετακινούμενους κτιστάδες). Είναι γνωστό πως οι Οθωμανοί
χρησιμοποίησαν το ντόπιο εργατικό δυναμικό για την οικοδόμηση έργων κοινής ωφελείας
καθώς έτσι εξασφάλιζαν τη γρήγορη εκτέλεσή τους, αφού είχαν να κάνουν με έναν υπεύθυνο,
τον επικεφαλής του σιναφιού των κτιστάδων και με καλά οργανωμένους τεχνίτες29.
Είναι άγνωστο προς το παρόν αν το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο λειτουργούσε ταυτόχρονα
και επικουρικά με το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, η παροχή του οποίου δεν κάλυπτε πλέον τις
αυξημένες ανάγκες της πόλης και του Κάστρου30, ή αν κατασκευάστηκε λόγω διακοπής
λειτουργίας του Ρωμαϊκού, εξαιτίας απόφραξης από ιζήματα αλάτων31.
Η θέση του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου πάντως μέσα στην κοιλάδα της Αρόης, σε τόσο
κοντινή απόσταση από το ρωμαϊκό (απέχουν μόνο 157 μ.) και η παράλληλη πορεία του προς
την ανατολική πλευρά της πόλης και του Κάστρου, επιτρέπουν την υπόθεση ότι αυτό

22
Αναστασόπουλος κ.ά. 2008, 35.
23
Παναγιωτόπουλος 1987, 121.
24
Παναγιωτόπουλος 1987, 120. Θωμόπουλος 1950, 417-418.
25
Ανδρούδης 2008, 51 κ.ε.
26
Κανετάκη 2004, 199.
27
Κανετάκη 2004, 16.
28
Κωστάκης 1980-1981, 252. Λούπης 1999, 40-41. Σήμερα εξακολουθεί να λειτουργεί στην Πάτρα, στην οδό
Μπουκαούρη 29 και σε μικρή απόσταση ΝΑ της πύλης του Κάστρου, ένα από τα χαμάμ που είδε ο Εβλιγιά
Τσελεμπί: Γεωργοπούλου-Βέρρα 1988. Γεωργοπούλου-Βέρρα 1997, 49.
29
Ανδρούδης 2008, 51 κ.ε. Κανετάκη 2004, 17, 20-22 όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία.
30
Στο εσωτερικό του Κάστρου αυτή την εποχή κτίστηκαν πολλά κτήρια καθώς ο χώρος έχει χάσει την
αμυντική του σημασία και σταδιακά έχει μετατραπεί στο διοικητικό κέντρο της πόλης.
31
Οι σωστικές ανασκαφές έχουν φέρει στο φως τμήματα υπόγειων αγωγών καλυμμένα με ιζήματα αλάτων έως
την κορυφή τους. Πετρόπουλος 2006, 28.

750 Αναστασία Κουμούση

χρησιμοποιούσε το ίδιο δίκτυο μεταφοράς νερού έξω από την κοιλάδα. Η αποκάλυψη το 2011,
κατά τη διάρκεια έργων ύδρευσης στην οδό Παυλοπούλου, της προς ανατολάς συνέχειας του
κτιστού υδραύλακα του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου, ο οποίος μετά από πορεία 20 μ.
κάμπτεται προς το νότο και ακολουθεί πορεία προς τη ρωμαϊκή υδατογέφυρα, συνηγορεί
υπέρ αυτής της άποψης, ότι δηλαδή το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο τροφοδοτείτο από τον ίδιο
τόπο υδροληψίας με το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο.
Παραμένει άγνωστο πού ακριβώς κατέληγε προς τα δυτικά το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο,
καθώς δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστεί η πορεία του μετά την 4η καμάρα. Ίσως
υπογειοποιείται, ίσως έχουν καλυφθεί τα υπέργεια τμήματά του, αν υπήρξαν. Η πιθανότερη
θέση θα ήταν μια μεγάλη κινστέρνα κοντά ή και μέσα στο Κάστρο32, απ’ όπου το νερό θα
διοχετευόταν χαμηλότερα στην πόλη.
Αδιευκρίνιστο παραμένει ακόμη για πόσο χρονικό διάστημα λειτουργούσε, είτε
συμπληρωματικά με το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, είτε αντικαθιστώντας το. Μόνον η
συστηματική μελέτη διαχρονικά του συστήματος ύδρευσης της Πάτρας θα δώσει απαντήσεις
στα παραπάνω ερωτήματα. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το επιβλητικό δημόσιο έργο δεν
αναφέρεται από κανέναν περιηγητή που επισκέφθηκε την Πάτρα τον 17ο, 18ο και 19ο
αιώνα 33 . Ίσως την προσοχή τους να τράβηξε μόνο το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, καθώς οι
περιηγητές κυρίως ακολουθούσαν τα βήματα του Παυσανία και ζητούσαν την ταύτιση των
ερειπίων με τα αρχαία μνημεία.
Τη μοναδική αποτύπωση της πορείας του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου βόρεια του
«αρχαίου υδραγωγείου» βρίσκουμε σε χάρτη της Πάτρας του αγγλικού Ναυαρχείου του 1893
που ανήκει σε ιδιωτική συλλογή34.
Από την ώρα που ήρθε στο φώς το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο άρχισαν οι περιπέτειές του,
καθώς είχε την ατυχία να καταλαμβάνει όλο το εύρος της υπό κατασκευή Μικρής
Περιμετρικής Οδού Πατρών. Αμέσως μετά την αποκάλυψη του τόσο σημαντικού για την
πόλη μνημείου, και δεδομένου του μεγέθους και της καλής διατήρησής του, η τότε αρμόδια
6η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ζήτησε τη διατήρηση και ανάδειξή του, καθώς και τη
δημιουργία επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου. Όμως η θέση του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου
υψομετρικά και οριζοντιογραφικά ήταν τέτοια ώστε να καθιστά αδύνατη την κατασκευή
αερογέφυρας ή την αλλαγή χάραξης της Μικρής Περιμετρικής. Αν παρέμενε in situ, θα
προέκυπταν απαγορευτικές κλίσεις, δηλαδή δρόμος επικίνδυνος, ενώ ταυτόχρονα
αχρηστεύονταν ήδη κατασκευασμένα τμήματα της οδού, αξίας εκατομμυρίων ευρώ. Η μόνη
λύση για τη διατήρηση του μνημείου αλλά και τη συνέχιση των εργασιών στη Μικρή
Περιμετρική, έργο πνοής για την πόλη, ήταν η μεταφορά του υδραγωγείου και η τοποθέτησή
του νοτιότερα, πλησίον του υπέργειου τμήματος του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου της Πάτρας και
εκτός της ζώνης κατάληψης της οδού (εικ. 11)35. Η μεταφορά (ενός τμήματος περίπου 23 μ.36)
πραγματοποιήθηκε τον Μάιο 2009 βάσει εγκεκριμένης μελέτης που εκπόνησε ο Δ. Κορρές και
η οποία είχε τα εξής στάδια.
Αφού τοποθετήθηκαν εσωτερικά στα τόξα του μνημείου νάρθηκες για την αποφυγή
μικρομετακινήσεων της τοιχοποιίας κατά την ανύψωση, αποκαλύφθηκαν πλήρως
ανασκαφικά τα θεμέλια του. Γύρω από αυτά σκυροδετήθηκε ισχυρή εσχάρα στην οποία
ενσωματώθηκαν αγκύρια ανάρτησης. Το μνημείο κόπηκε αδιατάρακτα με τη χρήση
συρματοκοπής σε τέσσερα τμήματα και στη συνέχεια τα προς μεταφορά τμήματα
αποσπάστηκαν από το έδαφος με τη βοήθεια υδραυλικών εμβολών. Το υδραγωγείο, αφού
αποκολλήθηκε από το έδαφος, ανυψώθηκε και φορτώθηκε σε ειδικά βαρέα οχήματα με

32
Η μεγάλη υπόγεια δεξαμενή στον εσωτερικό περίβολο του κάστρου (Εξαπύργιο) ίσως χρησίμευσε και για
αυτό τον σκοπό.
33
J. Spon, G. Wheler, E. Dodwell, F. C. H. L. Pouqueville, W. M. Leake, Ch. Wordsworth, G. Mangeart.
34
Μπακουνάκης 2005, εικ. 8.
35
Η μεταφορά του μνημείου εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο του Υπουργείου
Πολιτισμού το 2007.
36
Το δυτικό τμήμα της υδατογέφυρας, η καλά διατηρημένη τέταρτη καμάρα, παρέμεινε in situ προκειμένου να
δηλώνει την πορεία του μνημείου στον χώρο.

 Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας 751

γερανό ανυψωτικής ικανότητας 150 τόνων. Κάθε τμήμα του υδραγωγείου είχε βάρος 100-130
τόνους. Τα οχήματα μετέφεραν ένα-ένα τα αποκομμένα τμήματα του Μεσαιωνικού
Υδραγωγείου στη νέα τους θέση νοτιότερα, όπου είχε προετοιμαστεί κατάλληλα το έδαφος.
Το μνημείο εδράστηκε πάνω σε νέα, ειδικά σχεδιασμένα θεμέλια από οπλισμένο σκυρόδεμα,
τα οποία στη συνέχεια καλύφθηκαν με χώμα όπως και τα παλαιά θεμέλια από λιθοδομή, ώστε
να μην είναι ορατά. Το δυσκολότερο σημείο στην όλη διαδικασία ήταν η επίτευξη της
απόλυτης συναρμογής μεταξύ των τεσσάρων τμημάτων του μνημείου στην νέα τους θέση.
Αυτό κατέστη δυνατό με την βοήθεια συστήματος χαλύβδινων κοχλιών και υδραυλικού
γρύλλου έτσι ώστε να εκμηδενιστεί ο μεταξύ τους αρμός37.
Στην ήδη απαλλοτριωμένη έκταση γύρω από τα δύο μνημεία δημιουργήθηκε
οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος 38 (εικ. 12, 13) με ήπιες επεμβάσεις (περίφραξη,
ενημερωτικές πινακίδες, ηλεκτροφωτισμός ανάδειξης, δημιουργία υπαίθριου καθιστικού,
διαδρομών επισκεπτών, φυλακίου, χώρου στάθμευσης και χώρου προβολών). Η μικρή
απόστασή του από το Κάστρο της Πάτρας ευνοεί την μελλοντική ενοποίηση των δύο
αρχαιολογικών χώρων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αναστασόπουλος κ.ά. 2008: Α. Αναστασόπουλος – Η. Κολοβός – Μ. Σαρηγιάννης, Η Οθωμανική

αυτοκρατορία – Ο ελλαδικός χώρος, στο: Μπρούσκαρη 2008, 23-44.
Ανδρούδης 2008: Π. Ανδρούδης, Κοσμική οθωμανική αρχιτεκτονική της Ελλάδας, στο: Μπρούσκαρη
2008, 51-66.
Γεωργοπούλου 2000: Μ. Γεωργοπούλου, Το κάστρο της Πάτρας, Αθήνα 2000.
Γεωργοπούλου-Βέρρα 1988: Μ. Γεωργοπούλου-Βέρρα, Τούρκικα χαμάμ, ΑΔ 43, 1988, Β΄1 Χρονικά,
183-184.
Γεωργοπούλου-Βέρρα 1997: Μ. Γεωργοπούλου-Βέρρα, Η χριστιανική Πάτρα και τα μνημεία της, στο:
Η πολιτιστική φυσιογνωμία της Πάτρας, Πάτρα 1997, 35-55.
Ćurčić – Hadjitryphonos 1997: Sl. Ćurčić – E. Hadjitryphonos, Secular Medieval Architecture in the
Balkans (1300-1500) and its Preservation, Thessalonike 1997.
Εξαδάκτυλος 2010: Α. Εξαδάκτυλος, Το υδραγωγείο του «Κουφού» στη Χίο. Ιστορικά και
κατασκευαστικά στοιχεία, Τεχνικά Χρονικά 2, 2010, 113-121.
Θωμόπουλος 1950: Στ. Θωμόπουλος, Ιστορία της πόλεως Πατρών από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του
1821, Πάτρα 1950.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους 1974: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Ι΄, Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία
(περίοδος 1453-1669), Τουρκοκρατία – Λατινοκρατία, Αθήνα 1974.
Κανετάκη 2004: Ε. Κανετάκη, Οθωμανικά λουτρά στον ελλαδικό χώρο, Αθήνα 2004.
Καραδέδος 1993: Γ. Καραδέδος, Το υδραγωγείο και η κεντρική δεξαμενή του αρχαίου Δίου, στο: Το
αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και Θράκη 4, 1990, Θεσσαλονίκη 1993, 217-230.
Κουμούση 2001-2004: Α. Κουμούση, Ναός Αγίου Νικολάου Βλατερού, ΑΔ 56-59, 2001-2004, Χρονικά
Β΄4, 604.
Κωστάκης 1980-1981: Θ. Κωστάκης, Ο Evliyâ Çelebi στην Πελοπόννησο, Πελοποννησιακά ΙΔ΄, 1980-
81, 238-306.
Λέφας 1998: Βιτρούβιος (μετάφραση, σχόλια Π. Λέφας), Περί Αρχιτεκτονικής, Βιβλία VI-X, Αθήνα
1998.
Λούπης 1999: Δ. Λούπης (εισαγωγή, μετάφραση, σημειώσεις), Εβλιά Τσελεμπί, Οδοιπορικό στην
Ελλάδα (1668-1671). Πελοπόννησος – Νησιά Ιονίου – Κρήτη – Νησιά Αιγαίου, Αθήνα 1999.
Λυχούνας 2008: Μ. Λυχούνας, Μεσαιωνικό υδραγωγείο Καβάλας, Καβάλα 2008.
Μουτζάλη 1991: Α. Μουτζάλη, Η πόλη των Πατρών κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο, στο: Ριζάκης
1991, 259-264.

37
Ευχαριστίες οφείλονται στον εξειδικευμένο τεχνίτη της Εφορείας Δ. Γκουτσόπουλο για τη συμβολή του στην
όλη διαδικασία της συναρμογής και αρμολόγησης του μνημείου.
38
Το έργο «Ανάδειξη Αρχαιολογικού Χώρου Ρωμαϊκού και Μεσαιωνικού Υδραγωγείου Πατρών» υλοποιήθηκε
στο πλαίσιο του Γ΄ Κ.Π.Σ. από την 6η Ε.Β.Α. με υπεύθυνη τη γράφουσα.

752 Αναστασία Κουμούση

Μουτζάλη 1994: Α. Μουτζάλη, Τοπογραφικά της μεσαιωνικής Πάτρας, στο: Αντίφωνον, Τιμητικός
τόμος στον καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη, Θεσσαλονίκη 1994, 132-157.
Μουτζάλη 2002: Α. Μουτζάλη, Η πόλη των Πατρών κατά τον 6ο και 7ο αιώνα. Η μυθολογία της
εγκατάλειψης, στο: Π. Γ. Θέμελης – Β. Κόντη (επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία.
Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο, Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα
29-30 Μαΐου 1998, Αθήνα 2002, 174-188.
Μπακουνάκης 2005: Ν. Μπακουνάκης, Η Πάτρα τον 19ο αιώνα. Χώρος – Κοινωνία – Οικονομία, στο:
Πάτρα. Από την αρχαιότητα έως σήμερα, Αθήνα 2005, 246-287.
Μπρούσκαρη 2008: Ε. Μπρούσκαρη (επιμ.), Η oθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα 2008.
Παναγιωτόπουλος 1987: Β. Παναγιωτόπουλος, Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος-15ος
αιώνας, Αθήνα 1987.
Παπαθανασόπουλος – Παπαθανασόπουλος 2000: Γ. Παπαθανασόπουλος – Θ. Παπαθανασόπουλος,
Πύλος – Πυλία, Οδοιπορικό στο χώρο και στο χρόνο, Αθήνα 2000.
Παπαποστόλου 1991: Ι. Α. Παπαποστόλου, Θέματα τοπογραφίας και πολεοδομίας των Πατρών κατά
την Ρωμαιοκρατία, στο: Ριζάκης 1991, 305-320.
Πετρόπουλος 1990: Μ. Πετρόπουλος, Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, ΑΔ 45, 1990, Χρονικά Β΄1, 136.
Πετρόπουλος 2006: Μ. Πετρόπουλος, Το νερό και η σημασία του για την αρχαία Πάτρα, στο: Υδάτινες
διαδρομές στο νομό Αχαΐας, Πάτρα 2006, 22-39.
Πετρόπουλος 2009: Μ. Πετρόπουλος, Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας,
στο: Patrasso. Colonia di Augusto e le trasformazioni culturali, politiche ed economiche della
provincia di Acaia agli inizi dell’età imperiale romana, Atti del convegno internazionale, Patrasso 23-
24 marzo 2006 / Η Πάτρα αποικία του Αυγούστου και οι πολιτιστικές, πολιτικές και οικονομικές
αλλαγές της Επαρχίας της Αχαϊας στις αρχές της αυτοκρατορικής ρωμαϊκής εποχής, Πρακτικά του
Διεθνούς Συνεδρίου, Πάτρα 23-24 Μαρτίου 2006, Tripodes 8, Αθήνα 2009, 39-77.
Ριζάκης 1991: Α. Δ. Ριζάκης (επιμ.), Αρχαία Αχαΐα και Ηλεία, Ανακοινώσεις κατά το πρώτο διεθνές
συμπόσιο, Αθήνα, 19-21 Μαΐου 1989 / Achaia und Elis in der Antike. Akten des 1. Internationalen
symposiums, Athen, 19.-21. Mai 1989, Μελετήματα 13, Αθήνα 1991.
Σουέρεφ 2000: Κ. Σουέρεφ (επιμ.), Υδάτινες Σχέσεις, Το νερό ως πηγή ζωής κατά την Αρχαιότητα,
Θεσσαλονίκη 2000.
Τριανταφύλλου 1959: Κ. Τριανταφύλλου, Ιστορικόν λεξικόν Πατρών, Πάτραι 1959.

 Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας 753

Εικ. 1. Πάτρα. Η πορεία του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου από τη Νερομάνα έως το Κάστρο
(Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

Εικ. 2. Το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο στην κοιλάδα της Αρόης (Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

754 Αναστασία Κουμούση

Εικ. 3. Το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο. Το καλύτερα σωζόμενο τμήμα (Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

Εικ. 4. Πάτρα. Η αποκάλυψη του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου (Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

 Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας 755

Εικ. 5. Πάτρα. Η αποκάλυψη του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου (Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

Εικ. 6. Το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας και η σύγχρονη γέφυρα (Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

756 Αναστασία Κουμούση

Εικ. 7α-β. Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας. Όψη και κάτοψη (Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

Εικ. 8. Μεσαιωνικό Υδραγωγείο. Ο υδραύλακας (Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

 Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας 757

Εικ. 9. Μεσαιωνικό Υδραγωγείο. Καμάρα και η τοιχοποιία όπως εμφανίστηκε μετά από τη
συρματοκοπή (Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

Εικ. 10. Πάτρα. Κοιλάδα της Αρόης. Η θέση των δύο υδραγωγείων (Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

758 Αναστασία Κουμούση

Εικ. 11. Το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας μετά τη μεταφορά του στη νέα θέση (Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

Εικ. 12. Ο αρχαιολογικός χώρος του Ρωμαϊκού και Μεσαιωνικού Υδραγωγείου Πάτρας
(Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

 Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας 759

Εικ. 13. Το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο εντός του αναδεδειγμένου αρχαιολογικού χώρου

(Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.).

ISBN 978-960-89611-6-6