ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΦΥΣΙΚΗΣ

.
Άτλας Γεωμυθολογίας της Πελοποννήσου

σύνδεση αρχαιολογίας και γεωλογίας

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Σοφία Φαρμάκη

Επιβλέπων Καθηγητής
Στ. Π. Παπαμαρινόπουλος

ΠΑΤΡΑ, 2013
Επιβλέπων Διδακτορικής Διατριβής:

Σταύρος Παπαμαρινόπουλος, Καθηγητής, Τμήμα Γεωλογίας

Πανεπιστήμιο Πατρών.

Συμβουλευτική Επιτροπή:

Λίλιαν Καραλή-Γιαννακοπούλου, Καθηγήτρια, Τμήμα Αρχαιολογίας,

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Θεόπη Παρισάκη, Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλοσοφίας και

Παιδαγωγικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Μέλη Εξεταστικής Επιτροπής:

Γεώργιος Φερεντίνος, Ομότιμος Καθηγητής, Τμήμα Γεωλογίας,

Πανεπιστήμιο Πατρών.

Ανδρέας Μαρκαντωνάτος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα

Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Ιωάννα Σπηλιοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας,

Αρχαιολογίας και Πολιτισμικών Αγαθών, Πανεπιστήμιο
Πελοποννήσου.

Ηλίας Μαριολάκος, Ομότιμος Καθηγητής, Τμήμα Γεωλογίας και

Γεωπεριβάλλοντος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο
Αθηνών.

2
Δός μοι πᾶ στῶ καὶ τὰν γᾶν κινάσω

Αρχιμήδης
(287 π.Χ.-212 π.Χ.)

iii
Ευχαριστίες

Όπως όλες οι ερευνητικές προσπάθειες, έτσι και η παρούσα εργασία

αποτελεί συλλογική δουλειά μ’ έναν εκτελεστή.
Καταρχήν το ερευνητικό αντικείμενο, το θέμα, η ιδέα αποτελεί καρπό
των πολύ-επιστημονικών αναζητήσεων του καθηγητή Σταύρου
Παπαμαρινόπουλου, που το ασίγαστο πάθος του για έρευνα σε διάφορους
επιστημονικούς και ανεξερεύνητους ακόμα χώρους δεν παραδέχεται εμπόδια.
Η έμπνευση, η στήριξη και η καθοδήγηση του σε αυτή τη διατριβή υπερέβησαν
κατά πολύ τα συνηθισμένα καθήκοντα του επιβλέποντος καθηγητή.
Βάζοντας τα πράγματα σε χρονική σειρά όμως, δε θα μπορούσα να
αγνοήσω ότι το ενδιαφέρον μου για έρευνα σε πεδία πέραν της αρχαιολογίας
αλλά και σε διεπιστημονικό διάλογο με αυτήν, το αφύπνισε το πρωτοπόρο και
εντυπωσιακό μάθημα της Περιβαλλοντικής Αρχαιολογίας, καρπό προσωπικής
και πολυετούς προσπάθειας της καθηγήτριας Λίλιαν Καραλή στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Ξεχωριστές ευχαριστίες πρέπει να αποδοθούν στον Ομότιμο
καθηγητή Ηλία Μαριολάκο, στον οποίο η Γεωμυθολογία οφείλει το ευ ζην,
κυρίως λόγω της ευρυματικότητας του να «διαβάζει» πίσω και πέρα από τα
δεδομένα αλλά και να τα μεταδίδει με γοητευτικό τρόπο.
Επιπλέον, ευχαριστίες οφείλονται στα μέλη της επιτροπής μου
Ομότιμο καθηγητή Γιώργο Φερεντίνο, καθηγήτριες Θεόπη Παρισάκη και
Ιωάννα Σπηλιοπούλου και στον καθηγητή Ανδρέα Μαρκαντωνάτο για τη
βοήθεια και της παρατηρήσεις τους.
Στους καθηγητές του τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου
Πατρών Γιώργο Παπαθεοδώρου, Γιώργο Κουκουβέλα, Μαρία Γεραγά.
Ιδιαιτέρες ευχαριστίες στον Π. Στεφανόπουλο, τεχνικό και
εργαστηριακό υπάλληλο και ψυχή του τμήματος Γεωλογίας.
Τέλος ευχαριστώ την Ευδοξία Γκινάτη και τη Μαριάνθη Στάμου
πτυχιούχους Τμήματος Γεωγραφίας, Πανεπιστημίου Αιγαίου, για τη βοήθεια
στη χωρική αναλυση και τον Τάσο Γεωργιόπουλο, αρχαιολόγο, για τη βοήθεια
στα σπήλαια.
Φυσικά η διατριβή αυτή δε θα είχε τελεσφορήσει χωρίς τη στήριξη
των γονιών μου Κώστα και Πανωραίας Φαρμάκη και του συζύγου μου
Αστέριου Λάμπρου.
Η παρούσα διατριβή αφιερώνεται στους γονείς μου.

iv
 Περιεχόμενα

Περίληψη σελ. 1

Abstract 1 3

Εισαγωγή 5

1. Ερευνητική υπόθεση: 8

α. Η Γεωμυθολογία ως τρόπος προσέγγισης του μύθου 8

β1. O μύθος κατά τους αρχαίους συγγραφείς 24

β2. Ο μύθος κατά το 18ο αιώνα 31

γ. Σκοπός της έρευνας 39

2. Μεθοδολογία έρευνας 40

3. Χωρική Ανάλυση 50

4. Παρουσίαση της έρευνας:

Ι. Κατά Νομούς 67

α. Νομός Αργολίδας 70

β. Νομός Αρκαδίας 139

γ. Νομός Αχαΐας 202

δ. Νομός Ηλείας 249

ε. Νομός Κορινθίας 304

στ. Νομός Λακωνίας 359

ζ. Νομός Μεσσηνίας 416

ΙΙ. Κατά θεματικές ενότητες 445

α. Ηρακλής 446

β. Ποσειδών 456

γ. Άδης 464

v
 δ. Θεοί 472

ε. Ασκληπιός 478

στ. Ναοί και ρήγματα 484

5. Αποτελέσματα 490

6. Επικλήσεις 502

7. Βιβλιογραφία 516

vi
 Κατάλογος εικόνων, χαρτών και πινάκων.

Εικόνα 1: Η ακτογραμμή της Πελοποννήσου 18.000 χρόνια ΒΡ.

Εικόνα 2: Η ακτογραμμή της Πελοποννήσου 13.000 ΒΡ.

Εικόνα 2α: Τροποποιημένος χάρτης του 13.000 ΒΡ.

Εικόνα 3: Η ακτογραμμή της Πελοποννήσου 10.000 χρόνια ΒΡ.

Εικόνα 4: Η ακτογραμμή της Πελοποννήσου 7.000 χρόνια ΒΡ.

Εικόνα 5: Καμπύλη βροχοπτώσεων και θερμοκρασίας κατά το Ανώτερο

Τεταρτογενές.

Εικόνα 6: Η μεταβολή της μέσης θερμοκρασίας της Γης κατά τα τελευταία

18.000 χρόνια.

Εικόνα 7: Μύθος και αλήθεια.

Εικόνα 8: Οι σημερινοί ποταμοί Ίναχος και Ερασίνος.

Εικόνα 9: Ανασύσταση της περιοχής του Άργους σε διάφορες χρονικές

περιόδους.

Εικόνα 10: Αμυμώνη και Ποσειδών.

Εικόνα 11: Ηρακλής, Κέρβερος, Άδης και Περσεφόνη.

Εικόνα 12: Τροποποιημένη εικόνα του Αργού πεδίου.

Εικόνα 13: Τα κοιτάσματα γαιανθράκων στην Πελοπόννησο.

Εικόνα 14: Ο Πάμισος ποταμός.

Εικόνα 15: Χάρτης του Λύκαιου όρους.

Εικόνα 16: Ο ποταμός Αλφειός και το ρέμα Λαγκάδα που χύνεται στον

ποταμό Ευρώτα.

Εικόνα 17: Ηρακλής και Ερυμάνθιος Κάπρος.

Εικόνα 18: Δρέπανο.

Εικόνα 19: Η Μεσίνα της Σικελίας.

Εικόνα 20: Οι ποταμοί Αλφειός, Ερύμανθος, Αροάνιος και Λάδων.

vii
Εικόνα 21: Οι κινήσεις της Μεγάλης Άρκτου.

Εικόνα 22: Αρχαία Ελίκη.

Εικόνα 23: Οι δυο πλευρές της Αδριατικής.

Εικόνα 24: Ο σημερινός Αλφειός ποταμός.

Εικόνα 25: Αναπαράσταση ενός ταξιδιού την 1η Ιουλίου του 1300 π.Χ.

Εικόνα 26: Ο μηχανισμός του Παλαικάστρου.

Εικόνα 27: Η λίμνη Στυμφαλία και ο ποταμός Ερασίνος.

Εικόνα 28: Το σπήλαιο Τρητός.

Εικόνα 29: Η κοιλάδα του Φενεού.

Εικόνα 30: Ο σημερινός Όλβιος ποταμός.

Εικόνα 31: Ο ποταμός Ασωπός.

Εικόνα 32: Η Θέμις δίνει χρησμό στο βασιλιά Αιγέα.

Εικόνα 33: Ο Άδης με το τέθριππο.

________________________________________________

Χάρτης 1: Οι ποταμοί της Πελοποννήσου.

Χάρτης 2: Τμήμα τοπογραφικού χάρτη.

Χάρτης 3: Τμήμα τοπογραφικού χάρτη.

Χάρτης 4: Παράδειγμα μέτρησης.

Χάρτης 5: Οι κατηγορίες γεωμυθότοπων.

Χάρτης 6: Οι κατηγορίες σημαντικότητας 1,2,3.

Χάρτης 7: Ν. Αργολίδας.

Χάρτης 8: Άργος.

Χάρτης 9: Λέρνα.

Χάρτης 10: Αλκυονία λίμνη.

Χάρτης 11: Τροιζήν.

Χάρτης 12: Ερμιόνη.

Χάρτης 13: Όρους Αραχναίο.

Χάρτης 14: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Αργολίδας.

viii
Χάρτης 15: Οι μύθοι του Ν. Αργολίδας.

Χάρτης 16: Τα σπήλαια του Ν. Αργολίδας.

Χάρτης 17: Οι ποταμοί του Ν. Αργολίδας.

Χάρτης 18: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Αργολίδας.

Χάρτης 19: Τα ρήγματα του Ν. Αργολίδας.

Χάρτης 20: Συνολικός χάρτης δεδομένων του Ν. Αργολίδας.

Χάρτης 21: Χάρτης Ν. Αρκαδίας.

Χάρτης 22: Βρασιαί.

Χάρτης 23: Τραπεζούς.

Χάρτης 24: Νεστάνη.

Χάρτης 25: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Αρκαδίας.

Χάρτης 26: Οι μύθοι του Ν. Αρκαδίας.

Χάρτης 27: Τα σπήλαια του Ν. Αρκαδίας.

Χάρτης 28: Η λίμνη του Ν. Αρκαδίας.

Χάρτης 29: Οι ποταμοί του Ν. Αρκαδίας.

Χάρτης 30: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Αρκαδίας.

Χάρτης 31: Τα ρήγματα του Ν. Αρκαδίας.

Χάρτης 32: Συνολικός χάρτης δεδομένων του Ν. Αρκαδίας.

Χάρτης 33: Χάρτης Ν. Αχαΐας.

Χάρτης 34: Ψωφίς.

Χάρτης 35: Δρέπανο.

Χάρτης 36: Αργυρά.

Χάρτης 37: Λουσοί.

Χάρτης 38: Όρος Ερύμανθος.

Χάρτης 39: Οι αρχαιολογικές πληροφορίες του Ν. Αχαΐας.

Χάρτης 40: Οι μύθοι του Ν. Αχαΐας.

Χάρτης 41: Τα σπήλαια του Ν. Αχαΐας.

Χάρτης 42: Οι ποταμοί του Ν. Αχαΐας.

ix
Χάρτης 43: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Αχαΐας.

Χάρτης 44: Η λίμνη του Ν. Αχαΐας.

Χάρτης 45: Τα ρήγματα του Ν. Αχαΐας.

Χάρτης 46: Συνολικός χάρτης δεδομένων του Ν. Αχαΐας.

Χάρτης 47: Χάρτης Ν. Ηλείας.

Χάρτης 48: Πίσα.

Χάρτης 49: Ολυμπία.

Χάρτης 50: Ήλις.

Χάρτης 51: Άνιγρος ποταμός.

Χάρτης 52: Αλίφηρα.

Χάρτης 53: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Ηλείας.

Χάρτης 54:Οι μύθοι του Ν. Ηλείας.

Χάρτης 55: Τα σπήλαια του Ν. Ηλείας.

Χάρτης 56: Οι λίμνες του Ν. Ηλείας.

Χάρτης 57: Οι ποταμοί του Ν. Ηλείας.

Χάρτης 58: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Ηλείας.

Χάρτης 59: Τα ρήγματα του Ν. Ηλείας.

Χάρτης 60: Συνολικός χάρτης δεδομένων του Ν. Ηλείας.

Χάρτης 61: Χάρτης Ν. Κορινθίας.

Χάρτης 62: Ακροκόρινθος.

Χάρτης 63: Στύμφαλος.

Χάρτης 64: Νεμέα.

Χάρτης 65: Φενεός.

Χάρτης 66: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Κορινθίας.

Χάρτης 67: Οι μύθοι του Ν. Κορινθίας.

Χάρτης 68: Τα σπήλαια του Ν. Κορινθίας.

Χάρτης 69: Οι λίμνες του Ν. Κορινθίας.

Χάρτης 70: Οι ποταμοί του Ν. Κορινθίας.

x
Χάρτης 71: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Κορινθίας.

Χάρτης 72: Τα ρήγματα του Ν. Κορινθίας.

Χάρτης 73: Συνολικός χάρτης δεδομένων του Ν. Κορινθίας.

Χάρτης 74: Χάρτης Ν. Λακωνίας.

Χάρτης 75: Γύθειο.

Χάρτης 76: Κύφαντες.

Χάρτης 77: Επίδαυρος Λιμηρά.

Χάρτης 78: Ταίναρο.

Χάρτης 79: Τόποι όπου βρέθηκαν γιγάντια οστά.

Χάρτης 80: Η καρστικότητα της Πελοποννήσου.

Χάρτης 81: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Λακωνίας.

Χάρτης 82: Οι μύθοι του Ν. Λακωνίας.

Χάρτης 83: Τα σπήλαια του Ν. Λακωνίας.

Χάρτης 84: Οι ποταμοί του Ν. Λακωνίας.

Χάρτης 85: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Λακωνίας.

Χάρτης 86: Τα ρήγματα του Ν. Λακωνίας.

Χάρτης 87: Συνολικός χάρτης δεδομένων του Ν. Λακωνίας.

Χάρτης 88: Χάρτης Ν. Μεσσηνίας.

Χάρτης 89: Κορώνη.

Χάρτης 90: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Μεσσηνίας.

Χάρτης 91: Οι μύθοι του Ν. Μεσσηνίας.

Χάρτης 92: Τα σπήλαια του Ν. Μεσσηνίας.

Χάρτης 93: Η λίμνoθάλασσα του Ν. Μεσσηνίας.

Χάρτης 94: Οι ποταμοί του Ν. Μεσσηνίας.

Χάρτης 95: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Μεσσηνίας.

Χάρτης 96: Τα ρήγματα του Ν. Μεσσηνίας.

Χάρτης 97: Συνολικός χάρτης δεδομένων του Ν. Μεσσηνίας.

Χάρτης 98: Οι αρχαιολογικές αναφορές για τον Ηρακλή.

xi
Χάρτης 99: Οι γεωμύθοι για τον Ηρακλή.

Χάρτης 100: Συγκεντρωτικός χάρτης για τον Ηρακλή.

Χάρτης 101: Συγκεντρωτικός χάρτης των δεδομένων για τον Ποσειδώνα.

Χάρτης 102: Οι αρχαιολογικές αναφορές για τον Άδη.

Χάρτης 103: Οι μύθοι για τον Άδη.

Χάρτης 104: Συγκεντρωτικός χάρτης δεδομένων για τον Άδη.

Χάρτης 105: Μύθοι και Γεωμύθοι των θεών.

Χάρτης 106: Αρχαιολογικές αναφορές και μύθοι του Ασκληπιού.

Χάρτης 107: Ναοί και ρήγματα.

Χάρτης 108: Μαντεία και ρήγματα.

Χάρτης 109: Οι Γεωμυθότοποι της Πελοποννήσου κατά κατηγορίες.

Χάρτης 110: Συγκεντρωτικός χάρτης γεωμυθότοπων, αρχαιολογικών και

γεωλογικών δεδομένων.

_______________________________________________________

Πίνακας 1: Οι αριθμοί των τοπογραφικών χαρτών.

Πίνακας 2: Οι συντεταγμένες των αρχαιολογικών μνημείων.

Πίνακας 3: Απόσταση καθενός Γεωμύθου, από Αρχαιολογικά μνημεία,

Θερμομεταλλικές Πηγές και Σπήλαια.

Πίνακας 4: Απόσταση μεταξύ Γεωμύθων και Σεισμοτεκτονικών Ρηγμάτων.

Πίνακας 5: Απόσταση μεταξύ Γεωμύθων και Λιμνών.

Πίνακας 6: Τελική Απόσταση μεταξύ Γεωμύθων και Αρχαιολογικών

μνημείων -Γεωλογικών Πληροφοριών

Πίνακας 7: Κατηγοριοποίηση Γεωμύθων.

Πίνακας 8: Οι σεισμοί που έγιναν στην Πελοπόννησο από το 550 π.Χ έως

το 0.

Πίνακας 9: Τα αρχαιολογικά μνημεία του Ν. Αργολίδας σύμφωνα με τις

πηγές.

Πίνακας 10: Τα αρχαιολογικά μνημεία του Ν. Αργολίδας σύμφωνα με το

xii
 Υπουργείο Πολιτισμού.

Πίνακας 11: Οι μύθοι του Ν. Αργολίδας.

Πίνακας 12: Γεωγραφία κατά Παυσανία και Στράβωνα.

Πίνακας 13: Τα σπήλαια του Ν. Αργολίδας.

Πίνακας 14: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Αργολίδας.

Πίνακας 15: Λεξικό τοπωνυμίων του Ν. Αργολίδας.

Πίνακας 16: Οι αρχαιολογικές πληροφορίες του Ν. Αρκαδίας σύμφωνα με τις

πηγές.

Πίνακας 17: Τα αρχαιολογικά μνημεία του Ν. Αρκαδίας σύμφωνα με το

Υπουργείο Πολιτισμού.

Πίνακας 18: Οι μύθοι του Ν. Αρκαδίας.

Πίνακας 19:Η αρχαία γεωλογία του Ν. Αρκαδίας.

Πίνακας 20: Τα σπήλαια του Ν. Αρκαδίας.

Πίνακας 21: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Αρκαδίας.

Πίνακας 22: Λεξικό τοπωνυμίων του Ν. Αρκαδίας.

Πίνακας 23: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Αχαΐας σύμφωνα με τις

πηγές.

Πίνακας 24: Τα αρχαιολογικά μνημεία του Ν. Αχαΐας σύμφωνα με το

Υπουργείο Πολιτισμού.

Πίνακας 25: Οι μύθοι του Ν. Αχαΐας.

Πίνακας 26: Η αρχαία γεωλογία του Ν. Αχαΐας.

Πίνακας 27: Τα σπήλαια του Ν. Αχαΐας.

Πίνακας 28: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Αχαΐας.

Πίνακας 29: Λεξικό τοπωνυμίων του Ν. Αχαΐας.

Πίνακας 30: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Ηλείας σύμφωνα με τις

πηγές.

Πίνακας 31:Τα αρχαιολογικά μνημεία του Ν. Ηλείας σύμφωνα με το

Υπουργείο Πολιτισμού.

xiii
Πίνακας 32: Οι μύθοι του Ν. Ηλείας.

Πίνακας 33: Η αρχαία γεωλογία του Ν. Ηλείας.

Πίνακας 34: Τα σπήλαια του Ν. Ηλείας.

Πίνακας 35: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Ηλείας.

Πίνακας 36: Λεξικό τοπωνυμίων του Ν. Ηλείας.

Πίνακας 37: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Κορινθίας σύμφωνα με τις

πηγές.

Πίνακας 38: Τα αρχαιολογικά μνημεία του Ν. Κορινθίας σύμφωνα με το

Υπουργείο Πολιτισμού.

Πίνακας 39: Οι μύθοι του Ν. Κορινθίας.

Πίνακας 40:Η αρχαία γεωλογία του Ν. Κορινθίας.

Πίνακας 41: Τα σπήλαια του Ν. Κορινθίας.

Πίνακας 42: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Κορινθίας.

Πίνακας 43: Λεξικό τοπωνυμίων του Ν. Κορινθίας.

Πίνακας 44: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Λακωνίας σύμφωνα με τις

πηγές.

Πίνακας 45: Τα αρχαιολογικά μνημεία του Ν. Λακωνίας σύμφωνα με το

Υπουργείο Πολιτισμού.

Πίνακας 46:Οι μύθοι του Ν. Λακωνίας.

Πίνακας 47: Η αρχαία γεωλογία του Ν. Λακωνίας.

Πίνακας 48: Τα σπήλαια του Ν. Λακωνίας.

Πίνακας 49: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Λακωνίας.

Πίνακας 50: Λεξικό τοπωνυμίων του Ν. Λακωνίας.

Πίνακας 51: Οι αρχαιολογικές αναφορές του Ν. Μεσσηνίας σύμφωνα με

τις πηγές.

Πίνακας 52: Τα αρχαιολογικά μνημεία του Ν. Μεσσηνίας σύμφωνα με το

Υπουργείο Πολιτισμού.

Πίνακας 53: Οι μύθοι του Ν. Μεσσηνίας.

xiv
Πίνακας 54: Η αρχαία γεωλογία του Ν. Μεσσηνίας.

Πίνακας 55: Τα σπήλαια του Ν. Μεσσηνίας.

Πίνακας 56: Οι Θερμομεταλλικές πηγές του Ν. Μεσσηνίας.

Πίνακας 57: Λεξικό τοπωνυμίων του Ν. Μεσσηνίας.

Πίνακας 58: Οι αρχαιολογικές αναφορές για τον Ηρακλή.

Πίνακας 59: Οι μύθοι για τον Ηρακλή.

Πίνακας 60: Οι αρχαιολογικές πληροφορίες για τον Ποσειδώνα.

Πίνακας 61: Οι μύθοι για τον Ποσειδώνα.

Πίνακας 62: Οι αρχαιολογικές αναφορές για τον Άδη.

Πίνακας 63: Οι μύθοι για τον Άδη.

Πίνακας 64: Οι μύθοι για τους Θεούς.

Πίνακας 65: Οι Θερμομεταλλικές πηγές που συνδέονται με τον Ασκληπιό.

Πίνακας 66: Οι αρχαιολογικές αναφορές για τον Ασκληπιό.

Πίνακας 67: Τα μαντεία.

Πίνακας 68: Γεωμύθοι.

Πίνακας 69: Επικλήσεις.

xv
 Περίληψη

Η παρούσα διατριβή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού

πεδίου της Γεωμυθολογίας. Σκοπός της είναι να αποτελέσει έναν

εμπεριστατωμένο, επιστημονικό Άτλαντα της Γεωμυθολογίας της

Πελοποννήσου. Πιο συγκεκριμένα, να συγκεντρώσει τα απαραίτητα δεδομένα

που μπορούν να οδηγήσουν στην πληρέστερη ερμηνεία των αρχαίων

ελληνικών μύθων υπό το πρίσμα της επιστήμης της Γεωλογίας.

Η Γεωμυθολογία υποστηρίζει ότι οι γεωμύθοι ενός τόπου είναι πιθανό

να έχουν προκύψει είτε γιατί οι αρχαίοι άνθρωποι ήταν μάρτυρες ενός

γεωλογικού γεγονότος είτε γιατί ήθελαν να ερμηνεύσουν εκ των υστέρων την

ιδιαίτερη γεωλογική πραγματικότητα που τους περιέβαλλε.

Προκειμένου να συγκροτηθεί ο Άτλας Γεωμυθολογίας της

Πελοποννήσου, αρχικά, συγκεντρώθηκαν και μελετήθηκαν οι μύθοι της

Πελοποννήσου που αναφέρονται στα κλασικά κείμενα (Παυσανίας,

Στράβωνας, Διόδωρος και Απολλόδωρος), καθώς και όλες οι αρχαιολογικές

και γεωγραφικές πληροφορίες που μας παραδόθηκαν μέσω αυτών των

κειμένων.

Από το σύνολο των μύθων διακρίθηκαν οι γεωμύθοι, δηλαδή οι μύθοι

που εμπεριέχουν γεωλογικές πληροφορίες.

Στη συνέχεια έγινε συγκέντρωση ή/και διαμόρφωση όλων των

διαθέσιμων σύγχρονων χαρτών της Πελοποννήσου που αφορούν σε

γεωλογικά φαινόμενα (σπήλαια, θερμομεταλλικές πηγές, λίμνες, ποταμοί και

ρήγματα) καθώς και των ορατών αρχαιολογικών μνημείων.

1
 Πραγματοποιήθηκε χωρική ανάλυση και στατιστική επεξεργασία όλων

των δεδομένων, με σκοπό αυτή η μαθηματική διαδικασία, να προσδιορίσει και

να κατηγοριοποιήσει τους γεωμυθότοπους. Τους τόπους δηλαδή, που

συγκεντρώνουν γεωμυθολογικά, αρχαιολογικά και γεωλογικά δεδομένα, και

αποτέλεσαν τον πραγματικό πυρήνα ενός γεωμύθου.

Τα προαναφερθέντα δεδομένα μελετήθηκαν με δύο διαφορετικούς

τρόπους:

Πρώτα εξετάστηκαν κατά νομό. Για κάθε έναν νομό έγινε

χαρτογράφηση των δεδομένων ξεχωριστά, ανά είδος, αλλά και συνδυαστικά.

Απομονώθηκαν οι γεωμυθότοποι, μελετήθηκαν τα αποσπάσματα από την

αρχαία ελληνική και τη λατινική γραμματεία που περιέχουν γεωλογικές

πληροφορίες αλλά και η σύγχρονη βιβλιογραφία. Από το σύνολο της έρευνας

προέκυψαν και καταγράφηκαν τα αποτελέσματα-ερμηνεία των γεωμύθων.

Στη συνέχεια, έγιναν επιλεγμένες μελέτες περιπτώσεων, δηλαδή

εξετάστηκαν θέματα με κεντρικό άξονα έναν Θεό ή ήρωα.

Συνολικά, η έρευνα απέδειξε ότι σε ποσοστό 75% οι γεωμύθοι έχουν

επηρεαστεί από το γεωλογικό περιβάλλον.

Τα αποτελέσματα αυτά διευκολύνουν τη μελλοντική διαγνωστική και

προγνωστική έρευνα, τόσο στο χώρο της γεωμυθολογίας, της γεωλογίας και

της αρχαιολογίας, όσο και στο χώρο της ιστορίας και της λαογραφίας.

2
 Abstract

This thesis pertains to the scientific field of Geomythology. Its

purpose is to contract a comprehensive, scientific Geomythological Atlas

of the Peloponnese. Specifically, the research was carried out in order to

gather the necessary data that can lead to a more complete

interpretation of the ancient Greek myths, in the light of the science of

Geology.

Geomythology argues that the geomyths of a site are likely to have

arisen either because the ancient people were witnesses of a geological

event or because they wanted to explain, a posteriori, the special

geological reality that surrounded them.

To set up the Geomythological Atlas of Peloponnese, the

Peloponnesian myths mentioned in classical texts (Pausanias, Strabo,

Diodorus and Apollodorus) were gathered and studied and also, all the

archaeological and geographical information, delivered to us through

these texts. Among these myths, geomyths are distinguished, namely the

myths involving geological information.

Afterwards, a concentration and/or a configuration of all the

available modern maps of the Peloponnese was conducted, related to

geological phenomena (caves, thermal and mineral springs, lakes, rivers

and faults) and the visible archaeological remains as well.

Α spatial and statistical analysis of all the data was achieved, in

order to determine and classify, by this mathematical process, the

geomythological places (geomythotopoi). These are the sites who gather

3
geomythological, archaeological and geological data that constitute the

true core of a geomyth.

The foregoing data were studied in two different ways:

First, they were examined by counties. For each county the data

was mapped separately by species, but also combined. The geomythotopoi

were isolated, passages from ancient Greek and Latin literature

containing geological information and the current literature were studied.

The results-interpretations, that stem from the data study were

obtained and recorded.

Then, were performed case studies, namely were studied themes

around one god or hero.

Overall, the study showed that 75% of the geomyths were

affected by their geological environment.

These results may facilitate future diagnostic and prognostic

research, both in the field of geomythology, geology and archeology but

also in history and folklore studies.

4
 Εισαγωγή

Η αρχαία ελληνική μυθολογία εντυπωσιάζει κάθε μελετητή με την

πολυπλοκότητα και τον πλούτο της. Η σύλληψη και οι συμβολισμοί της,

αντανακλούν τον τρόπο σκέψης ενός αρχαίου λαού που μεγαλούργησε, και

μοιάζουν να καλύπτουν το σύνολο του πραγματικού και φανταστικού κόσμου.

Εξ αιτίας της γοητείας που ασκεί αιώνες τώρα, η μυθολογία έχει

μελετηθεί γλωσσικά, αφηγηματικά, πολιτισμικά και από κάθε άλλη άποψη.

Μία από τις προσεγγίσεις των αρχαιοελληνικών μύθων που μένει

διαρκώς επίκαιρη, είναι εκείνη που προσπαθεί να τους ερμηνεύσει, να

διαπιστώσει την πραγματικότητα που κρύβεται πίσω από τις παραστατικές

εικόνες και τους συμβολισμούς. Η προσπάθεια αυτή, που έχει αρχίσει από την

αρχαία Ελλάδα, συνεχίζεται αδιάκοπα μέχρι τις μέρες μας.

Σήμερα, ακόμα και κλάδοι των Φυσικών Επιστημών έχουν τεθεί στην

υπηρεσία της πληρέστερης ερμηνείας των μύθων. Και κάθε επιστημονική

εξέλιξη προσκομίζει συνήθως καινούργια εργαλεία και τεχνολογικά μέσα, που

βοηθούν στην αποκάλυψη νέων πλευρών της αλήθειας των μύθων.

Μια από τις πιο σύγχρονες μεθόδους ερμηνείας των μύθων, αποτελεί

το διεπιστημονικό πεδίο της Γεωμυθολογίας. Χρησιμοποιεί τα επιστημονικά

εργαλεία και τα συμπεράσματα της Γεωλογίας για να εντοπίσει γεωλογικές

μεταβολές ή γεωλογικά φαινόμενα που αποτέλεσαν την αφορμή της επινόησης

κάποιων μύθων. Και αντιστρόφως, αντλεί από τις παραστάσεις των μύθων

ερευνητικές υποθέσεις για γεωλογικά γεγονότα που συνέβησαν στο μακρινό

παρελθόν.

5
 Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε σ’ αυτά τα επιστημονικά

πλαίσια, της Γεωμυθολογίας και έχει σκοπό τη δημιουργία ενός

Γεωμυθολογικού Άτλαντα της Πελοποννήσου, που να συγκεντρώνει σε έναν

χάρτη όλα τα αρχαιολογικά δεδομένα, όλους τους μύθους και όλες τις

γεωλογικές πληροφορίες μαζί. Που να αποτυπώνει δηλαδή σε μία εικόνα, από

τη μία μεριά όλους τους τοπικούς μύθους, τους τόπους λατρείας που

περιγράφονται από αρχαίους συγγραφείς και τα σύγχρονα αρχαιολογικά

ευρήματα, και από την άλλη, όλες τις γεωλογικές πληροφορίες που είναι

σήμερα διαθέσιμες, δηλαδή τις θερμομεταλλικές πηγές, τα σπήλαια, τα

ποτάμια, τις λίμνες και τα τεκτονικά ρήγματα.

Δευτερευόντως, προσπαθεί να ερμηνεύσει τους γεωμύθους υπό το

πρίσμα του επιστημονικού πεδίου της Γεωμυθολογίας.

Σκοπός της είναι να αποτελέσει ένα χρήσιμο εποπτικό μέσο, που θα

βοηθήσει τον μελλοντικό Γεωλόγο ή Αρχαιολόγο ερευνητή να αποκαλύψει

αληθινά συμβάντα στον αρχαίο μύθο, αλλά και να εντοπίσει σημεία γόνιμης

γεωλογικής ή αρχαιολογικής έρευνας.

Η εργασία διαρθρώνεται ως εξής:

Στο Πρώτο Κεφάλαιο περιγράφεται η ερευνητική υπόθεση και οι

θεωρητικές της αφορμές, αρχαίες και σύγχρονες.

Πιο συγκεκριμένα, στο υποκεφάλαιο α δίνεται μια συνοπτική εικόνα

των μελετών που έγιναν στο χώρο της Γεωμυθολογίας, και αποτέλεσαν πηγή

έμπνευσης για την παρούσα εργασία.

Στο υποκεφάλαιο β1 παρουσιάζονται οι πρώτες ερμηνευτικές

προσεγγίσεις του αρχαιοελληνικού μύθου, που έγιναν από αρχαίους έλληνες

συγγραφείς ενώ στο υποκεφάλαιο β2 η έννοια του μύθου όπως προσεγγίστηκε

το 18ο αιώνα από Ευρωπαίους διανοητές.

Στο υποκεφάλαιο γ, παρουσιάζεται ο σκοπός της έρευνας.

6
 Στο Δεύτερο Κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία της έρευνας,

δηλαδή εκτίθεται συνοπτικά η διαδικασία που ακολουθήθηκε, τα προβλήματα

που ανέκυψαν κατά τη συγκέντρωση των δεδομένων και αιτιολογούνται οι

αποφάσεις που πάρθηκαν.

Στο Τρίτο Κεφάλαιο παρουσιάζεται η χωρική και στατιστική ανάλυση

που εφαρμόστηκε στα δεδομένα, με σκοπό τον προσδιορισμό των

γεωμυθότοπων.

Στο Τέταρτο Κεφάλαιο γίνεται η παρουσίαση της έρευνας στην

Πελοπόννησο αρχικά κατά νομούς, κι έπειτα κατά θεματικές ενότητες (case

studies).

Σε κάθε νομό μελετούνται οι γεωμυθότοποι με βάση τους επιμέρους

χάρτες των δεδομένων, την αρχαία αλλά και τη σύγχρονη βιβλιογραφία. Στο

pπαράρτημα κάθε νομού παρατίθενται λεπτομερείς χάρτες και πίνακες των

αρχαιολογικών, μυθολογικών και γεωλογικών δεδομένων για ολόκληρο το

νομό.

Έπειτα τα δεδομένα φιλτράρονται και παρουσιάζονται κατά θέματα: α)

Ηρακλής, β) Ποσειδών, γ) Άδης, δ) Ασκληπιός, στ) Θείες παρουσίες, όπου

ερμηνεύονται οι γεωμυθότοποι κάθε περιπτώσεις με βάση τα κοινά στοιχεία.

Στα αντίστοιχα παραρτήματα παρατίθενται οι αρχαιολογικοί και μυθολογικοί

χάρτες και πίνακες με τα γεωλογικά δεδομένα. Τέλος παρουσιάζονται σ’

ενιαίους χάρτες οι ναοί με τα ρήγματα από τη μία και τα μαντεία με τα

ρήγματα από την άλλη.

Στο Πέμπτο Κεφάλαιο παρατίθενται συνοπτικά τα αποτελέσματα,

αποτυπωμένα σε πίνακες και χάρτες.

Το Έκτο Κεφάλαιο είναι ένα μικρό εμβόλιμο κεφάλαιο που παρουσιάζει

τις επικλήσεις, τα προσωνύμια, των Θεών στην Πελοπόννησο και τους

μύθους από τους οποίους προέκυψαν αυτά.

7
 Ερευνητική υπόθεση

a. Η Γεωμυθολογία ως μέθοδος προσέγγισης του μύθου.

Η Γεωμυθολογία είναι το διεπιστημονικό πεδίο που προσπαθεί να

ανακαλύψει τη σχέση μεταξύ των αρχαίων μύθων και του γεωλογικού

περιβάλλοντος των πρώτων ανθρώπων, δηλαδή του παλαιοπεριβάλλοντος,

μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν οι πρώιμοι πολιτισμοί. Ασχολείται με τις

φυσικογεωλογικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά τη μυθολογική περίοδο,

τη σχέση γεωλογίας και μυθολογίας και τελικά τη γεωλογική ερμηνεία της

μυθολογίας (Μαριολάκος, 2005).

Η εισήγηση του όρου έγινε για πρώτη φορά το 1968 από την Dorothy

Vitaliano, Γεωλόγο, στο άρθρο της “Geomythology: The Impact of Geology

on History and Legend, with Special References to Atlantis”. Το άρθρο

αυτό ήταν εμπνευσμένο από τη μελέτη του Άγγελου Γαλανόπουλου για τη

σύνδεση της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης με τον κατακλυσμό του

Δευκαλίωνα και το μύθο της Ατλαντίδας.

Η γεωμυθολογία, αναφέρει η συγγραφέας, αναζητά το αληθινό

γεωλογικό γεγονός που δημιούργησε ένα μύθο ή ένα θρύλο και έτσι

μετατρέπει τη μυθολογία σε ιστορία. Θεωρεί ότι οι γεωμύθοι των ανθρώπων

είναι δυο ειδών: είτε αλλοιωμένες περιγραφές γεωλογικών καταστροφών

μεγάλης κλίμακας είτε απόπειρες ερμηνείας αξιοσημείωτων και

δυσερμήνευτων γεωλογικών σχηματισμών.

Πρωτίστως η γεωμυθολογία αναζητά πληροφορίες για προϊστορικούς

σεισμούς, κυματοσυρμούς, ηφαίστεια, πλημμύρες, πτώση μετεωριτών και

8
απολιθώσεις, δηλαδή μεγάλα γεωλογικά και αστρονομικά φαινόμενα που είναι

άγνωστα από την ιστορία ή είναι δύσκολο να εντοπιστούν με πειραματικές

μεθόδους. Επομένως τα αναζητά στη μυθολογία των πρώτων ανθρώπων

(Vitaliano, 1973).

Μυθολογία είναι το σύνολο των μύθων ενός λαού, μιας χώρας ή μιας

εποχής. Ο όρος «μυθολογία» δεν αφορά όμως μόνο στην συλλογή των

μυθικών αφηγήσεων, αλλά και στη μελέτη τους, την ερμηνεία τους και την

διερεύνηση της επίδρασης που άσκησαν στη διαμόρφωση της πολιτιστικής και

κοινωνικής ζωής του ανθρώπου στο βάθος της Ιστορίας.

Αρχικά, ο μύθος ήταν απλώς ο καθημερινός λόγος των πρωτόγονων

ανθρώπων, ο οποίος βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση με την εμπειρία τους.

Στον λόγο αυτό συνυπήρχαν τόσο η πραγματική αιτία όσο κι ένας μη

αιτιοκρατικός, αλλά ποιητικός και δεισιδαιμονικός τρόπος σκέψης. Αυτό το

αδιαμόρφωτο και συγκεχυμένο σύνολο διασπάστηκε στη συνέχεια, σε ό,τι

αποτέλεσε τις ξεχωριστές πλευρές της ανθρώπινης σκέψης, την επιστήμη, τη

μαγεία, τη θρησκεία, την τέχνη, τη φιλοσοφία. Τελικά η μυθική σκέψη

αποτέλεσε κάποτε ολόκληρη την πνευματική ζωή της κοινωνίας, αλλά και το

έδαφος πάνω στο οποίο διαμορφώθηκε η εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης

(Λάμπρου, 2003).

Ο Φρόυντ διατείνεται ότι η εποχή σύνθεσης της μυθολογίας

αντιστοιχεί στην παιδική ηλικία του ανθρωπίνου γένους. Το ίδιο υποστήριξαν

αργότερα πολλοί επιστήμονες από διαφορετικά επιστημονικά πεδία, όπως π.χ.

ο Λεβ Βιγκότσκι (1988), ο Λεβί Στρος (1977) κ.ά. Πράγματι, η ασάφεια που

χαρακτηρίζει τη μυθική σκέψη παρουσιάζει εξαιρετικές ομοιότητες με εκείνη

την βαθμίδα της εξέλιξης της ανθρώπινης νόησης που προηγείται της

δημιουργίας ολοκληρωμένων εννοιών. Επιπλέον ο Φρόυντ (2006) υποστήριξε

ότι το όνειρο συνιστά μια νοητική κατασκευή ελέγχου ενός τραυματικού

γεγονότος. Αντίστοιχα και ο μύθος δημιουργείται για να ξορκίσει, αλλά και να

9
μεταδώσει την ανάμνηση ενός τραυματικού γεγονότος της ανθρώπινης

ιστορίας.

Η Γεωμυθολογία όμως δεν είναι μόνο Μυθολογία αλλά και Γεωλογία.

Οι γεωλογικές διεργασίες μεγάλης κλίμακας είναι το συνολικό

αποτέλεσμα μικρών γεωλογικών γεγονότων, που εξελίσσονται τόσο αργά και

τόσο αδιάλειπτα που είναι δύσκολο να γίνουν αντιληπτά σε διάστημα μιας

ανθρώπινης ζωής ή ακόμα και πολλών γενεών. Παρ’ όλα αυτά, διαμορφώνουν

ριζικά το περιβάλλον. Ως γεωλογικά γεγονότα εννοούμε τις

κλιματοευστατικές κινήσεις, την ανύψωση ή μείωση των πάγων, τις

κλιματικές αλλαγές, τις προσχώσεις λιμένων, νήσων και ακτών και τις

αλλαγές στις κοίτες των ποταμών. Κάποια απ’ αυτά τα γεγονότα που

εκτυλίσσονται πολύ αργά, παρότι μπορεί να ήταν πολύ σημαντικά, να

προκάλεσαν την μετανάστευση των ειδών και να ρύθμισαν τις οριστικές

εγκαταστάσεις των πρώτων ανθρώπων, είναι πιθανό να είχαν μικρή επίδραση

στον μύθο των ανθρώπων, αλλά εξ’ αιτίας της βραδύτατης εξέλιξής τους.

Από την άλλη, μεμονωμένα γεωλογικά γεγονότα μικρής κλίμακας που

συμβαίνουν πολύ γρήγορα, όπως εκρήξεις ηφαιστείων, πλημμύρες, σεισμοί,

κατολισθήσεις, κομήτες, επίσης αλλάζουν δραστικά τη ζωή ολόκληρων εθνών

μόνιμα ή προσωρινά και, εξ αιτίας των απότομων μεταβολών που προκαλούν,

αποτελούν το υλικό των μύθων.

Όσο αφορά στον Ελλαδικό χώρο, η παλαιοκλιματολογία και η

περιβαλλοντική αρχαιολογία μας έχει δώσει πολλές πληροφορίες για την

περιοχή του Αιγαίου την εποχή που ο Ηomo Sapiens δημιουργούσε τους

θεούς του.

Η τελευταία μεσοπαγετώδης περίοδος, άρχισε πριν 18.000 χρόνια.

Μέχρι τότε η στάθμη της θάλασσας ήταν 125 μέτρα χαμηλότερη απ’ ότι είναι

σήμερα. Σταδιακά η θερμοκρασία της γης άρχισε να αυξάνει, οι παγωμένοι

όγκοι να τήκονται και ένα μεγάλο μέρος των ακτών να καλύπτεται σιγά-σιγά

10
από θάλασσα. Κατά τη διάρκεια του Ολόκαινου, δηλαδή 10.000 χρόνια BP, η

ανύψωση της στάθμης της θάλασσας είχε ως αποτέλεσμα τη δραματική

μείωση της έκτασης της χέρσου και τη μείωση στο μισό των παράκτιων

πεδιάδων.

Επιπλέον, η αύξηση της θερμοκρασίας συνοδεύτηκε και από αύξηση

των βροχοπτώσεων γεγονός που μετέβαλλε τις κοίτες των χειμάρρων και

των ποταμών. Οι λίμνες μετατράπηκαν σε θάλασσα και η βλάστηση έγινε

πλουσιότερη.

Κατά το Ολόκαινο επικρατούσε μεγαλύτερη διαφορά θερμοκρασίας

μεταξύ χειμώνα και θέρους αφού η χειμερινή ακτινοβολία ήταν 8% λιγότερη

και η θερινή 8% υψηλότερη.

Μετά τα 9.000 χρόνια οι θερμοκρασιακές διαφορές των εποχών

εξομαλύνθηκαν. Σιγά-σιγά το κλίμα καλυτέρευσε, η στεππική βλάστηση

μειώθηκε και αναπτύχθηκε η δασώδης βλάστησης και ειδικότερα τα

μεσογειακά, ημιορεινά είδη όπως ελιά, σχίνος και φυλλιρέα. Τα είδη αυτά

προϋποθέτουν ήπιους βροχερούς, χειμώνες, χωρίς πάγο στα ορεινά και

καλοκαιρινές ξηρασίες. Επίσης η θαλάσσια επιφανειακή θερμοκρασία ήταν

υψηλή.

Όμως αυτές οι συνθήκες δεν ήταν σταθερές. Από τα 9.000 έως τα

8.000 και από τα 7.500 έως τα 6.000 χρόνια επικράτησε μια υγρή περίοδος

με αύξηση των βροχοπτώσεων την άνοιξη και το καλοκαίρι, η οποία όμως

διακοπτόταν απότομα από βραχυχρόνιες περιόδους ξηρασίας (Γεραγά, 2011).

Επιπλέον ξηρές περίοδοι σημειώθηκαν 6.000-5.000 Β.Ρ., και 4.200- 3.500

Β.Ρ.

Μέχρι το 6.000 Β.Ρ. η στάθμη της θάλασσας έφτασε να είναι 2 μέτρα

χαμηλότερη από τη σημερινή. Τελικά την εποχή του κλιματικού βέλτιστου

(optimum), γύρω στο 6.000 με 4.000 Β.Ρ., το γεωπεριβάλλον έγινε έτσι όπως

το γνωρίζουμε σήμερα. (Μαριολάκος, 2005).

11
Εικόνα 1: Καμπύλη βροχοπτώσεων και θερμοκρασίας κατά το Ανώτερο
Τεταρτογενές (60.000 χρόνια πριν από σήμερα) από την κεντρική Γαλλία
(Guiot et al, 1989 από Μαριολάκος, 1998)

Εικόνα 2: Η μεταβολή της μέσης θερμοκρασίας της Γης κατά τα τελευταία

18.000 χρόνια (Duff, 1993 aπό Μαριολάκος, 2008)

12
 Ακολουθούν εικόνες που δείχνουν την ακτογραμμή της Πελοποννήσου

από το 18.000 Β.Ρ. έως 7.000 Β.Ρ.

Εικόνα 3: Η ακτογραμμή της Πελοποννήσου 18.000 χρόνια πριν. Ο

Κορινθιακός ήταν λίμνη με γλυκά νερά και ο Πατραϊκός κόλπος δεν υπήρχε.
(Μαριολάκος, 2005)

13
Εικόνα 4: Η παλαιοακτή 13.000 πριν από σήμερα. Ο Κορινθιακός κόλπος έχει
την ίδια στάθμη και σύσταση με το Ιόνιο Πέλαγος. Η Αίγινα κι η Σαλαμίνα
είναι ενωμένες με την Αττική. (Μαριολάκος, 2005, Lykousis, 2007).
Σύμφωνα με την έρευνα του Lykousis et al (2007) ο χάρτης του Μαριολάκου
(2005) τροποποιείται.

14
Εικόνα 4α: Τροποποιημένος χάρτης του 13.000 Β.Ρ.

15
Εικόνα 5: Η ακτογραμμή 10.000 χρόνια πριν. Ξεχώρισε ως νησί η Αίγινα αλλά
όχι η Σαλαμίνα. (Μαριολάκος, 2005)

16
Εικόνα 6: Ακτογραμμή 7.000 χρόνια πριν. Κλιματικό βέλτιστο (optimum). Η
Πελοπόννησος παίρνει περίπου τη σημερινή της μορφή. (Μαριολάκος, 2005)

Οι κλιματικές ανακατατάξεις των τελευταίων 18.000 χρόνων

μετέβαλλαν δραστικά και τη μορφολογία του Ελληνικού χώρου. Ο Σαρωνικός

κόλπος δεν υπήρχε. Η Πελοπόννησος ήταν ενωμένη με την Αττική αφού τα

νησιά Αίγινα, Σαλαμίνα, Αγκίστρι, Μακρόνησος και τα μικρότερα αποτελούσαν

μια ενιαία ξηρά. Η ξηρά αυτή σχημάτιζε μια γέφυρα, τον παλαιοϊσθμό της

Αίγινας, ενώ εκεί που βρίσκεται ο κόλπος της Επιδαύρου υπήρχε η

παλαιολίμνη της Τροιζήνας. Επίσης ο Κορινθιακός κόλπος ήταν κι αυτός μια

λίμνη, αποκομμένος από τον Πατραϊκό με τον οποίο η επικοινωνία

αποκαταστάθηκε μετά το 13.000 BP. Αντίθετα ο σημερινός νότιος Ευβοϊκός

κόλπος ήταν μια πεδιάδα που ένωνε την Ανατολική Αττική με τη νότια

Εύβοια. Μία ακόμα λιμνούλα πρέπει να είχε σχηματιστεί εκεί που σήμερα

εκτείνεται ο κόλπος της Ελευσίνας. Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι ο

προϊστορικός άνθρωπος μπορούσε να περάσει περπατώντας από την Αττική

17
στην Πελοπόννησο και την Εύβοια. Γύρω στο 12.000 B.P. ο Πόρος και η

Δοκός ήταν ενωμένα με την Πελοπόννησο, η Σαλαμίνα και οι Φλέβες με την

Αττική, ενώ η Αίγινα, το Αγκίστρι και μικρότερες νησίδες αποτελούσαν ένα

ενιαίο νησί, την Πρωτο-Αίγινα ή Παλαιο-Αίγινα (Μαριολάκος, 2005).

Πριν από 13000 χρόνια ο Κορινθιακός ήταν μια λίμνη γλυκού νερού

77-78 μέτρα χαμηλότερα από το σημερινό υψόμετρο. Ο πορθμός Ρίου –

Αντιρρίου ήταν 66- 67 μέτρα χαμηλότερα από το σημερινό επίπεδο της

θάλασσας. Όταν έλιωσαν οι πάγοι, τα νερά του Ιονίου έσπασαν τον πορθμό

και εισέβαλλαν στο γλυκό νερό, (Lykousis et al, 2007).

Αυτές οι έντονες γεωπεριβαλλοντικές αλλαγές αποτέλεσαν για τον

κάτοικο του Αιγαίου τραυματικά γεγονότα και εκφράστηκαν μέσα από τους

γεωμύθους του. Ο προϊστορικός άνθρωπος έγινε μάρτυρας κοσμογονικών

γεγονότων που διήρκεσαν μάλιστα ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Ας μην

ξεχνάμε ότι τα καιρικά φαινόμενα ήταν πολύ σημαντικά για τον άνθρωπο

εκείνης της εποχής που είχε περάσει από το στάδιο του τροφοσυλλέκτη στο

στάδιο του τροφοπαραγωγού και εξαρτιόταν από την καλλιέργεια της γης.

Πιστεύεται ότι οι έριδες των Θεών των Ελλήνων (Τιτανομαχία,

Γιγαντομαχία) αντανακλούν μέσω των μύθων αυτές τις φυσικές και

γεωλογικές ανακατατάξεις του Αιγαίου και του περιαιγιακού χώρου μεταξύ

του 18.000 και 6.000 Β.Ρ. Υπολογίζεται ότι οι μάχες μεταξύ των θεών

πρέπει να έγιναν σ’ αυτή την περίοδο ανακατατάξεων. Οι άνθρωποι δηλαδή

ερμήνευσαν και χρέωσαν αυτές τις καταστροφές στους θεούς τους,

πλάθοντας τους μύθους των σφοδρών συγκρούσεων μεταξύ τους. Οι

προϊστορικοί άνθρωποι πίστευαν ότι πολύ δυνατοί θεοί ήταν υπεύθυνοι γι’

αυτές τις καταστροφές. Σκληροί και απάνθρωποι αποδείχθηκαν οι Θεοί

στους οποίους πίστευαν, οι Τιτάνες. Έτσι χρειάστηκε μια νέα γενιά θεών για

να αποθέσουν τις ελπίδες τους. Έπρεπε να είναι ελεήμονες και

φιλεύσπλαχνοι, προστάτες, που θα τους έσωζαν από τους προηγούμενους

18
Θεούς και τις καταστροφές που είχαν δημιουργήσει. Έτσι εμφανίστηκε η 4 η

γενιά Θεών, το γνωστό Δωδεκάθεο. (Μαριολάκος, 2005)

Ο Ησίοδος και ο Όμηρος έγραψαν για τις μάχες μεταξύ των γενεών

των Θεών και μεταξύ των θεών της ίδιας γενιάς. Αυτές οι μάχες κάποιες

φορές κατέληγαν με εξαφάνιση ή εξόντωση ολόκληρης γενιάς Θεών. Οι Θεοί

στην προσπάθειά τους να επιβληθούν παρουσιάζονται εξαπατητές, ψεύτες

και ανήθικοι σαν εγκληματίες (Μαριολάκος, 2005).

Σύμφωνα με τον μύθο πρώτα έγινε το Χάος και μετά γεννήθηκε η

Γαία, δηλαδή η μητέρα γη και ο Έρωτας. Η Γαία γέννησε τον Ουρανό ως ίσο

και αιώνιο σύντροφό της. Με τον Ουρανό γέννησε την τρίτη γενιά Θεών, τους

Τιτάνες και ανάμεσά τους τον Κρόνο και τη Ρέα. Έπειτα τους Γίγαντες, τους

Κύκλωπες και τους Εκατόγχειρες. Από την ένωση του Κρόνου και της Ρέας

γεννήθηκαν οι έξι πρώτοι Θεοί του Δωδεκάθεου και ανάμεσά τους ο Δίας.

Αυτή όμως η μετάβαση της εξουσίας από τη μια γενιά στην άλλη δεν έγινε

αναίμακτα. Η πρώτη σύγκρουση προκλήθηκε με την άνοδο του Δία στην

εξουσία και την απελευθέρωση των αδερφών του από την κοιλιά του Κρόνου.

Τότε ξεκίνησε μία μάχη ανάμεσα στους Τιτάνες με αρχηγό τον Κρόνο και

στους Ολύμπιους με αρχηγό το Δία. Η Γαία θέλοντας να τιμωρήσει τους

Τιτάνες που σκότωσαν τον πατέρα τους Ουρανό, συμβουλεύει τον Δία να

πάρει για βοηθούς του τους Κύκλωπες και τους Εκατόγχειρες, που είχε

φυλακισμένους ο Κρόνος στα Τάρταρα, γιατί ήταν ο μόνος τρόπος να

νικήσουν. Ακολουθούν οι φρικτές εικόνες της μάχης. Ο ουρανός σείεται, η γη

βοά, η θάλασσα ανταριάζει. Από παντού ακούγονται αλαλαγμοί. Κυριαρχούν οι

βροντές, οι αστραπές και οι κεραυνοί. Η γη πυρώνει και καίγεται, ενώ άνεμοι

δυνατοί και σκόνη εξαπλώνονται παντού. Ο Δίας ακολούθησε τη συμβουλή

της Γαίας και κατόρθωσε να επιβληθεί στη μάχη αυτή, που κράτησε δέκα

χρόνια. Έτσι η νέα γενιά των Θεών πήρε την εξουσία και έριξε την παλιά στα

Τάρταρα.

19
 Αργότερα η Γαία μετάνιωσε που είχε συμβάλει στην καταστροφή των

παιδιών της, των Τιτάνων και παρακίνησε τους Γίγαντες να στραφούν

εναντίον των Ολυμπίων Θεών, για να πάρει εκδίκηση. Οι Γίγαντες ήταν

τέρατα πελώρια, σαν άνθρωποι στην όψη, με φίδια αντί για μαλλιά και γένια,

πολύ δυνατοί, αλλά θνητοί, αφού τους είχε γεννήσει η Γαία με το αίμα του

Ουρανού. Ο πόλεμος ξεκίνησε με αιφνιδιασμό, όταν τα τέρατα άρχισαν να

πετούν βράχια, φλεγόμενα δέντρα και αναμμένους δαυλούς προς τους Θεούς.

Τα νησιά, γράφει ο αρχαίος συγγραφέας, βυθίζονταν, οι στεριές γκρεμίζονταν

στη θάλασσα, τα ποτάμια άλλαζαν πορεία και οι οροσειρές ταράζονταν

συθέμελα. Όλα έτρεμαν και όλα ξηραίνονταν. Η μάχη έδειχνε δύσκολη, αφού

οι Γίγαντες μπορούσαν να ηττηθούν, μόνο αν κάποιος θνητός πολεμούσε στο

πλάι των Θεών. Όμως ο Δίας έστειλε την Αθηνά να φωνάξει τον Ηρακλή και

με τη βοήθειά του άρχισαν οι Ολύμπιοι να επιβάλλονται. Η Αθηνά καταδίωξε

και πλάκωσε τον Εγκέλαδο κάτω από τη Σικελία, ο Ποσειδώνας έθαψε τον

Πολυβότη κάτω από ένα κομμάτι της Κω και δημιουργήθηκε η Νίσυρος, ενώ

τέλος ο Δίας σκέπασε τον Τυφώνα με τη Αίτνα. Η προσπάθεια των Γιγάντων

να ελευθερωθούν προκάλεσε δονήσεις και η πύρινη ανάσα τους εκρήξεις.

Έτσι, οι Θεοί κατόρθωσαν να νικήσουν και να εδραιώσουν την εξουσία τους

για ακόμη μία φορά (Μαριολάκος, 2005).

Οι περιγραφές των μαχών από τον Ησίοδο δίνουν ζοφερές εικόνες που

αν μελετηθούν προσεκτικά παραπέμπουν σε φυσικές καταστροφές. Μιλά για

σεισμούς, κυματοσυρμούς, εκρήξεις ηφαιστείων, βροχή μετεωριτών, τυφώνες

και πολλά άλλα. Είναι ολοφάνερος εξάλλου ο συμβολισμός των ηφαιστείων, με

Γίγαντες θαμμένους στα έγκατά τους.

Όταν η περιοχή πήρε οριστικά τη σημερινή της μορφή, η γη έπαψε να

οργιάζει και οι νέοι θεοί ήταν υπεύθυνοι γι’ αυτό το καλό. Η νέα γενιά των

θεών, που αντικατέστησε την παλιά, συμβολίζει ίσως ακόμα και τη νέα μορφή

20
του φυσικού περιβάλλοντος που αντικατέστησε την προηγούμενη

(Μαριολάκος, 2005) .

Φαίνεται λοιπόν, ότι ακόμη και η απλή εποπτεία ορισμένων μόνο μύθων

της αρχαίας Ελλάδας καταδεικνύει με ενάργεια τη σχέση του μύθου με τα

γεωλογικά φαινόμενα, που έδωσαν αφορμή στην επινόησή του. Και γενικά, ότι

οι μύθοι ενός λαού είναι σαν ιστορικά ντοκουμέντα προφορικής παράδοσης,

που περιέχουν μνήμες επεξήγησης γεωλογικών φαινομένων της αρχαιότητας.

Αυτά τα φαινόμενα κωδικοποιήθηκαν σε γνώση αντίστοιχη με τον τόπο και το

χρόνο, δηλαδή μεταφράστηκαν σε μυθολογική γλώσσα. Οι μύθοι αυτοί

διασκορπίστηκαν και επηρέασαν τους γύρω πολιτισμούς και σε κάποιες

περιπτώσεις έφτασαν μέχρι και τη σημερινή εποχή. (Piccardi et Masse

2007).

Αυτές οι διαπιστώσεις όμως λειτουργούν και αντίστροφα. Αφού δηλαδή

οι αρχαίοι άνθρωποι έντυναν την ακατανόητη γι’ αυτούς, πραγματικότητα, με

αιτιολογικούς ή επεξηγηματικούς μύθους, άρα αν μπορέσουμε να δούμε κάτω

από τους συμβολισμούς και τα μυθολογικά στοιχεία, θα βρούμε στην καρδιά

του μύθου, την αιτία που τον προκάλεσε, το πραγματικό γεγονός.

Μύθος και Αλήθεια

Εικόνα 5: Ο μύθος έχει έναν πυρήνα αληθινών γεγονότων, που είναι και η
γενεσιουργός αιτία του, γύρω από τον οποίο, με το πέρασμα του χρόνου,
προστέθηκε ένα μυθικό κέλυφος, όπως συμβολισμοί, δεισιδαιμονίες,
παρανοήσεις. (Παπαμαρινόπουλος, 2008, τροποποιημένο).

21
 Συμπερασματικά, ένα πλήθος στοιχείων αποδεικνύουν, ότι η

Γεωμυθολογία συνιστά πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης ερευνητικών υποθέσεων

και παρέχει νέες προοπτικές έρευνας για γεωλόγους, ιστορικούς,

αρχαιολόγους και ανθρωπολόγους. Μπορεί να αποκαλύψει την γεωλογική

πραγματικότητα των μυθικών αφηγήσεων, αλλά και την ιστορική

πραγματικότητα μιας μυθικής εποχής, χαμένης στο χρόνο.

Ένα επιστημονικό πεδίο επικουρικό στο έργο της Γεωμυθολογίας είναι

η Περιβαλλοντική Αρχαιολογία. Η Περιβαλλοντική Αρχαιολογία μελετά την

επίδραση του περιβάλλοντος στον άνθρωπο, σε όλες τις φάσεις της

εμφάνισης και εξέλιξης του πάνω στη γη. Αλλά και αντίστροφα, ερευνά την

προσαρμογή και επίδραση του ανθρώπου στο περιβάλλον καθ’ όλη τη διάρκεια

της ύπαρξής του, με σκοπό την επίτευξη καλύτερων όρων διαβίωσης.

Στον 20ο αιώνα, έγινε φανερό ότι μόνο ο αρχαιολόγος δεν είναι σε

θέση να αντλήσει όλες τις πληροφορίες ενός αρχαίου τόπου. Τα νέα

επιστημονικά πεδία και οι διεπιστημονικές προσεγγίσεις επέβαλλαν την

αλλαγή στον τρόπο διενέργειας της αρχαιολογικής ανασκαφής μιας θέσης.

Συγκεκριμένα, με την επίδραση της οικολογικής προσέγγισης,

γεννήθηκε ο τομέας της Περιβαλλοντικής Αρχαιολογίας που ασχολείται με

την ανασύσταση, του παρελθόντος μέσα από στοιχεία που παρέχει το

περιβάλλον. Πεδίο έρευνάς της είναι ο χώρος, το οικοσύστημα, μέσα στο

οποίο έζησε και έδρασε ο άνθρωπος. Σκοπός της, όπως ειπώθηκε, αποτελεί

η μελέτη αλληλεπίδρασης περιβάλλοντος-ανθρώπου, δηλαδή αφενός ο βαθμός

επέμβασης του ανθρώπινου είδους στο φυσικό περίγυρο, σε όλες τις εποχές

και αφετέρου ο βαθμός επιρροής του περιβάλλοντος στον άνθρωπο, στην

εξέλιξή του ως είδους και ως φορέα πολιτισμού (Καραλή, 1991).

Αναλυτικότερα, ο άνθρωπος επιδρά στο περιβάλλον με την άντληση

τροφής, την εκτροπή ποταμών, την αποψίλωση δασών, τη γεωργική

καλλιέργεια, και την εξημέρωση των ζώων. Από την άλλη το περιβάλλον με

22
τη δημιουργία ιζημάτων, τις κλιματικές και γεωμορφολογικές αλλαγές, τη

συνεχή διάβρωση διαμορφώνει αποφασιστικά τη ζωή του κατοίκου μιας

περιοχής.

Η Περιβαλλοντική Αρχαιολογία χρησιμοποιεί πολλά επιστημονικά

πεδία στη δράση της: τη γεωλογία, την οικολογία (με την επιστημονική

σημασία της εξέλιξης και των αλληλεπιδράσεις των φυσικών παραγόντων και

των ζωντανών οργανισμών στο φυσικό τους χώρο) την ανθρωπογεωγραφία,

τη φυσική ανθρωπολογία, την ανατομία, την παλαιοπαθολογία, την

αρχαιοζωολογία, την αρχαιοβοτανική και την αρχαιομετρία. Όλες αυτές οι

προσεγγίσεις συμβάλλουν στο να γίνει κατανοητό το φυσικό και τοπικό

πλαίσιο, μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε κάθε αρχαία κοινωνία, να ανασυντεθεί

το αρχαιοπεριβάλλον και το παλαιοπεριβάλλον.

23
β1. Ο μύθος κατά τους αρχαίους συγγραφείς

Στην αρχαία ελληνική γραμματεία οι έννοιες λόγος και μύθος

ταυτίζονται. Ο μύθος είναι λόγος για την απώτατη προϊστορία και περιέχει

ένα πλήθος συμβολισμών. Εκφράζει μια μορφή αποκρυσταλλωμένης

συλλογικής μνήμης του παλαιού ανθρώπου και για το λόγο αυτό αποτελεί

ανεκτίμητη πνευματική κληρονομιά.

Κατά την αρχαία ελληνική έννοια, ο όρος μύθος είναι ταυτόσημος με τη

λέξη έπος, δηλαδή λόγος. Αρχικά λοιπόν μύθος ήταν ό,τι λέγεται, αφού και το

ρήμα μυθούμαι σήμαινε ομιλώ, διηγούμαι.

Στον Όμηρο γίνεται φανερό ότι μύθος δεν είναι το παραμύθι, αλλά ο

λόγος, η συμβουλή, η προσταγή, η πρόταση και η γνώμη (Α 25, Α 155, Δ

323). Μερικούς αιώνες αργότερα, στον Πίνδαρο (Ολυμπιόνικος 1.29), η λέξη

«μύθος» πήρε τη σημασία του πλαστού λόγου. Ο Ηρόδοτος (2.45, 2.23),

χρησιμοποιεί τη λέξη με την έννοια της αβάσιμης ιστορίας, ενώ στο

Θουκυδίδη (1.22.4) διακρίνεται από την Ιστορία. Στον Αριστοτέλη (Ποιητική

1447α9), μύθος ονομάζεται πλέον η πλοκή της τραγωδίας, η υπόθεση μιας

επινοημένης ιστορίας.

Για τον Πλάτωνα :

ο λόγος εκφράζει το παν και

κυκλοφορεί παντού και περιστρέφει

διαρκώς τα πάντα και παρουσιάζει

(Κρατύλος 408 γ2) δύο μορφές, την αληθινή δηλαδή και

την ψεύτικη.

(Πάπυρος, 1975)

Καθώς ο μύθος άρχισε να χάνει τη σημασία του ως λόγος, άρχισε

ταυτόχρονα να συνιστά καταγραφή της πείρας των πρωτόγονων ανθρώπων

24
με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι, δεν έχουν συγγραφέα.

Μορφοποιήθηκαν από μια γενιά και μεταδόθηκαν στην επόμενη. Το ερώτημα,

αν η μυθολογία είναι αληθινή ή όχι και σε πιο βαθμό, απασχόλησε τους

ανθρώπους ήδη από την κλασική εποχή. Ιστορικοί και φιλόσοφοι

προσπαθούσαν από τότε να αναγνωρίσουν στους μύθους και τους ήρωες την

ιστορία των προγόνων τους.

Ο Πλάτων δίνει τον ορισμό της μυθολογίας στον Κριτία :

γιατί η μυθολογία και η έρευνα για τα

παλιά γεγονότα εισέρχονται στις

πόλεις πολύ αργά, όταν δηλαδή δουν

ότι μερικοί από τους κατοίκους έχουν

εξασφαλίσει τα προς το ζην αναγκαία,

(Κριτίας 110 α3) όχι όμως πριν από αυτό.

(Πάπυρος, 1975)

Ο Πλούταρχος δίνει τον ορισμό της Γεωμυθολογίας :

ότι η παλαιά φυσική επιστήμη και

στους Έλληνες και στους

βαρβάρους ήταν λόγος φυσικός

καλυμμένος από μύθους, που

εκφράζεται με αινίγματα και

υπονοούμενα, και μυστηριώδη

θεολογία, που κάνει τα λεγόμενα να

είναι ασαφέστερα από όσα

αποσιωπώνται και τα

αποσιωπημένα να είναι πιο

αμφίβολα από τα λεγόμενα.

(Απ. 157)

25
 (μετάφραση Φαρμάκη Σοφία)

Το ίδιο περίπου υποστηρίζει και ο Στράβων:

Το σύνολο της θεολογίας εξετάζει

αρχαίες δοξασίες και μύθους, αφού

οι αρχαίοι εκφράζονταν με

αινιγματικό τρόπο για φυσικές

έννοιες σχετικές με τα γεγονότα

και πάντοτε πρόσθεταν στα λόγια

τους μύθους. Δεν είναι βέβαια

εύκολο να λύνονται όλα τα

αινίγματα. Αν πάντως τεθούν όλοι

οι μύθοι μπροστά μας άλλοι να

συμφωνούν μεταξύ τους και άλλοι

όχι, είναι πιο εύκολο να βγάλει

κάποιος την αλήθεια από αυτούς.

(Κάκτος, 1994)

(Γεωγραφικά 10.2.23)

Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης θεωρεί τους ήρωες των μύθων θεοποιημένους

θνητούς:

σχετικά με τους θεούς οι παλαιοί

παρέδωσαν στους μεταγενέστερους

δυο διαφορετικές αντιλήψεις. Άλλοι

λένε από αυτούς είναι αιώνιοι και

άφθαρτοι, όπως ο ήλιος η σελήνη

και τα υπόλοιπα άστρα του ουρανού,

26
 επίσης οι άνεμοι και όλα τα άλλα

που συμβαίνει να έχουν παρόμοια

φύση, γιατί καθένα από αυτά έχει

προαιώνια γένεση και διάρκεια. Ενώ

άλλοι, λένε, γεννήθηκαν στη γη και

έγιναν θεοί, αφού κέρδισαν

αθάνατες τιμές και δόξες από την

ευεργεσία που πρόσφεραν στους

ανθρώπους, όπως ο Ηρακλής, ο

Διόνυσος, ο Αρισταίος και οι άλλοι

οι όμοιοι μ’ εκείνους.

(Κάκτος, 1998)

(Ιστορική Βιβλιοθήκη 6.1.2)

Στον Τίμαιο του Πλάτωνα δίνεται η διαδικασία σύνθεσης της

μυθολογίας των Ελλήνων: Όταν ο Σόλωνας βρέθηκε στην Αίγυπτο, ένας

ηλικιωμένος ιερέας του είπε ότι οι Έλληνες είναι αιωνίως νέοι στο πνεύμα,

γιατί δεν έχουν μέσα τους παλαιές αντιλήψεις και αρχαίες παραδόσεις.

οι παραδόσεις της χώρας μας λέγεται ότι

είναι παλαιότατες.
(Τίμαιος 22.ε.4) (Πάπυρος, 1975)

Οι φυσικές καταστροφές στην Ελλάδα, οι φωτιές και οι κατακλυσμοί,

κατέστρεψαν όσα έχουν αναπτυχθεί με τα γράμματα και όσα χρειάζονται οι

πόλεις και εξαφάνισαν τις αρχαίες διδασκαλίες.

27
 χωρίς να γνωρίζεται τίποτε από τα παλιά

που τυχόν έγιναν

(Τίμαιος 23.β.2) (Πάπυρος, 1975)

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η πραγματικότητα ( ,

) να περνά στις επόμενες γενεές ως μύθος.

αυτό λέγεται ως μύθος

. (Τίμαιος 22.γ.7) (Πάπυρος, 1975)

Αυτός ο μύθος είναι η διήγηση για πραγματικά γεγονότα:

όσα λένε οι μυθολόγοι ή οι ποιητές

δεν είναι διήγηση για πράγματα που

έγιναν ή που υπάρχουν τώρα ή που

πρόκειται να γίνουν;
(Πολιτεία 392.δ.2) (Πάπυρος, 1975)

Πώς όμως παραδίδονται οι άγραφοι μύθοι; Με τρεις τρόπους:

ότι η ποίηση και η μυθολογία ή

γίνονται ολόκληρες με μίμηση, όπως

λες εσύ, καθώς συμβαίνει στην

τραγωδία και την κωμωδία, ή

γίνονται με απαγγελία του ίδιου του

ποιητή μια τέτοια μπορείς να τη

βρεις στους διθυράμβους

προπάντων. Αυτή που χρησιμοποιεί

και τις δύο μορφές βρίσκεται στην

(Πολιτεία 394.β.9)
επική ποίηση

28
 (Πάπυρος, 1975)

Συνεπώς, οι πνευματικοί άνθρωποι, δηλαδή οι ποιητές και οι τραγωδοί είναι

οι φορείς των αρχαίων παραδόσεων-μύθων. Για τον Πλάτωνα οι ποιητές,

όπως ο Όμηρος και ο Ησίοδος, είναι μυθοποιοί:

εκείνους που μας είπαν ο Όμηρος, ο

Ησίοδος και οι άλλοι ποιητές αφού

έπλασαν ψεύτικους μύθους για τους

ανθρώπους, τους έλεγαν και τους

λένε ακόμα
(Πολιτεία 377.δ.4)
(Πάπυρος, 1975)

Η θρησκεία αυτή είναι επινόηση των ποιητών και δεν συμβάλλει θετικά στη

διάπλαση του μέλλοντα πολίτη. Μίλησαν για θεούς κατασκευασμένους κατά τα

ανθρώπινα μέτρα με ανθρώπινες αδυναμίες που προξενούν χαλάρωση των

ηθών και καταστρέφουν τους νέους με λάθος πρότυπα.

για όλα αυτά πρέπει να διώξουμε

αυτούς τους μύθους, για να μη

δίνουν στους νέους μας ευκαιρία

τεμπελιάς
(Πολιτεία 391.ε.12) (Πάπυρος, 1975)

Οι μύθοι έχουν σημαντικό παιδαγωγικό βάρος, καθόσον η πρώτη διδασκαλία

των παιδιών γίνεται με μύθους.

στην αρχή λέμε μύθους στα παιδιά.

Και αυτό το είδος είναι ολόκληρο

ψέμα, που περιέχει και μερικές

29
 (Πολιτεία 377.α.4) αλήθειες

(Πάπυρος, 1975)

Οι πλαστοί μύθοι προσφέρουν επιβλαβή παραδείγματα προς μίμηση που έχουν

ολέθρια αποτελέσματα στη διαπαιδαγώγηση των νέων. Δεν πρέπει να

επιτρέψουμε λοιπόν να ακούν τα παιδιά ανεξέλεγκτους μύθους, υποστηρίζει ο

θ’ αφήσουμε τα παιδιά ν’ ακούν

τυχαίους μύθους που έπλασαν

τυχαίοι άνθρωποι και να παίρνουν

μέσα στην ψυχή τους τις

περισσότερες φορές ιδέες

αντίθετες από εκείνες που

(Πολιτεία 377.β.6) νομίζουμε πως πρέπει να έχουν

όταν μεγαλώσουν

(Πάπυρος, 1975)

Πλάτων:

Και έτσι θεσπίζει τις αρχές της ιδανικής πολιτείας. Εκεί πρέπει:

Ο ποιητής πρέπει να πλάθει μύθους

και όχι λόγους

(Φαίδων 61 β3) (Πάπυρος, 1975)

Οι ιδρυτές κάθε πόλης πρέπει να θεσπίζουν κανόνες προς τους ποιητές:

ο οι ιδρυτές πρέπει να ξέρουν βέβαια

τους τύπους, που σύμφωνα με

αυτούς θα πρέπει να συνθέτουν οι

ποιητές τους μύθους τους και δε θα

(Πολιτεία 379.α.1) 30τους επιτρέψουν να τους παραβούν

(Πάπυρος, 1975)
Μόνο με τους εγκεκριμένους μύθους πρέπει να επιβάλουμε στις μητέρες να

ψυχαγωγούν τα παιδιά τους. Σε κάθε περίπτωση αυτό που απαιτείται από την

πολιτεία για να κτυπηθεί το κακό στη ρίζα του, είναι να κτιστούν γερά οι

βάσεις.

πρέπει να ελέγχουμε τους

μυθοπλάστες και όποιον μύθο τους

βρούμε καλό να τον εγκρίνουμε, να

απορρίψουμε όμως όποιον δεν είναι

καλός. Θα πείσουμε τις μητέρες και

τις τροφούς να λένε στα παιδιά τους

μύθους που εγκρίναμε και να

διαπλάσουν πολύ περισσότερο τις

(Πολιτεία 377.β.11) ψυχές τους με τους μύθους

(Πάπυρος, 1975)

Στο έργο του ο ίδιος ο Πλάτων διακρίνει ξεκάθαρα τον «λόγο»:

είναι σπουδαιότατο, γιατί δεν είναι

πλαστός μύθος αλλά αληθινή

ιστορία.
(Τίμαιος 26.ε.4) (Πάπυρος, 1975)

Και αυτό το είδος είναι ολόκληρο

ψέμα, που περιέχει όμως και

(Πολιτεία 377.α.5) μερικές αλήθειες

(Πάπυρος, 1975)

τον πλασθέντα μύθο:

31
 μου φαίνεται, πως ο καθένας από

αυτούς μας διηγείται κι από ένα

(Σοφιστής 242.γ.8)
μύθο σαν να είμαστε παιδιά.

(Ζαχαρόπουλος, χ.χ)

και την παράδοση:

υπάρχει λοιπόν κάποια παλιά

(Φαίδων 70.γ.5) παράδοση

(Πάπυρος, 1975)

Επιπλέον διακρίνει τις περιπτώσεις που ο άνθρωπος έχει ανάγκη να πλάσει

μύθους, όπως για την μετά θάνατον ζωή

όποιος πρόκειται να αποδημήσει

στον άλλο κόσμο, πρέπει να

εξετάζει σοβαρά και να διηγείται

(Φαίδων 61.ε.1) υπό μορφή μύθων περί της εκεί

αποδημίας

(Πάπυρος, 1975)

Ο Πλάτων στο έργο του χρησιμοποιεί τον πλαστό μύθο, όταν φθάνει στα

όρια της γνώσης. Όταν θέλει να υποστηρίξει τη θεωρία του και δεν έχει άλλα

μέσα, φέρνει στο φως ένα μύθο ως απαύγασμα καθιερωμένων αξιών. Με αυτή

την έννοια οι μύθοι του είναι ένας συνδυασμός διάνοιας και φαντασίας.

Κρατάει το γεγονός και προσθέτει ως περίβλημα τους συμβολισμούς που

χρειάζεται για να εκφράσει τα νοήματα που απαιτούνται.

ας προσπαθήσουμε τελειώνοντας να

επιθέσουμε στο λόγο μας ένα

32
 επιστέγασμα, δίκην κεφαλής, που να

(Τίμαιος 69.β.1) αρμόζει στα προηγούμενα

(Πάπυρος, 1975)

Ο πλαστός μύθος συνυπάρχει με την επίγνωση ότι δεν ανταποκρίνεται

σε τίποτα αληθινό. Είναι ένα ωραίο σαγηνευτικό κέλυφος χωρίς γνήσιο μυθικό

περιεχόμενο (Κακριδής, 1986). Εδώ εμπίπτει και η περίπτωση της

παραβολής ή της αλληγορίας, δηλαδή η δημιουργία ενός μύθου με σκοπό να

εκφραστεί παραστατικά το δίδαγμα του μυθοπλόκου, το επιμύθιο.

Ο Πλάτωνας όμως αναγνωρίζει και κάποιες περιπτώσεις μύθων που

έχουν πυρήνα αλήθειας:

ώστε αν δεχθούμε περί αυτών των

ζητημάτων μια πιθανή ερμηνεία, δεν

(Τίμαιος 29.δ.2) πρέπει να ζητούμε τίποτε άλλο

περισσότερο από αυτό.

(Πάπυρος, 1975)

Και αυτό φαίνεται από ένα ακόμα απόσπασμα:

και στους μύθους επειδή δεν

ξέρουμε πού βρίσκεται η αλήθεια για

τα παλιά, κάνουμε το ψέμα χρήσιμο,

εξομοιώνοντάς το όσο μπορούμε με

την αλήθεια

(Πάπυρος, 1975)
(Πολιτεία 382.γ.10)

33
 Αυτή είναι όπως έχει προαναφερθεί και η βασική αρχή της

Γεωμυθολογίας, ένας πυρήνας αληθινού γεωλογικού γεγονότος

περιβεβλημένος με μυθικούς συμβολισμούς.

Η Dorothy Vitaliano που επινόησε τον όρο Γεωμυθολογία (1968),

αρχικά τον όρισε ως τη γεωλογική εφαρμογή του ευημερισμού.

Ο Ευήμερος ήταν ένας Σικελός φιλόσοφος του 300 π.Χ., που

ισχυρίστηκε ότι οι μύθοι δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ποιητικοί λόγοι για

αληθινούς ανθρώπους και αληθινά γεγονότα. Όλα ξεκίνησαν όταν διάβασε σε

αρχαίο βωμό της νήσου Παγχαίας του Περσικού Κόλπου ότι ο Ουρανός, ο

Κρόνος και ο Δίας ήταν αρχαίοι βασιλείς. Αφού λοιπόν αυτοί μετά το θάνατό

τους θεοποιήθηκαν, τότε οι θεοί της μυθολογίας δεν ήταν τίποτε άλλο από

θεοποιημένοι θνητοί και οι αρχαίοι μύθοι τίποτε άλλο από ωραιοποιημένες

περιπέτειες. Στο έργο του Ιερή Αναγραφή, που αποσπάσματα έχει σώσει

μόνο ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, αναφέρει ότι οι ποιητές Όμηρος, Ησίοδος και

Ορφέας έπλασαν τερατώδεις μύθους για τους θεούς, εννοώντας ότι αφού

πρόκειται για πραγματικούς ανθρώπους δεν στέκουν τα υπερφυσικά

κατορθώματά που τους αποδίδονται.

ενώ από τους μυθολόγους ο Όμηρος

ο Ησίοδος, ο Ορφέας, αλλά και άλλοι

σαν αυτούς έπλασαν μύθους για τους

θεούς μάλλον τερατώδεις.

(Ιστορική Βιβλιοθήκη 6.1.3) (Κάκτος, 1998)

Ευημερισμός λοιπόν είναι η ερμηνεία των μύθων ως λαϊκές παραδόσεις

ιστορικών προσώπων και γεγονότων. Με την απογύμνωσή τους από τις

υπερφυσικές και παράλογες λεπτομέρειες αποκαλύπτεται ένας βαθύτερος

πυρήνας αληθινών συμβάντων.

34
 Ένας άλλος φιλόσοφος που εισήγαγε μια ρασιοναλιστική θεώρηση των

μύθων είναι ο Παλαίφατος. Σύντροφος του Αριστοτέλη και ιστορικός, στο

έργο του Περί Απίστων έδωσε μερικές ερμηνείες γνωστών μύθων που

χαρακτηρίζονται ως παραδοξογραφία, δηλαδή ως λόγος για αφύσικα ή

ανερμήνευτα γεγονότα. Κατ’ αρχάς πιστεύει ότι οι μύθοι ανταποκρίνονται στην

πραγματικότητα:

οι δικοί μου άποψη είναι ότι οι μύθοι

ανταποκρίνονται στην
(εισαγωγή) πραγματικότητα

(Βάνιας, 2000)

παρόλο που οι ποιητές τα αλλοιώνουν προς τέρψιν του κοινού:

οι ποιητές ωστόσο και οι πεζογράφοι

αλλοίωσαν μερικά γεγονότα, για να

τα παρουσιάζουν στο έργο τους ως

απίστευτα και αλλόκοτα

(εισαγωγή) (Βάνιας, 2000)

Θεωρεί δηλαδή ότι η μορφή που έχουν πάρει στη λογοτεχνία δεν

ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αλλά το περιεχόμενο είναι αληθές.

Πιστεύει ότι δεν θα σώζονταν «λόγοι» για πράγματα ανύπαρκτα:

εγώ ξέρω ότι η μορφή που έχουν

πάρει στη λογοτεχνία, δεν

(εισαγωγή) ανταποκρίνεται στην αρχική τους

όψη

(Βάνιας, 2000)

35
Έτσι ο Παλαίφατος μ’ έναν ισοπεδωτικό και κυνικό τρόπο απεκδύει τους

μύθους από τη μαγική μορφή και τους αντιμετωπίζει ως παρανοήσεις

ιστορικών περιπετειών.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο μύθος για τη μεταμόρφωση της

Καλλιστώς σε αρκούδα, από την Άρτεμη: ο Παλαίφατος λέει ότι σίγουρα η

Καλλιστώ είχε πάει με συνοδεία για κυνήγι και όπως ξεμάκρυνε από τη

συντροφιά της, την έφαγε μια αρκούδα. Όταν οι φίλοι της που την περίμεναν

είδαν αντί γι αυτήν να προβάλλει μια αρκούδα, είπαν ότι τη μεταμόρφωσε η

Άρτεμη!

Συμπερασματικά Πολλά από τα θεωρούμενα ως μυθικά γεγονότα,

δηλαδή ως προϊόντα φαντασίας και μη αληθινά, αποδείχτηκε κατόπιν ότι

αντιστοιχούν σε ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν σε πραγματικούς τόπους.

Όπως η ανακάλυψη της Τροίας, έδωσε και ιστορική διάσταση στην Ιλιάδα του

Ομήρου, έτσι και όταν ήρθαν στο φως οι πολύχρυσες Μυκήνες και τα

ανάκτορα της Κνωσού, αποδείχθηκε ότι οι υποθέσεις των αρχαίων

τραγωδιών δεν βασίζονται σε παραμύθια.

Από τη βιβλιογραφική έρευνα προκύπτει αφενός ότι ο μύθος περιέχει

αληθινά γεγονότα, όπως πίστευαν οι αρχαίοι συγγραφείς, κι όπως έχει

αποδειχθεί από την αρχαιολογική έρευνα και αφετέρου ότι η αναζήτηση της

αλήθειας του μύθου πρέπει να ξεκινήσει ακριβώς από εκεί, από την έρευνα

των πηγών. Στα αρχαία κείμενα ο μύθος βρίσκεται στην πιο πρωτόλεια, κατά

το δυνατόν, μορφή του, δηλαδή σε μία μορφή που έχει υποστεί τις λιγότερες

δυνατές μεταπλάσεις. Εξάλλου, δεν νοείται κατάδυση στον αρχαίο κόσμο

χωρίς τη μελέτη των κλασικών συγγραφέων, που όπως έχει αποδειχθεί

περιέχουν πληροφορίες σε πολλά επίπεδα.

36
β2. Ο μύθος κατά το 18ο αιώνα.

Ο επιστημονικός κλάδος της Γεωμυθολογίας, που γεννήθηκε τη

δεκαετία του 1960, αποτελεί μια νέα επιστροφή στις απαρχές της

επιστημονικής προσέγγισης των αρχαιοελληνικών μύθων. Αυτό άρχισε το 18ο

αιώνα, τότε δηλαδή που Ευρωπαίοι διανοητές επιχείρησαν να επεξηγήσουν τη

μακραίωνη μυθολογική παράδοση των αρχαίων Ελλήνων, εν μέρει, ως την

καταγραφή φυσικών φαινομένων, τα οποία προκαλούσαν δέος στους

ανθρώπους εκείνης της εποχής και εντυπώνονταν ανεξίτηλα στο φαντασιακό

τους. Ειδικότερα, οι μελετητές θεώρησαν ότι ο αρχαιοελληνικός μύθος

υποκρύπτει στον πυρήνα του ίχνη ιστορικής αλήθειας, τα οποία μάλιστα είναι

πιθανώς συνδεδεμένα με συγκεκριμένα φυσικά φαινόμενα, άρα και γεωλογικά

γεγονότα της ανθρώπινης προϊστορίας.

Συγκεκριμένα, ο Γερμανός φιλόλογος C. G. Heyne (1725-1812),

υποστήριξε ότι ο μύθος προέκυψε στον προϊστορικό άνθρωπο φυσικά και

ανεμπόδιστα, όταν αυτός φοβήθηκε τα φυσικά φαινόμενα που εκτυλίσσονταν

γύρω του και κραύγασε για να τα εξηγήσει. Ή σε άλλες περιπτώσεις, όταν

θέλησε να αποδώσει ευγνωμοσύνη σε κάποιον ξεχωριστό άνθρωπο και να

εκθειάσει τις πράξεις του.

Ίσως, υποστηρίζει ο Heyne, επειδή η γλώσσα του προϊστορικού

ανθρώπου ήταν φτωχή και άβολη, ο μύθος να προήρθε από τις αισθήσεις του

και η καλλιέργεια και συστηματοποίηση του να είναι έργο των ποιητών.

Συνεπώς, οι σύγχρονοι ερευνητές πρέπει πρωτίστως να προσδιορίσουν τις

καταβολές του μύθου και κατόπιν να αφαιρέσουν τυχόν στρεβλώσεις και

συγκερασμούς ώστε να φτάσουν στην ιστορική καρδιά του.

Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Γερμανός φιλόσοφος και θεολόγος J. G.

Herder (1744- 1803) πίστευε ότι μύθος, γλώσσα, ποίηση και θρησκεία ήταν

37
μια ενότητα στο νου του ανθρώπου και μάλιστα ότι η πρώτη έκφραση του ήταν

θρησκευτική, σε μορφή ποιητική και περιεχόμενο μυθικό. Ο μύθος ήταν η

αυτόματη αντίδραση του ανθρώπου στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και

δεν ήταν απλώς αλληγορική αλλά συμβολική.

Ο Γάλλος Ελληνιστής B. de Fontenelle (1657-1757) ήταν υπέρμαχος

της ρασιοναλιστικής θεωρίας για τους μύθους, δηλαδή τους θεωρούσε

παραλογισμούς. Τους ονόμαζε fables, δηλαδή μια συλλογή από χίμαιρες,

όνειρα και ατοπίες. Πίστευε, όμως, ότι ο μύθος ήταν ένας συνδυασμός

πρωτόγονης νοοτροπίας και εμπειρίας του περιρρέοντος κόσμου. Για το λόγο

αυτό ο Fontenelle υποστήριζε ότι για να κατανοηθεί ο μύθος πρέπει να

κατανοηθεί η διάνοια του προϊστορικού ανθρώπου.

Ο Ιταλός φιλόσοφος G. Vico (1668-1744) και ο βρετανός διανοητής

D. Hume (1711-1776) πίστευαν ότι ο μύθος ήταν η αρχή της θρησκείας,

δηλαδή το αποτέλεσμα της αφύπνισης του ανθρώπου στο «φόβο θεού». Το

θείο, υποστήριζαν, ήταν η προβολή των στοιχείων του φυσικού

περιβάλλοντος του ανθρώπου. Φοβούμενος τις άγνωστες δυνάμεις γύρω του,

ο άνθρωπος, τις μετέτρεψε σε θεό. Και μύθος ήταν η αρχέγονη και

παθιασμένη έκφραση αυτής της φοβισμένης αντίδρασης του ανθρώπου. Στην

αρχή ήταν άφωνος και μετά έγινε ποίηση (Graf, 1993).

38
γ. Σκοπός της έρευνας

Απ' όσα είδαμε στα δύο προηγούμενα κεφάλαια, προκύπτει ότι:

α) Οι μύθοι υποκρύπτουν πραγματικά γεγονότα, τα οποία όμως

υπάρχουν αλλοιωμένα και καλυμμένα και συνεπώς, η αποκάλυψή τους απαιτεί

την επιστημονική προσέγγιση των μύθων.

β) Η προσέγγιση της γεωμυθολογίας μπορεί να συνδράμει

αποφασιστικά στην αποκάλυψη εκείνων των πληροφοριών που συσχετίζονται

με γεωλογικές μεταβολές και φαινόμενα και άρα, στην αποκάλυψη της

αλήθειας των μύθων. Αλλά και αντιστρόφως, μπορεί να αποκαλύψει ένα τμήμα

της άγνωστης ιστορικής πραγματικότητας.

Στο πλαίσιο αυτών των σκέψεων επιχειρείται η χαρτογράφηση της

Πελοποννήσου, που συνιστά την ακόλουθη εργασία.

Σκοπός της διατριβής είναι:

α) Να συλλεχθούν οι μύθοι της Πελοποννήσου που αναφέρονται στα

κλασικά κείμενα και να διακριθούν οι γεωμύθοι

β) Να χαρτογραφηθούν οι ποικίλες αρχαιολογικές, γεωλογικές και

μυθολογικές πληροφορίες

γ) Να εντοπιστούν οι γεωμυθότοποι, δηλαδή αρχαίοι τόποι όπου

συμπίπτουν γεωμυθολογικά, αρχαιολογικά και γεωλογικά δεδομένα

και δ) Να ερμηνευθούν οι γεωμύθοι.

Ο προσδιορισμός των γεωμυθότοπων είναι πιθανό να συμβάλει τόσο

στον χώρο της Γεωμυθολογίας, αποκαλύπτοντας το γεωλογικό υπόβαθρο των

μύθων όσο και στο χώρο της Αρχαιολογίας, εντοπίζοντας τόπους πιθανής

λατρείας και κατοίκησης, που δεν έχουν αποκαλυφθεί.

39
 Μεθοδολογία έρευνας

Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται τα προβλήματα που ανέκυψαν κατά

την εκπόνηση της διατριβής και πώς αντιμετωπίστηκαν.

Περιοχή μελέτης: Επιλέχτηκε ως περιοχή μελέτης η Πελοπόννησος,

επειδή πρόκειται για τόπο που κατοικήθηκε από την προϊστορική εποχή και

άρα βρίθει αρχαιολογικών και μυθολογικών πληροφοριών, αλλά και γιατί

πρόκειται για τόπο με χαρακτηριστικά ελληνικά γεωλογικά στοιχεία. Δεν

περιελήφθησαν τα νησιά Ελαφόνησος και Κύθηρα, τα νησιά του

Αργοσαρωνικού, Πόρος, Αίγινα, Ύδρα, Σπέτσες και η χερσόνησος Μέθανα.

Περιελήφθη όμως η Τροιζήνα γιατί γεωγραφικά ανήκει στην Πελοπόννησο,

παρότι διοικητικά ανήκει στον Πειραιά. Επίσης περιελήφθη η περιοχή της

Κορινθίας ανατολικά του Ισθμού για να παρουσιαστεί ολοκληρωμένος ο

νομός, παρότι θεωρείται ότι, γεωγραφικά, η Πελοπόννησος φτάνει μέχρι τον

Ισθμό.

Λογισμικό: Για την ηλεκτρονική επεξεργασία της έρευνας επιλέχθηκε

ως κατάλληλο λογισμικό το ArcGIS (χρησιμοποιήθηκε η έκδοση του ArcView

3.2). Το ArcGIS θεωρήθηκε καταλληλότερο, γιατί είναι ένα λογισμικό που

επιτρέπει την οπτικοποίηση, τη διαχείριση, τη δημιουργία και την ανάλυση

γεωγραφικών δεδομένων. Επίσης, επιτρέπει την ενοποίηση χαρτών που

περιέχουν διαφορετικές πληροφορίες.

Αρχαιολογικά δεδομένα: Για την άντληση των αρχαιολογικών

μνημείων (ναών, βωμών, αγαλμάτων, κλπ) επιλέχτηκαν οι γεωγράφοι

Παυσανίας (Ελλάδας Περιήγηση) και Στράβων (Γεωγραφικά) για την

αξιοπιστία και την λεπτομερή τους περιγραφή. Επικουρικά χρησιμοποιήθηκαν

40
ως μυθογράφοι οι Απολλόδωρος (Βιβλιοθήκη) και Διόδωρος ο Σικελιώτης

(Ιστορική Βιβλιοθήκη) για τον πλούτο των μύθων που κατέγραψαν, παρότι

πρόσθεσαν ελάχιστα νέα αρχαιολογικά δεδομένα. Τα δεδομένα αυτά

ψηφιοποιήθηκαν πάνω στον τοπογραφικό χάρτης της Γεωγραφικής Υπηρεσίας

Στρατού (κλίμακα 1:50.000) και θεωρείται ότι έχουν ακριβείς συντεταγμένες.

Όσοι αρχαίοι τόποι παραμένουν άγνωστοι, σημειώθηκαν κατά προσέγγιση,

ακολουθώντας τις περιγραφές του Παυσανία.

Για την καταγραφή των αρχαιολογικών μνημείων που έχει φέρει στο

φως η αρχαιολογική σκαπάνη, χρησιμοποιήθηκε ο δικτυακός τόπος του

Υπουργείου Πολιτισμού (www.yppo.gr) και συγκεκριμένα ο Διαρκής

Κατάλογος Κηρυγμένων Αρχαιολογικών Χώρων (www.listedmonuments.gr)

και ο Πολιτιστικός Χάρτης της Ελλάδας (www.odysseus.culture.gr). Επειδή

αυτές οι πηγές δεν συνιστούν προσπάθεια χαρτογράφησης, αλλά απλής

καταγραφής, και δεν παρέχουν συντεταγμένες, οι συντεταγμένες

αναζητήθηκαν από κάθε δυνατή πηγή. Οι περισσότερες αντλήθηκαν από τον

Οδικό και Περιηγητικό Χάρτη της Πελοποννήσου της Anavasi Digital, σε

έντυπη και ηλεκτρονική μορφή, που παρέχει ακριβείς συντεταγμένες για τα

περισσότερα μνημεία.

Μυθολογικά δεδομένα: Ο Άτλας Μυθολογίας της Ελλάδας του Π.

Ολάγια σημειώνει στον χάρτη της Πελοποννήσου τους μύθους που

εκτυλίχθηκαν σε κάθε τόπο. Οι πληροφορίες αυτές αφού ελέγχθηκαν με βάση

την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία, ψηφιοποιήθηκαν ακολουθώντας

τις συντεταγμένες των αρχαιολογικών μνημείων.

Από το σύνολο των μύθων απομονώθηκαν οι γεωμύθοι, δηλαδή οι

μύθοι που εμπεριέχουν γεωλογικές πληροφορίες. Τα κριτήρια που τους

διέκριναν ήταν είτε η άμεση αναφορά σε γεωλογικό στοιχείο (π.χ. ποταμό ή

λίμνη) είτε η έμμεση αναφορά σε γεωλογικό φαινόμενο (ο Ποσειδώνας

κτύπησε τον βράχο και ανέβλυσε νερό).

41
 Γεωλογικά δεδομένα: Από τον Παυσανία και τον Στράβωνα

αντλήθηκαν τα αναφερόμενα γεωγραφικά δεδομένα, που ως γραπτά δεν έχουν

συντεταγμένες.

Από τα σύγχρονα γεωλογικά δεδομένα ψηφιοποιήθηκαν:

Οι θερμομεταλλικές πηγές και τα ρήγματα, που αντλήθηκαν από

σύγχρονους χάρτες του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών

Ερευνών.

Οι λίμνες και οι λιμνοθάλασσες, που ψηφιοποιήθηκαν από τον

τοπογραφικό χάρτη της Γ.Υ.Σ. καθώς επίσης και οι αποξηραμένες λίμνες.

Τα σπήλαια από τον πίνακα σπηλαίων της Εφορείας

Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδας. Καθώς όμως δεν

έχουν χαρτογραφηθεί και ο πίνακας δεν διαθέτει συντεταγμένες,

ψηφιοποιήθηκαν στον τοπογραφικό χάρτη της Γ.Υ.Σ. βάσει της αναφοράς του

Δημοτικού Διαμερίσματος και της θέσης κάθε σπηλαίου που αναφέρει ο

πίνακας. Τα σπήλαια λοιπόν θεωρείται ότι έχουν σημειωθεί κατά τη μέγιστη

δυνατή προσέγγιση.

Οι ποταμοί παρουσίασαν ένα ιδιαίτερο πρόβλημα καθώς ο σύγχρονος

χάρτης των ποταμών της Πελοποννήσου είναι ο ακόλουθος:

42
 Χάρτης 1: Οι ποταμοί της Πελοποννήσου

Γίνεται φανερό ότι η τόσο πυκνή διάταξη ποταμών χωρίς μάλιστα να

διακρίνονται κατά μέγεθος δεν θα αναδείκνυε την ιδιαιτερότητα κανενός

τόπου. Κατά συνέπεια αποφασίστηκε να ψηφιοποιηθούν μόνο όσοι από τους

ποταμούς που αναφέρουν οι Παυσανίας και Στράβων υπάρχουν ακόμα και

σήμερα. Φυσικά ψηφιοποιήθηκε η σημερινή ροή τους με επιφύλαξη τόσο για

την ονομασία τους όσο και για την έκταση τους.

Στα συγκεντρωμένα δεδομένα εφαρμόστηκε χωρική ανάλυση, της

οποίας η μέθοδος και τα προβλήματα παρουσιάζονται στο αντίστοιχο

κεφάλαιο.

43
 Παράρτημα

Πίνακας 1: Οι αριθμοί των τοπογραφικών χαρτών της Γεωγραφικής

Υπηρεσίας Στρατού που χρησιμοποιήθηκαν

22 32 35 39 48 51 57 62 79 81

83 86 87 89 92 108 117 129 136 138

156 159 169 173 175 180 194 203 205 207

210 212 222 233 234 235 237 238 264 272

274 275 285 286 291 296 317 319 325 346

348 350 351 361 362 365 370 377

44
Πίνακας 2: Οι γεωγραφικές συντεταγμένες των γνωστών αρχαιολογικών

μνημείων της Πελοποννήσου, όπως προκύπτουν από τον Οδικό και

Περιηγητικό Άτλαντα της Πελοποννήσου της Anavasi Digital (2009):

Πίνακας 2- Αρχαιολογικά μνημεία

a/a τόπος συντεταγμένες
χ y
1 Αιγείρα 38, 12 22,37
2 Ακροκόρινθος 37, 89 22,87
3 Θέατρο Κορίνθου 37, 90 22,88
4 Ναύπλιο 37, 56 22,79
5 Νεστάνη 37, 61 22,46
6 Λέρνα 37, 54 22,71
8 Τροιζήν-ιερό Μουσών 37, 49 23,35
9 Αλίφηρα 37, 52 21,86
10 Ανάκτορο Νέστορα στην Πύλο 37, 02 21,69
11 Άργος-ναός Απόλλωνα Δειραδιώτη 37, 64 22,72
12 Άργος- Θέατρο 37, 63 22,71
13 Άργος- αγορά 37, 63 22,72
14 Σπάρτη- ναός Άρτεμης Ορθίας 37, 08 22,43
15 Σπάρτη- θέατρο 37, 08 22,42
16 Ήλιδα 37, 89 21,37
17 Μεσσήνη 37, 17 21,91
18 Ασέα- ιερό 37, 42 22,25
19 Ασέα 37, 40 22,28
20 Ασίνη 37, 52 22,87
21 Ασωπός (οικισμός) 36, 68 22,84
22 Βούρα 38, 14 22,20
23 Γόρτυνα- ιερό Ασκληπιού 37, 53 22,04
24 Γύθειο 36, 76 22,56
25 Δύμη 38, 18 21,43
26 Ελίκη 38, 20 22,12
27 Επίδαυρος- Θέατρο 37, 63 23,16
28 Επίδαυρος- μικρό Θέατρο 37, 59 23,07
29 Επίδαυρος- Ασκληπιείο 37, 59 23,07
30 Επίδαυρος Λιμηρά 45 36, 73 23,02
31 Ερμιόνη 37, 38 23,25
32 Ζάρακας 36, 78 23,08
33 Ηραία 37, 61 21,85
34 Ηραίο Αργολίδας 37, 69 22,77
35 Ηραίο Κορινθίας 38, 02 22,85
36 Στύμφαλος 37, 85 22,45
37 Στύμφαλος- θέατρο 37, 86 22,46
38 Θεράπνη 37, 07 22,53
39 Θουρία 37, 11 22,05
40 Μυκηναϊκό νεκροταφείο 37, 07 22,53
41 Αλέα-ιερό Αθηνάς Αλέας 37, 45 22,41
42 Τεγέα-θέατρο 37, 46 22,42
43 Αμύκλες-ναός Απόλλωνα Αμυκλαίου 37, 03 22,44
44 ιερό Απόλλωνα Μαλεάτα 37, 09 22,73
45 ιερό Απόλλωνα Τυρίτα 37, 22 22,87
46 ιερό Άρτεμης Κνακεάτιδας 37, 39 22,47
47 Γόρτυνα 37, 53 22,04
48 Νεστάνη-ιερό Ίππιου Ποσειδώνα 37, 60 22,40
49 Ταίναρο- ιερό Ποσειδώνα και Απόλλωνα 36, 40 22,48
50 ιερό Σέλλας Ταΰγετου 37, 04 22,34
51 Ιππόλα-ναός Αθηνάς Ιππολαΐτιδας 36, 51 22,35
52 τείχη Ισθμίας 37, 91 23,00
Καινήπολις- ιερό Αφροδίτης- μέγαρο
53 Δήμητρας 36, 46 22,43
54 Καρυαί 37, 33 22,44
55 Κερύνεια 38, 16 22,15
56 Κεχρεαί-λιμάνι 37, 88 22,99
57 Κλείτωρ 37, 89 22,10
58 Κλεωναί 37, 82 22,76
59 Κλεωναί- ναός Ηρακλή 37, 81 22,77
60 Κορώνη 36, 95 21,92
61 Κύναιθα 38, 03 22,10
62 Κυπαρισσία 36, 69 22,82
63 Κύφαντες 36, 96 22,99
64 Λας 36, 72 22,50
65 Λέπρεο 37, 43 21,71
66 Λέπρεο-ακρόπολη 37, 43 21,72
67 Λουσοί 37, 97 22,10
68 Λουσοί- ναός Άρτεμης Ημερασίας 37, 97 22,11
69 Λυκόα 37, 51 22,29
70 Μαίναλος 37, 53 22,30
71 Λυκόσουρα 37, 38 22,02
72 Μαντίνεια 37, 61 22,39

46
73 Μάριος 37, 01 22,83
74 Μεγαλόπολη 37, 41 22,12
75 Μεγαλόπολη- θέατρο 37, 41 22,12
76 Μεθύδριο 37, 64 22,16
77 Μεθώνη 36, 81 21,70
78 Μενελάϊο 37, 06 22,45
79 Μυκήνες 37, 73 22,75
80 Νεκροταφείο μυκηναϊκό 37, 54 21,95
81 Νεκροταφείο μυκηναϊκό 38, 10 21,77
82 Νεκροταφείο μυκηναϊκό 36, 88 22,25
83 Τίρυνθα- φράγμα 37, 62 22,84
84 Ορχομενός 37, 72 22,31
85 Ορχομενός- αρχαϊκός ναός 37, 71 22,31
86 Ορχομενός- Μυκηναϊκός οικισμός και ιερό 37, 70 22,32
87 Αθήναιον- Χελμός 37, 28 22,25
88 ναός Αθηνάς 37, 41 21,72
89 Σκιλλούντας- ναός Αθηνάς Μάκιστος 37, 60 21,67
90 Βάσσαι- ναός Επικούρειου Απόλλωνα 37, 42 21,89
91 ναός Άρτεμης Λιμνάτιδας 37, 10 22,17
92 ναός Άρτεμης Λιμνάτιδας 36, 96 22,25
93 ναός Αφροδίτης 37, 81 21,93
94 Καρδαμύλη- τάφος Διοσκούρων 36, 89 22,23
95 Nεμέα 37, 81 22,71
96 Νεμέα- ναός Δία 37, 80 22,71
97 Νεμέα- στάδιο 37, 80 22,71
98 ναός Δία Απεσάντιου 37, 86 22,74
99 ναός Δία 37, 60 21,60
100 Νυμφαίο 36, 43 23,13
101 Ολυμπία 37, 63 21,63
102 Ολυμπία- στάδιο 37, 63 21,63
103 Ορεσθάσιο 37, 35 22,21
104 Παλλάντιο 37, 45 22,33
105 Πάτρα 38, 24 21,74
106 Πελλάνα 37, 20 22,31
107 Πελλήνη 38, 04 22,53
108 Περαιθείς 37, 43 22,24
109 Μενελαΐς 37, 76 22,25
110 Πρόσυμνα 37, 71 22,83
111 Πυραμίδα Ελληνικού 37, 58 22,67
112 Πυραμίδα Λυγουριού 37, 61, 23,03

47
113 Λήσσα 37, 61 23,04
114 Πύρριχος 36, 64 22,45
115 Σαμικό 37, 53 21,59
116 Σελινούς 37, 03 22,68
117 Σικυών 37, 98 22,71
118 βωμός Δία 37, 44 21,98
119 Στάδιο και Ιππόδρομος 37, 44 21,99
120 Στυξ 37, 98 22,20
121 Δύμη- τείχος 38, 15 21,40
122 Τευθίς 37, 59 22,03
123 Τευθρώνη 36, 62 22,49
124 Τίρυνθα 37, 59 22,80
125 Τιτάνη- Ασκληπιείο 37, 92 22,62
126 Τραπεζούς 37, 44 22,06
127 Υπερτελέατον 36, 72 22,89
128 Φαραί- Καλαμάτα 37, 04 22,11
129 Φελόη 38, 05 22,34
130 Φενεός 37, 91 22,30
131 Φενεός- Ασκληπιείο 37, 90 22,30
132 Φιγάλεια 37, 39 21,84
133 Ψωφίς 37, 87 21,89
134 Φλιούς- θέατρο- ναός 37, 84 22,64
135 Αίγιλα 36, 54 22,46
136 Ακρόπολη Λεύκτρου 36, 84 22,26
137 Ακριαί- ακρόπολη 36, 80 22,79
138 Αλιείς 37, 31 23,15
139 Άμφεια 37, 26 22,06
140 Αθήνη 37, 37 22,78
141 Αρκαδική πύλη 37, 18 21,91
142 Ιθώμη 37, 18 21,92
143 Λακωνική πύλη 37, 18 21,93
144 Ηραίο- κρήνη και δεξαμενή 38, 03 22,85
145 Αρχαία πόλη 37, 54 21,75
146 Αλυκές 37, 04 21,59
147 Βιανδίνη 36, 75 22,80
148 Γερόνθραι 36, 99 22,72
149 Ρακίτα- γεωμετρικός ναός 38, 15 21,94
150 Γοννούσα 38, 07 22,56
151 Ελισσών 37, 56 22,25
152 Επιδήλιον 36, 63 23,02

48
153 Επιτάλιο 37, 63 21,48
154 Θεισόα 37, 50 21,96
155 Θυρέα 37, 39 22,68
156 Λέχαιο 37, 93 22,88
157 Μέλαιναι 37, 58 21,91
158 Νώνακρις 38, 01 22,25
159 Ψαμαθούς 36, 43 22,48
160 Φεία 37, 64 21,30
161 Σελλασία 37, 18 22,43
162 Ρίο 38, 31 21,78
163 Ρύπαι 38, 22 22,02
164 Κορυφάσιο 36, 95 21,65
165 Πάος 37, 84 21,97
166 Πρασιαί ή Βρασιαί 37, 15 22,89
167 Πτόλις 37, 63 22,39
168 Καλάμαι 37, 04 22,17

49
 Χωρική Ανάλυση

Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι να εντοπιστούν οι

γεωμυθότοποι.

Ως γεωμυθότοπος ορίζεται ο τόπος γύρω από τον οποίο «πλέχτηκε»

ένας μύθος, εξαιτίας ενός γεωλογικού φαινομένου. Από την έρευνα, έγινε

φανερό ότι για να εντοπιστούν οι γεωμυθότοποι, έπρεπε καταρχάς να

προσδιοριστούν εκείνοι οι τόποι που συνδυάζουν γεωλογικά, αρχαιολογικά και

μυθολογικά δεδομένα.

Με εργαλείο το λογισμικό ArcGIS, δημιουργήθηκαν χάρτες αυτών των

δεδομένων, που καλύπτουν πλήρως, όλη την Πελοπόννησο.

Η επισκόπηση των χαρτών κατέστησε αμέσως φανερό, ότι σε κάποιους

τόπους τα γεωλογικά, αρχαιολογικά και μυθολογικά δεδομένα -που έχουν

αποτυπωθεί με κουκκίδες (points)- συμπίπτουν, όλα ή κάποια εξ αυτών,

όπως για παράδειγμα, στον χάρτη 2.

Χάρτης 2: Τμήμα τοπογραφικού χάρτη, όπου σημειώνονται αρχαιολογικά

μνημεία και γεωμύθος ακριβώς στον ίδιο τόπο.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθος

50
Σε κάποιους άλλους τόπους όμως, τα δεδομένα φαίνεται να είναι απλώς

κοντά, όπως στον ακόλουθο χάρτη 3.

Χάρτης 3: Τμήμα τοπογραφικού χάρτη, όπου σημειώνονται αρχαιολογικά

μνημεία, γεωμύθος και σπήλαιο και φαίνεται ότι απέχουν αρκετά μεταξύ τους

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθος
Σπήλαια

Τέθηκαν λοιπόν δύο ερωτήματα:

α) ποια δεδομένα πρέπει οπωσδήποτε να συμπίπτουν ώστε ένας τόπος να

μπορεί να χαρακτηριστεί γεωμυθότοπος;

και β) ποια απόσταση ανάμεσα στα δεδομένα μπορεί να θεωρηθεί «αρκετή»;

Πότε μπορούμε να θεωρήσουμε ότι αυτά τα δεδομένα βρίσκονται «κοντά» το

ένα με το άλλο ώστε να χαρακτηρίζουν τον ίδιο τόπο;

Σχετικά με το πρώτο ερώτημα κρίθηκε, ότι σ’ ένα γεωμυθότοπο θα

πρέπει να υπάρχει οπωσδήποτε ένας γεωμύθος και ένα εκ των δύο άλλων

51
δεδομένων, δηλαδή είτε ένα γεωλογικό φαινόμενο, είτε ένα αρχαιολογικό

μνημείο.

Θεωρήθηκε, ότι το πιο αποφασιστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί

ένας τόπος γεωμυθότοπος, είναι να διαδραματίζεται σ’ αυτόν ένας γεωμύθος,

που αναφέρεται σε κάποιο κλασικό κείμενο. Η σύνδεση αυτή είναι απαραίτητη,

αλλά όχι αρκετή. Για να θεωρηθεί γεωμυθότοπος όμως, θα πρέπει να

συνδέεται είτε με αρχαιολογικά μνημεία, είτε με γεωλογικά φαινόμενα, είτε

και με τα δύο μαζί.

Από αυτή τη θεώρηση προκύπτει ωστόσο, ένα ζήτημα που χρήζει

διευκρίνησης: Η απόφαση φαίνεται περισσότερο εύλογη, στην περίπτωση

όπου συμπίπτει χωρικά ένας γεωμύθος, κι ένα γεωλογικό φαινόμενο. Σ’ αυτήν

την περίπτωση είναι προφανές ότι ο τόπος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί

γεω-μυθότοπος. Η απόφαση φαίνεται ωστόσο λιγότερο εύλογη όταν σ’ έναν

τόπο δεν υπάρχουν γεωλογικά φαινόμενα και συμπίπτουν μόνο ένας

γεωμύθος μ’ ένα αρχαιολογικό εύρημα. Τότε, δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός

του τόπου ως «γεω»-μυθότοπου; Αποφασίστηκε να θεωρηθεί δόκιμος ο

χαρακτηρισμός και σ’ αυτή την περίπτωση, για τον εξής λόγο: Είναι γνωστό

ότι οι ναοί, οι βωμοί και οι τόποι λατρείας στην αρχαία Ελλάδα συνδέονταν τις

περισσότερες φορές με γεωλογικά μορφώματα ή και με φαινόμενα τα οποία,

είναι πιθανό σήμερα να έχουν εκλείψει. Συνεπώς, η ύπαρξη ενός

αρχαιολογικού χώρου μπορεί να μη βεβαιώνει για την ύπαρξη γεωλογικών

φαινομένων, καθιστά όμως την ύπαρξή τους σε κάποιο παρελθόντα χρόνο,

πολύ πιθανή.

Η βάσιμη αυτή πιθανότητα μπορεί να αποβεί χρήσιμη στον μελλοντικό

ερευνητή, ο οποίος ερευνώντας τους γεωμυθότοπους, ίσως οδηγηθεί να

αποκαλύψει ό,τι σήμερα δεν είναι ορατό. Συνεπώς, η περιγραφόμενη

διαδικασία αποτελεί αφενός ένα διαγνωστικό και αφετέρου ένα προγνωστικό

πρότυπο στη γεωαρχαιολογική έρευνα.

52
 Με βάση τον καθορισμό του γεωμυθότοπου ως τόπου στον οποίο

συμπίπτει ένας καταγεγραμμένος γεωμύθος με ένα γεωλογικό φαινόμενο ή /

και με ένα αρχαιολογικό μνημείο, αντιμετωπίστηκε και το πρόβλημα της

εγγύτητας αυτών των δεδομένων: Ως κέντρο του γεωμυθότοπου θα έπρεπε

οπωσδήποτε να θεωρηθεί η εδαφική περιοχή, η αναφερόμενη στους

καταγεγραμμένους μύθους, κι όχι ο οποιοσδήποτε αρχαιολογικός χώρος ή το

οποιοδήποτε γεωλογικό φαινόμενο. Από αυτό το κέντρο θα έπρεπε, στη

συνέχεια, να οριστεί ο χώρος του χάρτη που μπορεί να θεωρηθεί ως κάτι το

ενιαίο, ως ένας γεωμυθότοπος.

Αυτό επετεύχθη με χωρική και στατιστική ανάλυση που

πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια της Μαριάνθης Στάμου, υποψήφιας

διδάκτορα του Παντείου Πανεπιστημίου, στο χωρικό σχεδιασμό.

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι οποιαδήποτε μαθηματική ανάλυση σε

παρόμοια δεδομένα μπορεί να δώσει ποσοτικά αλλά όχι ποιοτικά

αποτελέσματα. Συνιστάται, λοιπόν, στο μελλοντικό ερευνητή η ουσιαστική και

εκ του σύνεγγυς επισκόπηση των δεδομένων, με σκοπό να εξασφαλιστεί

επιστημονική ακρίβεια και εγκυρότητα.

Αρχικά θεωρήθηκε ότι τα γεωγραφικά δεδομένα για να μπορούν να

χρησιμοποιηθούν και να αναλυθούν πρέπει να τοποθετηθούν σε ένα κοινό

σύστημα αναφοράς. Έτσι, γεωαναφέρθηκαν1 και τοποθετήθηκαν σε χώρο δύο

(2) διαστάσεων μέσα στο λογισμικό ArcGIS.

Το προβολικό σύστημα που προτιμήθηκε είναι το Ελληνικό Γεωδαιτικό

Σύστημα Αναφοράς 1987 (ΕΓΣΑ ’87) το οποίο αποτελεί το πλέον πρόσφατο

προβολικό σύστημα που χρησιμοποιείται στην Ελλάδα.

1
Γεωαναφορά (Georeference) είναι η διαδικασία κατά την οποία προσδίδονται συντεταγμένες
σε μια ψηφιακή εικόνα ή ένα χάρτη. Η γεωαναφερμένη εικόνα μπορεί έπειτα, μέσω
ψηφιοποίησης, να χρησιμοποιηθεί για την εξαγωγή πληροφοριών σε περιβάλλον Γεωγραφικών
Συστημάτων Πληροφοριών (GIS).

53
Στη συνέχεια, χρησιμοποιήθηκαν τα ακόλουθα, ψηφιοποιημένα πάνω στον

τοπογραφικό χάρτη, δεδομένα:

Γεωμύθοι - που είναι σημειακά δεδομένα2 (point theme)

Αρχαιολογικά μνημεία –σημειακά δεδομένα (point theme)

Σπήλαια- σημειακά δεδομένα (point theme)

Θερμομεταλλικές πηγές- σημειακά δεδομένα (point theme)

Ρήγματα - γραμμικά δεδομένα3 (line theme)

Λίμνες - πολυγωνικά δεδομένα, επιφάνειας4 (polygon theme)

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι δεν έγινε χρήση των ψηφιοποιημένων

ποταμών καθώς, όπως έχει προαναφερθεί αναλυτικά στο κεφάλαιο

Μεθοδολογία έρευνας, χαρτογραφήθηκαν μόνο κάποιοι ποταμοί. Δεν είναι

λοιπόν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν στην χωρική ανάλυση πληροφορίες που

θεωρούνται σποραδικές και επιλεκτικές.

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε για την χωρική ανάλυση των δεδομένων

είναι αυτή που στη βιβλιογραφία ονομάζεται focus clustering ή focus

approach, δηλαδή εστιασμένη ομαδοποίηση. Η μέθοδος αυτή δημιουργεί ένα

πρότυπο κατανομής δεδομένων και οργάνωσης με βάση κάποιες αρχές,

δηλαδή ένα μοντέλο ομαδοποίησης. Επιπλέον επιτρέπει στον ερευνητή να

προσδιορίσει τις πιθανές σχέσεις εντός των ομάδων αλλά και μεταξύ τους.

2
Σημειακό δεδομένο είναι το σημείο δύο αριθμών, που αποτελούν τις συντεταγμένες μίας
θέσης.
3
Γραμμικό δεδομένο είναι ένα συγκεκριμένο γεωμετρικό, ευθύγραμμο τμήμα, που ορίζεται
από δύο σημεία έναρξης και λήξης.
4
Πολυγωνικό δεδομένο είναι ένα σύνολο από κορυφές συνδεδεμένες με τμήματα, που
κλείνουν πάλι στην πρώτη κορυφή.

54
 Πρώτο βήμα για την ανάδειξη των γεωμυθότοπων αποτελεί ο

υπολογισμός της απόστασης κάθε γεωμύθου από το κοντινότερο

αρχαιολογικό μνημείο και γεωλογική πληροφορία. Αυτό επιτεύχθηκε με την

χρήση της Εργαλειοθήκης Analysis Tools του ArcGIS, που δίνει τη

δυνατότητα μέτρησης απόστασης του κοντινότερου δεδομένου από το

επιλεγμένο.

Αρχικά, υπολογίστηκε η απόσταση κάθε μύθου από τα σημειακά

δεδομένα. Συγκεκριμένα, με την χρήση της ευκλείδειας απόστασης,

υπολογίσθηκε η απόσταση καθενός γεωμύθου από το κοντινότερο σημείο

αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, καθώς και από θερμομεταλλικές πηγές και

σπήλαια. Τα σημεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος δεν διακρίνονται αλλά

συνεξετάζονται με τις πηγές και τα σπήλαια, επειδή, όπως έχει αναφερθεί σε

άλλο σημείο, στην παρούσα έρευνα τα αρχαιολογικά μνημεία ενδιαφέρουν ως

τόποι όπου πιθανόν να υπήρχαν γεωλογικά μορφώματα που σήμερα δεν

υπάρχουν.

Ακολουθεί παράδειγμα (χάρτης 4) υπολογισμού της απόστασης του

κοντινότερου δεδομένου από κάποιο γεωμύθο, με βάση τον επίσημο

τοπογραφικό χάρτη. Δίνεται παραστατικά η μέτρηση που το λογισμικό

ArcGIS εκτελεί αυτόματα.

Άργος: μέτρηση απόστασης γεωμύθου (κόκκινο σημείο) από γεωλογική

πληροφορία (κίτρινο σημείο- σπήλαιο) = 1340μ.

Το σημείο του γεωμύθου έχει τοποθετηθεί πάνω στο τοπογραφικό χάρτη σε

σχέση με το αρχαιολογικό μνημείο (μπλε σημείο) το οποίο έχει γνωστές

συντεταγμένες.

55
 Χάρτης 4: Παράδειγμα μέτρησης

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθος
Σπήλαια
Μέτρηση απόστασης

Στον ακόλουθο πίνακα 3 παρουσιάζονται όλες οι αποστάσεις των γεωμύθων,

αναλυτικά.

Πίνακας 3-Απόσταση καθενός Γεωμύθου, από

Αρχαιολογικά Μνημεία, Θερμομεταλλικές Πηγές και
Σπήλαια
Τόπος Απόσταση από
Γεωμύθου Αρχαιολογικά -Γεωλογικά
Σημεία (σε μέτρα)

Αλίφηρα 5653
Αλκυονία λίμνη 891
Άνιγρος ποταμός 1347
Αραχναίο όρος 2800
Άργος 1340
Αργυρά 6236
Βρασιαί 730
Γύθειο 1192
Δρέπανο 2445

56
 Πίνακας 3-Απόσταση καθενός Γεωμύθου, από
Αρχαιολογικά Μνημεία, Θερμομεταλλικές Πηγές και
Σπήλαια
Επίδαυρος Λιμηρά 3685
Ερμιόνη 2408
Ερύμανθος όρος 2843
Ήλις 2950
Κόρινθος 1279
Κορώνη 6174
Κύφαντες 608
Λέρνα 1300
Λουσοί 1586
Νεμέα 680
Νεστάνη 4726
Ολυμπία 2680
Πίσα 933
Στύμφαλος 1340
Ταίναρο 8115
Τραπεζούς 901
Τροιζήν 3400
Φενεός 8492
Ψωφίς 1032
Πηγή: Αποτελέσματα Ανάλυσης

Όμως τα δεδομένα τα οποία εισήχθησαν στο λογισμικό, όπως

προαναφέρθηκε, καταγράφηκαν είτε ως σημειακά στοιχεία (αρχαιολογικά

μνημεία, σπήλαια και θερμομεταλλικές πηγές), είτε ως γραμμικά (ρήγματα)

είτε δε και ως πολύγωνα (λίμνες). Εξαιτίας αυτής της διάκρισης των

δεδομένων από το λογισμικό, εφαρμόστηκε ξεχωριστά η μέτρηση απόστασης

κάθε γεωμύθου από τα ρήγματα (Πίνακας 4) καθώς και από τις λίμνες

(Πίνακας 5) δηλαδή τα γραμμικά δεδομένα.

57
Ο Πίνακας 4 αφορά τα ρήγματα.

Πίνακας 4. Απόσταση μεταξύ Γεωμύθων και

Σεισμοτεκτονικών Ρηγμάτων
Τόπος Ελάχιστη απόσταση από
Γεωμύθου Σεισμικά Ρήγματα(σε
μέτρα)

Αλίφηρα 2857
Αλκυονία λίμνη 7036
Άνιγρος ποταμός 7631
Αραχναίο όρος 993
Άργος 821
Αργυρά 3156
Βρασιαί 2298
Γύθειο 1366
Δρέπανο 2875
Επίδαυρος Λιμηρά 603
Ερμιόνη 156
Ερύμανθος όρος 701
Ήλις 1206
Κόρινθος 441
Κορώνη 3952
Κύφαντες 1093
Λέρνα 8674
Λουσοί 5123
Νεμέα 1661
Νεστάνη 670
Ολυμπία 1513
Πίσα 872
Στύμφαλος 2344
Ταίναρο 4893
Τραπεζούς 151
Τροιζήν 295
Φενεός 3116
Ψωφίς 2901
Πηγή: Αποτελέσματα Ανάλυσης

58
 Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι ο σεισμοτεκτονικό χάρτης του Ι.Γ.Μ.Ε.

(1989) αποτυπώνει μόνο τα μεγάλα ρήγματα ενώ απουσιάζουν τα μικρότερα,

τοπικά ρήγματα. Θεωρήθηκε, όμως, ότι οι πληροφορίες αυτές, αν και σχετικά

ελλιπείς, δεν πρέπει να λείπουν από την έρευνα κάθως είναι μεγίστης

σπουδαιότητας η τεκτονικότητα ενός τόπου για την δημιουργία ενός

γεωμύθου.

Ο Πίνακας 5 αφορά τις λίμνες

Πίνακας 5. Απόσταση μεταξύ Γεωμύθων και Λιμνών

Τόπος Ελάχιστη απόσταση
Γεωμύθου από Λίμνη (σε μέτρα)

Αλίφηρα 21186
Αλκυονία λίμνη 31074
Άνιγρος ποταμός 1500
Αραχναίο όρος 42554
Άργος 31885
Αργυρά 41377
Βρασιαί 54180
Γύθειο 74700
Δρέπανο 40985
Επίδαυρος Λιμηρά 95141
Ερμιόνη 75663
Ερύμανθος όρος 39768
Ήλις 12970
Κόρινθος 13150
Κορώνη 21247
Κύφαντες 74243
Λέρνα 29852
Λουσοί 32405
Νεμέα 20453
Νεστάνη 17662
Ολυμπία 9480
Πίσα 11992
Στύμφαλος 50

59
 Πίνακας 5. Απόσταση μεταξύ Γεωμύθων και Λιμνών
Ταίναρο 94884
Τραπεζούς 25946
Τροιζήν 71400
Φενεός 13864
Ψωφίς 46664
Πηγή: Αποτελέσματα Ανάλυσης

Με τη διαδικασία αυτή προέκυψαν για κάθε γεωμύθο τρεις

διαφορετικές αποστάσεις από κάθε είδους δεδομένα (μια από τα αρχαιολογικά

μνημεία τις πηγές και τα σπήλαια, μία από τα ρήγματα και μία από τις λίμνες).

Για να καθοριστεί η τελική απόσταση, επιλέχθηκε η κοντινότερη από αυτές,

δηλαδή το πλησιέστερο δεδομένο στο γεωμύθο (Πίνακας 6). Συμπερασματικά,

ο Πίνακας 6 καταδεικνύει πόσο κοντά σε ένα γεωμύθο υπάρχει αρχαιολογικό

μνημείο ή γεωλογική πληροφορία.

Πίνακας 6. Τελική Απόσταση μεταξύ Γεωμύθων και

Αρχαιολογικών μνημείων -Γεωλογικών Πληροφοριών
Τόπος Τελική Ελάχιστη
Γεωμύθου Απόσταση (σε μέτρα)

Αλίφηρα 2857
Αλκυονία λίμνη 891
Άνιγρος ποταμός 1347
Αραχναίο όρος 993
Άργος 821
Αργυρά 3156
Βρασιαί 730
Γύθειο 1192
Δρέπανο 2445
Επίδαυρος Λιμηρά 603
Ερμιόνη 156
Ερύμανθος όρος 701
Ήλις 1206
Κόρινθος 441

60
 Πίνακας 6. Τελική Απόσταση μεταξύ Γεωμύθων και
Αρχαιολογικών μνημείων -Γεωλογικών Πληροφοριών
Κορώνη 3952
Κύφαντες 608
Λέρνα 1300
Λουσοί 1586
Νεμέα 680
Νεστάνη 670
Ολυμπία 1513
Πίσα 872
Στύμφαλος 50
Ταίναρο 4893
Τραπεζούς 151
Τροιζήν 295
Φενεός 3116
Ψωφίς 1032
Πηγή: Αποτελέσματα Ανάλυσης

Ο πίνακας αυτός οδήγησε στον καθορισμό των γεωμυθότοπων.

Συγκεκριμένα, με κέντρο τον κάθε γεωμύθο, ορίστηκε κύκλος επιρροής

(buffer zone) γύρω του, με σκοπό να διαφανούν τα αρχαιολογικά μνημεία και

οι γεωλογικές πληροφορίες που ανήκουν σ’ αυτόν τον τόπο. Δηλαδή, με

σκοπό να οριστεί η ζώνη επιρροής του κάθε γεωμυθότοπου και να βρεθούν

τα γεωλογικά και αρχαιολογικά σημεία που συσχετίζονται μ’ αυτόν. Με αυτόν

τον τρόπο αποκλείονται από την ζώνη επιρροής τα γεωλογικά και

αρχαιολογικά δεδομένα- σημεία που βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από τους

γεωμύθους και ξεκαθαρίζει το τοπίο σχετικά με ποια δεδομένα συμπίπτουν.

Όπως γίνεται αντιληπτό από την ανασκόπηση του Πίνακα 6 η ελάχιστη

απόσταση που απέχουν γεωλογικά και αρχαιολογικά δεδομένα από τους

γεωμύθους είναι τα 50 μέτρα και η μέγιστη τα 4893 μέτρα. Έτσι, θεωρήθηκε

ότι η ακτίνα του ζητούμενου κύκλου (της buffer zone) έπρεπε να είναι ο

μέσος όρων των τελικών αποστάσεων, δηλαδή τα 1366 μέτρα. Όλα τα

61
δεδομένα που εμπίπτουν εντός του εμβαδού του κύκλου που δημιουργήθηκε

θεωρήθηκε ότι αφορούν στον γεωμύθο και πρέπει να διερευνηθούν σε σχέση

μ’ αυτόν.

Στη συνέχεια υπολογίστηκε ο αριθμός των αρχαιολογικών μνημείων

και γεωλογικών πληροφοριών που εμπίπτουν εντός της περιοχής

ενδιαφέροντος κάθε γεωμύθου, δηλαδή εντός του κύκλου που σχηματίστηκε

γύρω από κάθε γεωμύθο. Τα δεδομένα αυτά μετρήθηκαν ομαδοποιημένα,

ανάλογα με το είδος τους. Αυτό έγινε γιατί αρκεί ένα από κάθε είδους

δεδομένο για να χαρακτηριστεί ένας γεωμύθος ως συνδεόμενος με μία

γεωλογική ή αρχαιολογική πληροφορία. Για παράδειγμα, αν από ένα τόπο

διέρχονται δύο ή τρία ρήγματα δε σημαίνει ότι η σεισμικότητά του επηρέασε

περισσότερο από άλλον, που τον διαπερνά μόνο ένα, και άρα δεν θα έπρεπε

τα ρήγματα να μετρηθούν ξεχωριστά. Προσμετρήθηκε, λοιπόν, για όλα τα

αρχαιολογικά μνημεία μία (1) μονάδα, για όλα τα σπήλαια μία μονάδα, για όλες

τις πηγές μία μονάδα, για όλα τα ρήγματα μία μονάδα και για όλες τις λίμνες

μία μονάδα.

Ο Πίνακας 7 δείχνει τον αριθμό δεδομένων που εμπίπτουν εντός του

εμβαδού του κύκλου κάθε γεωμύθου. Με βάση αυτό, έγινε και η ταξινόμηση

(classification) των γεωμύθων. Με το άσπρο χρώμα είναι οι γεωμύθοι μικρής

σημαντικότητας, αφού παρουσιάζουν μόνο ένα ή κανένα δεδομένο εντός του

κύκλου επιρροής τους, με γκρι οι γεωμύθοι μεσαίας σημαντικότητας με δύο

δεδομένα και με μαύρο χρώμα οι γεωμύθοι μεγάλης σημαντικότητας με τρία

δεδομένα μέσα στο εμβαδό του κύκλου.

62
Ο Πίνακας δείχνει τη διάκριση των γεωμύθων με βάση τον αριθμό των

πλησιέστερων δεδομένων:

Πίνακας 7. Κατηγοριοποίηση Γεωμύθων

Τόπος Συχνότητα Εμφάνισης
Γεωμύθου Αρχαιολογικών μνημείων
και Γεωλογικών
Φαινομένων

Κορώνη 1
Φενεός 1
Αλίφηρα 1
Δρέπανο 1
Ταίναρο 1
Αλκυονία λίμνη 1
Αργυρά 1
Ερύμανθος όρος 2
Λουσοί 2
Βρασιαί 2
Ψωφίς 2
Ήλις 2
Ολυμπία 2
Τροιζήν 2
Λέρνα 2
Ερμιόνη 2
Κύφαντας 2
Τραπεζούς 2
Επίδαυρος Λιμηρά 2
Άνιγρος ποταμός 2
Αραχναίο όρος 2
Νεστάνη 3
Νεμέα 3
Στύμφαλος 3
Άργος 3
Κόρινθος 3
Γύθειο 3
Πίσα 3
Πηγή: Αποτελέσματα Ανάλυσης
*Με άσπρο χρώμα εμφανίζονται οι γεωμύθοι μικρής
σημαντικότητας, με γκρι χρώμα οι γεωμύθοι μεσαίας

63
 Πίνακας 7. Κατηγοριοποίηση Γεωμύθων
σημαντικότητας και με μαύρο χρώμα οι γεωμύθοι μεγάλης
σημαντικότητας.

Το αποτέλεσμα της ταξινόμησης των γεωμύθων ήταν να αναδειχθούν τρείς

κατηγορίες γεωμυθότοπων:

Kατηγορία 1- (άσπρο χρώμα) οι γεωμυθότοποι με τα λιγότερα σημεία

εμφάνισης γεωλογικών φαινομένων (1).

Kατηγορία 2- (γκρι χρώμα) οι γεωμυθότοποι που εμφανίζουν 2 γεωλογικά

φαινόμενα στην ίδια ακτίνα

Kατηγορία 3 – (μαύρο χρώμα) οι γεωμυθότοποι οι οποίοι εμφανίζουν στην

ακτίνα των 1366 μέτρων τα περισσότερα γεωλογικά φαινόμενα (3)

64
Χάρτης 5: Οι κατηγορίες γεωμυθότοπων

Γεωμυθότοποι:
Κατηγορία 1

Κατηγορία 2

Κατηγορία 3

Τα αποτελέσματα της ανάλυσης εφαρμόστηκαν σε όλα τα επίπεδα της

εργασίας και θεωρείται ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα διαγνωστικό αλλά

και προγνωστικό εργαλείο για τη σχέση γεωμυθολογίας, αρχαιολογίας και

γεωλογίας.

65
 Στα παραρτήματα του Κεφαλαίου 4, Παρουσίαση της Έρευνας,

εμφανίζονται αναλυτικά τα αρχαιολογικά, μυθολογικά και γεωλογικά

δεδομένα, που αναλύθηκαν, ενώ στο Κεφάλαιο 5, Αποτελέσματα,

παρουσιάζονται σε πίνακα οι κατηγορίες των γεωμυθότοπων και οι γεωμύθοι

τους.

Ο χάρτης 6 αποτελεί το συγκεντρωτικός χάρτης γεωμυθότοπων κατά

κατηγορίες και αρχαιολογικών και γεωλογικών πληροφοριών:

66
 Χάρτης 6: Συγκεντρωτικός χάρτης όπου διακρίνονται οι κατηγορίες
σημαντικότητας 1,2,3.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες
Γεωμυθότοποι:
Κατηγορία 1
Κατηγορία 2
Κατηγορία 3

67
 Παρουσίαση της έρευνας

I. Νομοί της Πελοποννήσου

Στη συνέχεια ακόλουθου οι νομοί της Πελοποννήσου αλφαβητικά. Σε

κάθε νομό παρουσιάζονται πρωτίστως οι γεωμυθότοποι, όπως

προσδιορίστηκαν από τη χωρική ανάλυση. Για καθέναν παραδίδονται οι

γεωμύθοι τους και οι τοπογραφικοί χάρτες όπου, με κέντρο τον γεωμύθο,

έχει οριστεί κύκλος επιρροής (buffer zone) και διακρίνονται τα αρχαιολογικά

και γεωλογικά δεδομένα, που εμπίπτουν εντός του κύκλου. Οι τόποι

παρατίθενται κατά κατηγορίες σημαντικότητας, όπου η Κατηγορία 3 αφορά

τόπους που εμφανίζουν τρεις αρχαιολογικές ή γεωλογικές πληροφορίες, η

Κατηγορία 2 τόπους που εμφανίζουν δυο αρχαιολογικές ή γεωλογικές

πληροφορίες και η Κατηγορία 1 τόπους που εμφανίζουν μια αρχαιολογική ή

γεωλογική πληροφορία.

Κατόπιν, παραδίδονται τα αποσπάσματα από την αρχαία βιβλιογραφία

που αναφέρουν αυτούς τους γεωμύθους αλλά και άλλα με ενδιαφέρουσες

γεωλογικές πληροφορίες. Τέλος, βάσει όλων των ανωτέρων αλλά και της

σύγχρονης βιβλιογραφίας ερμηνεύονται οι γεωμύθοι, όπου είναι δυνατόν, υπό

το πρίσμα του επιστημονικού πεδίου της Γεωμυθολογίας. Όπου δεν

προκύπτουν αποτελέσματα γίνονται σχόλια και επισημάνσεις.

Ακολουθούν η μελέτη της αρχαίας και της σύγχρονης βιβλιογραφίας

καθώς και τα σχόλια για τους τόπους που δεν προσδιορίστηκαν ως

γεωμυθότοποι από τη χωρική ανάλυση.

68
 Τέλος, στο παράρτημα κάθε νομού παρουσιάζονται αναλυτικά οι

χάρτες και οι πίνακες όλων των δεδομένων συνολικά για όλο το νομό, ώστε

να διαφανεί πώς προέκυψαν αφενός οι χάρτες που υπέστησαν χωρική

ανάλυση και αφετέρου οι τοπικοί χάρτες κάθε γεωμυθότοπου.

Αναλυτικά τα δεδομένα που παρουσιάζονται είναι:

Οι αρχαιολογικές πληροφορίες, όπως αντλήθηκαν από τους αρχαίους

συγγραφείς Παυσανία, Στράβωνα, Απολλόδωρο και Διόδωρο Σικελιώτη και

τα ορατά αρχαιολογικά μνημεία που αντλήθηκαν από τον δικτυακό τόπο του

Υπουργείου Πολιτισμού (www.yppo.gr). Οι πληροφορίες αυτές

ψηφιοποιήθηκαν, χαρτογραφήθηκαν δηλαδή, πάνω στον τοπογραφικό χάρτη

της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, μέσα σε περιβάλλον Γεωγραφικών

Συστημάτων Πληροφοριών (GIS) ξεχωριστά σε δύο χάρτες. Εδώ για λόγους

σύγκρισης παρουσιάζονται ενοποιημένοι σε έναν χάρτη. Οι χάρτες που

δημιουργήθηκαν συνδέθηκαν με δύο πίνακες, όπου καταγράφηκαν αναλυτικά

αφενός οι πληροφορίες των αρχαίων κειμένων και αφετέρου τα ορατά

αρχαιολογικά μνημεία.

Ακολούθως, παρουσιάζονται σ’ ένα χάρτη οι μύθοι της αρχαίας

ελληνικής μυθολογίας, ψηφιοποιημένοι στον τόπο στον οποίο εκτυλίχθηκαν

Από αυτούς διακρίθηκαν σε νέο χάρτη οι γεωμύθοι, δηλαδή οι μύθοι που

περιέχουν κάποια γεωλογική πληροφορία ή υποκρύπτουν ένα γεωλογικό

φαινόμενο. Εδώ οι δύο χάρτες παρουσιάζονται ενοποιημένοι. Οι χάρτες

συνδέθηκαν με πίνακα όπου καταγράφηκαν οι μύθοι αναλυτικά και τονίστηκαν

οι γεωμύθοι.

Από τα γεωλογικά δεδομένα καταρχήν συγκεντρώθηκαν και

παρατίθενται σε αναλυτικό πίνακα οι γεωγραφικές και γεωλογικές

πληροφορίες των αρχαίων γεωγράφων Παυσανία και Στράβωνα, δηλαδή οι

ποταμοί, οι λίμνες, τα σπήλαια και οι πηγές.

69
 Κατόπιν, συγκεντρώθηκαν και παρουσιάζονται τα σύγχρονα γεωλογικά

δεδομένα. Αρχικά τα σπήλαια, όπως τα κατέγραψε η Εφορεία

Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδας, ψηφιοποιήθηκαν

σ’ έναν χάρτη που συνδέθηκε με αναλυτικό πίνακα.

Έπειτα, παρατίθενται χαρτογραφημένες οι θερμομεταλλικές πηγές,

όπως αντλήθηκαν από τον Χάρτη Θερμομεταλλικών Πηγών του ΙΓΜΕ, και

καταγράφηκαν σε αναλυτικό πίνακα.

Από τους ποταμούς χαρτογραφήθηκαν όσοι αναφέρουν οι Παυσανίας

και Στράβων και διατηρούν μέχρι σήμερα την ίδια ονομασία. Τα στοιχεία

αντλήθηκαν από τον πίνακα γεωγραφικών πληροφοριών που αναφέρθηκε πιο

πάνω και ψηφιοποιήθηκε η σημερινή ροή τους με βάση τον τοπογραφικό

χάρτη.

Ακολούθως, παρουσιάζονται χαρτογραφημένες οι λίμνες (υπάρχουσες

και αποξηραμένες) και οι λιμνοθάλασσες και ξεχωριστά τα σεισμοτεκτονικά

ρήγματα σύμφωνα με το σεισμοτεκτονικό χάρτη του ΙΓΜΕ.

Στο τέλος κάθε παραρτήματος παρατίθενται όλα τα ανωτέρω

δεδομένα σε συγκεντρωτικούς χάρτες, όπως προέκυψαν από την ενοποίηση

των επιμέρους χαρτών, μέσω του λογισμικού.

70
 Νομός Αργολίδας

Χάρτης 7:

71
Ιστορία της Περιοχής:

Ο Παυσανίας θεωρεί την Κορινθία τμήμα της Αργολίδας και τις

περιηγείται, χωρίς να διακρίνει τη μία από την άλλη. Στην εργασία, για λόγους

ευκολίας και τάξης, διατηρείται ο σημερινός διαχωρισμός σε νομούς.

Σύμφωνα με τον Παυσανία, η ιστορία της περιοχής έχει ως εξής:

Πρώτος κάτοικος αυτής της χώρας ήταν ο Φωρονέας, που είχε

πατέρα τον Ίναχο ποταμό. Ο Φορωνέας ήταν ο πρώτος που συγκέντρωσε

τους ανθρώπους, που ως τότε ζούσαν νομαδικά, στο λεγόμενο Φορωνικό

άστυ. Ο Άργος, που έδωσε στη χώρα το όνομά του, ήταν εγγονός του

Φορωνέα.

Όταν η Ήρα και ο Ποσειδώνας ανταγωνίζονταν για την προστασία του

Άργους, έβαλαν κριτές τους ποταμούς Ίναχο, Αστερίωνα και Κηφισό. Οι

κριτές αποφάνθηκαν υπέρ της Ήρας και ο Ποσειδώνας, οργισμένος, απέσυρε

τα νερά στην περιοχή. Από τότε τα τρία ποτάμια έχουν νερό μόνο όταν

βρέχει. (Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση 2.15.4)

72
Γεωμυθότοποι:

1. Άργος- κατηγορία 3

α. Γεωμύθος

Για την προστασία του Άργους έριζαν ο Ποσειδώνας και η Ήρα και

έβαλαν διαιτητές τους ποταμούς Ίναχο, Κηφισό και Αστερίωνα. Η απόφαση

ήταν υπέρ της Ήρας και ο Ποσειδώνας απέσυρε τα νερά των ποταμών, τα

οποία είχαν νερό μόνο όταν εκείνος έριχνε βροχή

β. Χάρτης δεδομένων μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 8: Άργος. Σημειώνονται αρχαιολογικές πληροφορίες, γεωμύθος,

σπήλαια, ρήγμα και ο Ίναχος ποταμός.

Αρχαιολογικά μνημεία
κατά τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Ρήγματα

73
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Η δε πόλις του Άργους έχει κτιστεί

σε έδαφος γενικώς επίπεδο και έχει
ως ακρόπολη λόφο, ο οποίος λέγεται
Λάρισα και του οποίου ο περίβολος
είναι αρκετά ισχυρός, στην κορυφή
του δε υπάρχει ναός του Δία. ρέει δε
πλησίον της πόλης ο ποταμός
Ίναχος, είδος χειμάρρου γεμάτου από
χαράδρες, που πηγάζει από το όρος
Λύρκειο. Στο μύθο ως γνωστόν, ο
ποταμός αυτός έχει άλλη πηγή, αλλά
όπως είπαμε παραπάνω, αυτό είναι
πλάσμα των ποιητών. Πρέπει δε να
υπάρχει επίσης πλάσμα των ποιητών
στην παράδοση η οποία μας λέει ότι
το Άργος στερούνταν τελείως νερού,
πριν ή «οι Δαναοί από τον ξηρό αυτό
τόπο κάνουν τόπο δροσερό και υγρό.»
Όλη πράγματι η χώρα γύρω από την
πόλη είναι χαμηλή και αυλακώνεται
από ρεύματα υδάτων ή είναι
καλυμμένη από λίμνες και έλη και η
ίδια δε η πόλη τροφοδοτείται άφθονα
με νερό από τα πηγάδια, τα οποία
συναντά κανείς σε κάθε βήμα και τα
οποία είναι πολύ αβαθή. Έχουν μόνο
άδικο να κατηγορούν τον Όμηρο γι’
αυτό και για το ότι προσπαθεί να
παρασύρει και εμάς στην πλάνη: «και
εγώ θα επέστρεφα γεμάτος όνειδος
στο ξηρό Άργος». Εδώ πράγματι η
λέξη πολυδίψιον βρίσκεται αντί της
λέξης πολυπόθητον και έχει τη
σημασία του πολύ αγαπητού, το οποίο
πολλοί διψούν. Ίσως η αληθινή γραφή
είναι πολυίψιον, χωρίς δ, όπως είναι η
λέξη πολύφθορο στο Σοφοκλή «και ο
οίκος αυτός των Πελοπιδών τόσο

74
 σκληρά χτυπημένος», γιατί το ρήμα
ίψασθαι σημαίνει κάποια φθορά και
βλάβη «τώρα μεν δοκιμάζει, αμέσως
δε έπειτα η οργή του θα στραφεί κατά
των γιών των Αχαϊών». Πρέπει να
προσθέσουμε ότι στο εν λόγω χωρίο
δεν πρόκειται για την πόλη του
Άργους, στην οποία δεν έμελλε να
γυρίσει ο Αγαμέμνονας, αλλά για
ολόκληρη την Πελοπόννησο, ο οποία
δεν είναι και αυτή βεβαίως διψασμένη
από νερό. Είναι δε δυνατόν εξάλλου
να διατηρήσουμε το δ και κατά το
παράδειγμα ορισμένων γραμματικών
να εξηγήσουμε την παρουσία του με
την μετάθεση του δε, το οποίο φυσικά
παθαίνει έκθλιψη μπροστά από το
ίψιον και αποτελεί με αυτό μία λέξη,
οπότε το χωρίο είναι: «

» ή
« »
αντί του « »
Ένας ποταμός, ο οποίος διαρρέει το
έδαφος του Άργους είναι ο Ίναχος.
Υπάρχει όμως και άλλος ποταμός, ο
Ερασίνος, ο οποίος πηγάζει από τη
Στυμφαλία και μάλιστα από την εκεί
λίμνη που λέγεται Στυμφαλίδα, η
οποία υπήρξε τόσο ονομαστή για τα
(Στράβων, Γεωγραφικά 8.6.7)
φτερωτά εκείνα τέρατα, τα οποία
ονομάζονταν και αυτά Στυμφαλίδες
όρνιθες και τα οποία ο Ηρακλής
έδιωξε από κει με τα χτυπήματα του
τόξου του και βοηθούμενος από τον
θόρυβο των τυμπάνων. αλλά λένε ότι
ο ποταμός αυτός, προτού εισέλθει
στην Αργολίδα και διασχίσει ολόκληρη
την πεδιάδα του Άργους, δηλαδή ο
Ερασίνος, χάνεται και ρέει για κάποιο
χρόνο κάτω από τη γη και έπειτα

75
 εμφανίζεται και γεμίζει νερά την
πεδιάδα. Είναι γνωστοί πολλοί
.
ποταμοί με το ίδιο όνομα Πρώτος
είναι ο ποταμός που πηγάζει επίσης
από την Αρκαδία αλλά έχει
κατεύθυνση προς την παραλία, όπου
είναι η πόλη Βούρα. Άλλος είναι στην
Ερέτρια και τρίτος στην Αττική, ο
οποίος εκβάλλει στη θάλασσα όχι
μακριά από τη Βραυρώνα. Πρέπει να
μνημονεύσουμε και πηγή που
βρίσκεται κοντά στη Λέρνα και
λέγεται Αμυμώνη. Η δε λίμνη Λέρνα,
η οποία ανήκει στο έδαφος του
Άργους και των Μυκηνών, υπήρξε το
μέρος όπου ο Ηρακλής κατά το μύθο
φόνευσε την Ύδρα. Για τους
καθαρμούς δε που γίνονταν στα ύδατα
της λίμνης αυτά, προήρθε η
παροιμιώδης έκφραση: «ολόκληρη η
Λέρνα γεμάτη από κακά». Η χώρα μεν
ολόκληρη παραδέχονται, ότι είναι
γεμάτη από νερά, λένε όμως ότι αυτή
η πόλη είχε κτισθεί σε τοποθεσία
άνυδρη, έχει όμως πολλά φρέατα, τα
οποία οφείλει στην ευτυχή ανακάλυψη
των θυγατέρων του Δαναού, από
αυτό αναφέρουν το στίχο του Ησίοδου
«το Άργος στερούνταν ύδατος αλλά
χάρη στις Δαναΐδες, το ύδωρ αφθονεί
σ’ αυτό». Δείχνουν δε ακόμα και
σήμερα τέσσερα από τα φρέατα αυτά,
τα οποία θεωρούνται ιερά και
τυγχάνουν εξαιρετικού σεβασμού,
επιμένουν δε να μας δείχνουν την
ξηρότητα του εδάφους μέσα στην
αφθονία των υδάτων.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Εικόνα 8: Οι σημερινοί ποταμοί Ίναχος και Ερασίνος.

76
 Στην Αργολίδα έγινε ο κατακλυσμός του Ίναχου, που συνδέεται και με τον
κατακλυσμό του Δευκαλίωνα.
Στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού η στάθμη της θάλασσας ήταν 4,7 χλμ
πάνω από τη σημερινή ακτογραμμή και φυσικά η αργολική πεδιάδα ήταν
καλυμμένη από νερό. Είχε σχηματιστεί ένα φυσικό παράκτιο φράγμα και μια
λίμνη γλυκού νερού, που εκτεινόταν από τη Λέρνα ως το Άργος, ενώ η
υπερχείλιση του Ίναχου ποταμού είχε κάνει τις πεδιάδες που διέσχιζε, πολύ
εύφορες.
Όταν αργότερα τα νερά αποσύρθηκαν από κλιματοευστατικές μεταβολές,
ολόκληρο το Αργό πεδίο είχε απομείνει ένας εύφορος τόπος. Αυτό είχε ως
αποτέλεσμα την οικιστική και πολιτισμική ανάπτυξη της περιοχής. Έτσι
δικαιολογείται και ο μύθος που λέει ότι ο Φορωνέας, απόγονος του Ίναχου,
συγκέντρωσε σε άστυ τους ανθρώπους που μέχρι τότε ζούσαν στα βουνά. Λόγω
της πλημμύρας οι άνθρωποι είχαν αποδράσει στα βουνά ενώ με την
αποστράγγιση συγκεντρώθηκαν στη νεοϊδρυθείσα πόλη.
Επιπλέον με την αποστράγγιση της πεδιάδας συνδέεται και ο μύθος που λέει
ότι ο Ίναχος έκρινε τη διαφορά μεταξύ Ήρας και Ποσειδώνα για την κατοχή του
Άργους και όταν ψήφισε υπέρ της Ήρας, ο Ποσειδώνας του επέτρεψε να έχει
νερά μόνο το χειμώνα, δηλαδή τον μετέτρεψε από καταστροφικό ποταμό σε
απλό χείμαρρο.
Προφανώς αυτήν την περίοδο ήρθε και ο Δαναός (2850 -500 π.Χ.) και βρήκε
το Άργος άνυδρο. Ο Ηρακλής όμως ήρθε όταν η λίμνη της Λέρνας με κάποια
αλλαγή στην ακτογραμμή και αλλοίωση στο περιβάλλον είχε μετατραπεί σε έλος.
(Λυριτζής, Ραυτοπούλου, 1998)

77
Εικόνα 9: Ανασύσταση της περιοχής του Άργους σε διάφορες περιόδους. Το 3
είναι η λίμνη που είχε σχηματιστεί το 2.500 π.Χ. Το 4 είναι οι τελευταίες ποτάμιες
προσχώσεις. Το 6 είναι οι προσχώσεις της Εποχής του Χαλκού. Το 1, το 2 και το
5 είναι οι πλειστοκαινικές προσχώσεις. (Λυριτζής, Ραυτοπούλου, 1998)

Γενικά θα λέγαμε ότι η ανασύσταση της παλαιομορφολογίας παράκτιων

περιοχών και οι υδρογεωλογικές έρευνες θα μπορούσαν να οδηγήσουν όχι μόνο
στον χρονικό προσδιορισμό των γεωμύθων που συνδέονται με τη θάλασσα, αλλά
και στην ακριβέστερη τοποθέτησή τους στον μυθολογικό χάρτη.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες η χρήση των μεθόδων τηλεπισκόπησης
αποτελεί συνηθισμένη πρακτική για την αποκατάσταση των αρχαίων παράκτιων
περιβαλλόντων γιατί αυτές οι τεχνικές επιτρέπουν υψηλής ακρίβειας ταυτοποίηση
και απεικόνιση των βυθισμένων παλαιοακτών που αποτελούν πια είτε τον
πυθμένα της θάλασσας είτε βρίσκονται θαμμένες κάτω από χαλαρά ιζήματα. Η
διασκόπηση όχι μόνο αποκαθιστά τις γεωμορφολογικές συνθήκες μιας περιοχής
αλλά και ανασκευάζει την Υστεροπαλαιολιθική, Μεσολιθική και Νεολιθική
ακτογραμμή.
Στην Πελοπόννησο έρευνες έχουν πραγματοποιήσει οι Van Andel and
Shackleton, (1982) στο σπήλαιο Φράγχθι με μελέτη της βαθυμετρίας και της
καμπύλης ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Άλλα με πιο σύγχρονα μέσα το

78
Εργαστήριο Ωκεανογραφίας του Πανεπιστημίου Πατρών πραγματοποίησε έρευνες
στη νήσο Δοκό και την Κυλλήνη, χρησιμοποιώντας τομογράφο υποδομής
πυθμένα και ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης, που έδωσαν γεωλογικά προφίλ
(τομογραφίες) του πυθμένα και χάρτες βαθυμετρίας που επέτρεψαν την
ανασύσταση της παλαιοακτής. (Papatheodorou et al, 2003)
Επιπλέον, πειράματα εντοπισμού και ιχνηλασίας νερού που
πραγματοποίησαν οι Higgins & Higgins (1996) επιβεβαίωσαν ότι τα περισσότερα
επιφανειακά ύδατα της Αρκαδίας εκτρέπονται υπόγεια μέσω αγωγών και στη
συνέχεια κινούνται προς τα ανατολικά και νοτιοανατολικά. Επανεμφανίζονται ως
επίγειες αλλά και υποθαλάσσιες πηγές κατά μήκος της δυτικής ακτής και του
δυτικού πυθμένα του κόλπου του Άργους (Clendenon, 2009).

Όταν ο Ακρίσιος ρωτούσε το μαντείο

(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 2.34)
για τη γέννηση αρσενικών παιδιών και
ο Θεός του απάντησε ότι από τη
θυγατέρα του (Δανάη) θα γεννήσει
γιός, ο οποίος θα τον σκοτώσει και
αυτός, επειδή φοβήθηκε ένα τέτοιο
πράγμα, αφού κατασκεύασε ένα
χάλκινο δωμάτιο φρουρούσε τη
Δανάη. Όπως λένε μερικοί, τη Δανάη
τη διέφθειρε ο Προίτος κι απ' αυτό
ανακινήθηκε η σχέση μεταξύ των δύο
αδερφών. Καθώς άλλοι όμως λένε, τη
διέφθειρε ο Ζεύς μεταμορφωμένος σε
χρυσάφι και κυλώντας απ' την οροφή
μέσα στους κόλπους της Δανάης
συνευρέθηκε μαζί της. Όταν ύστερα ο
Ακρίσιος αντιλήφθηκε ότι είχε
γεννηθεί από αυτήν ο Περσέας,
επειδή δεν πίστευε ότι είχε διαφθαρεί
απ' τον Δία, την έβαλε μέσα σε μια
λάρνακα και την έριξε στη θάλασσα.
Όταν τα κύματα έσπρωξαν τη
λάρνακα στη νήσο Σέριφο πήρε το
παιδί ο Δίκτυς και το μεγάλωσε.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Το μοτίβο με το κιβώτιο που ρίχνεται στη θάλασσα μαζί με τους

φιλοξενούμενούς του, είναι συχνό στην αρχαιότητα.
Εν προκειμένω ο Ακρίσιος έριξε τη λάρνακα με τη Δανάη με τον Περσέα, που

79
η θάλασσα τους ξέβρασε στη Σέριφο.
Στο νομό Αρκαδίας συναντάμε τη λάρνακα με τον Διόνυσο και τη Σεμέλη που
ξεβράστηκαν στις Βρασιές (Παυσανίας 3.24.3).
Στην Αρκαδία, στην Τεγέα ο Ηρακλής κοιμήθηκε με την Αυγή, την κόρη του
Αλεού. Όταν ο πατέρας της την έπιασε να γεννά τον Τήλεφο τους έκλεισε σε μια
λάρνακα και την άφησε στη θάλασσα. Αυτή έφτασε στην Πέργαμο, στον
Τεύθραντα, που την αγάπησε και την παντρεύτηκε (Παυσανίας 8.4.9).
Επίσης στην Παλαιά Διαθήκη βρίσκουμε το κιβώτιο (Κιβωτό) με τo οποία
ταξίδευε ο Νώε όσο ο Θεός κατέστρεφε τον κόσμο και τέλος ένα κιβώτιο από
πάπυρο με το οποίο έριξαν τον Μωυσή, βρέφος, στον Νείλο ποταμό.

δ. Συμπεράσματα

Συνολικά θα λέγαμε ότι η περιοχή του Άργους υπέστη έντονες

φυσικογεωλογικές μεταβολές από την Εποχή του Χαλκού και μετά, γεγονός

που αποτυπώθηκε στη μνήμη των κατοίκων και μεταφέρθηκε στις επόμενες

γενιές. Οι μύθοι λοιπόν απηχούν τη λαϊκή εξήγηση της ιδιαίτερης και

ουσιώδους σημασίας υδρογεωλογικής μεταβλητότητας, που είχε τεράστιες

επιπτώσεις σ’ έναν αγροτικό πληθυσμό. Η νίκη της Ήρας επί του Ποσειδώνα

–του θεού των φυσικών καταστροφών- ιστορεί τον τελικό κατευνασμό της

φύσης, που έκανε την περιοχή πολύ εύφορη και ακολούθως αστική.

80
2. Λέρνα- κατηγορία 2

α. Γεωμύθοι

-Από τον ποταμό Χείμαρρο στη Λέρνα, ο Άδης κατέβηκε στα Τάρταρα,

παίρνοντας μαζί του την Περσεφόνη. Αρχικά σ' αυτήν την περιοχή

γιορταζόταν η Προσύμνη Δήμητρα ή ο Διόνυσος, που σχετίζονταν με τη

γονιμότητα. Μετά καθιερώθηκε η Λερναία Δήμητρα, που συνδεόταν με τον

Κάτω Κόσμο

-Εδώ αποβιβάστηκε ο Δαναός με τις κόρες του, γυρνώντας από την Αίγυπτο

και απαιτώντας από τον Γελάνορα τον θρόνο του Άργους. Λόγω ανυδρίας

έστειλε την κόρη του να βρει νερό. Εμφανίστηκε μπροστά της ο Ποσειδώνας

και απέκτησαν τον Ναύπλιο. Για χάρη της κτύπησε τον βράχο και

δημιούργησε τρείς πηγές, η μια πήρε το όνομά της. Αυτές οι πηγές, οι πηγές

της Λέρνης είχαν νερό ακόμη και το καλοκαίρι, όταν στέρευαν οι ποταμοί

-Στους πρόποδες του Ποντίνου, στην πηγή της Αμυμώνης, ο Ηρακλής

πραγματοποίησε τον δεύτερο άθλο του, σκοτώνοντας τη Λερναία Ύδρα, κόρη

του Τυφώνα και της Έχιδνας

81
β. Χάρτης δεδομένων μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 9:Λέρνα. Σημειώνονται αρχαιολογικές πληροφορίες, γεωμύθοι και τα

σπήλαια του Ανάβαλου.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Ποταμοί

γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

ΑΜYΜΟΝΕ Όταν η Αμυμώνη, κόρη του Δαναού,

Amymone Danai filia, dum
studiose ίn silua uenatur, satyrum
iaculo percussit; eam satyrus
voluit violare; illa Neptuni fidem
implorauit. quo Neptunus cum
venisset, satyrum abegit et ipse
cum ea concubuit, ex quo
διακαώς κυνηγούσε στο δάσος,
χτύπησε ένα σάτυρο με τη σαΐτα της.
Ήθελε να την βιάσει, αλλά αυτή
ικέτευσε τη βοήθεια του Ποσειδώνα.
Όταν ο Ποσειδώνας ήρθε εκεί,
έδιωξε τον σάτυρο, και κοιμήθηκε
αυτός μαζί της. Από αυτή την αγκαλιά

82
conceptu nascitur Nauplius. id in
quo loco factum est, Neptunus
dicitur fuscina percussisse
terram et inde aquam profluxisse,
qui Lernaeus fons dictus est, et
Amymonium flumen.
(Hyginus, Fabulae 169)
γεννήθηκε ο Ναύπλιος. Στον τόπο
όπου συνέβη αυτό, ο Ποσειδώνας
λέγεται ότι χτύπησε τη γη με την
τρίαινά του. Έρευσε νερό, και το
ονόμασε Κρήνη της Λέρνας και
ποταμό της Αμυμώνης.
(Απόδοση από την αγγλική μετάφραση
της Grant, 1960)

Σχόλια:

Η σεισμικότητα μιας περιοχής μεταβάλλει τις καρστικές πηγές. Επειδή

πρόκειται για ρωγμές του εδάφους, ενδέχεται μετά από σεισμό, μια πηγή να
κλείσει και να ανοίξει σε άλλο σημείο.
Ο Ποσειδώνας, θεός των σεισμών, χτύπησε με την τρίαινα του τους βράχους
και ανέβλυσε νερό. Δηλαδή χτύπησε τα στόμια μέσω των οποίων τα υπόγεια
νερά αναβλύζουν ως καρστικές πηγές στην επιφάνεια (Clendenon, 2009).

Εικόνα 6: Αμυμώνη και Ποσειδών (LIMC)

Δεύτερο άθλο τον διέταξε να

σκοτώσει τη Λερναία Ύδρα. Αυτή,
αφού μεγάλωσε στο βάλτο της Λέρνας
έβγαινε έξω στον κάμπο και
κατέστρεφε τα ζωντανά και τη χώρα.
Είχε δε η ύδρα ένα πελώριο σώμα που
είχε εννιά κεφάλια, τα οκτώ θνητά και
το ένατο, το μεσαίο, αθάνατο.
Ανέβηκε λοιπόν σ' ένα άρμα με
ηνίοχο τον Ιόλαο, έφτασε στη Λέρνα.
και τα άλογα τα σταμάτησε τη δε
Ύδρα την βρήκε σ' ένα λόφο κοντά
στις πηγές της Αμυμώνης, όπου ήταν

83

(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 2.77)
η φωλιά της, και χτυπώντας αυτή με
πυρωμένα βέλη την ανάγκασε να
πεταχτεί έξω, καθώς δε έβγαινε την
άρπαξε και την κράτησε ακίνητη.
Εκείνη όμως τυλίχτηκε στο άλλο του
πόδι και έμεινε κολλημένη εκεί,
χτυπώντας δε τα κεφάλια της με το
ρόπαλο δεν μπορούσε να κατορθώσει.
Γιατί καθώς κοβόταν το ένα κεφάλι
φύτρωναν δύο. Επιπλέον δε βοηθούσε
την Ύδρα κι ένας τεράστιος κάβουρας
δάγκωνοντάς του το πόδι. Αφού
σκότωσε αυτόν, επικαλέστηκε και
αυτός βοηθό τον Ιόλαο, που αφού
έβαλε φωτιά σ’ ένα μέρος του
κοντινού δάσος, έκαιγε με τα δαυλιά
τα κεφάλια που ξεφύτρωναν και
εμπόδιζε να φυτρώνουν άλλα. Και
αφού μ' αυτόν τον τρόπο νίκησε απ'
τα κεφάλια που φύτρωναν, αφού
έκοψε την αθάνατη κεφαλή, έσκαψε
και την έχωσε στη βαθιά γη και πάνω
της έβαλε μια βαριά πέτρα, δίπλα στο
δρόμο που πάει μέσ' απ' τη Λέρνα,
στον Ελαιούντα. Αφού έσκισε μετά το
σώμα της Ύδρας βούτηξε τα βέλη του
στη χολή της. Ό Ευρυσθέας
ισχυρίστηκε πως αυτός ο άθλος δεν
πρέπει να λογαριαστεί στους δέκα.
γιατί δεν κατέβαλε μόνος του την
Ύδρα, άλλα μαζί με τον Ιόλαο.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
τον Κέρβερο, αχόρταγο, τ' Αδη το
σκύλο το χαλκόφωνο,
πενηντακέφαλον, ανήλεo και
τρομεροδύναμο. Τρίτο την Ύδρα τη
Λερναία γέννησε, π' άλλο από το
κακό κι από τον όλεθρο στο νου δεν
είχε, και που η θεά την μεγάλωσε η
λευκοχέρα η Ήρα, που έθρεφε
αχόρταγη οργή για τον αντρείο τον

84

(Πλούταρχος, Θησέας 311)
Λέγεται καὶ περὶ τῆς ὕδρας τῆς
Λερναίας ὅτι ὄφις ἦν ἔχων
πεντήκοντα κεφαλάς, σῶμα δὲ ἕν,
καὶ ἐπειδὴ αὐτῆς ἀφέλοιτο μίαν
Ἡρακλῆς κεφαλήν, δύο ἀνεφύοντο.
καὶ ὁ καρκίνος δὲ ἦλθε βοηθῶν τῆι
ὕδραι· καὶ τότε δὴ ὁ Ἰόλαος ἀμύνει
τῶι Ἡρακλεῖ, ἐπειδὴ καὶ τῆι ὕδραι
ἤμυνεν ὁ καρκίνος. τούτων δὲ εἴ τις
πείθεταί τι γενέσθαι, μάταιός ἐστιν·
γελοία γὰρ καὶ ἡ ὄψις· καὶ πῶς,
ὁπότε ἀφέλοιτο μίαν κεφαλήν, ὑπὸ
τῶν λοιπῶν οὐ κατησθίετο καὶ ἤλγει;
Ἦν οὖν τοιοῦτον. Λέρνος ἦν
βασιλεύς του χωρίου, ἔσχε δὲ ἀπ᾽
ἐκείνου τὸ ὄνομα καὶ τὸ χωρίον.
ὤικουν δὲ πάντες οἱ ἄνθρωποι τότε
κατὰ κώμας, καὶ τοῦτο τὸ χωρίον
Ἀργεῖοι νῦν ἔχουσιν. ἦσαν δὲ πόλεις
τότε Ἄργος, Μυκήνη, Τυρήνη, Λέρνη,
καὶ βασιλεὺς ἐφ᾽ ἐκάστωι ἐτέτακτο
τῶν χωρίων τούτων. οἱ μὲν οὖν
ἄλλοι βασιλεῖς Εὐρυσθεῖ τοῦ
Σθενέλου τοῦ Περσέως ὑπετάττοντο·
εἶχε γὰρ τὸ μέγιστον καὶ
πολυανδρότατον, τὰς Μυκήνας· ὁ δὲ
Λέρνος οὐκ ἤθελεν αὐτῶι
ὑποτετάχθαι. ἐπολέμουν οὖν αὐτῶι
διὰ τοῦτο. ἦν δὲ τῶι Λέρνωιἐν τῆι
εἰσβολῆι τῆς χώρας πολίχνιόν τι
καρτερόν, καὶ ἐφρούρουν αὐτὸ
πεντήκοντα τοξόται ἀνδρεῖοι, οἳ
ἐπήιεσαν ἐπὶ τῶι πύργωι
ἀδιαλείπτως νύκτα καὶ ἡμέραν.
ὄνομα δὲ ἦν τῶι πολιχνίωι Ὕδρα.
πέμπει οὖν Εὐρυσθεὺς Ἡρακλέα
85
Ηρακλή. όμως αυτή του Δια ο γιος,
βλαστάρι από τη φάρα του
Αμφιτρύωνα, θανάτωσε με τ'
άσπλαχνο το χάλκινο σπαθί του ο
Ηρακλής, με τον Ιόλαο τον
πολεμόχαρο και με της Αθήνας απ'
αυτή δίνει τα λάφυρα- τις τέχνες. Κι
αυτή γέννησε ακόμη και τη Χίμαιρα
(Ζήτρος, 2008)
Λένε ότι η Λερναία ύδρα ήταν ένα φίδι
με πενήντα κεφάλια και ένα σώμα.
Όταν ο Ηρακλής της έκοβε ένα
κεφάλι, δύο ξεφύτρωναν στη θέση
του. Ένας κάβουρας έσπευσε να
βοηθήσει το ερπετό και τότε ο Ιόλαος
στάθηκε στο πλευρό του Ηρακλή,
καθώς η ύδρα είχε την υποστήριξη
του κάβουρα. Ανόητος είναι, βέβαια,
όποιος πιστεύει αυτά τα πράγματα.
Γελοία, εξάλλου, φαντάζει και η
μορφή του τέρατος. Και πώς εξηγείται
το γεγονός ότι, όταν ο Ηρακλής έκοβε
ένα κεφάλι, δεν του επιτίθονταν και
δεν τον δάγκωναν τα υπόλοιπα; Τα
πράγματα έγιναν κάπως έτσι. Ο
Λέρνος ήταν βασιλιάς της περιοχής, η
οποία πήρε το όνομά της απ' αυτόν.
(Όλοι οι άνθρωποι ζούσαν τότε σε
συνοικισμούς και η περιοχή του
Λέρνου ανήκει σήμερα στους
Αργείους.) Υπήρχαν διάφορες πόλεις,
όπως το Αργος, η Μυκήνη, η Τυρήνη,
η Λέρνα, και η καθεμιά τους είχε ένα
βασιλιά. Όλοι οι βασιλείς αναγνώριζαν
την πρωτοκαθεδρία του Ευρυσθέα -
γιου του Σθένελου από τη γενιά του
Περσέα - ο οποίος κυβερνούσε τη
σημαντικότερη και μεγαλύτερη πόλη,
τις Μυκήνες. Ο Λέρνος, όμως, δε
δεχόταν την κυριαρχία του Ευρυσθέα
και γι' αυτό οι δυο τους βρίσκονταν
ἐκπορθήσοντα τὸ πολίχνιον. οἱ δὲ
περὶ Ἡρακλέα ἐπυρπόλουν τοὺς ἐπὶ
τῶι πύργωι τοξότας· ὁπότε δέ τις
πληγεὶς πέσοι, δύο ἀνέβαινον
τοξόται ἀνθ᾽ ἑνός, ἐπεὶ ἀνδρεῖος ἦν
ὁ προανηιρημένος. ἐπεὶ δὲ συνείχετο
ὁ Λέρνος ὑπὸ τοῦ Ἡρακλέους τῶι
πολέμωι, μισθοῦται ἐπικούρους
Κᾶρας. ἦλθε δὲ αὐτῶι ἄγων τὴν
στρατιὰν Καρκίνος ὀνόματι ἀνὴρ
μέγας καὶ πολεμικός. καὶ σὺν τούτωι
ἀντεῖχον πρὸς τὸν Ἡρακλέα. εἶτα
βοηθεῖ Ἰόλαος ὁ Ἰφικλέους
ἀδελφιδοῦς ὢν τῶι Ἡρακλεῖ ἔχων
στρατιὰν ἀπὸ Θηβῶν καὶ τὸν
[πεφυκότα] πύργον πρὸς τῆι Ὕδραι
προσελθὼν ἐνέπρησε, καὶ σὺν
ταύτηι τῆι δυνάμει ‹ἐκ› πορθεῖ
αὐτοὺς ὁ Ἡρακλῆς, καὶ τὴν Ὕδραν
ἀναιρεῖ καὶ τὴν στρατιὰν ἀπόλλυσιν.
οὗ γενομένου γράφουσι τὴν ὕδραν
ὄφιν καὶ τὸν μῦθον
προσαναπλάττουσιν.
(Παλαίφατος, Περί Απίστων 38)
σε εμπόλεμη κατάσταση. Στα σύνορα
της χώρας του Λέρνου υπήρχε ένας
μικρός οχυρωμένος οικισμός.
Πενήντα γενναίοι τοξότες τον
φρουρούσαν αδιάκοπα, μέρα νύχτα,
τοποθετημένοι σ' έναν πύργο. Ο
οικισμός αυτός ονομαζόταν Ύδρα. Ο
Ευρυσθέας έστειλε τον Ηρακλή να τον
καταλάβει. Οι στρατιώτες του Ηρακλή
έβαλαν φωτιά στον πύργο με τους
τοξότες και, όποτε κάποιος έπεφτε
χτυπημένος, τον αντικαθιστούσαν
δύο, καθώς ο προηγούμενος ήταν
πολύ ανδρείος. Ο Λέρνος βλέποντας
ότι κινδύνευε να ηττηθεί, προσέλαβε
Κάρες μισθοφόρους, που κατέφθασαν
με επικεφαλής κάποιον Καρκίνο,
άνδρα πελώριο και πολεμοχαρή. Με
τη βοήθειά του κατάφεραν να
αντιμετωπίσουν τον Ηρακλή. Στη
συνέχεια, έφθασε σε βοήθεια του
Ηρακλή ο Ιόλαος, γιος του Ιφικλή -
που ήταν ανιψιός του Ηρακλή. Έφερε
μαζί του Θηβαίους στρατιώτες και
πυρπόλησε τον πύργο, που υψωνόταν
κοντά στην Ύδρα. Με την ίδια δύναμη
ο Ηρακλής έδιωξε τη φρουρά,
κατέλαβε την Ύδρα και σκότωσε τους
στρατιώτες, που ήταν εκεί. Έτσι
έγιναν τα πράγματα, αλλά κάποιοι
μετέτρεψαν την «ύδρα» σε «φίδι» και
συνέθεσαν τον ανάλογο μύθο.
(Βάνιας, 2000)

Σχόλια:

Η γεωμυθολογική ερμηνεία της Λερναίας Ύδρας, σύμφωνα με τον Η.

Μαριολάκο (Mariolakos, 1998), είναι η εξής: Η πηγή της Λέρνας είναι μια τυπική
καρστική πηγή, που συνδέεται υπογείως με καταβόθρες με μία ορεινή λεκάνη
απορροής. Μια τέτοια πηγή εκβάλλει από πολλά σημεία, ανάλογα με την εποχή
του έτους, τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα και γενικά το κλίμα. Έτσι
εξηγούνται και οι βιβλιογραφικές διαφορές σχετικά με τα κεφάλια της Ύδρας.

86
Δηλαδή κάθε κεφάλι αποτελεί ένα σημείο εκβολής, και άρα ο αριθμός διαφέρει
ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες. Ακόμα όμως και αν το νερό είναι λίγο, το
κεντρικό στόμιο της Λέρνας δεν έχει ποτέ στερέψει. Αν προσπαθήσει κανείς
κλείνοντας το άνοιγμα να αποκόψει τη ροή σ’ ένα σημείο της πηγής, το νερό θα
εκβάλλει από άλλα δύο ίσως και περισσότερα σημεία, αφού η πηγή αποτελεί ένα
υπόγειο σύστημα συγκοινωνούντων αγωγών. Αυτή είναι η υδρογεωλογική
ερμηνεία του μύθου που παραδίδει ότι κάθε κεφάλι που έκοβε ο Ηρακλής δυο
άλλα φύτρωναν. Το κόψιμό τελικά και της αθάνατης κεφαλής συμβολίζει τη
διευθέτηση από τον ήρωα της ροής του νερού προς τη θάλασσα.
Η φωλιά της Ύδρας ήταν πάνω στο λόφο, που αποτελείται από
ασβεστόλιθους της γεωτεκτονικής ενότητας Ολενού -Πίνδου. Η σπηλιά βρισκόταν
κοντά στην πηγή Αμυμώνη και καλυπτόταν από ένα δέντρο, ακριβώς όπως και
σήμερα. Πιστεύεται λοιπόν ότι ο Ηρακλής με το ρόπαλο του, έσπασε τους λίθους
στο στόμιο της πηγής και ο Ιόλαος έκοψε με το δρεπάνι τη βλάστηση, ανοίγοντας
δρόμο προς την κεντρική πηγή. Ο τελικός σκοπός του Ηρακλή ίσως ήταν να
αποξηράνει το έλος που προξενούσε ελονοσία στην περιοχή και σ’ αυτό ίσως
αντιστοιχούσαν οι περιγραφές της δηλητηριώδους της ανάσας που εξόντωνε
οτιδήποτε έφτανε στην ακτίνα της, ανθρώπους, βλάστηση και ζώα.
Η Clendenon (2009) λέει ότι o μύθος της Λερναίας Ύδρας μοιάζει σαν
φαινόμενο καταπλημμύρισης της περιοχής που έπληξε τις καλλιεργήσιμες
εκτάσεις και τα κοπάδια. Ή ότι πρόκειται για νερά με χημικά στοιχεία και
μεταλλικές εκπομπές ακόμα και πετρέλαιο. Τέλος ισχυρίζεται ότι η δηλητηριώδης
ανάσα της Ύδρας θα μπορούσε να είναι εκλύσεις φυσικών αερίων. Το ίδιο δείχνει
και το καβούρι που δάγκωνε τον Ηρακλή: μόλυνση.

Γυρίζοντας προς το δρόμο που πάει

ίσια θα περάσετε τον Ερασίνο και θα
φτάσετε στον ποταμό Χείμαρρο.
Κοντά σ’ αυτόν βρίσκεται περίβολος
από πέτρες. Από αυτό το μέρος
ιστορούν πως ο Πλούτωνας, αφού
άρπαξε την κόρη της Δήμητρας,
κατέβηκε στο βασίλειο του που
πιστεύεται ότι βρίσκεται κάτω από τη
γη. Καθώς και πρωτύτερα έκανα λόγο,
η Λέρνα είναι παραθαλάσσια. Σ’ αυτήν
τελούν τα Λερναία μυστήρια προς
τιμήν της Δήμητρας...
Υπάρχει και άλσος με πλατάνια, που
φτάνει ως τη θάλασσα στο πιο πολύ
μέρος. Σύνορα το άλσος έχει από τη
μια μεριά τον ποταμό Ποντίνο και από
την άλλη ένα άλλο ποτάμι, που το
λένε από το όνομα της κόρης του

87

(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
2.36.7)
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
2.38.4)
(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 2.14)
Δαναού Αμυμώνη. Μέσα στο άλσος
υπάρχουν αγάλματα της Προσύμνης
Δήμητρας, του Διονύσου κι ένα μικρό
άγαλμα της Δήμητρας που την
παριστάνει καθισμένη.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Υπάρχει στη Λέρνα κι ένας άλλος
δρόμος παράλληλος με τη θάλασσα
που πάει στη θέση που λέγεται
Γενέσιο. Κοντά στη θάλασσα είναι το
ιερό του Γενέσιου Ποσειδώνα, που
δεν είναι μεγάλο. Δίπλα σ’ αυτό είναι
μια τοποθεσία, οι Απόβαθμοι. Εδώ σ’
αυτό το μέρος λένε ότι ήρθαν για
πρώτη φορά στην Αργολική γη ο
Δαναός και οι κόρες του. Αφού
περάσετε κανείς τα λεγόμενα
Ανιγραία, και παίρνοντας το δρόμο
που είναι δύσβατος, θα βρείτε
αριστερά σας μια περιοχή, που φτάνει
μέχρι τη θάλασσα.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Μια απ' αυτές, η Αμυμώνη καθώς
έψαχνε για νερό έριξε ένα βέλος σ’
ένα ελάφι και πέτυχε ένα Σάτυρο που
κοιμόταν. Κι εκείνος ξύπνησε και
ήθελε να συνευρεθεί μαζί της. Επειδή
όμως εμφανίστηκε ο Ποσειδών ο
Σάτυρος έφυγε, η δε Αμυμώνη
πλάγιασε με τον Ποσειδώνα, ο οποίος
της φανέρωσε τις πηγές της Λέρνας.
Αλλά τα παιδιά του Αιγύπτιου αφού
ήρθαν στο Αργος, παρακάλεσαν το
Δαναό να λήξει η έχθρα μεταξύ τους
και είχαν την αξίωση να
παντρευτούνε τις θυγατέρες του. Kι ο
Δαναός αφενός γιατί δυσπιστούσε
στις υποσχέσεις τους και αφετέρου
επειδή μνησικακούσε που τον
ανάγκασαν να εξοριστεί δέχθηκε να
γίνουν οι γάμοι και έριξε κλήρο για τις

88
 κόρες.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
ΤΡΙΤΩΝ
Μα όχι δούλα, αλλά κόρη εκείνου του
Αιγύπτιου, μια από τις πενήντα που
έχει και τη λένε Αμυμώνη, γιατί
έμαθα και το όνομα και τη γενιά της.
Ο Δαναός λοιπόν, συνηθίζει να
σκληραγωγεί τις κόρες του, τις
διδάσκει να δουλεύουν, τις στέλνει να
φέρνουν νερό και τις μαθαίνει να είναι
σε όλα προκομμένες.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Μόνη λοιπόν παίρνει τόσο μακρινό
δρόμο από το Άργος ως τη Λέρνα;
ΤΡΙΤΩΝ
Μόνη. γιατί όπως ξέρεις το Αργος
είναι εντελώς άνυδρο και πρέπει
κανείς να κουβαλάει συνέχεια νερό.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Πολύ με τάραξαν, Τρίτωνα, όσα μου
είπες για την κοπέλα, πάμε λοιπόν, να
τη βρούμε.
ΤΡΙΤΩΝ
Πάμε, είναι η ώρα που παίρνει νερό.
και θα είναι πια στη μέση του δρόμου
πηγαίνοντας για τη Λέρνα.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Ζέψε λοιπόν το άρμα, ή μάλλον επειδή
χρειάζεται πολλή ώρα να βάλουμε τα
άλογα στον ζυγό και να ετοιμάσεις το
άρμα, καλύτερα πήγαινε φέρε μου
δελφίνι για να το καβαλήσω και να
φτάσω πιο γρήγορα.
ΤΡΙΤΩΝ
Να, σου φέρνω το πιο γρήγορο
δελφίνι.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Μπράβο ας ξεκινήσουμε κι εσύ,
Τρίτωνα, κολύμπα δίπλα μου και σαν
φτάσουμε στη Λέρνα, εγώ θα

89
 παραφυλάξω κρυμμένος κάπου εκεί
κοντά κι εσύ να παραμονεύεις. κι όταν
καταλάβεις πως έρχεται ...
ΤΡΙΤΩΝ
Να την που πλησιάζει.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Είναι όμορφη, Τρίτωνα, και
καλοφτιαγμένη κοπέλα. Πρέπει να
την πιάσουμε.
ΑΜΥΜΩΝΗ
Ε, άνθρωπε, πώς μ’ άρπαξες και ου
με πας; Είσαι απαγωγέας που σίγουρα
σε έστειλε, ο θείος μου, ο Αίγυπτος.
θα φωνάξω τον πατέρα μου.
ΤΡΙΤΩΝ
Σώπα, Αμυμώνη, είναι ο Ποσειδών.
ΑΜΥΜΩΝΗ
Ποιον Ποσειδώνα μου λες; Μα γιατί
τόση βία, άνθρωπέ μου και γιατί με
τραβάς κατ τη θάλασσα; Θα πνιγώ η
δόλια και θα βουλιάξω.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Κουράγιο, δεν θα πάθεις κανένα κακό.
Αντίθετα, θα κάνω και μια βρύση με
τ' όνομά σου, χτυπώντας με την
τρίαινα τον βράχο κοντά στην
άμπωτη, κι εσύ θα είσαι ευτυχισμένη
και μόνη από τις αδελφές σου που
δεν θα κουβαλάς νερό μετά τον
θάνατο.
(Πάπυρος, 1975)
(Λουκιανός, Ενάλιοι Διάλογοι
8.1.6)

Σχόλια:

Οι πενήντα κόρες του Δαναού, που κατ’ εντολή του σκότωσαν τους συζύγους
τους, καταδικάστηκαν να προσπαθούν αιώνια να γεμίσουν με νερό ένα τρύπιο
πιθάρι («τετρημένον πίθον») στον Άδη.
Το τρύπιο πιθάρι είναι μια οπτικοποιημένη και μυθολογική αναλογία για το
πώς μάζες νερού χάνονται από την επιφάνεια μέσα σε καρστικούς λάκκους και
καταβόθρες. Το πιθάρι πιθανώς απεικονίζει συγκεκριμένα τα καρστικά ανοίγματα,
τα χάσματα και τις ρωγμές μέσω των οποίων τα επιφανειακά ύδατα βυθίζονται.

90
(Clendenon, 2009)

Το θαλασσινό ταξίδι του Ποσειδώνα

το έχεις συναντήσει, φαντάζομαι,
στον Όμηρο, τοτε που ξεκινά από τις
Αιγές για να πάει στους Αχαιούς, και
η θάλασσα είναι γαλήνια και τον
συνοδεύει με τα άλογά της και τα κήτη
της διότι εκείνα τον ακολουθούν κι
έχει και τον φροντίζουν όπως και στη
ζωγραφιά. Στον Όμηρο λοιπόν
φαντάζεσαι, νομίζω, άλογα στεριανά,
διότι τα θέλει να έχουν χάλκινες
οπλές, να πετούν γρήγορα και να
χτυπιούνται με μαστίγιο, ενώ στον
πίνακα ιππόκαμποι σέρνουν το άρμα,
με οπλές υγρές, ζώα που κολυμπούν,
με ματιά γαλαζωπά και, μα τον Δια,
θυμίζουν δελφίνια. Στον Όμηρο πάλι
ο Ποσειδών φαίνεται δυσαρεστημένος
και οργισμένος με τον Δια, που έκανε
τους Έλληνες να υποχωρήσουν και
που έτρεψε τη μάχη εναντίον τους.
Αντίθετα εδώ έχει ζωγραφιστεί
ευδιάθετος, με χαρούμενο βλέμμα και
βαθιά συνταραγμένος από έρωτα.
Διότι η Αμυμώνη, η κόρη του Δαναού,
που επισκέπτεται συχνά τα νερά του
Ίναχου, έχει κατακτήσει τον θεό και
γι’ αυτό πάει να την κυνηγήσει, χωρίς
αυτή να ξέρει ακόμα ότι την έχει
ερωτευτεί. Ο φόβος της κοπέλας και
το τρεμούλιασμα της και η χρυσή
στάμνα, που γλιστρά από τα χέρια
της, φανερώνουν πως η Αμυμώνη
είναι έκπληκτη και απορεί τι θέλει ο
Ποσειδώνας κι εγκατέλειψε μαζί με
όλες τις δυνάμεις του τη θάλασσα, το
από τη φύση του λευκό της δέρμα
λάμπει με το χρυσό, καθώς η
ακτινοβολία του αντανακλάται στο
(Φιλόστρατος, Εικόνες 1.8)

91
 νερό. Ας αποσυρθούμε, παιδί μου, κι
ας αφήσουμε τη νύφη διότι ένα κύμα
ήδη έρχεται να πάρει στον κόλπο του
τους νεόνυμφους, κύμα γαλάζιο και
διάφανο, το οποίο ο Ποσειδώνας θα
βάψει σίγουρα πορφυρό.
(Κάκτος, 1992)

δ. Συμπεράσματα

Η γεωμυθολογική ερμηνεία των πηγών της Λέρνας από τον Μαριολάκο

(1998) είναι ένα από τα πρώτα και πιο χαρακτηριστικά δείγματα εφαρμογής

του επιστημονικού πεδίου της γεωμυθολογίας σ’ έναν μύθο. Πράγματι όλοι οι

μύθοι της περιοχής (η Λερναία Ύδρα, οι Δαναΐδες και ο Ποσειδών με την

Αμυμώνη) είναι προσπάθειες εξήγησης της ίδιας υδρογεωλογικής

κατάστασης, της καρστικότητας του Αργού πεδίου και του Αργολικού κόλπου.

Δύο συμπεράσματα προκύπτουν αβίαστα: αφενός η μεγάλη διάρκεια της

εποχής παραγωγής μύθων, που φαίνεται από το ότι μύθοι για την ίδια

περιοχή μιλούν για διαφορετικές υδρογεωλογικές συνθήκες (ο μύθος για το

Δαναό μιλά για ανυδρία, ο μύθος για τον Ηρακλή μιλά για έλος και ο μύθος για

τον Ποσειδώνα και την Ήρα για ποτάμια που στερεύουν) και αφετέρου η

μεταβλητότητα της γεωμορφολογίας αφού κάποιοι γεωλογικοί σχηματισμοί

τώρα πια έχουν χαθεί, όπως η Αλκυονία λίμνη και το έλος της Λέρνας. Και

τα δύο συμπεράσματα πάντως δίνουν έναυσμα για νέες αρχαιολογικές και

γεωλογικές μελέτες.

92
3. Αλκυονία λίμνη- κατηγορία 1

α. Γεωμύθος

Λίμνη που οδηγεί στον Αδη, απ’ όπου κατέβηκε ο Διόνυσος για να πάρει τη

Σεμέλη.

β. Χάρτης δεδομένων μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 10: Αλκυονία λίμνη. Σημειώνεται γεωμύθος, τα σπήλαια του

Ανάβαλου, ο ποταμός Ερασίνος και η πιθανή θέση της Αλκυονίας λίμνης.

Γεωμύθοι
Σπήλαια
Ποταμοί

93
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Είδα και την πηγή του Αμφιάραου,

όπως τη λένε και την Αλκυονία λίμνη,
απ' όπου καθώς λένε οι Αργείοι
κατέβηκε ο Διόνυσος στον Άδη, για
να φέρει τη Σεμέλη. Τον δρόμο για το
κατέβασμα του το ‘δειξε ο Πόλυμνος.
Η Αλκυονία έχει ατελείωτο βάθος και
δεν ξέρω κανένα που να μπόρεσε να
κατέβει στον πάτο της με
οποιοδήποτε μηχάνημα. Κι ο
Νέρωνας, που έβαλε να φτιάξουν
σχοινιά πολλών σταδίων, να δέσουν
το ένα με το άλλο κρεμώντας βαρίδια
από μόλυβδο και χρησιμοποιώντας
και κάθε άλλο πρακτικό μέσο στη
δοκιμή του, δεν μπόρεσε να βρει την
άκρη από το βάθος.
Άκουσα ακόμα και τούτο˙ το νερό της
λίμνης μπορεί να νόμισε κανείς
βλέποντάς το ότι είναι γαλήνιο και
ακύμαντο, αλλά μολονότι παρουσιάζει
τέτοια όψη, εκείνος που θα τολμήσει
να ριχτεί σ’ αυτήν για να κολυμπήσει,
τραβιέται προς τα κάτω και
βουλιάζοντας πάει στον πάτο. Η
περίμετρος της λίμνης δεν είναι
μεγάλη, αλλά ίση με το ένα τρίτο του
σταδίου. Στις όχθες της φυτρώνουν
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση χλόη και σχοίνα. Τα όσα γίνονται στη
2.37.5) λίμνη αυτή προς τιμή του Διονύσου,
μια φορά το χρόνο και τη νύχτα, θα
ήταν ανόσιο να τα γράψω ώστε να τα
μάθουν όλοι.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Η παράκτια καρστική περιοχή της Λέρνας βρισκόταν στο βορειοδυτικό κόλπο

του Άργους (βλ. και Λέρνα). Ένα από τα χαρακτηριστικά της ήταν μια λίμνη
περίπου 55 μ. σε διάμετρο και εξαιρετικά βαθιά. Οι Έλληνες θεωρούσαν αυτή τη

94
λίμνη, την Αλκυονία, μια από τις πολλές πύλες του Κάτω Κόσμου, επειδή
πίστευαν ότι ήταν απύθμενη.
Πιθανώς πρόκειται για καταβόθρα γεμάτη με νερό που τροφοδοτούνταν από
βαθιές υπόγειες πηγές. Η θρησκευτική-μυθολογική παρουσίαση της ως Πύλης του
Άδη είναι η εξήγηση του καρστικού υπεδάφους της περιοχής. Αυτό δηλώνει και η
βέβαιη πεποίθηση πως όποιος κολυμπήσει στα νερά της πέφτει σε δίνες και
πνίγεται: καρστική δομή που συνδέεται με υπόγειους αγωγούς απορροής των
υδάτων. Είναι επίσης πιθανό ορισμένες καρστικές καταβόθρες να φτάσουν σε
βάθος τα εκατοντάδες μέτρα και για το λόγο αυτό να θεωρούνται απύθμενες.
(Clendenon, 2009).
Σήμερα στην περιοχή υπάρχει το σπήλαιο Κεφαλάρι και η πηγή Ερασίνη (βλ.
πίνακα σπηλαίων)

δ. Συμπεράσματα

Για την Αλκυονία λίμνη ισχύει ότι προαναφέρθηκε για τη Λέρνα και το

Άργος αφού ανήκουν στην ιδιαίτερη από υδρογεωλογική άποψη περιοχή του

Αργολικού κόλπου. Η λίμνη δεν υπάρχει σήμερα, όμως οι έρευνες των

Λυριτζή, Ραυτοπούλου (1988) μιλούν για μια μεγάλη λίμνη που υπήρχε

ανάμεσα στο Άργος και τη Λέρνα 2500 χρόνια π.Χ. (βλ. εικόνα 9). Ίσως να

πρόκειται για την Αλκυονία λίμνη. Η μυθολογική σύνδεσή της με τον Κάτω

Κόσμο προφανώς οφείλεται στην ισχυρή καρστικότητα του Αργού πεδίου που

δημιούργησε και τους υπόλοιπους μύθους στην περιοχή.

95
4. Τροιζήν –κατηγορία 2

α. Γεωμύθοι

-Στην Τροιζήνα γύρισε ο Διόνυσος από τον Άδη μαζί με τη Σεμέλη

-Στην Τροιζήνα επέστρεψε ο Ηρακλής από τον Άδη μαζί με τον Κέρβερο

-Έξω από το ναό του θεού Απόλλωνα κατέλυσε ο Ορέστης, τιμωρημένος σε

ένα χρόνο εξορία από το Θεό. Οι κάτοικοι τον εξάγνισαν πάνω στον ιερό

βράχο, με νερό από την Ιπποκρήνη. Η πηγή δημιουργήθηκε όταν ο Πήγασος

χτύπησε το έδαφος σ’ εκείνο το σημείο με τις οπλές του

β. Χάρτης δεδομένων μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 11: Τροιζήν. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος και

ρήγμα

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Ρήγματα

96
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Λένε ακόμα ότι από τον Άδη έφερε ο

Διόνυσος τη Σεμέλη σ’ αυτό το ιερό
(της Άρτεμης) και πως ο Ηρακλής
κουβάλησε τον σκύλο του Άδη εγώ
όμως δεν παραδέχομαι ούτε καν πως
η Σεμέλη πέθανε αφού ήταν σύζυγος
του Δία. Τα σχετικά με το σκύλο του
Άδη, όπως τον λένε, και από
παραδόσεις άλλων μερών τα ξέρω και
παραδέχομαι ότι έτσι θα είναι.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Ζαχαρόπουλος, 1939)
2.31.2.2)

Σχόλια:

Και οι δύο μύθοι που αναφέρουν την Τροιζήνα ως Πύλη του Άδη αποτελούν
μια προσπάθεια ερμηνείας της τεκτονικότητας της περιοχής.

Εικόνα 11: Ηρακλής, Κέρβερος, Άδης και Περσεφόνη (LIMC)

Μπροστά στο ιερό του Απόλλωνα

υπάρχει οικοδόμημα, που λέγεται
σκηνή του Ορέστη. Πριν να
εξαγνιστεί για το φόνο της μητέρας

97
 του, κανένας από τους Τρoιζήνιους
δεν τον δεχόταν σπίτι του, αλλά
καθισμένο στο μέρος αυτό, τον
υπέβαλαν σε καθαρμούς και του
έστελναν φαγητό, ώσπου εξαγνίστηκε.
Και τώρα ακόμα οι απόγονοι αυτών
που τον εξάγνισαν δειπνούν στο
μέρος αυτό σε ορισμένες μέρες της
χρονιάς. Τα πράγματα με τα οποία τον
καθάρισαν τα παράχωσαν λίγο πιο
πέρα από τη σκηνή και στο μέρος
αυτό λένε ότι απ' αυτά φύτρωσε μια
δάφνη, που υπάρχει και στα χρόνια τα
δικά μας μπροστά από τη σκηνή. Λένε
ακόμα ότι εξάγνισαν τον Ορέστη και
με άλλα μέσα και με νερό από την
κρήνη του Ίππου. Υπάρχει και στους
Tρoιζήνιoυς κρήνη που λέγεται του
Ίππου και οι παραδόσεις γι’ αυτήν
διαφέρουν από των Βοιωτών. Γιατί
ιστορούν κι αυτοί ότι το άλογο
Πήγασος χτύπησε με την απλή του το
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση έδαφος και το νερό ανάβλυσε στο
2.31.8) μέρος αυτό, όταν ο Βελλεροφόντης
ήρθε στην Τροιζήνα για να ζητήσει να
πάρει γυναίκα την Αίθρα από τον
Πιτθέα, αλλά αναγκάστηκε να φύγει
από την Κόρινθο, πριν κάνει το γάμο
του.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Μύθος με γεωτεκτονική πληροφορία. Νερό μπορεί να αναβλύσει ξαφνικά από

τη γη γιατί ένα υδρόφιλο ρήγμα άνοιξε μετά από ένα σεισμό. Όπως και
αντιστρόφως, μια πηγή μπορεί να διακόψει τη ροή της γιατί ένα σεισμός έκλεισε
τους υπόγειους αγωγούς του νερού.
Στον Πήγασο έχουν αποδοθεί πολλές πηγές. Συγκεκριμένα στη μαγική οπλή
του, που τις δημιουργεί, έχουν αποδοθεί πηγές στην Κόρινθο, στην Τροιζήνα, στη
Βοιωτία.
Η ξαφνική ανάβλυση νερού από ρήγμα, μετά από σεισμό, στην μυθολογία
έχει αποδοθεί στα κτυπήματα από:

98
α. τις οπλές του Πήγασου (Κόρινθος, Τροιζήν, Βοιωτία)
β. το δόρυ της Αταλάντης (Κύφαντες)
γ. την τρίαινα του Ποσειδώνα (Λέρνα).
Η σεισμική βοή που προηγήθηκε της ανάβλυσης νερού «ακούστηκε» σαν
κτύπημα στην πρώτη περίπτωση από καλπασμό αλόγου, στην δεύτερη από
μεταλλικό δόρυ και στην τρίτη από την θεϊκή τρίαινα.

Πίνακας 8- Οι σεισμοί που έγιναν στην Πελοπόννησο από το 550 π.Χ έως
το 0
έτος συντεταγμένες τόπος ένταση
χ y (ρίχτερ)
550 36.90- 22.04 Μεσσηνιακός κόλπος- ανάμεσα 6.8
Καρδαμύλη και Κορώνη
489 37.70- 23.20 Κόλπος Επιδαύρου-ακρωτήρι 6.0
Τραχήλι
480 37.90- 23.40 Θαλάσσιος χώρος Αγ. 6.3
Θεοδώρων Αττικής
464 37.00- 22.50 Κοντά στις Αμύκλαι 6.8
420 38.00- 22.80 Θαλάσσιος χώρος 6.0
Νοτιοανατολικά του Κιάτου
414 37.80- 22.80 Ανατολικά των Κλεωνών 6.0
413 37.00- 22.40 Δυτικά των Αμυκλών 6.0
401 37.70- 21.40 Βορειοδυτικά του σημερινού 6.0
Πύργου Ηλείας
388 37.60- 22.90 Όρος Αραχναίο 6.2
373 38.20-22.20 Θαλάσσιος χώρος Διακοπτού 6.8
303 38.00- 22.70 Βορειοδυτικά της Σικυώνας 6.4
(Papazachos et al, 2000)

Όπως φαίνεται από την ανάγνωση του πίνακα υπάρχουν πληροφορίες μόνο
για μεγάλης έντασης σεισμούς, ανεξαρτήτως εστιακού βάθους. Αυτό από μόνο
του υποδηλώνει ότι πληροφορίες για σεισμούς μικρότερης έντασης δεν έφτασαν
ως τις μέρες μας και όχι φυσικά ότι δεν υπήρχαν άλλες εστίες σεισμού στον νομό
ή ότι οι ίδιες εστίες δεν έδωσαν μικρότερους σεισμούς σε άλλη χρονική περίοδο.

Έξω από το τείχος (της Τροιζήνας)

υπάρχει ιερό του Ποσειδώνα
Φυτάλμιου. Ιστορούν πως κάποτε
επειδή θύμωσε μαζί τους ο
Ποσειδώνας έκανε τη χώρα, να μην
καρπίσει με το να πλημμυρίσει με

99
 αρμύρα τις ρίζες των δέντρων και των
φυτών. Τοτε, παρακαλώντας τον με
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση θυσίες και προσευχές τον μαλάκωσαν
2.32.8) και το νερό της θάλασσας δεν
ξαναπλημμύρισε τα χωράφια τους.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Πρόκειται για πλημμυρικό φαινόμενο, για σεισμικούς κυματοσυρμούς (tsunami)

με μόνιμη η προσωρινή μεταβολή στην υδρογεωλογική κατάσταση της περιοχής,
γεγονός που είχε σοβαρές επιπτώσεις στην αγροτική οικονομία της περιοχής. Και
τα δύο φαινόμενα θα αποδίδονταν στον Ποσειδώνα είτε στη χθόνια είτε στην
υδάτινη ιδιότητά του.

δ. Συμπεράσματα

Όπως αποδεικνύει ο χάρτης αποτύπωσης των δεδομένων, την Τροιζήνα

διατρέχουν μεγάλα σεισμικά ρήγματα που βέβαια προκαλούν σεισμικές

δονήσεις. Όλοι οι μύθοι της περιοχής συνδέονται με την τεκτονικότητα της,

είτε με εντυπωσιακά χάσματα του εδάφους, που ερμηνεύτηκαν ως στόμιο του

Άδη είτε με την ξαφνική ροή μιας πηγής, που οφείλεται σε υδρόφιλο ρήγμα.

100
 5. Ερμιόνη- κατηγορία 2

α. Γεωμύθος

Ανοιχτό χάσμα στο έδαφος που επικοινωνούσε με τον Άδη. Από εδώ

επέστρεψε ο Ηρακλής από τον Άδη

β. Χάρτης δεδομένων μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 12: Ερμιόνη. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος και

ρήγμα. Παρατηρείται ότι λίγο έξω από τον κύκλο επιρροής (περίπου 700μ),
υπάρχει θερμομεταλλική πηγή.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Πηγές
Ρήγματα

101
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Υπάρχει κι άλλος ναός, που έχει

ολόγυρά του στημένα ομοιώματα.
Αυτός ο ναός βρίσκεται απέναντι από
το ιερό της Χθονίας και ονομάζεται
ναός του Κλυμένου και εδώ
προσφέρουν θυσίες προς τιμήν του
Κλύμενου. Κατά τη γνώμη μου ο
Κλύμενος δεν ήταν Αργίτης, θαρρώ δε
πώς στην Ερμιόνη δεν ήρθε κανένας
τέτοιος. Φαίνεται πως είναι επωνυμία
θεού, που κατά τις προφορικές
παραδόσεις βασιλεύει κάτω από τη
γη. Δίπλα σ' αυτόν υπάρχει άλλος
ναός καθώς και άγαλμα του Άρη. Στα
δεξιά του ιερού της Χθονίας, υπάρχει
στοά, όπως τη λένε της Ηχώς. Στη
στοά αυτή και σιγανά να μιλήσει
κάποιος ξανακούει τα λόγια του τρεις
φορές. Πίσω από τον ναό της
Χθονίας υπάρχουν τόποι που οι
Ερμιονείς τους ονομάζουν, τον ένα
του Κλυμένου, τον άλλο του
Πλούτωνα και τον τρίτο Αχερουσία
λίμνη. Όλοι περιβάλλονται από
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση πέτρινους φράκτες ενώ στη θέση του
2.35.9) Κλυμένου υπάρχει ένα χάσμα στη γη
απ' όπου κατά τις παραδόσεις των
Ερμιονέων ο Ηρακλής ανέβασε τον
σκύλο του Άδη.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Στην αρχαιότητα πίστευαν ότι ο Αχέροντας αποτελεί τον ποταμό εκείνο, τον
διάπλου του οποίου έκανε ο ψυχοπομπός Ερμής για να παραδώσει στον Χάροντα
τις ψυχές των νεκρών, που κατέληγαν στο βασίλειο του Άδη.
Ο ποταμός Αχέροντας βρίσκεται στη Θεσσαλία, όμως και στην Ερμιόνη της
Αργολίδας υπάρχει λίμνη Αχερουσία και Αχέροντας ποταμός. Πίστευαν ότι κι εδώ
υπάρχει μια από τις εισόδους για τον Κάτω Κόσμο. Μάλιστα υποτίθεται πως ήταν
η συντομότερη οδός για τον Άδη και γι' αυτό και οι κάτοικοι της περιοχής δεν
έβαζαν οβολό στο στόμα των νεκρών.

102
 Ο ποταμός περιγράφεται ότι κυλούσε και στον επάνω και στον κάτω κόσμο.
Η Clendenon (2009) αναφέρει ότι προφανώς πρόκειται για καρστικά γεωλογικά
φαινόμενα, που έκαναν τον ποταμό να χάνεται από την επιφάνεια του εδάφους,
σε υπόγειους αγωγούς.

δ. Συμπεράσματα

Η σεισμικότητα, η τεκτονικότητα και η καρστικότητα της περιοχής

είναι η αιτία που θεωρήθηκε η Ερμιόνη μυθολογικά ως η συντομότερη οδός

για τον Κόσμο των Νεκρών.

103
 6. Όρος Αραχναίο- κατηγορία 2

α. Γεωμύθος

Όρος αφιερωμένος στο Δία και την Ήρα, όπου γίνονταν θυσίες για να

προκληθεί βροχή.

β. Χάρτης δεδομένων μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 13: Όρος Αραχναίο. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος

και σπήλαιο και ρήγμα.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Ρήγματα

δ. Συμπεράσματα

Το 388 π.Χ. η περιοχή έχει πληγεί από μεγάλο σεισμό (βλ. Πίνακα 7).

Εντούτοις δεν υπάρχουν καθόλου αρχαιολογικές έρευνες. Ο μύθος για την

πρόκληση βροχής σε ξηρές περιόδους όμως, σε συνδυασμό με ένα όρος

104
υψομέτρου 1200μ προδιαθέτει ιδιαίτερες κλιματολογικές και μετεωρολογικές

συνθήκες που θα άξιζε να διερευνηθούν.

Αποσπάσματα με μυθολογικές και γεωλογικές πληροφορίες και σχολιασμός

για τόπους που δεν χαρακτηρίστηκαν γεωμυθότοποι

Επίδαυρος
Όπως ιστορούν οι Επιδαύριοι η χώρα
είναι αφιερωμένη στον Ασκληπιό από
τούτο το περιστατικό. Ο Φλέγυας,
λένε, ήρθε στην Πελοπόννησο με το
πρόσχημα να δει τη χώρα, αλλά στην
πραγματικότητα για να μάθει πόσοι
κατοικούν σε αυτή και αν οι πολλοί
από αυτούς είναι πολεμιστές. Ήταν
δε ο Φλέγυας ένας από τους
πολεμικότερους ανθρώπους της
εποχής του και όπου οργάνωνε
επιδρομές άρπαζε τα προϊόντα και
έκανε πλιάτσικο. Τον καιρό που πήγε
στην Πελοπόννησο τον ακολουθούσε
και η κόρη του, η οποία το κρατούσε
ακόμα κρυφό από τον πατέρα της ότι
ήταν έγκυος από τον Απόλλωνα.
Όταν έφτασαν στη χώρα των
Επιδαυρίων, αυτή γέννησε και το
παιδί το έριξε σ’ αυτό το βουνό, που
σήμερα το λένε Τίτθιο, ενώ
πρωτύτερα το έλεγαν Μύρτιο. Εκεί
που ήταν αφημένο του έδινε το γάλα
της μια κατσίκα που έβοσκε στις
πλαγιές του βουνού και το φύλαγε ο
σκύλος του κοπαδιού. Ο Αρεσθάνας
δε- έτσι λεγόταν ο βοσκός- επειδή
έβρισκε στο μέτρημα πως του έλειπε

105
 μια γίδα και επειδή και ο σκύλος του
δεν πήγαινε με το κοπάδι, καθώς
ιστορούν, άρχισε να τα αναζητά για να
δει τι τρέχει. Όταν βρήκε το παιδί
του ήρθε η ιδέα να το σκοτώσει, όταν
όμως το πλησίασε είδε από το μωρό
να βγαίνει λάμψη και πιστεύοντας ότι
είναι κάποιου θεού, όπως και ήταν,
αποτραβήχτηκε. Αμέσως διέδωσε σε
στεριά και θάλασσα πως το παιδί
αυτό, μαζί με όλες τις ασθένειες που
λατρεύει, ανασταίνει και νεκρούς.
Υπάρχει όμως και άλλη παράδοση γι’
αυτό. Τον καιρό, λένε, που η
Κορωνίδα ήταν έγκυος στον Ασκληπιό
κοιμήθηκε με τον Ίσχη, γιό του
Ελάτου. Η Άρτεμη όμως τη σκότωσε
για την τιμή του αδερφού της. Την
ώρα όμως που καιγόταν το πτώμα της
πάνω στη φωτιά, λέγεται ότι ο Ερμής
άρπαξε μέσα από τις φλόγες το παιδί.
Η τρίτη παράδοση, που σε μένα δε
φαίνεται για σωστή, θεωρεί πως ο
Ασκληπιός ήταν γιός της Αρσινόης
της κόρης του Λεύκιππου. Λένε
μάλιστα ότι ο Απολλοφάνης από την
Αρκαδία, όταν πήγε στους Δελφούς
και ρώτησε τον θεό αν ο Ασκληπιός
γεννήθηκε από την Αρσινόη και ήταν
πολίτης της Μεσσηνίας, η Πυθίας
χρησμοδότησε:
Ασκληπιέ, γεννήθηκες για να είσαι
μεγάλη χαρά για όλους τους θνητούς,
εσύ που σε γέννησε η θυγατέρα του
Φλέγυα, αφού έσμιξε μαζί μου, η
ποθητή Κορωνίς, στη βραχώδη
Επίδαυρο.
Αυτός ο χρησμός δείχνει καθαρά πως
ο Ασκληπιός δεν ήταν γιός της
Αρσινόης αλλά το έγραψε για χατίρι
στους Μεσσήνιους, ο Ησίοδος ή

106
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση κάποιος από αυτούς που πρόσθεσαν
2.26.1) στίχους στα έπη του Ησιόδου. Είναι
ακόμα για μένα απόδειξη ότι ο θεός
γεννήθηκε στην Επίδαυρο και αυτό το
περιστατικό. Τα πιο ονομαστά
Ασκληπιεία βρίσκω ότι έχουν άμεσο
σύνδεσμο με τις παραδόσεις της
Επιδαύρου και οι Αθηναίοι που
ιστορούν ότι έχει μυηθεί ο Ασκληπιός
στα μυστήριά τους, ονομάζουν αυτή τη
μέρα Επιδαύρια και λένε πως από
τότε τον θεωρούν και τον τιμούν σαν
θεό.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Η γέννηση του Ασκληπιού τοποθετείται είτε στην Επίδαυρο, όπου τον γέννησε
η κόρη του Φλέγυα, Κορωνίδα, είτε στην Μεσσήνη, όπου τον γέννησε η Αρσινόη,
κόρη του Λεύκιππου. Και στις δυο περιπτώσεις όμως γεννήθηκε στην
Πελοπόννησο και πατέρας του ήταν ο Απόλλων.
Στην Επίδαυρο πάντως ήταν το μεγαλύτερο και επισημότερο Ασκληπιείο.

O δε Θησέας, ο οποίος γεννήθηκε

(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3.216)
στον Αιγέα από την Αίθρα, όταν έγινε
τέλειος, αφού έσπρωξε την πέτρα,
πήρε τα πέδιλα και το μαχαίρι και
πεζός έσπευσε για την Αθήνα.
Εξημέρωσε το δρόμο που φυλασσόταν
από κακούργους. Πρώτον σκότωσε
στην Επίδαυρο τον Περιφήτη, γιό του
Ήφαιστου και της Αντίκλειας, ο
οποίος επονομαζόταν Κορυνήτης από
ένα ρόπαλο που κρατούσε στα χέρια
του ως όπλο. Αυτός είχε αδύνατα
πόδια και είχε μια σιδερένια κορύνα
με την οποία σκότωνε τους
περαστικούς. Αυτήν του την πήρε ο
Θησέας και την είχε αυτός μαζί του.
Δεύτερον εξόντωσε τον Σίνι, γιό του
Πολυπήμονα και της Συλέας,
θυγατέρας του Κορίνθου. Αυτός

107
 επονομαζόταν Πιτυοκάμπης.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Πρόσυμνα

Σχόλια:

Στο φαράγγι της Κλεισούρας, που συνδέει τον Αργολικό κάμπο με τη λεκάνη
της Πρόσυμνας βρέθηκαν 30 σπήλαια και βραχοσκεπές που ανασκάπτονται από
την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδας. Η
Κλεισούρα 1, που είναι βραχοσκεπή και καρστικό σπήλαιο κατοικήθηκε μεταξύ
της Μέσης Παλαιολιθικής και της Μεσολιθικής εποχής, οπότε και κατέρρευσε.
Σ΄ αυτήν βρέθηκαν εστίες φωτιάς για μαγείρεμα και θέρμανση που
χρονολογούνται μεταξύ του 32-34.000 ΒΡ. Συνολικά στη σπηλιά βρέθηκαν 90
εστίες διαφόρων περιόδων. Στην Ανώτερη Παλαιολιθική όμως, χρονολογούνται
αρκετές εστίες μικρής διαμέτρου σε σχήμα λεκάνης, κλεισμένες με πυλό. Αυτό
δείχνει φροντισμένο κτίσιμο, που επέτρεπε τη θερμοκρασία να φτάσει μέχρι τους
400ο - 600ο C. Σ’ αυτές τις εστίες βρέθηκε στάχτη υπολείμματα σπόρων φυτών
και οστά από ελάφια, κουνέλια και πουλιά.
Πρόκειται για την αρχαιότερη ένδειξη μαγειρέματος στην Ελλάδα και μια από
τις αρχαιότερες στην Ευρώπη. (Karkanas et al, 2004)

108
 Παράρτημα

Χάρτης 14. Αρχαιολογικές αναφορές κατά Παυσανία, Στράβωνα,

Απολλόδωρο και Διόδωρο

Χάρτης του σημερινού Ν. Αργολίδας. Με μπλε κουκκίδες σημειώνονται τα

αρχαιολογικά μνημεία του νομού σύμφωνα με όσα περιγράφουν στα κείμενα
τους ο Παυσανίας (Ελλάδας Περιήγηση), ο Στράβων (Γεωγραφικά), ο
Απολλόδωρος (Βιβλιοθήκη) και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (Ιστορική
Βιβλιοθήκη).
Με τρίγωνο σημειώνονται τα ορατά αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το
Υπουργείο Πολιτισμού (www.listedmonuments.culture.gr και
www.odusseus.culture.gr)

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό Νομό.)

109
 Υπόμνημα
1. Αλέα 10. Τημένιο 19. Αραχναίο όρος 28. Δισκούρι
2. Λύρκεια 11. Λέρνα 20. Λήσσα 29. Βούπορθμος όρος
3. Αρτεμίσιο 12. Σπηλιωτάκη 21. Επιδαυρία 30. Αλιείς
Λέρνας
4. Μυκήνες 13. Ύσια 22. Κυνόρτιο 31. Ψιφαία Θάλασσα
5. Ηραίο 14. Γενέσιο 23. Υρνήθιο 32. Τροιζήν
6. Ίναχος 15. Τίρυνθα 24. Επίδαυρος 33. Γενέθλιο
7. Μιδέα 16. Ναυπλία 25. Δίδυμοι i. Πρόσυμνα
8. Άργος 17. Ασίνη 26. Κοκκύγιο όρος
9. Πυραμίδα 18. Καζάρμα 27. Ερμιόνη
Ελληνικού
(Με λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα)

Αναλυτικά:

Πίνακας 9- Αρχαιολογικά μνημεία Αργολίδας σύμφωνα με τις πηγές

α/α τόπος είδος Θεός/ήρωας επιπλέον πληροφορίες
3 Αρτεμίσιο ναός Άρτεμη άγαλμα
4 Μυκήνες τάφοι Ατρέας- και κρήνη ‘Περσεία'
Αγαμέμνονας-
Κασσάνδρα-
Ευρυμέδων-
Τελέδαμος-
Πέλοπας και
έξω από τα
τείχη
Κλυταιμνήστρα
-Αίγισθος
4 Μυκήνες προς ηρώο Περσέας τάφος Θυέστη ‘Κριοί’
Αργος, ηρώο
5 Ηραίο ιερό Ήρα ανάγλυφες παραστάσεις
και χρυσελεφάντινο
άγαλμα Ήρας και ξόανο
και χρυσελεφάντινο
άγαλμα Ήβης και
ασημένιος βωμός και

110
 βωμός Ήβης με χρυσό
παγώνι και αρχαίος ναός
με εικόνα Χρυσηίδας
6 Ίναχος βωμός Ήλιος
6 Ίναχος, πύλη ιερό Ειλείθυια
8 Άργος ναός Αθηνά
Οξυδερκής
8 Άργος, ακρόπολη ιερό Απόλλων άγαλμα, στον αρχαίο ναό
Λύκιος ξόανο, θρόνος Δαναού,
εικόνα Βίτωνα, φωτιά
Φορωνέα, ξόανο
Αφροδίτης και Ερμή
8 Άργος, ιερό Λύκιου μαρμάρινο Μειλίχιος αδριάντας Λάδα, άγαλμα
Απόλλωνα άγαλμα Δίας Ερμή, βόθρος με
ανάγλυφο λύκου και
ταύρου και Άρτεμης,
ξόανα Δία και Άρτεμης,
τάφοι Λίνου και Λίνου
ποιητή, αδριάντας
Κρεύγα, τρόπαιο
Κορινθίων
8 Άργος ιερό Δίας Νέμειος χάλκινο άγαλμα, τάφος
Φορωνέα
8 Άργος ναός Τύχη μνήμα Μαινάδας Χορείας
8 Άργος ιερό Ώρες αδριάντες Πολυνείκη και
Επτά επί Θήβας:
Αιγιαλέας, Πρόμαχος,
Πολύδωρος,
Θέρσανδρος,
Αλκμαίωνας, Αμφίλοχος,
Διομήδης, Σθένελος,
Ευρύαλος, Άδραστος,
Τιμέας, μνήμα Δαναού,
κενοτάφιο Αργείων
8 Άργος ιερό Δίας Σωτήρ οίκημα Άδωνη, ιερό
Κηφισού, λίθινη Μέδουσα,
θέατρο, παράσταση
Περίλαου και Οθρυάδας
8 Άργος ιερό Αφροδίτη άγαλμα, παράσταση
Τελεσίλλας
8 Άργος, αγορά ναός Ασκληπιός μνήμα Κερδώς

111
8 Άργος, αγορά ιερό Άρτεμη χάλκινος Αινείας, Χώρος
Πειθώ Δέλτα
8 Άργος, αγορά βωμός Δίας Φύξιος 2 μνήματα Υπερμνήστρας,
τάφος Λυγκέα, τάφος
Ταλαού
8 Άργος ιερό Ήρα Ανθεία τάφος Αλίων
8 Άργος ιερό Δήμητρα τάφος Πελασγού, χάλκινο
Πελασγίδα σκεύος με οστά Ταντάλου
8 Άργος άγαλμα Δίας αγάλματα Αθηνάς και
Μηχανέας Άρτεμης
8 Άργος ιερό Λητώ εικόνα Χλώρης
8 Άργος ιερό Αθηνά τάφος Επιμενίδη, μνήμα
Σάλπιγγα Πύρρου, τάφος
Μέδουσας Γοργόνας,
τάφος Γοργοφόνης,
λίθινο τρόπαιο Λαφάη
8 Άργος ιερό Ποσειδών τάφος Αργου, λάκκος
Προσκλύστιος Κόρης
8 Άργος ναός Διόσκουροι αγάλματα, εβένινα
αγάλματα μητέρων και
γιών τους, με άλογα
εβένινα και ελεφάντινα
8 Άργος, Άνακτες ιερό Ειλείθυια
8 Άργος, Άνακτες ναός Εκάτη ένα μαρμάρινο άγαλμα και
δυο χάλκινα
8 Άργος, γυμνάσιο Αθηνά Πανία τάφος Λικύμνιου, Μνήμα
Σακάδα, τάφος
Σθένελου, πολυάνδριο
8 Άργος ναός Άρτεμη άγαλμα, μνήμα
Φεραία Δηιάνειρας και Ελένου,
άγαλμα Αθηνάς Παλλάδιο
8 Άργος ναός Διόνυσος άγαλμα, ιερό Αμφιάραου,
μνήμα Εριφύλης
8 Άργος υπόγειο κόρη Ακρισίου με χάλκινο θάλαμο,
οικοδόμημα μνήμα Κροτώπου
8 Άργος ναός Διόνυσος πήλινο φέρετρο Αριάδνης
Κρήσιος
8 Άργος ναός Αφροδίτη
Ουρανία
8 Άργος τέμενος Ασκληπιός Ασκληπιείο, μαρμάρινο
άγαλμα και άγαλμα

112
 Υγείας, Ξενόφιλος,
Στράτωνας
8 Άργος, ακρόπολη ιερό Ήρα Ακραία
8 Άργος, ακρόπολη ναός- Απόλλων χάλκινο άγαλμα
μαντείο Δειραδιώτη Απόλλωνα
8 Άργος, ακρόπολη ναός Δίας ξόανο με 3 μάτια
Λαρισαίος
8 Άργος, στάδιο μνήμα παιδιά
Αιγύπτου
8 Άργος προς εικόνα Λύρκου
Λύρκεια
8 Άργος προς διπλός Αφροδίτη- ξόανα
Μαντίνεια ναός Άρης
8 Άργος προς Τεγέα, ιερό Άρτεμη Όρθια μαρμάρινα αγάλματα
βουνό Λυκώνη Απόλλωνα-Λητούς-
Άρτεμης
8 Άργος προς πυραμίδα παραστάσεις ασπίδων
Επιδαυρία
8 Άργος προς Τεγέα ιερό Άρτεμη
8 Άργος ιερό Κηφισός κεφάλι Μέδουσας
10 Τημένιο ιερό Ποσειδών
10 Τημένιο ιερό Αφροδίτη μνήμα Τήμενου
11 Λέρνα ιερό Διόσκουροι ξόανο
Άνακτες
11 Λέρνα περίβολος Πλούτων
11 Λέρνα μυστήρια Δήμητρα
Λερναία
11 Λέρνα, βουνό ιερό Αθηνά Σαΐτις σπίτι Ιππομέδοντα, πηγή
Ποντίνος Αμφιάραου
11 Λέρνα, βουνό άγαλμα Δήμητρα μαρμάρινα αγάλματα
Ποντίνος Προσύμνη Διονύσου, Δήμητρας
καθιστής, Αφροδίτης
11 Λέρνα, βουνό ξόανα Διόνυσος άγαλμα Αφροδίτης
Ποντίνος Σαώτης
14 Γενέσιο ιερό Ποσειδών Πολυάνδρια
Γενέσιος
16 Ναυπλία ιερό Ποσειδών πηγή Κάναθος
17 Ασίνη ιερό Απόλλων
Πυθαέας
19 Αραχναίο όρος βωμοί Δίας-Ήρα γίνονται θυσίες για να
προκληθεί βροχή

113
20 Λήσσα ναός Αθηνά ξόανο
21 Επιδαυρία ιερό Ασκληπιός άλσος και
χρυσελεφάντινο άγαλμα,
θρόνος με παραστάσεις,
Θόλος
21 Επιδαυρία ναός Άρτεμη θέατρο και άγαλμα
Ηπιόνης
21 Επιδαυρία ιερό Αφροδίτη
21 Επιδαυρία ιερό Θέμις στάδιο και λουτρό
21 Επιδαυρία ιερό Επιδιώτες
21 Επιδαυρία ναός Ασκληπιός- στοά Κότυος
Υγεία-
Απόλλων,
Αγύπτιοι
22 Κυνόρτιο ιερό Απόλλων
Μαλεάτης
23 Υρνήθιο ηρώο Υρνηθώ
24 Επίδαυρος τέμενος Ασκληπιός μαρμάρινο άγαλμα και
άγαλμα Ηπιόνης
24 Επίδαυρος ναός Διόνυσος
24 Επίδαυρος άλσος Άρτεμη άγαλμα
24 Επίδαυρος ιερό Αφροδίτη
24 Επίδαυρος ιερό Ήρα
24 Επίδαυρος ξόανο Αθηνά Κισσαία
25 Δίδυμοι ιερό Απόλλων άγαλμα
25 Δίδυμοι ιερό Ποσειδών άγαλμα
25 Δίδυμοι ιερό Δήμητρα άγαλμα
26 Κοκκύγιο όρος ναός Δίας στην κορυφή
26 Κοκκύγιο όρος ναός Απόλλων
27 Ερμιόνη ναός Απόλλων
Επιβατήριος
27 Ερμιόνη, Ειλεοί ιερά Δήμητρα-
Κόρη
27 Ερμιόνη ναός Αφροδίτη
27 Ερμιόνη ιερό Ποσειδών
27 Ερμιόνη ναός Αθηνά στάδιο και μικρό ιερό
Αθηνάς
27 Ερμιόνη ναός Ήλιος
27 Ερμιόνη ναός Χάριτες
27 Ερμιόνη ναός Σάραπης

114
27 Ερμιόνη ναός Ίσις
27 Ερμιόνη περίβολος Δήμητρα για την τέλεση μυστηρίων
27 Ερμιόνη ιερό Ειλείθυια άγαλμα
27 Ερμιόνη ναός Άδης(;) Χάσμα
Κλύμενος
27 Ερμιόνη ναός Άρης άγαλμα
27 Ερμιόνη στοά Ηχώ
27 Ερμιόνη τόποι Πλούτων Αχερουσία Λίμνη
27 Ερμιόνη ναός Αφροδίτη
Ποντία-
Λιμένια
27 Ερμιόνη 2 ναοί Δήμητρα
Θερμασία
27 Ερμιόνη ναός Διόνυσος
Μελαναιγίς
27 Ερμιόνη ιερό Άρτεμη χάλκινο άγαλμα
Ιφιγένεια Ποσειδώνα με δελφίνι
27 Ερμιόνη ιερό Εστία βωμός
27 Ερμιόνη 3 ναοί Απόλλων
Πυθαέας-
Οριός
27 Ερμιόνη ιερό Τύχη κολοσσός και κρήνες και
πηγή Λειμώνας
27 Ερμιόνη ιερό Δήμητρα εικόνες ιερειών και
Χθονία αγάλματα Αθηνάς και
Δήμητρας
29 Βούπορθμος όρος ναός Δήμητρα-Κόρη
29 Βούπορθμος όρος ναός Αθηνά
Προμαχόρμα
31 Ψιφαία Θάλασσα, ιερό Άρτεμη
Σαρωνίς Σαρωνία
32 Τροιζήν ιερό Δίας Σωτήρ
32 Τροιζήν λατρεία Ερμής
Πολύγιος
32 Τροιζήν τέμενος Ιπόλλυτος ναός και άγαλμα, τάφοι
Φαίδρας και Ιπόλλυτου
32 Τροιζήν ναός Απόλλων
Επιβατήριος
32 Τροιζήν ναός Αφροδίτη άγαλμα Ασκληπιού,
Κατασκοπεία Ηράκλεια κρήνη

115
32 Τροιζήν, ακρόπολη ναός Αθηνά ξόανο
Σθενιάς
32 Τροιζήν, ακρόπολη ιερό Πάν Λυτήριος
32 Τροιζήν, ακρόπολη ναός Ίσις

32 Τροιζήν, ακρόπολη ναός Αφροδίτη

Ακραία
32 Τροιζήν προς βωμός Δίας Σθένιος ή βράχος Θησέα
Ερμιόνη, ποταμός
Υλλικός
32 Τροιζήν προς ιερό Αφροδίτη
Ερμιόνη, ποταμός Νυμφαία
Υλλικός
32 Τροιζήν προς ιερό Ποσειδών
Ερμιόνη, ποταμός Φυτάλμιος
Υλλικός
32 Τροιζήν προς ναός Δήμητρα
Ερμιόνη, ποταμός Θεσμοφόρος
Υλλικός
32 Τροιζήν, αγορά ναός Άρτεμη άγαλμα, βωμοί θεών
Σώτειρα Κάτω Κόσμου, μνήμα
Πιτθέα
32 Τροιζήν, αγορά ιερό Μούσες
32 Τροιζήν, θέατρο ναός Άρτεμη βωμός Διονύσου, βωμός
Λύκεια Θεμίδων
32 Τροιζήν, θέατρο βωμός Ήλιος
Ελευθέριος
32 Τροιζήν, θέατρο ιερό Απόλλων άγαλμα, μαρμάρινες
Θεάριος γυναίκες και παιδιά,
σκηνή Ορέστη
33 Γενέθλιο, ναός Άρης
Κελένδερη
Γενέθλιο, εδώ λέγεται ότι
33 Κελένδερη Θησέας γεννήθηκε
i Πρόσυμνα ιερό Ήρα
ii Μυκήνες ιερό Ήρα Ηραίο και ξόανα
iii Επίδαυρος ιερό Ασκληπιός
iv Άργος ιερό Δίας
v Τροιζήν ιερό Ποσειδών Ποσειδωνία
α Επίδαυρος ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο
β Τροιζήν ιερό Αφροδίτη

116
 γ Άργος ιερό Ήρα
(Με αραβικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Παυσανία, με
λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα, με λατινικό
αλφάβητο οι πληροφορίες του Απολλόδωρου και με ελληνικό αλφάβητο οι
πληροφορίες του Διόδωρου)

Αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού

Πίνακας 10- Αρχαιολογικά μνημεία που έχουν βρεθεί

17 Ασίνη ακρόπολη, πρωτοελλαδικοί έως ελληνιστικοί οικισμοί και
νεκροταφείο
i Πρόσυμνα προϊστορική ακρόπολη και νεκρόπολη
1 Αλέα
2 Λύρκεια ακρόπολη
4 Μυκήνες θολωτός τάφος Αίγισθου, θολωτός τάφος Ατρέα,
θρησκευτικό κέντρο, κυκλώπεια τείχη, πύλη των
λεόντων, ταφικός κύκλος Α, ταφικός κύκλος Β, υπόγεια
δεξαμενή, ναός Αθηνάς ή Ήρας
5 Ηραίο
7 Δενδρά ακρόπολη, θαλαμωτοί τάφοι
(Μιδέα)
8 Άργος αγορά, βουλευτήριο, παλαίστρα, αφετηρία δρόμου
σταδίου, θόλο-νυμφαίο Λάρισας, θεατρικό κτήριο, ίσως
ιερό Λύκαιου Απόλλωνα, ηρώο Επτά επί Θήβας, ναός
Απόλλωνα Δειραδιώτη, ίσως με μαντείο, ναός Αθηνάς
Οξυδερκούς, ίσως Ασκληπιείο
9 Πυραμίς
Ελληνικού
11 Λέρνα
12 Σπηλιωτάκη αρχαία πόλη και ιερό
Λέρνας
13 Ύσια ακρόπολη
15 Τίρυνς ακρόπολη και μυκηναϊκό φράγμα Τίρυνθας, τείχη, ναός
Ήρας, ναός Αθηνάς, ναός Απόλλωνα
18 Καζάρμα ακρόπολη
21 Επιδαυρία Ασκληπιείο, ναός Απόλλων Μαλεάτα, μυκηναϊκή
νεκρόπολη, στάδιο, στοά Αβάτου, γυμνάσιο

117
24 Επίδαυρος ακρόπολη
27 Ερμιόνη ακρόπολη και προϊστορικός οικισμός
28 Δισκούρι κλασικός ναός
Κρανιδίου
30 Αλιείς

118
Χάρτης 14: Μύθοι

Χάρτης σημερινού Ν. Αργολίδας. Με κόκκινες κουκκίδες σημειώνονται οι

τόποι στους οποίους συντελέστηκαν μύθοι της ελληνικής μυθολογίας. Με
κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι.

Υπόμνημα
1. Λύρκεια 5. Αλκυονία λίμνη 9. Μιδέα 13. Τροιζήν
2. Μυκήνες 6. Λέρνα 10. Αραχναίο όρος 14. Κοκκύγιο όρος
3. Ηραίο 7. Τίρυνθα 11. Τίτθιο όρος 15. Ερμιόνη
4. Άργος 8. Ναύπλιο 12. Επίδαυρος 16. Παρθένιο όρος

119
Αναλυτικά:

(Με κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι).

Πίνακας 11- Μύθοι Αργολίδας

α/α τόπος Θεός/ήρωας μύθος
1 Λύρκεια Δαναός εδώ κατέφυγε ο Λυγκέας, γιος του
Αίγυπτου, γλιτώνοντας από τις
δολοφονίες των Δαναΐδων.
Ειδοποίησε μ’ έναν πυρσό την
Υπερμήστρα ότι σώθηκε και αυτή
ανταπάντησε επίσης με φωτιά.
Αρχικά η πόλη ονομαζόταν
Λύγκεια και κάθε χρόνο
πραγματοποιούσε γιορτή με
πυρσούς. (Παυσανίας 2.19.6, 2.25.4,
Απολλόδωρος 2.1.5)
2 Μυκήνες Ατρέας ένας χρησμός όριζε να γίνει
βασιλιάς ή ο Ατρέας ή ο Θυέστης.
Ο Θυέστης πρότεινε να γίνει
βασιλιάς όποιος έχει μια χρυσή
προβιά και εμφανίστηκε μια που
ανήκε στον Ατρέα. Ο Ατρέας με
τη βοήθεια του Δία, σε νέο
στοίχημα, έκανε τον ήλιο να δύσει
από την ανατολή, κέρδισε και
εξόρισε το Θυέστη. (Απολλόδωρος
Επιτομή 2.10.12, Ευριπίδης Ορέστης
995, Ηλέκτρα 726, Σχόλια στον
Ευριπίδη Ορέστης 4, 995, Στράβων
1.15.5, Παυσανίας 2.18.1, Φερεκύδης
3.133)
2 Μυκήνες Ειλείθυια ο Δίας μετά την ένωση του με την
Αλκμήνη, όπου είχε πάρει τη
μορφή του Αμφιτρύωνα, ορκίστηκε
στην Ήρα ότι ο επόμενος
απόγονος του Περσέα θα γινόταν
βασιλιάς στις Μυκήνες και την
Τίρυνθα, βέβαιος ότι θα ήταν ο
Ηρακλής που κυοφορούσε η

120
 Αλκμήνη. Η Ήρα όμως έστειλε την
Ειλείθυια και επέσπευσε τη
γέννηση του Ευρυσθέα, που έγινε
βασιλιάς. (Απολλόδωρος 2.4.5,
Όμηρος Ιλιάδα 18.119, Σχόλια στον
Όμηρο Ιλιάδα 18.119, Διόδωρος 4.10,
Ησίοδος Ασπίς 1.35)
2 Μυκήνες Ελένη ο τρελαμένος Ορέστης
προσπάθησε να σκοτώσει την
Ελένη, θεωρώντας τήν αιτία των
δεινών του. Οι Θεοί τη μετέφεραν
στον Όλυμπο και μαζί με τους
Διόσκουρους την έκαναν
προστάτιδα των ναυτικών.
(Ευριπίδης Ορέστης 1625)
2 Μυκήνες Ερμής Η αγαπημένη του Δία, Ιώ είχε
μεταμορφωθεί από την Ήρα σε
αγελάδα και φυλασσόταν από τον
Πανόπτη Άργο. Ο Ερμής,
σταλμένος από το Δία, κοίμησε και
σκότωσε τον Αργο. Η Ήρα έβαλε
τα εκατό του μάτια στην ουρά του
παγωνιού και ο Ερμής ονομάστηκε
Αργεϊφόντης. (Απολλόδωρος 2.13,
Ορφικοί Ύμνοι 28.3, Οβίδιος
Μεταμορφώσεις 1.677, Υγίνος 145,
Λουκιανός Θεών Διάλογοι 7)
2 Μυκήνες Περσέας πόλη που ίδρυσε ο Περσέας και
τείχισε με τη βοήθεια των
Κυκλώπων. (Παυσανίας 2.15.4,
2.16.3, 7.25.6, Απολλόδωρος 2.4.4,
Στέφανος Βυζάντιος Μυκήναι, Κλήμης
Αλεξανδρεύς Προτρεπτικός 3.45,
Υγίνος Ποιητική Αστρονομία 9, 10,
12)
2 Μυκήνες Περσέας Η Αθηνά καταστέρισε το Περσέα
και τη σύζυγο του Ανδρομέδα.
(Παυσανίας 2.15.4, 2.16.3, 7.25.6,
Απολλόδωρος 2.4.4, Στέφανος
Βυζάντιος Μυκήναι, Κλήμης
Αλεξανδρεύς Προτρεπτικός 3.45,
Υγίνος Ποιητική Αστρονομία 9, 10,

121
 12)
3 Ηραίο Δαναός εδώ έμαθε ο Λυγκέας για το
θάνατο του Δαναού από το γιό του.
Του έδωσε δώρο την ασπίδα που
χρησιμοποιούσε ο Δαναός και την
είχε αφιερώσει στο ναό της Ήρας.
(Υγίνος 170 και 263)
3 Ηραίο Δίας στο ιερό ιέρεια ήταν η Ιώ,
αντικείμενο του πόθου του Δία, ο
οποίος για να την κρύψει από την
Ήρα, τη μεταμόρφωσε σε αγελάδα.
Η Ήρα όμως το κατάλαβε και
έθεσε το ζώο υπό τη φύλαξη του
πανεπόπτη Άργους. (Απολλόδωρος
2.1.3, Υγίνος 145, Αισχύλος Ικέτιδες
54,231, Προμηθέας Δεσμώτης 589,
681, Βιργίλιος Γεωργικά 3.120,
Νόννος 3.258)
4 Άργος Διόνυσος εδώ ο Διόνυσος έθαψε τα λείψανα
της Αριάδνης σε μια πήλινη
λάρνακα, μέσα στο ναό του, που
από τότε ονομάστηκε Κρησσίου
Διονύσου δηλαδή από την Κρήτη.
(Παυσανίας 2.20.4, 2.5.7,
Απολλόδωρος 3.5.2, Ησίοδος
Αποσπάσματα 131, Ησύχιος Κρήσσας)
4 Άργος Διόνυσος εδώ ήρθε ο Διόνυσος για να
διαδώσει τη λατρεία του. Βρήκε
την αντίρρηση του Περσέα που
σκότωσε πολλές Μαινάδες-
θιασώτες του Θεού. Σε αντίποινα
ο Διόνυσος τρέλανε τις Αργείες
που έτρωγαν τα βρέφη τους.
Τελικά ο Περσέας έκτισε ναό προς
τιμήν του Θεού. (Απολλόδωρος
3.5.2, Παυσανίας 2.20.4, 5.7,
Ησίοδος Αποσπάσματα 131)
4 Άργος Ελένη εδώ η Ελένη, γυρνώντας από τις
Αφίδνες, γέννησε την Ιφιγένεια και
την εμπιστεύτηκε στην
Κλυταιμνήστρα. Έκτισε ναό
αφιερωμένο στην Ειλείθυια για τον

122
 καλό τοκετό. (Παυσανίας 2.22.6,
Αντωνίνος Λιβεράλις Μεταμορφώσεις
26.1)
4 Άργος Δίας εδώ ο Δίας μεταμορφωμένος σε
χρυσή βροχή μπήκε στην υπόγεια,
χάλκινη κάμαρα της Δανάης και
απέκτησε μαζί της τον Περσέα.
(Απολλόδωρος 2.4.1, Υγίνος 63,
Οράτιος Ωδές 3.16.1, Παυσανίας
2.5.7, Πίνδαρος Πυθιόνικος 12.17,
Απολλώνιος Ρόδιος 4.1092, Λιβάνιος
Προγυμνάσματα 2.41, Σοφοκλής
Ηλέκτρα 944)
4 Άργος Ποσειδώνας για το Άργος έριζαν ο Ποσειδώνας
και η Ήρα και έβαλαν διαιτητές
τους ποταμούς Ίναχο, Κηφισό και
Αστερίωνα. Η απόφαση ήταν υπέρ
της Ήρας και ο Ποσειδώνας
αποτράβηξε τα νερά και μόνο όταν
εκείνος έριχνε βροχή είχαν νερό.
(Απολλόδωρος 2.1.4, Παυσανίας
8.22.2)
4 Άργος Περσέας εδώ ο ήρωας έθαψε το κεφάλι της
Γοργόνας Μέδουσας. Και εδώ
κηδεύτηκε και η κόρη του Περσέα
και της Γοργόνας, Γοργοφόνη.
(Παυσανίας 2.21.5)
5 Αλκυονία λίμνη Άδης λίμνη που οδηγούσε στον Άδη απ’
όπου κατέβηκε ο Διόνυσος για να
πάρει τη Σεμέλη. (Παυσανίας
2.37.5, Διόδωρος 4.25.4,
Απολλόδωρος 3.5.3, Σχόλια στον
Αριστοφάνη Βάτραχοι 330, Κλήμης ο
Αλεξανδρεύς Προτρεπτικός 2.34.2,
Αρνόβιος 5.28)
6 Λέρνα Άδης από τον ποταμό Χείμαρρο ο Άδης
κατέβηκε στα Τάρταρα, παίρνοντας
μαζί του την Περσεφόνη. Αρχικά
σ' αυτήν την περιοχή γιορταζόταν
η Προσύμνη Δήμητρα ή ο
Διόνυσος, που σχετίζονταν με τη
γονιμότητα. Μετά καθιερώθηκε η

123
 Λερναία Δήμητρα που συνδεόταν
με τον Κάτω Κόσμο. (Παυσανίας
2.36.7, 2.37.1)
6 Λέρνα Ποσειδών εδώ αποβιβάστηκε ο Δαναός με
την κόρες του, γυρνώντας από την
Αίγυπτο και απαιτώντας από τον
Γελάνορα το θρόνο του Άργους.
Λόγω ανυδρίας έστειλε την κόρη
του, Αμυμώνη για νερό.
Εμφανίστηκε ο Ποσειδώνας και
απέκτησε με την Αμυμώνη το
Ναύπλιο. Για χάρη της χτύπησε το
βράχο και δημιούργησε τρείς
πηγές, η μια πήρε το όνομά της.
Οι πηγές της Λέρνας είχαν νερό
ακόμη και το καλοκαίρι όταν
στέρευαν οι ποταμοί. (Απολλόδωρος
2.1.4, Ευριπίδης Φοίνισσαι 187, Υγίνος
169, Λουκιανός Ενάλιοι Διάλογοι 8,
Φιλόστρατος Εικόνες 1.8, Παυσανίας
2.15.5, 2.37.1, Στράβων 8.6.7)
6 Λέρνα Δαναΐδες εδώ οι Δαναΐδες δολοφόνησαν
τους συζύγους τους και ενώ με
εντολή του Δία καθάρθηκαν από
τον Ερμή και την Αθηνά και
υποβλήθηκαν σε αιώνια τιμωρία
στα Τάρταρα, να προσπαθούν να
γεμίσουν τρύπιο πιθάρι με νερό.
(Παυσανίας 2.24.2, Απολλόδωρος
2.1.5, Οβίδιος Ηρωίδες 14,
Πλούταρχος Συμπόσιο των Επτά
Σοφών 16.160b, Λουκιανός Τίμων 18,
Νεκρικοί Διάλογοι 11.4, Οβίδιος
Μεταμορφώσεις 4.463, Υγίνος 168)
6 Λέρνα Ηρακλής Στους πρόποδες του Ποντίνου,
στη πηγή της Αμυμώνης, ο
Ηρακλής πραγματοποίησε το
δεύτερο άθλο του, σκοτώνοντας τη
Λερναία Ύδρα, κόρη του Τυφώνα
και της Έχιδνας. (Απολλόδωρος
2.5.2, Ησίοδος Θεογονία 313,
Παυσανίας 2.37.4, Απολλώνιος

124
 Ρόδιος 4.1405, Οβίδιος
Μεταμορφώσεις 9, Υγίνος 30,
Ερατοσθένης Καταστερισμοί 11)
7 Τίρυνθα Βελλεροφόντης εδώ ήρθε ο ήρωας μετά την
ακούσια δολοφονία του αδερφού
του, για να εξαγνιστεί από το
βασιλιά Προίτο. Τον ερωτεύτηκε η
βασίλισσα Σθενέβοια και όταν την
απέρριψε, τον κατηγόρησε στο
σύζυγό της. Ο Προίτος τον έστειλε
στη Λυκία. (Απολλόδωρος 2.3.1,
Όμηρος Ιλιάδα 6.160, Υγίνος Μύθοι
57, Ποιητική Αστρονομία 2.18,
Πίνδαρος Ολυμπιόνικος 1.80,
Παυσανίας 2.4.1, Σχόλια στο
Λυκόφρωνα 17, Διόδωρος 6.9.1,
Ησίοδος Θεογονία 321)
7 Τίρυνθα Διόνυσος ο Θεός τρέλανε τις κόρες του
βασιλιά Προίτου, ο οποίος ζήτησε
τη βοήθεια του μάντη Μελάμποδα.
(Απολλόδωρος 1.9.12, 2.2.2,
Διόδωρος 4.68.4, Ηρόδοτος 9.34,
Παυσανίας 2.18.4, Όμηρος Οδύσσεια
14.59, Σχόλια στον Όμηρο Οδύσσεια
14.225, 14.59, Σχόλια στον Πίνδαρο
Νεμεόνικος 9.106, Σχόλια στο
Λυκόφρωνα 838, Ευστάθιος Σχόλια
στην Οδύσσεια 1.143.5)
7 Τίρυνθα Κύκλωπες τα τείχη της πόλης
κατασκευάστηκαν από τους επτά
Γαστερόχειρες Κύκλωπες, που
συνόδευαν τον Προίτο στο ταξίδι
του από τη Λυκία. (Στράβων 8.6.11,
Παυσανίας 2.16.5, 2.25.8, 7.25.6,
Απολλόδωρος 2.2.1, Ευστάθιος
Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα
1.441, Παρεκβολαί εις την Ομήρου
Οδύσσεια 1.332, Σχόλια στον
Ευριπίδη Ορέστης 965, Ησύχιος
Γαστερόχειρες, Ησίοδος Θεογονία
142)
7 Τίρυνθα Διόνυσος εδώ ήρθε ο Μελάμποδας για να
γιατρέψει τις κόρες του Προίτου

125
 από την τρέλα, που τους έστειλε ο
Διόνυσος. Ο Μελάμποδας ζήτησε
το ένα τρίτο του βασιλείου και
όταν ο Προίτος αρνήθηκε, η τρέλα
χτύπησε όλες τις Αργείες και ο
Προίτος αναγκάστηκε να δώσει τα
διπλά. (Απολλόδωρος 1.9.12, 2.2.2,
Διόδωρος 4.68.4, Ηρόδοτος 9.34,
Παυσανίας 2.18.4, Όμηρος Οδύσσεια
15.59, Σχόλια στον Όμηρο Οδύσσεια
15.225, 15.240, Σχόλια στον Πίνδαρο
Νεμεόνικος 9.106, Σχόλια στο
Λυκόφρωνα 838, Ευστάθιος Σχόλια
στην Οδύσσεια 1.143.5)
7 Τίρυνθα Περσέας Όταν ο Περσέας σκότωσε ακούσια
τον παππού του, αντάλλαξε τη
βασιλεία της Τίρυνθας με το
βασίλειο του Άργους, που είχε ο
θείος του, Μεγαπένθης.
(Απολλόδωρος 2.4.4, Παυσανίας
2.15.4, 2.16.3)
8 Ναύπλιο Ήρα στην πηγή Κάναθος λουζόταν κάθε
χρόνο η Ήρα για να ξαναποκτήσει
την παρθενιά της. Αργότερα
καθιερώθηκε τελετουργία ετήσιων
λουτρών προς τιμήν της.
(Παυσανίας 2.38.2)
9 Μιδέα Περσέας την οχύρωσε ο Περσέας με τη
βοήθεια των Κυκλώπων.
(Απολλόδωρος 2.4.4, Στέφανος
Βυζάντιος Μιδεία, Κλήμης
Αλεξανδρεύς Προτρεπτικός προς
Έλληνας 3.45)
10 Αραχναίο όρος Δίας/Ήρα τόπος αφιερωμένος στο Δία και
την Ήρα, όπου γίνονταν θυσίες για
να προκληθεί βροχή. (Παυσανίας
2.25.10, Ησύχιος Υσσέλινον,
Στέφανος Βυζάντιος Αραχναίον)
11 Τίτθιο Ασκληπιός εδώ εγκαταλείφθηκε ο Ασκληπιός
μόλις γεννήθηκε και θήλασε μια
κατσίκα. Τον βρήκε ο Αρεσθάνας,
ένας βοσκός και διέδωσε ότι το

126
 παιδί θεράπευε αρρώστιες.
(Παυσανίας 2.26.4)
12 Επίδαυρος Θησέας εδώ ο Θησέας σκότωσε τον
Περιφήτη, γιο του Ηφαίστου και
της Αντίκλειας, ο οποίος
ονομαζόταν Κορυνήτης λόγω του
σιδερένιου ροπάλου με το οποίο
σκότωνε τους περαστικούς. Με το
ρόπαλό του τον σκότωσε και ο
Θησέας. (Απολλόδωρος 3.16.1,
Παυσανίας 2.1.4, Πλούταρχος
Θησεύς 8.1, Διόδωρος 4.59.2)
12 Επίδαυρος Ασκληπιός Εδώ γεννήθηκε ο Ασκληπιός από
τον Απόλλωνα και την Κορωνίδα,
κόρη του Φλέγυα (Παυσανίας, 2.26)
13 Τροιζήν Αθηνά για την πόλη έριζαν η Αθηνά και ο
Ποσειδώνας αλλά ο Δίας διάλεξε
και τους δύο, έτσι τα νομίσματα
της πόλης είχαν από τη μια την
τρίαινα και από την άλλη την
Αθηνά. (Παυσανίας 2.30.6)
13 Τροιζήν Ορέστης έξω από το ναό του θεού
Απόλλωνα κατέλυσε ο Ορέστης,
τιμωρημένος σε ένα χρόνο εξορία
από το Θεό. Οι κάτοικοι τον
εξάγνισαν πάνω στον ιερό βράχο,
με νερό από την Ιπποκρήνη. Η
πηγή αυτή δημιουργήθηκε όταν ο
Πήγασος χτύπησε το έδαφος σ’
εκείνο το σημείο με τις οπλές του.
(Παυσανίας 2.31.4, 9.31.3, Αισχύλος
Ευμενίδες 55, 445)
13 Τροιζήν Διόνυσος εδώ γύρισε ο Διόνυσος από τον
Αδη μαζί με τη Σεμέλη. (Παυσανίας
2.31.2, Απολλόδωρος 3.5.3,
Διόδωρος 4.25.4, Πίνδαρος
Ολυμπιόνικος 2.25, Σχόλια στον
Πίνδαρο Πυθιόνικος 3.117α)
13 Τροιζήν Ηρακλής ο Ηρακλής γύρισε από τον Αδη
μαζί με τον Κέρβερο, στην
Τροιζήνα. (Απολλόδωρος 2.5.12,
Παυσανίας 2.31.2, 2.35.10, 3.25.5,

127
 Σοφοκλής Τραχίνιαι 1098, Διόδωρος
4.25.4, Στράβων 8.3.63)
13 Τροιζήν Ασκληπιός εδώ ο Ασκληπιός ανέστησε τον
Ιππόλυτο και ο Δίας
κεραυνοβόλησε τον Ασκληπιό γι’
αυτή την παρέμβαση στους νόμους
της ζωής, που βρήκε αντίθετο και
τον Άδη. Ο Απόλλωνας για να
εκδικηθεί το θάνατο του γιου του,
σκότωσε τους Κύκλωπες, που
κατασκεύασαν τον κεραυνό.
(Απολλόδωρος 3.10.3, Παυσανίας
2.26.4, Υγίνος Μύθοι 49, Ποιητική
Αστρονομία 2.40) Σχόλια στον
Ευριπίδη Άλκηστις 1.16, Διόδωρος
4.71, Σχόλια στον Πίνδαρο
Πυθιόνικος 3.79, Οβίδιος
Μεταμορφώσεις 15.659)
13 Τροιζήν Θησέας εδώ συνέλαβε ο Αιγέας το Θησέα
όταν, γυρνώντας από τους
Δελφούς, ο βασιλιάς Πιτθέας,
που μόνο αυτός κατάλαβε το
χρησμό, τον έβαλε να κοιμηθεί με
την κόρη του Αίθρα. (Απολλόδωρος
3.15.6, Παυσανίας 1.14.7, 1.26.8,
2.32.7, 2.34.6, Πλούταρχος Θησεύς
3, 6.2.3, Ρωμύλος 35.7, Ευριπίδης
Μήδεια 663, Σχόλια στον Ευριπίδη
Μήδεια 666, Ιππόλυτος 11, Σχόλια
στο Λυκόφρωνα Αλεξάνδρα 494,
Διόδωρος 4.59.1)
14 Όρος Κοκκύγιο Δίας εδώ ο Δίας, μέσα σε καταιγίδα,
μεταμορφώθηκε σε κοράκι, η Ήρα
το αγκάλιασε και αυτός πήρε την
κανονική του μορφή και την έπεισε
να ενωθεί μαζί του. (Παυσανίας
2.36.1, Διόδωρος 5.72, Όμηρος
Ιλιάδα 14. 296, Σχόλια στον Όμηρο
Ιλιάδα 1.609, Σχόλια στο Θεόκριτο
15.64)
15 Ερμιόνη Άδης Κλύμενος ανοιχτό χάσμα στο έδαφος που
επικοινωνούσε με τον Άδη. Από
εδώ επέστρεψε ο Ηρακλής από τον

128
 Άδη. Κλύμενος, ο Επικαλούμενος
δηλαδή, είναι ένα από τα ονόματα
του θεού του Κάτω Κόσμου.
(Παυσανίας 2.35.10, 3.25.5-6)
16 Όρος Αταλάντη εδώ η Αταλάντη εγκαταλείφθηκε
Παρθένιο από τον πατέρα της Ίασο, που
ήθελε μόνο αγόρια και τη
μεγάλωσε μια αρκούδα της
Άρτεμης και κάποιοι κυνηγοί.
Σκότωσε δυο Κενταύρους που
προσπάθησαν να τη βιάσουν.
(Αιλιανός Ποικίλη Ιστορία 8.1,
Απολλόδωρος 3.9.2, Καλλίμαχος
Ύμνος 3.221, Ευριπίδης Φοίνισσαι
1162, Ησίοδος Αποσπάσματα 72,
Σχόλια στο Θεόκριτο 3.40, Ελλάνικος
4f 162, Σχόλια στον Απολλώνιο Ρόδιο
1.769)
16 Όρος Ηρακλής εδώ γεννήθηκε ο Τήλεφος, γιος
Παρθένιο του Ηρακλή και της Αυγής, κόρης
του Αλεού. Ο Αλεός την έστειλε
στον Ναύπλιο για να την πνίξει και
περνώντας από το Παρθένιο
άφησε το βρέφος της που το
θήλασε μια ελαφίνα και το
μεγάλωσαν βοσκοί. Τήλεφος
σημαίνει θηλή ελαφιού. (Καλλίμαχος
Ύμνος 4.70, Διόδωρος 4.33.11,
Απολλόδωρος 2.7.4, 3.91, Παυσανίας
8.48.7, Αριστοτέλης Ποιητική
1460a.32, Αθηναίος 10.18.4, Υγίνος
99, 100)

129
Πίνακας 4: Γεωγραφία κατά Παυσανία και Στράβωνα:

(Με μαύρα στοιχεία σημειώνονται οι γεωλογικές πληροφορίες που δίνει ο

Παυσανίας -ποταμοί, λίμνες, πηγές, κρήνες και σπήλαια. Με κόκκινα οι
επιπλέον πληροφορίες από το Στράβωνα. Οι κοινές πληροφορίες δεν
αναφέρονται δύο φορές).

Πίνακας 12
Ποταμοί Τόπος
Αρχαία
Ίναχος Γεωλογία Άργος
Ελευθέριος Ηραίο
Αστερίων Ηραίο
Ερασίνος Χάον
Χάραδρος Οινόη
Υλλικός Ερμιόνη
Φρίξος Λέρνα
Χείμαρρος Λέρνα
Ποντίνος Βουνό Ποντίνος
Αμυμώνη Βουνό Ποντίνος
Ταναός Πάρνωνας
Λέρνα Άργος
Πηγές-Κρήνες Τόπος
Πηγή Αδράστεια Νεμέα
Κρήνη Περσεία και Μυκήνες
Πηγές Ίναχου
Ατρέως Αρτεμίσιο
Κρήνη Επίδαυρος-άλσος
Κρήνη Ίππου Τροιζήνα
Κρήνη Ηράκλεια Τροιζήνα-οικία Ιππόλυτου
2 κρήνες
(ιαματική) Ερμιόνη
Πηγή Αμυμώνη Λέρνα
Πηγή Αμφιάραου Λέρνα
Πηγή Κάναθος Ναυπλία
Κρήνη Κυνόρτιο-ιερό του Απόλλωνα
Σπήλαια Τόπος
Μαλεάτα
Σπηλιά του λέοντα Νεμέα
Κυκλώπιες σπηλιές Ναύπλιο
Λίμνες Τόπος
Αχερουσία Αργολίδα
Αλκυονία Λέρνα

130
Χάρτης 16: Σπήλαια

Χάρτης σημερινού Ν. Αργολίδας. Με κίτρινες κουκκίδες σημειώνονται οι

θέσεις των σπηλαίων που έχουν βρεθεί σύμφωνα με την Εφορεία
Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας του Υπουργείου
Πολιτισμού.

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό.)

Υπόμνημα
1. Άργος 9. Μπόρσα 17. Λουκαΐτιο 25. Καρνεζαίικα
2. Βρούστι 10. Μύλοι 18. Αγ. Αδριανός 26. Λευκάκια
3. Γυμνό 11. Πρόσυμνα 19. Αγ. Δημήτριος 26. Λιγουριό
4. Καπαρέλι 12. Στέρνα 20. Αδάμι 28. Ίρια
5. Κεφαλάρι 13. Φρουσιούνα 21. Αραχναίο 29. Μάνεση
6. Κεφαλόβρυσο 14. Ηλιόκαστρο 22. Άρια 30. Ναύπλιο
7. Λίμνες 15. Δίδυμα 5. Ασίνη 31. Τολό
8. Μαλαντρένι 16. Κοιλάδα 24. Δήμαινα

131
 Αναλυτικά:

Πίνακας 13- Σπήλαια

α/α είδος τόπος θέση όνομα
131 σπήλαιο Άργος παρυφές όρους
132 σπηλαιοβάραθρο Αλέα Λάρισσας Αλέα
133 σπήλαιο Βρούστι Άργους
134 σπηλαιώδες Γυμνό Άργους Αγ. Κοσμάς -
άνοιγμα Μεγαλοβούνι
135 σπήλαιο Γυμνό Άργους Ι.Μ. Παναγίας Βράχου
136 σπήλαιο Γυμνό Άργους Καμάρι
137 σπηλαιώδες Γυμνό Άργους Νεραϊδότρυπα
138 άνοιγμα
σπηλαιώδες Γυμνό Άργους Βοϊδοσπηλιά
139 άνοιγμα
σπηλαιοβάραθρο Καπαρέλι Αρτεμίσιο
140 σπήλαιο Άργους
Κεφαλάρι πηγή Ερασίνης Κεφαλάρι
141 σπήλαιο Άργους
Κεφαλόβρυσο πηγή Κεφαλάρι
Άργους
142 σπήλαιο Κεφαλόβρυσο Κατάφι
Άργους
143 σπήλαιο Κεφαλόβρυσο Μπαρουτοσπηλιά
Άργους
144 σπήλαιο Λίμνες Άργους Λίμνες
145 σπήλαιο Μαλαντρένι στο βουνό Καταφύγια
Άργους Μεγαλοβούνι
146 σπήλαιο Μαλαντρένι στο βουνό Κορακόβραχος
Άργους Μεγαλοβούνι
147 βάραθρο Μαλαντρένι Γκρενόλακα Μπουφότρυπα
Άργους
148 σπήλαιο Μαλαντρένι στο όρος Μεγαλοβούνι Παναγούλια
Άργους
149 σπήλαιο Μαλαντρένι Λεβέντι του Γεωργαρά
Άργους
150 σπήλαιο Μαλαντρένι στο όρος Μεγαλοβούνι Φούρνος
Άργους
151 σπήλαιο Μπόρσα Άργους Καλόγρια
120 σπήλαιο Μπόρσα Άργους Πρ. Ηλίας
123 τυφλό σπήλαιο Μύλοι Άργους διώρυγα Αναβάλου
154 σπήλαιο Μύλοι Άργους 6 χλμ. ΝΑ χωριού Τρύπα
155 σπήλαιο Πρόσυμνα ΜύλοιΚλεισούρα
Άνω
156 σπήλαιο Άργους
Πρόσυμνα Κάτω Κλεισούρα
Άργους
132
157 σπήλαιο Πρόσυμνα Παναγία
158 σπήλαιο Άργους
Πρόσυμνα τάφος Δασκάλου
159 σπήλαιο Άργους Άργους
Στέρνα Εθν. οδός Κορίνθου-
Καλαμάτας
160 σπήλαιο Φρουσιούνα Βώτα
Άργους
161 σπήλαιο Φρουσιούνα Λέπουρδη
Άργους
162 σπήλαιο Φρουσιούνα Σκύπιζα
Άργους
163 σπήλαιο Φρουσιούνα Φαρμάκι
Άργους
164 σπήλαιο Δίδυμα Δίδυμα
165 δολίνη Ερμιονίδας
Δίδυμα Μεγάλη σπηλιά
166 δολίνη Ερμιονίδας
Δίδυμα Ιδιοκτησία Καρατζίκου Μικρή σπηλιά
167 σπήλαιο Ερμιονίδας
Ηλιόκαστρο ΒΔ όρους Κότενα- Α Η σπηλιά η τρυπητή
Ερμιονίδας χαράδρας
168 σπήλαιο Ηλιόκαστρο κορυφή όρους Κότενα Κότενας
Ερμιονίδας
169 σπήλαιο Ηλιόκαστρο Ρίνιζα(Κοτενας- Κτισμένη
Ερμιονίδας Δίδυμο)
170 σπήλαιο Ηλιόκαστρο Ρίνιζα(Κοτενας- Ρουμελιώτη
Ερμιονίδας Δίδυμο)
171 σπήλαιο Ηλιόκαστρο Ρίνιζα(Κότενας- Φούρνος
Ερμιονίδας Δίδυμο)
172 σπηλαιοβάραθρο Κοιλάδα Μόλιζα
Ερμιονίδας
173 σπήλαιο Κοιλάδα Φραγχθι
Ερμιονίδας
174 σπήλαιο Λουκαϊτιο Κτιστί
Ερμιονίδας
175 σπηλαιώδη Αγ. Αδριανός λόφος Προφήτη Ηλία
ανοίγματα Ναυπλίας
176 βάραθρο Αγ. Δημήτριος Καβούκα (πάνω από
Ναυπλίας πηγή)
177 σπήλαιο Αγ. Δημήτριος Καβούκα - Β Αγ. Μαύρη σπηλιά
Ναυπλίας Δημητρίου
178 σπήλαιο Αγ. Δημήτριος του Κουρσάρου
Ναυπλίας
179 σπήλαιο Αδάμι Ναυπλίας

133
180 σπήλαιο Αδάμι Ναυπλίας Βελανίδι Λίγγου (Ληστή)
181 σπήλαιο Αδάμι Ναυπλίας Κατσαρέικα Μαύρη Σπηλιά
182 σπήλαιο Αδάμι Ναυπλίας Πρ. Ηλία
183 σπήλαιο Αραχναίο Ρουσαλιά Σπηλιά του Γιάννου
Ναυπλίας
184 σπήλαιο Άρια Ναυπλίας Παπαφαινά
185 σπήλαιο Ασίνη Ναυπλίας Παναγία Κατακρυμμένη
186 σπήλαια 2 Δήμαινα Δεμονόσταση
187 τυφλό βάραθρο Ναυπλίας
Καρνεζαίικα Κριθαριές
Ναυπλίας
188 σπήλαια 2 Λευκάκια Αγ. Μαρίνα
Ναυπλίας
189 βαραθρώδες Λευκάκια Καραθώνα Κατακρυμμένη
σπήλαιο Ναυπλίας
190 σπήλαιο Λιγουριό Δρακοσπήλι
Ναυπλίας
191 σπήλαιο Λιγουριό Έρημα
Ναυπλίας
192 σπήλαιο Λιγουριό Κορωνιού Τρύπα
Ναυπλίας
193 σπήλαιο Λιγουριό Χρυσοσπηλιώτισσα
Ναυπλίας
194 σπήλαιο Λιγουριό Ψιμουλέικα
Ναυπλίας
195 σπήλαιο Λιγουριό –Ίρια Μπαρουτοσπηλιά
Ναυπλίας
196 σπήλαιο Μάνεση Μάλι-Μπάρδι
Ναυπλίας
197 υποθαλάσσια Ναύπλιο Αρβανιτιά (Καμάρα)
κοιλώματα
198 βραχοσκεπή Ναύπλιο Αρβανιτιά (Συκίτσα)
199 βραχοσκεπή Ναύπλιο Αρβανιτιά (Συκίτσα)
200 βραχοσκεπή Ναύπλιο Κορη Αρβανιτιάς
201 σπήλαιο Ναύπλιο Υπώρειες Παλαμηδιού
202 σπήλαιο Ναύπλιο Ν. τμήμα Αρβανιτιάς Σπήλαιο Α
203 ενάλιο σπήλαιο Τολό Ναυπλίας Σωτήρα
3650 κοιλώματα Πρόσυμνα Γαλάρι Πρόσυμνας
Άργους
(Διατηρήθηκε η αρίθμηση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας
Νότιας Ελλάδας)

134
Χάρτης 17: Ποταμοί

Χάρτης του σημερινού Ν. Αργολίδας όπου σημειώνονται όσοι από τους

ποταμούς, που αναφέρουν ο Παυσανίας και ο Στράβων, υπάρχουν και σήμερα.

Ασωπός

οι ποταμοί Ίναχος και Ερασίνος

135
Χάρτης 18: Θερμομεταλλικές Πηγές

Χάρτης του σημερινού Ν. Αργολίδας. Με πράσινες κουκκίδες σημειώνονται

οι θερμομεταλλικές πηγές σύμφωνα με το χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1997).

Αναλυτικά:

Πίνακας 14- Θερμομεταλλικές Πηγές

α/α όνομα τόπος
2 Κάντια Ίρια Αργολίδας
4 Ερμιόνη
3 Μέθανα Τροιζήνα - κόλπος Επιδαύρου
1 Αγ. Άννα Αρχαία Επίδαυρος -Λιγουριό

136
Χάρτης 19: Ρήγματα

Χάρτης του σημερινού Ν. Αργολίδας. Με μωβ γραμμές σημειώνονται τα

ρήγματα σύμφωνα με το σεισμοτεκτονικό χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1989).

137
 Χάρτης 20: Συγκεντρωτικός χάρτης του σημερινού Ν. Αργολίδας με τα
αρχαιολογικά, μυθολογικά και γεωλογικά δεδομένα

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Μύθοι
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες
Ποταμοί

138
Λεξικό τοπωνυμίων:

Πίνακας 15- Τοπωνύμια Αργολίδας

1 Άργος γιος της κόρης του Φορωνέα
2 Ναύπλιο Ναύπλιος, γιος του Ποσειδώνα και της
Αμυμώνης ή από τα πλοία που αράζουν «ταις
ναυσί προσπλείσθαι»
3 Μυκήνες μύκη, θήκη του ξίφους του Περσέα ή από το
μύκητα που έκοψε για να πιει νερό η Μυκήνη,
κόρη του Ίναχου
4 Επίδαυρος γιός του Πέλοπα ή γιος του Άργους, γιού του
Δία ή γιος του Απόλλωνα
5 Ηραίο Ηραίας, γιος του Λυκάονα, γιου του Πελασγού
6 Ερμιόνη κόρη του Μενέλαου και της Ελένης
7 Λέρνα Λέρνος, εγγονός του Ναύπλιου.

139
 Νομός Αρκαδίας

Χάρτης 21:

140
Ιστορία της περιοχής:

Η Αρκαδία της εποχής του Παυσανία βρισκόταν στο κέντρο της

Πελοποννήσου και ήταν αποκομμένη από τη θάλασσα από όλες τις πλευρές.

Δεν περιλάμβανε τη σημερινή επαρχία Κυνουρίας, που βρέχεται από το

Αιγαίο, η οποία αποτελούσε μήλο της έριδος μεταξύ Λακεδαιμονίων και

Αργείων. Επίσης τα δυτικά της σύνορα έφταναν μέχρι την πόλη Φιγαλία και

τον ποταμό Νέδα, που σήμερα ανήκουν στην Ηλεία ενώ βόρεια περιλάμβανε

και ένα τμήμα της σημερινής επαρχίας Καλαβρύτων. Επιπλέον από την

σημερινή Κορινθία περιλάμβανε την πεδιάδα του Φενεού, τη Ζήρια και τη

Στυμφαλία.

Ο πρώτος κάτοικος αυτής της περιοχής ήταν ο Πελασγός που λόγω

καλής βασιλείας ονομάστηκε ισόθεος. Ο γιος του, Λυκάονας, ήταν ακόμη

σοφότερος, ίδρυσε τη Λυκόσουρα στο όρος Λύκαιο και εισήγαγε τη λατρεία

του Λύκαιου Δία. Οι γιοι του Λυκάονα έγιναν οικιστές σε ομώνυμες τους

πόλεις σε ολόκληρη την Πελασγία που ονομάστηκε Αρκαδία όταν βασίλεψε ο

εγγονός του, Αρκάς. (Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση 8.1.4).

141
Γεωμυθότοποι:

7. Βρασιαί- κατηγορία 2

α. Γεωμύθος
Στις Βρασιές εκ-βράστηκε η λάρνακα στην οποία έκλεισε ο Κάδμος τη Σεμέλη

και τον Διόνυσο. Η Σεμέλη πέθανε και ο Διόνυσος ανατράφηκε από τους

κατοίκους ή από την Ινώ

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 22: Βρασιαί. Σημειώνονται αρχαιολογικές πληροφορίες, γεωμύθος,
βάρα και ρήγμα 600μ έξω από τον κύκλο επιρροής, βορειοδυτικά.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Ρήγματα
Ποταμοί

142
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Οι κάτοικοι των Βρασιών, χωρίς να

συμφωνούν με τους άλλους Έλληνες,
λένε ότι η Σεμέλη γέννησε από το Δία
το παιδί και όταν ανακαλύφθηκε από
τον Κάδμο κλείστηκε μαζί με το
Διόνυσο σε λάρνακα. Και η λάρνακα
παρασυρμένη από τα κύματα
.
ξεβράστηκε στη χώρα τους και τη
μεν Σεμέλη, η οποία ήταν πλέον
νεκρή, την έθαψαν μεγαλοπρεπώς,
τον δε Διόνυσο τον ανέθρεψαν. Γι’
αυτό μάλιστα και την πόλη, η οποία
προηγουμένως καλούνταν Ορειάτες,
την μετονόμασαν σε Βρασιές από την
εκβρασμό της λάρνακας στην ξηρά.
Ομοίως δε και σήμερα οι πολλοί αυτά
που ρίχνονται από τα κύματα στην
ξηρά λένε ότι ξεβράστηκαν.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
3.24.3.3)

Σχόλια:

Όπως ειπώθηκε στο Ν. Αργολίδας (βλ. σχόλια για το Άργος) το μοτίβο να

κλείνονται οι άγαμες μητέρες με τα ανεπιθύμητα μωρά τους μέσα σε κάποιο
κιβώτιο και να ρίχνονται στη θάλασσα, είναι συχνό στη μυθολογία και έφτασε
μέχρι τη Χριστιανική παράδοση (Μωυσής). Δεν είναι γνωστό γιατί ο μύθος
αναφέρει ότι σ’ αυτόν τον τόπο εκβράστηκε η λάρνακα που περιείχε το Διόνυσο
και τη Σεμέλη.
Είναι σίγουρο όμως ότι από το μύθο αυτό πήρε το όνομα του ο τόπος (εκ-
βράζω > Βρασιαί) που αργότερα μετονομάστηκε σε Πρασιαί.

143
 8. Τραπεζούς- κατηγορία 2

α. Γεωμύθος
Στην πηγή της Ολυμπιάδας, που μια χρονιά έτρεχε νερό και την άλλη όχι,

κοντά στην οποία ανάβλυζε φωτιά, έγινε η Γιγαντομαχία. Οι Αρκάδες

γιόρταζαν εκεί τα μυστήρια των Μεγάλων Θεών. Πρόσφεραν θυσίες στις

αστραπές, στις θύελλες και τις βροντές.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 23: Τραπεζούς. Σημειώνεται γεωμύθος, ρήγμα και ο ποταμός
Γορτύνιος (Αλφειός)

Ορατά
Γεωμύθοι
Ρήγματα
Ποταμοί

144
 γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Ο Ζεύς αηδιάζει και αναποδογυρίζει

(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3.99)
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
8.29.1)
το τραπέζι στη θέση που ονομάζεται
ακόμα Τραπεζούς, ενώ το Λυκάονα
και τα παιδιά του τα κατακεραύνωσε,
έκτος απ' τον πιο μικρό το Νύκτιμο.
Γιατί πρόφθασε η Γη κι έπιασε το
δεξί χέρι του Δία κι έτσι πράυνε την
οργή του. Όταν ο Νύκτιμος παρέλαβε
τη βασιλεία, έγινε ο γνωστός
κατακλυσμός επί Δευκαλίωνος.
Μερικοί είπαν, ότι έγινε απ’ την
ασέβεια των γιων του Λυκάονα.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Αφού διαβούμε τον Αλφειό θα
εισέλθουμε στην Τραπεζουντία
λεγόμενη χώρα, όπου φαίνονται τα
ερείπια της πόλης Τραπεζούντας.
Επιστρέφοντας πάλι από την
Τραπεζούντα προς τον Αλφειό
βλέπουμε προς τα’ αριστερά, όχι
μακριά του ποταμού, το λεγόμενο
Βάθος όπου τελούν ανά τρία χρόνια
τελετή των Μεγάλων θεών. εδώ
υπάρχει και μια πηγή ονομαζόμενη
Ολυμπιάδα, η οποία τη μια χρονιά
έχει νερό και την άλλη δεν έχει.
κοντά στην πηγή βγαίνει φωτιά από
τη γη. Οι Αρκάδες λένε ότι η
λεγόμενη μάχη των γιγάντων και των
θεών έγινε εδώ και όχι στην Θρακική
Παλλήνη. εδώ προσφέρουν θυσίες
στις αστραπές, στις θύελλες και στις
βροντές.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Όπως ειπώθηκε και στο κεφάλαιο 1, Ερευνητική υπόθεση, όταν ο Δίας

νίκησε τους Τιτάνες, πήρε την εξουσία του κόσμου και τους έκλεισε στα
Τάρταρα, η Γαία θυμωμένη ξεσήκωσε τους Γίγαντες. Ακολούθησε μεγάλη μάχη

145
και τελικά με τη βοήθεια του Ηρακλή επικράτησαν οι Ολύμπιοι Θεοί. Οι
περιγραφές της μάχης από τον Απολλόδωρο (1.34) είναι φοβερές:
«εκσφενδόνιζαν στον ουρανό βράχους κι αναμμένους κορμούς δέντρων..... ο
Εγκέλαδος το ‘βαλε στα πόδια, αλλά, η Αθηνά του έριξε πάνω του ολόκληρη τη
Σικελία....ο Πολυβώτης πήγε στην Κω, αλλά κι εκεί ο Ποσειδών άρπαξε ένα
κομμάτι απ’ το νησί και το έριξε πάνω του. Eίvαι το νησάκι που ονομάζεται
Νίσυρος... ενώ τούς υπόλοιπους τους σκότωσε ο Ζεύς με τους κεραυνούς του, κι
όλους, καθώς ξεψυχούσαν, τους αποτελείωσε με το τόξο ο Ηρακλής.»
Ο μύθος θα μπορούσε να μιλά για μια ακολουθία γεωλογικών γεγονότων όπως
κεραυνούς, φωτιά, σεισμούς, κατολισθήσεις που συνέβησαν σε κάποια
γεωλογική περίοδο στην περιοχή, απανωτά. Δεν είναι μόνο τα γεωλογικά
γεγονότα που οδήγησαν στη σύλληψη του μύθου αλλά και το γεωλογικό
περιβάλλον της περιοχής.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Ηρόδοτο και άλλους αρχαίους συγγραφείς γιγάντια
οστά είχαν αποκαλυφθεί στην Πελοπόννησο τουλάχιστον από τον πέμπτο αιώνα
π.Χ. Στην Μεγαλόπολη συγκεκριμένα, παρατηρήθηκαν πυκνές συγκεντρώσεις
απολιθωμένων οστών. Το 1902, ο καθηγητής Σκούφος ανακάλυψε ότι το
λιγνιτοφόρο έδαφος γύρω από τα ερείπια της Αρχαίας Μεγαλόπολης περιέχει
άφθονα απολιθώματα μεγάλων θηλαστικών του Πλειστόκαινου,
συμπεριλαμβανομένων πρόγονου ρινόκερου, καθώς και ειδών ελέφαντα που
έζησαν περίπου 2 εκατομμύρια έως 10.000 χρόνια πριν.
Επίσης τα κοιτάσματα λιγνίτη της περιοχής κάνουν τη γη να δείχνει σαν καμένη
και καπνισμένη ενώ τη χρωματίζουν μαύρη. Τα απολιθωμένα οστά
χρωματίζονται σκούρα από τον λιγνίτη, ο οποίος μπορεί να καίει και να καπνίζει
για μεγάλες χρονικές περιόδους, όπως ακριβώς αν τον είχε κάψει ο Δίας με τον
κεραυνό του (Mayor, 2000). Αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής
έκαναν τους αρχαίους κατοίκους να υποθέσουν ότι μια μεγάλη μάχη ή σφαγή
είχε λάβει χώρα εκεί στο μακρινό παρελθόν, η Γιγαντομαχία.
Εν προκειμένω δεν πρόκειται για γεωμύθο αλλά για αιτιολογικό μύθο, δηλαδή για
μύθο που προσπαθεί να εξηγήσει με λαϊκό, πειστικό και θελκτικό τρόπο μια
φυσική δύναμη ή μάλλον ένα νόμο. Αναφέρεται εδώ γιατί αποτελεί ένα πολύ
ξεκάθαρο παράδειγμα για το τι είναι ο μύθος: ένας πυρήνας αλήθειας που
κρύβεται κάτω από ενδύματα ευφυών συμβολισμών.

146
9. Νεστάνη- κατηγορία 3

α. Γεωμύθος
Εδώ η Ρέα, επειδή τα προηγούμενα παιδιά της τα είχε καταπιεί ο Κρόνος,

άφησε τον Ποσειδώνα βρέφος, σ’ ένα κοπάδι, στην κρήνη της Άρνης. Η Ρέα

έδωσε στον Κρόνο αντ’ αυτού ένα πουλάρι.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 24: Νεστάνη. Σημειώνονται αρχαιολογικές πληροφορίες, γεωμύθος,

ρήγμα και η σπηλαιοκαταβόθρα στο λόφο Πανηγυρίστρας.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Ρήγματα

147
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Μετά τα ερείπια της Νεστάνης,

υπάρχει σεβάσμιο ιερό της Δήμητρας,
και προς τιμήν της οι Μαντινείς
τελούν γιορτή κάθε χρόνο. Κάτω από
τη Νεστάνη υπάρχει ένας χώρος, που
αποτελεί και αυτός τμήμα του Αργού
πεδίου, που ονομάζεται χορός της
Μαιράς. Το μήκος του Αργού πεδίου
είναι δέκα στάδια. Όταν το
διασχίσουμε, θα κατεβούμε σ' άλλη
μικρή πεδιάδα. εκεί, δίπλα στη
λεωφόρο, είναι η λεγόμενη πηγή
Άρνη. Οι Αρκάδες έχουν την εξής
παράδοση: όταν η Ρέα γέννησε τον
Ποσειδώνα, τον εμπιστεύτηκε σε
κάποιους βοσκούς για να ανατραφεί
όπως και τα αρνιά. εξαιτίας αυτού
ονομάστηκε και η πηγή Άρνη, γιατί τα
αρνιά έβοσκαν γύρω της. Προσθέτουν
ότι η Ρέα είπε στον Κρόνο ότι γέννησε
άλογο, και του έδωσε να φάει ένα
πουλάρι αλόγου, αντί του παιδιού,
όπως και αργότερα αντί του Δία του
έδωσε πέτρα τυλιγμένη σε σπάργανα.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
8.8.1)
Καθώς βαδίζουμε προς την Τεγέα,
βλέπουμε προς τ’ αριστερά της
λεωφόρου, δίπλα στο τείχος της
Μαντίνειας, ιππόδρομο και κοντά σ’
αυτό στάδιο, όπου τελούνταν οι
αγώνες προς τιμήν του Αντίνου.
Πάνω από το στάδιο είναι το βουνό
Αλήσιο, ονομαζόμενο έτσι λόγω της
περιπλάνησης [άλης] της Ρέας. στο
όρος είναι άλσος της Δήμητρας. Στο
τελευταίο άκρο του όρους είναι ιερό
του Ιππίου Ποσειδώνα, όχι μακριά
από το στάδιο της Μαντίνειας. Τα

148
 σχετικά με το ιερό αυτό τα γράφω εξ
ακοής και από πληροφορίες τις
οποίες συγκέντρωσα από όσους έχουν
γράψει γι’ αυτό. Το σημερινό ιερό το
έχτισε ο αυτοκράτορας Αδριανός,
αφού διόρισε επόπτες των εργατών,
ώστε ούτε να μπει κανείς, ούτε να
μετακινηθεί τίποτε από τα αρχαία
ερείπιά του. διέταξε να κτιστεί ο ναός
γύρω από το αρχαίο ιερό. Το αρχαίο
ιερό του Ποσειδώνα λέγεται ότι το
έκτισαν ο Αγαμήδης και ο Τροφώνιος,
πελεκώντας ξύλα δρυός και
συναρμολογώντας αυτά μεταξύ τους.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
(Πάπυρος, 1975)
8.10.1)

Σχόλια:

Η Νεστάνη, είναι από τους πιο σημαντικούς προϊστορικούς οικισμούς της

Αρκαδίας, αφού γύρω από το λόφο Στοχό υπάρχουν ευρήματα Πρώτο-Ελλαδικής
και Μεσο-Ελλαδικής εποχής. Ο λόγος είναι απλός. Η Νεστάνη έλεγχε τους
δρόμους που οδηγούσαν από την Κορινθία και την Αργολίδα προς την Αρκαδία,
τη Λακωνία, τη Μεσσηνία και μερικώς προς την Ηλεία.
Η «οδός Πρίνου», που περνούσε μέσα από την ίδια τη Νεστάνη, ήταν συχνή
διαδρομή της Πελοποννήσου. Η άλλη ήταν από το Αλήσιο όρος: ο δρόμος, που
είναι γνωστός ως «Κλίμακα», περνούσε από το διάσελο που δημιουργείται
μεταξύ των ορέων Αρτεμισίου και Λυρκείου και, μέσω του Σάγκα, έφθανε στη
Νεστάνη, ή από το σημερινό χωριό Πικέρνη. Πολλά ίχνη των δύο αυτών οδών,
όπως και ερείπια φυλακίων, έχουν εντοπιστεί σε μεγάλο μήκος από τον
Καθηγητή Γ. Πίκουλα (1995).
Η πεδιάδα, όπου έχει θεμελιωθεί η αρχαία Μαντινεία, λόγω της διαμόρφωσής της
θα πρέπει να ήταν έλος και να κατακλυζόταν από νερά. Η περιοχή έγινε
κατοικήσιμη μετά την κατασκευή από τους Μινύες ενός φράγματος στην περιοχή
μεταξύ Καπνίστρας και Σκοπής, που θα συγκρατούσε γύρω στα 15 εκατομ.
κυβικά μέτρα νερό το χρόνο. Αυτό σε συνδυασμό και με άλλα αποστραγγιστικά
έργα, αποξήρανε την περιοχή και την έκανε κατοικήσιμη. (Mαριολάκος, 2008)

Αφού, μετά τη διάβαση του

Αρτεμίσιου, μπούμε στη Μαντινική,
θα συναντήσουμε το λεγόμενο Αργό
πεδίο, ακαλλιέργητο κάμπο όπως
.
είναι πράγματι γιατί το νερό της
βροχής κατεβαίνοντας σ’ αυτό από

149
 τα βουνά, κάνει την πεδιάδα
ακαλλιέργητη, και τίποτε δε θα
εμπόδιζε να είναι λίμνη, αν το νερό
δεν εξαφανιζόταν σε μια καταβόθρα.
Το νερό αυτό των βροχών
εξαφανιζόμενο εδώ ανέρχεται πάλι
στην επιφάνεια στο μέρος το
λεγόμενο Δίνη. αυτή βρίσκεται στο
λεγόμενο Γενέθλιο της Αργολίδας,
και είναι γλυκό νερό που πηγάζει
μέσα στη θάλασσα. Παλιότερα οι
Αργείοι έριχναν στη Δίνη στον
άλογα, στολισμένα με χαλινάρια,
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
προς τιμή του Ποσειδώνα. Γλυκό
8.7.1)
νερό να πηγάζει από τη θάλασσα
παρουσιάζεται σ’ αυτό το μέρος της
Αργολίδας, και στη Θεσπρωτίας,
κοντά στο λεγόμενο Χειμέριο.
(Πάπυρος, 1975)
Αρχαία παράδοση αναφέρει ότι
εντός του ιερού ανερχόταν κύμα
θάλασσας. παρόμοιο προς αυτό λένε
οι Αθηναίοι για το κύμα που
αναφαίνεται στην ακρόπολη και οι
Κάρες κάτοικοι των Μύλασων για
το ιερό του Θεού, το οποίο στην
τοπική γλώσσα ονομάζουν Οσογώα.
Από την Αθήνα βεβαίως η Φαληρική
θάλασσα απέχει είκοσι στάδια,
καθώς και από την πόλη των
Μυλάσων απέχει το επίνειο της
ογδόντα στάδια. αλλά στη Μαντίνεια
η θάλασσα έρχεται εκεί από πολύ
μακριά και είναι ολοφάνερο ότι αυτό
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση γίνεται με τη θέληση του Θεού.
8.10.4) (Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Η μικρή πεδιάδα που αποτελεί τμήμα του Αρκαδικού οροπεδίου και ονομάζεται
Αργό πεδίο, βρίσκεται νότια της πεδιάδας της Τρίπολης, στην κεντρική
Πελοπόννησο. Εκτείνεται δυτικά του όρους Αρτεμίσιου, που είναι αφιερωμένο

150
στη θεά Άρτεμη και κοντά στο χωριό Νεστάνη, στην επαρχία της Μαντίνειας.
Ο Παυσανίας λέει ότι η πεδιάδα δεν καλλιεργείται γιατί πλημμυρίζει το χειμώνα
από το νερό, που έρχεται από τα γύρω βουνά και από τις πηγές, που
αναβλύζουν στα όριά της. Προφανώς θα είχε μετατραπεί σε λίμνη αν τα νερά δε
στράγγιζαν μέσω μιας οφιοειδούς αύλακας στην σπήλαιο-καταβόθρα της
Νεστάνης, που βρίσκεται στο πιο χαμηλό, τοπογραφικά, σημείο της πεδιάδας.
Τόσο αυτή η καταβόθρα όσο και η λεκάνη του Αργού πεδίου έχουν σχηματιστεί
από καρστικοποίηση. Καρστική επικοινωνία υπάρχει με τον ποταμό Ερασίνο και
τις πηγές του στο σπήλαιο Κεφαλάρι, με την Στυμφαλική καταβόθρα, με την
χαμένη πια Αλκυονία λίμνη και τις πηγές της Λέρνας.

Στυμφαλία

Νεστάνη

Ερασίνος π.

Αλκυονία λίμνη
Λέρνα

Εικόνα 12 : Τροποποιημένη εικόνα του Αργού πεδίου από το Google earth

Τα νερά του Αργού πεδίου επανεμφανίζονται μετά από μερικές μέρες, όπως
έδειξαν οι έρευνες, στις υποθαλάσσιες πηγές του Αργολικού κόλπου, οι οποίες
στην αρχαιότητα ονομάζονταν Δίνη. Το σημερινό τους όνομα είναι Μικρός
Ανάβαλος ή πηγές Αγίου Γεωργίου. Εκεί υπάρχει ένα σπήλαιο που ονομάζεται
επίσης Μικρός Ανάβαλος. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν την υδραυλική
επικοινωνία μεταξύ της καταβόθρας της Νεστάνης και της Δίνης.
Σύμφωνα με τους αρχαίους μύθους όταν η Ρέα γέννησε τον Ποσειδώνα και για
να τον προστατέψει από τον Κρόνο που, φοβούμενος ότι ένας γιος του θα του
κλέψει την εξουσία, έτρωγε τα παιδιά του, τον έφερε στις δυτικές πλαγιές του
μικρού όρους, που υψώνεται δυτικά του «Αργού Πεδίου», στο Αλήσιο (σημερινή
ονομασία Μπαρμπέρι), και τον άφησε σε μια στάνη με αρνιά. Δίπλα υπήρχε μια
πηγή που από τότε ονομάστηκε Άρνα. Η Ρέα είπε στον Κρόνο ότι γέννησε ένα
μικρό ίππο. Στην ίδια περιοχή, στο χωριό Μηλιά βρέθηκαν τα ερείπια ενός ναού

151
αφιερωμένου στον Ίππιο Ποσειδώνα. Επιπλέον κοντά στη Δίνη, στη θέση
Γενέθλιο ή Γενέσιο οι αρχαίοι Αργίτες θυσίαζαν άλογα προς τιμήν του
Ποσειδώνα. Την υπόγεια διαδρομή μεταξύ της σπήλαιο-καταβόθρας της
Νεστάνης και της Δίνης πιστεύεται ότι ακολούθησε ο Ποσειδώνας για να μεταβεί
από το γενέθλιο τόπο του στο χώρο δράσης του, τον Αργοσαρωνικό κόλπο και
το Αιγαίο Πέλαγος
Τέλος δίπλα στη θέση Γενέσιον υπάρχει η θέση Αποβάθμη όπου σύμφωνα με το
μύθο, αποβιβάστηκε ο Δαναός και οι πενήντα κόρες του όταν επέστρεψαν από
την Αίγυπτο. (Μαριολάκος, 1998). Η συνέχεια του μύθου στο Ν. Αργολίδας.

δ. Συμπέρασμα

Όπως αναφέρθηκε και στους μύθους για το Άργος και τη Λέρνα έτσι και με

το μύθο της Νεστάνης φαίνεται ότι ο Ποσειδώνας είναι ο «κύριος»

ολόκληρου του Αργού πεδίου. Είναι ο τόπος που γεννήθηκε, ερωτεύτηκε,

φιλονίκησε και λατρεύτηκε. Όλοι αυτοί οι μύθοι (αλλά και αυτοί που έχουν

άλλους πρωταγωνιστές –Ηρακλής και Δαναΐδες) αποδεικνύουν ότι πρόκειται

για μια προσπάθεια εξήγησης της ιδιαίτερης υδρογεωλογικής κατάστασης της

Αργολικής πεδιάδας λόγω της μεγάλης της καρστικότητας. Αυτό επίσης

αποδεικνύει τη βαρύνουσα σημασία που είχε το φαινόμενο αυτό για τον

διαμένοντα αγροτικό πληθυσμό, αφού ακόμα και αν μιλάμε για διαφορετικούς

τόπους, που απέχουν μεταξύ τους ακόμα και 30χλμ, ακόμα και αν οι μύθοι

των τόπων αυτών έχουν διαφορετική «όψη», εντούτοις έχουν τον ίδιο

γεωλογικό πυρήνα αλήθειας.

152
 Αποσπάσματα με μυθολογικές και γεωλογικές πληροφορίες και σχολιασμός
για τόπους που δεν χαρακτηρίστηκαν γεωμυθότοποι

Αλέα
Ιερέας της Αθηνάς ορίζεται μικρό
παιδί, για πόσο καιρό δε γνωρίζω,
αλλά προτού φτάσει στην εφηβική
ηλικία και όχι μετά απ’ αυτήν. Το
βωμό της θεάς λένε ότι τον
κατασκεύασε ο Μελάμπους, του
Αμυθάονα. Στον βωμό είναι
σκαλισμένες η Ρέα και η νύμφη Oινόη
που κρατούν τον Δία νήπιο ακόμα, και
από το ένα μέρος αυτών είναι
τέσσερις νύμφες, η Γλαύκη, η Νέδα, η
Θεισόα και η Ανθρακία από τη μια
πλευρά και από το άλλο η Ίδη, η
Αγνώ, η Aλκινόη και η Φρίξα.
Υπάρχουν επίσης αγάλματα των
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση Μουσών και της Mνημoσύνης.
8.47.3) (Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Από τις Νύμφες που παριστάνονται στον Βωμό ότι ανέθρεψαν το Δία, η Γλαύκη
είναι πηγή στην Κορινθία, η Αγνώ πηγή στο όρος Λύκαιο, η Νέδα είναι ποτάμι
της Ηλείας, η Ίδη όρος της Κρήτης ενώ η Ανθρακία, που σημαίνει θράκα, ίσως
να υπονοεί τα κοιτάσματα λιγνίτη της Αρκαδίας. Ο λόγος που ο μύθος
προσωποποιεί τόσο διαφορετικές τοποθεσίες παραμένει άγνωστος.

Εικόνα 13:Τα κοιτάσματα γαιανθράκων στην Πελοπόννησο

153
 20 Καλάβρυτα
21 Πύργος, Ολυμπία,
Βασιλάκι
22 Χωματερό-Κορώνη
23 Μεγαλόπολη
24 Μονεμβασιά

Χάρτης Γεωλογικού Τμήματος Πανεπιστημίου Πατρών, ερευνητική ομάδα

τομέα ορυκτών πρώτων υλών, 2009

Κυλλήνη όρος
Ο Άτλας έγινε ο πρώτος βασιλεύς
στην σήμερα καλούμενη Αρκαδία και
κατοικούσε γύρω από το λεγόμενο
Καυκώνιο όρος. Αυτός είχε επτά
θυγατέρες, οι οποίες, όπως λέγεται,
καταστερίστηκαν στον ουρανό και
λέγονται Πλειάδες. Ο Ζευς
νυμφεύθηκε την μία από αυτές, την
Ηλέκτρα, και γέννησε από αυτήν τον
Ίασο και τον Δάρδανο. Ο Ίασος
παρέμεινε άγαμος, αλλά ο Δάρδανος
παντρεύτηκε τη Χρυσή, κόρη του
Πάλλαντα, με την οποία έκανε δύο
γιους, τον Ιδαίο και το Δείμα. Και
αυτοί, διαδεχόμενοι τον Άτλαντα στο
βασίλειο, βασίλεψαν για κάποιο
χρονικό διάστημα στην Αρκαδία. Στη
συνέχεια, ένας μεγάλος κατακλυσμός
συνέβη σε όλη την Αρκαδία, η πεδιάδα
ξεχείλισε και για ένα μεγάλο χρονικό
διάστημα δεν μπορούσε να
καλλιεργηθεί, και οι κάτοικοι, (που
ζουν πάνω από τα βουνά και δύσκολα
μαζεύουν τα προς το ζην),

154
 αποφάσισαν ότι η γη που απομένει δεν
θα είναι επαρκής για να τους θρέψει
όλους, και έτσι διαιρέθηκαν σε δύο
ομάδες, και οι μεν παρέμειναν στην
Αρκαδία, κάνοντας τον Δείμα, γιο του
Δαρδάνου, βασιλιά τους, ενώ οι άλλοι
εγκατέλειψαν την Πελοπόννησο μ’
ένα μεγάλο στόλο.
(Κάκτος, 2003)

(Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς,
Ρωμαϊκή Αρχαιολογία 1.61.1.5)

Σχόλια:

Ο πρώτος βασιλιάς της Αρκαδίας ήταν ο Άτλας, που βασίλεψε μέχρις ότου τον
διαδέχτηκε ο εγγονός του Δάρδανος. Ο Δάρδανος βασίλεψε μέχρι που η περιοχή
πλημμύρισε από τον γνωστό κατακλυσμό. Από κει κατέφυγε και ίδρυσε την
Τροία. Κόρες του Άτλαντα και της Πληιόνης ήταν οι επτά Πλειάδες ή Ατλαντίδες
που καταστερίστηκαν στον ουρανό.
Οι αρχαίοι Αρκάδες αυτοονομάζονταν "απόγονοι των θυγατέρων του Άτλαντα" .
Το βουνό Κυλλήνη παλιότερα ονομαζόταν όρος Άτλας προς τιμή του βασιλιά
Άτλαντα ενώ η Αρκαδία λεγόταν παλιότερα Γιγαντίς, γη των Γιγάντων.
Κατά τον Ησίοδο (Θεογονία 507), ο Άτλας ήταν γιος του Ιαπετού και της
Ωκεανίδας Κλυμένης, και αδέλφια του ήταν ο Προμηθέας, ο Επιμηθέας και ο
Μενοίτιος, οι γνωστοί Ιαπετίδες.
Στη Τιτανομαχία ήταν αρχηγός των Τιτανιδών (γιών των Τιτάνων) και μάλιστα ο
δυνατότερος και ο επιδεξιότερος, όμως ο Δίας μετά τη νίκη του, τον τιμώρησε
υποχρεώνοντας τον να φέρει στους ώμους του για πάντα τον Ουράνιο θόλο
Εκεί τον βρήκε και ο Ηρακλής όταν τον διέταξε ο Ευρυσθέας να φέρει τα μήλα
των Εσπερίδων. Ο Ηρακλής που κατά συμβουλή του Προμηθέα, δεν ήθελε να
πάει ο ίδιος στο κήπο των Εσπερίδων, έστειλε τον Άτλαντα να φέρει τα μήλα και
αναγκαστικά τον αντικατέστησε στα βαριά καθήκοντά του για όσο χρόνο εκείνος
θα έλειπε. Όταν όμως ο Άτλας επέστρεψε με τα πολύτιμα φρούτα δεν ήθελε να
κρατήσει ξανά τον ουρανό. Τότε, προσποιούμενος ο Ηρακλής ότι δέχεται να
κρατά τον Ουρανό αλλά χρειάζεται μια στιγμή για να ετοιμαστεί λίγο καλύτερα,
κατάφερε να αφήσει πάλι στον Άτλαντα όλο το φορτίο και να φύγει. Έτσι η
τιμωρία του παρέμεινε αιώνια.
Κατά τον Οβίδιο (Μεταμορφ. 4.626) ο Άτλας ήταν ένας πάμπλουτος βοσκός της
Μαυριτανίας όπου και βασίλευε έχοντας όλων των ειδών τις αγέλες και
απέραντους κήπους με τα περίφημα μήλα. Περνώντας όμως από εκεί ο Περσέας
του ζήτησε να τον φιλοξενήσει. Αλλά ο Άτλας δεν τον δέχθηκε όταν έμαθε πως
ήταν γιος του Δία, φοβούμενος κάποιο χρησμό που του είχε δώσει η Θέτιδα ότι
κάποιος γιος του Δία θα του έκλεβε τα μήλα. Όταν πλέον τόσο οι πειστικοί λόγοι
του Περσέα, όσο και οι παρακλήσεις του απέβησαν άκαρποι, αναγκάσθηκε ο

155
ήρωας να παρουσιάσει στον Άτλαντα τη κεφαλή της Μέδουσας με αποτέλεσμα
να τον απολιθώσει. Έτσι ο Τιτάνας μεταβλήθηκε σε όρος τεράστιο, το όρος
Άτλας, του οποίου η μεσαία κορυφή ήταν το κεφάλι του και οι ακραίες κορυφές
οι ώμοι του, τα πλούσια δάση ήταν η κόμη του και οι δρυμοί η γενειάδα του.
Κατά τον Πλάτωνα (Κριτίας 113d2) ο Άτλας ήταν ένας από τους δέκα βασιλείς
της Ατλαντίδας, γιος του Ποσειδώνα και της Κλειτούς. Παιδιά του ήταν οι
Εσπερίδες, ο Έσπερος, ο Αύσων, η Καλυψώ, η Διώνη και οι Υάδες.
Όπως ειπώθηκε, κατά την επικρατέστερη άποψη, κόρες του Άτλαντα και της
Πληιόνης ήταν οι επτά Πλειάδες ή Ατλαντίδες που καταστερίστηκαν στον
ουρανό. Οι Πλειάδες, που γεννήθηκαν στην Κυλλήνη της Αρκαδίας είναι οι εξής:
Μαία, Ταϋγέτη, Ηλέκτρα, Στερόπη, Κελαινώ, Αλκυόνη, Μερόπη.
Η Μαία γέννησε τον Ερμή, από το Δία, στο αρκαδικό όρος Κυλλήνη (στη
ρωμαϊκή μυθολογία θεωρείτο σύζυγος του Ήφαιστου).
Η Ταϋγέτη από το Δία γέννησε το Λακεδαίμονα (ή ήταν σύζυγος του
Λακεδαίμονα και μητέρα του Ίμερου και του Ευρώτα).
Η Ηλέκτρα, από το Δια, γέννησε το Δάρδανο, γενάρχη των Τρώων και τον
Ιασίονα, που έκανε με τη Δήμητρα τον Πλούτο (κατά μια άλλη εκδοχή ήταν η
μητέρα της Αρμονίας, πάλι από το Δία).
Η Στερόπη, από τον Άρη, γέννησε τον Οινόμαο, που νίκησε τον Πέλοπα και
παντρεύτηκε την Ιπποδάμεια (ή ήταν σύζυγος του Οινόμαου).
Η Κελαινώ, από τον Ποσειδώνα, γέννησε τον Λύκο και τον Ευρύπυλο, βασιλιά
της Κυρήνης (ή ήταν σύζυγος του Προμηθέα και μητέρα του Λύκου και του
Χιμαίρου).
Η Αλκυόνη, από τον Ποσειδώνα, γέννησε τον Υριέα, πατέρα του Ωρίωνα.
Η Μερόπη, από τον Σίσυφο, γέννησε τον Γλαύκο.

Παρατηρούμε ότι μόνο η τελευταία, η Μερόπη έκανε παιδί με κοινό θνητό. Όλες
οι άλλες συνευρέθηκαν με Θεούς και γέννησαν Θεούς ή μεγάλους ήρωες.
Πάντως ο μύθος δείχνει ότι η Αρκαδία είναι γεννήτωρ τόπος θεών και ηρώων

Θέλπουσα
Υπάρχει ένας ποταμός λεγόμενος
Τουθόα, ο οποίος χύνεται στον
Λάδωνα κοντά στα σύνορα των
Θελπουσίων και Ηραίατων, μέρος το
οποίο οι Αρκάδες ονομάζουν Πεδίο.
Το μέρος όπου ο Λάδωνας χύνεται
στον Αλφειό ονομάζεται νησί των
Κοράκων. όσοι έχουν πιστέψει ότι οι
αναφερόμενες από τον Όμηρο
Ενίσπη, Στρατίη και Ρίπη, ήταν
κάποτε νησιά εντός του Λάδωνα
κατοικούμενες από ανθρώπους, ας
γνωρίζουν ότι αυτό δεν είναι αληθές.
γιατί ο Λάδων δεν είναι δυνατόν να

156
 έχει ποτέ νησιά, ούτε όσο είναι ένα
πορθμείο στο μέγεθος.
(Πάπυρος, 1975)

(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση

8.25.12)

Σχόλια:

Ο Όμηρος (Ιλιάδα 2.606) αναφέρει ότι υπήρχαν νησιά μέσα στο Λάδωνα
ποταμό, κάτι που δεν έχει ακόμα μελετηθεί γεωλογικά.
Σύμφωνα με τον Παπαχατζή (αναφέροντας τις προσχώσεις στις εκβολές του
Πάμισου ποταμού στη Μεσσηνία) όπου η κοίτη του ποταμού πλαταίνει
δημιουργούνται νησιά στη μέση του ρέματος από τις μεταφερόμενες λάσπες και
τη φυτική ύλη που συγκεντρώνεται όταν βρίσκει πρόσκομμα (1979).

Εικόνα 14: Ο Πάμισος ποταμός. Στο βάθος φαίνεται το μικρό νησάκι που έχουν
σχηματίζει οι προσχώσεις (από Παπαχατζή, 1979).

Λύκαιο όρος
Αν επικρατήσει ξηρασία για πολύ
καιρό και ξεραίνονται τα σπαρτά και
τα δέντρα, τότε ο ιερέας του Λύκαιου
Δία αφού προσευχηθεί στο νερό και
αφού προσφέρει τις καθιερωμένες
θυσίες, κατεβάζει κλαδί βελανιδιάς
στην επιφάνεια του νερού (εννοεί την
πηγή Αγνώ) χωρίς να το σπρώξει
προς το βάθος. όταν ανακινηθεί με
αυτόν τον τρόπο το νερό, τότε

157
 ανεβαίνει μια θολούρα που μοιάζει με
ομίχλη, κι αφού παραμείνει λίγο
γίνεται σύννεφο, συγκεντρώνει τα
γύρω σύννεφα και κατορθώνει να
βρέξει στην Αρκαδική γη.
(Πάπυρος, 1975)
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
8.38.4)
Το όρος Λύκαιο μεταξύ άλλων
αξιοθαύμαστων έχει και το εξής:
υπάρχει εκεί τέμενος του Δία, στο
οποίο απαγορεύεται η είσοδος των
ανθρώπων. αν κανείς περιφρονήσει
τον νόμο και μπει στο τέμενος, είναι
ανάγκη να μη ζήσει πέραν του έτους.
Λέγεται ακόμη ότι όλα όσα βρεθούν
μέσα στο τέμενος και θηρία και
άνθρωποι δεν ρίχνουν σκιά. και γι'
αυτό και όταν ένα ζώο καταφύγει στο
τέμενος, ο κυνηγός δε θέλει να μπει
και αυτός εκεί, αλλά παραμένοντας
μέσα στον περίβολο και
παρατηρώντας το ζώο, δεν βλέπει
καμία σκιά να προέρχεται από αυτό.
Όσο καιρό βρίσκεται ο ήλιος στο
ουράνιο ζώδιο του καρκίνου, στη
Συήνη που βρίσκεται πριν απ’ την
Αιθιοπία, δεν σχηματίζεται σκιά ούτε
από τα δέντρα ούτε από τα ζώα. Το
τέμενος όμως του Λυκαίου,
παρουσιάζει το φαινόμενο αυτό, να
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση μην υπάρχει σκιά, πάντοτε και σε
8.38.6) οποιαδήποτε εποχή του χρόνου.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Στο όρος Λύκαιο πραγματοποιούνται ανασκαφές από την Αμερικανική

Αρχαιολογική Σχολή, που έχουν φέρει στο φως το ιερό του Λύκαιου Δία με το
βωμό, ένα στάδιο και τον ιππόδρομο. Οι έρευνες είναι ακόμα σε εξέλιξη.
Ο γεωλόγος της ανασκαφής G. Davis, παρατήρησε ότι στο βουνό σχηματίζονται
πτυχώσεις, αναβαθμίδες και κατακρημνίσεις, γεγονός που δηλώνει μεγάλη

158
τεκτονικότητα στο χώρο. Οι μελέτες που έκανε έδειξαν ότι, η βόρεια κορυφή
του όρους στις τρεις πλευρές της, περιβάλλεται από ένα ενεργό τεκτονικό
ρήγμα, τμήμα του οποίου προσεγγίζει και την κορυφή. Ίχνη του ρήγματος είναι
ορατά σε όλη την περιοχή. Η σχεδόν θολωτή κορυφή του βουνού χωρίζεται από
τις υποκείμενες πτυχώσεις από ένα ρήγμα εφίππευσης, το οποίο περικυκλώνει το
βουνό, δημιουργώντας μια λεπτή αναβαθμίδα. Εκεί ακριβώς βρέθηκαν τα
αρχαιολογικά μνημεία.
Φυσικά η σεισμικότητα δεν έχει παύσει. Μάλιστα μετρήσεις με GPS έδειξαν ότι
το ιερό του Δία μετακινείται 37 χιλιοστά (0.37μ) το χρόνο νοτιοδυτικά σε σχέση
με την Ευρώπη, εδώ και χιλιάδες χρόνια. Το ρήγμα που κείτεται σε κατεύθυνση
Βορρά-Νότου στην ανατολική μεριά του ιερού έχει προκαλέσει κλιμακωτή
ολίσθηση του οροπεδίου. Το στάδιο που βρέθηκε, το διατρέχει κατά μήκος του
και νοτιοδυτικά, ένα ρήγμα ενώ και το τέμενος, που έχει διεύθυνση
νοτιοανατολική-βορειοδυτική, έχει στη βορειοδυτική πλευρά του ένα ρήγμα.
(Davis, 2008)

Εικόνα 15 (Davis, 2008). Διακρίνονται τα ρήγματα που διατρέχουν ολόκληρο το

λόφο με χαρακτηριστικά τα ενεργά ρήγματα ανάμεσα στο τέμενος και το βωμό
και πάνω από τον ιππόδρομο.

Πρόκειται για τον τρίτο ναό που αποδεδειγμένα βρίσκεται πάνω σε ρήγμα μετά
το ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς και αυτόν στις Οροβιές της Εύβοιας.
Φαίνεται ότι δεν ήταν τυχαία η επιλογή του χώρου ενός ναού.

Μεγαλόπολη
Πέντε στάδια περίπου μακριά από
την Ασέα και λίγο έξω από τον
δρόμο, είναι η πηγή του Αλφειού,
ενώ του Ευρώτα είναι κοντά στο

159

(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
8.44.3.4)
(Στράβων, Γεωγραφικά 8.3.12.12)
δρόμο. Κοντά στην πηγή του
Αλφειού υπάρχει ναός της Μητέρας
των θεών χωρίς στέγη και δυο
μαρμάρινα λιοντάρια. Το νερό του
ποταμού Ευρώτα ενώνεται με τον
Αλφειό και ρέουν μαζί για
απόσταση είκοσι περίπου σταδίων.
εκεί κατέρχονται σε καταβόθρα,
και ο μεν Ευρώτας εμφανίζεται
πάλι στη Λακεδαίμονα, ο δε
Αλφειός στις Πηγές της
Μεγαλόπολης.
(Πάπυρος, 1975)
O δε Αλφειός πηγάζει από το ίδιο
μέρος που πηγάζει και ο Ευρώτας:
η κώμη Ασέα στη Μεγαλοπολίτιδα
έχει δύο πηγές πολύ κοντά μεταξύ
τους, οι οποίες είναι οι πηγές των
δύο ποταμών. Αυτές χάνονται
αμέσως κάτω από τη γη, μετά από
ροή υπόγεια αρκετών σταδίων
αναφαίνονται πάλι και κατέρχονται
η μεν προς την Λακωνία, η δε άλλη
προς την Πισάτη. Ο μεν λοιπόν
Ευρώτας αναφαίνεται πάλι κατά την
αρχή της Βλεμινάτιδας, έπειτα
διέρχεται πλησίον της Σπάρτης,
κατόπιν δε διασχίζοντας μακριά
κοιλάδα, όπου υπάρχει η πόλη
Έλος, την οποία μνημονεύει ο
Όμηρος, εκβάλλει στη θάλασσα
μεταξύ του επινείου της Σπάρτης
Γυθείου και της πόλης των
Ακραίων. Όσον αφορά τον Αλφειό,
αφού χυθούν σ’ αυτόν τα νερά του
Λάδωνα, του Ερύμανθου και άλλων
ασημότερων ποταμών, διασχίζει
την πόλη Φρίξα, την Πισάτη και
Τριφυλλία, διέρχεται από αυτήν την
Ολυμπία και χύνεται στη Σικελική
θάλασσα μεταξύ Επιταλίου και

160
 Φειάς.
(Πάπυρος, 1975)
Εξάλλου και το νερό της
Στυμφαλίας αφού διατρέξει υπόγεια
διακόσια στάδια, αναδύεται στην
Αργολίδα και σχηματίζει τον
ποταμό Ερασίνο. αλλά και προς την
αρκαδική Ασέα κατευθυνόμενο
υποβρύχιο ρεύμα, πολύ μετά την
εξαφάνισή του, αναφαίνεται πάλι
και σχηματίζει τους ποταμούς
Ευρώτα και Αλφειό. επί του
προκειμένου μάλιστα έχει
επικρατήσει και μια σχετική
(Στράβων, Γεωγραφικά 6.2.9.21)
παράδοση ότι αφιερώθηκε στον
κάθε ποταμό ένα στεφάνι και μετά
ρίχτηκαν και τα δύο στο κοινό
ρεύμα των ποταμών, κατόπιν όμως
επανεμφανίστηκε, το κάθε στεφάνι
στο ρεύμα του ποταμού για το
οποίο είχε ριχτεί.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Πρόκειται για μια ακόμα περίπτωση ενός καρστικού ίχνους νερού που συνδέεται
με αρχαία θρησκευτικά τελετουργικά. Η δοξασία προέρχεται από την Αρκαδία και
τη γειτονική περιοχή της Λακωνίας.
Ο Στράβων και ο Παυσανίας περιέγραψαν ένα καρστικό ποτάμι
του οποίου η ροή χωρίζεται στα δύο, ενώ είναι ακόμα υπόγεια, και τα δύο
τμήματα αναδύονται ξεχωριστά για να σχηματίσουν τα κεφαλόβρυσα δύο
διαφορετικών επιφανειακών ποταμών, σε δύο λεκάνες απορροής: τον Αλφειό και
τον Ευρώτα. Ο ποταμός Αλφειός ρέει από τον Ταΰγετο βορειοδυτικά, ενώ ο
ποταμός Ευρώτας ρέει νοτιοανατολικά.

Εικόνα 16: ο ποταμός Αλφειός και το ρέμα Λαγκάδα που χύνεται στον
ποταμό Ευρώτα

161
 Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην Ασέα, ο Αλφειός και ο Ευρώτας
ενώνονται σε ένα ενιαίο ποτάμι, το οποίο λειτούργει ως ένα ενιαίο
υδάτινο ρεύμα για 4 χλμ., στη συνέχεια εξαφανίζεται υπόγεια μέσα από μια
καταβόθρα και αναδύεται ως δύο ποτάμια με τα ίδια ονόματα όπως πριν. Με
άλλα λόγια, η ακολουθία είναι: δύο ρεύματα στην επιφάνεια, ένα
υπόγειο και δύο πηγές στην επιφάνεια που προέκυψαν από δύο αντίστοιχες
υπόγειες.
Πρόκειται για φαινόμενο που οδήγησε στην πεποίθηση των
αρχαίων Ελλήνων, ότι αν δύο στεφάνια ριχτούν στο κοινό ρεύμα πριν αυτό
εξαφανιστεί υπόγεια, το στεφάνι το αφιερωμένο στο θεό του ποταμού Ευρώτα
θα επανεμφανιστεί στον ξεχωριστό ποταμό Ευρώτα, και το στεφάνι το
αφιερωμένο στον θεό του ποταμού Αλφειού, θα επανεμφανιστεί στον ξεχωριστό
Αλφειό ποταμό.
Η πεποίθηση αυτή είναι πολύ πιθανό να έχει πραγματική βάση. Τέτοια φαινόμενα
είναι συχνά, όπου υπάρχουν καρστικές δομές. Συμβολές και διακλαδώσεις
ποταμού συμβαίνουν υπόγεια, όπως ακριβώς συμβαίνουν και υπέργεια, στην
επιφάνεια της γης. Οι υπόγειες διαδρομές αδιαφορούν για την επιφανειακή
τοπογραφία, ακολουθούν κρυφά μονοπάτια
και αναδύονται σε απρόβλεπτες θέσεις. (Clendenon, 2010)

Όγκιο

162
 Όταν η Δήμητρα περιπλανιόταν
αναζητώντας την κόρη της, ο
Ποσειδώνας την ακολουθούσε
επιθυμώντας να συνευρεθεί μαζί της.
εκείνη τότε μεταμορφώθηκε σε
φοράδα που έβοσκε μαζί με τις
φοράδες του Ογκίου. ο Ποσειδώνας
όμως κατάλαβε ότι η Δήμητρα τον
εξαπάτησε και μεταμορφώθηκε κι
αυτός σε αρσενικό άλογο και
ζευγάρωσε μαζί της. Η Δήμητρα τοτε
θύμωσε γι’ αυτό που της συνέβη,
αλλά μετά την πάροδο του χρόνου
απέβαλε την οργή της και θέλησε να
λουστεί στον Λάδωνα. Γι’ αυτό
ονόμασαν τη θεά Ερινύα, εξαιτίας της
οργής της, γιατί οι Αρκάδες το
οργίζομαι το έλεγαν «ερινύω»,
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση Λουσία δε, επειδή λούστηκε στον
8.25.5) Λάδωνα.
(Πάπυρος, 1975)
Ορχομενός
Απέναντι από την πόλη είναι το όρος
Τραχύ. Το νερό των βροχών
διαμέσου κοίλης χαράδρας, που
βρίσκεται ανάμεσα στην πόλη και στο
βουνό Τραχύ, κατέρχεται σε άλλη
πεδιάδα των Ορχομενίων, η οποία
είναι μεγάλη, αλλά το μεγαλύτερο
μέρος της είναι λίμνη. Αν προχωρήσει
κανείς τρία στάδια πέρα από τον
Ορχομενό, θα βρεθεί μπροστά σε δυο
δρόμους, εκ των οποίων ο ένας
οδηγεί κατευθείαν στην πόλη Καφυά,
ακολουθώντας την κατεύθυνση της
χαράδρας και μετά την πόλη και προς
τ’ αριστερά της οδηγεί προς την
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση λίμνη. ο άλλος δρόμος είναι στους
8.13.4) πρόποδες του όρους Τραχύ αφού
διέρχεται το χείμαρρο της χαράδρας.

163
 (Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Πειράματα εντοπισμού και ιχνηλασίας νερού που πραγματοποίησαν οι Higgins &

Higgins (1996) έδειξαν ότι τα υπόγεια νερά που προέρχονται από τις πηγές του
ποταμού Λάδωνα, παραπόταμου του Αλφειού καταλήγουν στην καταβόθρα του
Φενεού, της Αρκαδίας και του Ορχομενού, κινούνται νότια και δυτικά και
χύνονται στο Ιόνιο Πέλαγος. (Clendenon 2009)

Παλλάντιο
Κατόπιν των όσων μέχρι τώρα
έγραψα θεωρώ αναγκαίο να γράψω
για το Παλλάντιο, αν υπάρχει εκεί
κάτι το αξιομνημόνευτο, και για ποιο
λόγο ο αυτοκράτορας Αντωνίνος ο
παλαιότερος έκανε το Παλλάντιο
πόλη από μικρή κώμη που ήταν και
γιατί έδωσε στους κατοίκους του
ελευθερία και απαλλαγή από τους
φόρους.
Λένε λοιπόν πως ο Αρκάς Εύανδρος
υπήρξε ο σωφρονέστερος και
πολεμικότερος από τους Αρκάδες.
ήταν γιος μιας νύμφης, κόρης του
Λάδωνα και του Ερμή. Αυτός
σταλμένος προς ίδρυση αποικίας και
οδηγώντας στρατό από Αρκάδες του
Παλλάντιου, έκτισε πόλη κοντά στον
ποταμό Θύβριδι. Ένα μέρος της
σημερινής Ρώμης, το οποίον
κατοικούνταν από τον Εύανδρο και
τους Αρκάδες του, ονομάστηκε
Παλλάντιο, σ’ ανάμνηση του
.
αρκαδικού Παλλάντιου μετά από
πολύ καιρό άλλαξε το όνομα με την
αφαίρεση των γραμμάτων λ και ν (και
έγινε Παλάτιο και ο λόφος Παλατίνος
λόφος).
Γι’ αυτούς τους λόγους ο αυτοκράτωρ
έκανε δωρεές στους κατοίκους του
Παλλάντιου.

164
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
8.43.1)

Σχόλια:

Εντοπίσθηκε το αρχαίο Παλλάντιο μητέρα-πόλη της Ρώμης, το 2008 από τον

αρχαιολόγο Μιχάλη Πετρόπουλο και τη ΛΘ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων. Αφορμή ήταν η κατασκευή ταμιευτήρα της αποξηραμένης σήμερα
λίμνης Τάκας. Βρέθηκαν τμήματα δημόσιων και ιδιωτικών οικοδομημάτων της
ελληνιστικής και ρωμαϊκής πόλης, του αρχαίου τείχους, του λιθόστρωτου
δρόμου του Παλλαντίου και παρόδιες ταφές. Αποκαλύφθηκε μεγάλο τμήμα της
κεντρικής αμαξήλατης οδού που οδηγούσε στα υψίπεδα της αρχαίας Ασέας, και
ο αρχαίος δρόμος που συνέδεε την κάτω πόλη του αρχαίου Παλλαντίου με τον
κεντρικό οδικό άξονα. Αποκαλύφθηκε ακόμα, οδός λιθαγωγίας, δηλαδή επικλινή
οδό μεταφοράς λατομημένων ογκόλιθων. Σημαντικό παρόδιο κτήριο της
ελληνιστικής εποχής, πιθανότατα αγροτικό ιερό, εντοπίστηκε επίσης στην
περιοχή, καθώς και τοίχος εγκιβωτισμού κοίτης ρέματος
(www.yppo.gr/0/anaskafes/pdfs/LTH_EPKA.pdf.)

165
 Παράρτημα

Χάρτης 25: Αρχαιολογικές αναφορές κατά Παυσανία, Στράβωνα, Απολλόδωρο

και Διόδωρο

Χάρτης του σημερινού Ν. Αρκαδίας. Με μπλε κουκκίδες σημειώνονται τα

αρχαιολογικά μνημεία του νομού σύμφωνα με όσα περιγράφουν στα κείμενά τους
ο Παυσανίας (Ελλάδας Περιήγηση), ο Στράβων (Γεωγραφικά), ο Απολλόδωρος
(Βιβλιοθήκη) και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (Ιστορική Βιβλιοθήκη).
Με τρίγωνο σημειώνονται τα ορατά αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το
Υπουργείο Πολιτισμού (www.listedmonuments.culture.gr και
www.odusseus.culture.gr)

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό)

166
 Υπόμνημα
1. Τρόπαια 13. Μαντίνεια- 25. Βασιλίς 37. Βόρειο
Αλήσιο όρος
2. Θέλπουσα 14. Μαίναλο όρος 26. Λύκαιο όρος 38. Τεγέα
3. Ογκείο 15. Μεθύδριο 27. Φαιδριάς- 39. Αλέα
Ερμαίο
4. Καούντα 16. Τεύθις 28. Λυκόσουρα 40. Παρθένιο όρος
5. Ηραία 17. Τρικόλωνοι 29. Ακακήσιο 41. Νησί Παράλιου
Άστρους
6. Καφυαί 18. Ύψοις 30. Μεγαλόπολη 42. Ελληνικό
(Θυρέα)
7. Κονδυλέα 19. Γόρτυνα 31. Περαιθείς 43. Αγ. Ανδρέας
8. Ορχομενός 20. Κοντοβάζαινα 32. Ορεσθάσιο 44. Κάστρο Τυρού
9. Καμενίτσα 21. Ελισσών 33. Αίγυς 45. Βρασιαί
10. Θαυμάσιο 22. Μαίναλο 34. Ίλιο 46. Μαριός
11. Αρτεμίσιο 23. Λυκόα 35. Ασέα
12. Νεστάνη 24. Ζοιτία 36. Παλλάντιο

Αναλυτικά:

Πίνακας 16- Αρχαιολογικά μνημεία Αρκαδίας σύμφωνα με τις πηγές

α/α τόπος είδος Θεός/ήρωας επιπλέον πληροφορίες
1 Τρόπαια δάσος Αφροδίσιο και στήλη με αρχαία
γράμματα
2 Θέλπουσα ναός Ασκληπιός
2 Θέλπουσα ιερό 12 Θεών
2 Θέλπουσα ιερό Δήμητρα αγάλματα Δήμητρα-
Ελευσίνια Κόρης-Διόνυσου
3 Ογκείο ιερό Απόλλων ιερό παιδιού Ασκληπιού
Ογκαιάτης και μνήμα Τρυγόνας
3 Ογκείο ιερό Δήμητρα ξόανο με άκρα και
Ερινύα πρόσωπο μαρμάρινο
3 Ογκείο άγαλμα Δήμητρα
Λουσία
4 Καούντα ιερό Ασκληπιός
Καούσιος

167
5 Ηραία ναός Ήρα
5 Ηραία ναός Πaν
5 Ηραία, ναοί Διόνυσος λουτρά καιγιορτές
Λουτρά Πολίτης-
Αυξίτης
6 Καφυαί ιερό Ποσειδών
Άρτεμη γιορτή και πηγή
6 Καφυαί ιερό Κνακαλήσια Μενελαΐς
8 Ορχομενός ιερό Άρτεμη Υμνία
8 Ορχομενός ιερό Ποσειδών μαρμάρινο άγαλμα
8 Ορχομενός ιερό Αφροδίτη μαρμάρινο άγαλμα
8 Ορχομενός ιερό Άρτεμη
8 Ορχομενός, ξόανο Άρτεμη
πόλη Κεδρεάτις
8 Ορχομενός μνήμα Αριστοκράτη Τενείες πηγές
προς Τραχύ
10 Θαυμάσιο σπηλιά Ρέα
12 Νεστάνη ιερό Δήμητρα
12 Νεστάνη πηγή Φίλιππος Φιλίππειο
13 Μαντίνεια ιερό Δίας Σωτήρ- άγαλμα Ασκληπιού
Επιδιώτης
13 Μαντίνεια ιερό Διόσκουροι
13 Μαντίνεια ιερό Δήμητρα και θέατρο
Κόρη
13 Μαντίνεια διπλό ιερό Ασκληπιός- βάθρο Αθηνά και
Λητώ και Μαρσύας και στήλη με
παιδιά της παράσταση Πολύβιου
13 Μαντίνεια ιερό Δίας Χάρμων
13 Μαντίνεια ναός Ήρα άγαλμα με Αθηνά και
Ήβη και τάφος Αρκάδα
13 Μαντίνεια ιερό Άρτεμη
13 Μαντίνεια, ναός Αντίνοος άγαλμα σαν Διόνυσος και
γυμνάσιο χάλκινη εικόνα
Διομένειας
13 Μαντίνεια, ιερό Αφροδίτη κρήνη Μελιαστών
έξω από την Μελαινίς
πόλη
13 Μαντίνεια, μέγαρο Διόνυσος Διονυσιακά Μυστήρια
έξω από την
πόλη

168
13 Μαντίνεια, ναός Αφροδίτη άγαλμα και τάφος
θέατρο Συμμάχια Αντινόης και στήλη με
παράσταση έφιππου
Γρύλου
13 Μαντίνεια, ιερό Αθηνά Αλέα άγαλμα και Κοινή Εστία
θέατρο
13 Μαντίνεια-
Αλήσιο όρος άλσος Δήμητρα
13 Μαντίνεια- ιερό Ποσειδών τάφος κορών Πελία
Αλήσιο όρος Ίππιος
14 Μαίναλο όρος ναός Αθηνά
14 Μαίναλο όρος ιερό Παν
15 Μεθύδριο ναός Ποσειδών
Ίππιος
16 Τεύθις ιερό Αφροδίτη
16 Τεύθις ιερό Άρτεμη
17 Τρικόλωνοι ιερό Άρτεμη τάφος Καλλιστούς
Καλλίστη
17 Τρικόλωνοι ιερό Ποσειδών άγαλμα και άλσος
18 Ύψοις ιερό Ασκληπιός
18 Ύψοις ιερό Άρτεμη
Δαφναία
19 Γόρτυνα ναός Ασκληπιός μαρμάρινος και αγάλματα
Ασκληπιού και Υγείας
19 Γόρτυνα μνήμα ήρωες Παραιβάσιο
προς
Μεγαλόπολη
21 Ελισσών ναός Ποσειδών άγαλμα
Επόπτης
23 Λυκόα ιερό Άρτεμη χάλκινο άγαλμα
Λυκοάτιδα
24 Ζοιτία ναός Δήμητρα
24 Ζοιτία ναός Άρτεμη
25 Βασιλίς ιερό Δήμητρα
Ελευσίνια
26 Λύκαιο τέμενος Δίας Λύκαιος βωμός και κίονες με
επίχρυσους αετούς
26 Λύκαιο ιερό Παν
26 Λύκαιο ιερό Απόλλων
Παρράσιος-

169
 Πύθιος
27 Φαιδριάς, αγάλματα Δέσποινα-
κατά Δήμητρα-
Δέσποιναν Ερμής-
Ερμαίο Ηρακλής
(ξόανο)
28 Λυκόσουρα ναός Άρτεμη άγαλμα
Ηγεμόνη
28 Λυκόσουρα βωμοί Δήμητρα-
Δέσποινα-
Μεγάλη
Μητέρα-
Ίππιος
Ποσειδών-
Άρης
28 Λυκόσουρα αγάλματα Δέσποινα- ξόανο Απόλλων και
Δήμητρα- Αθηνά
Άρτεμης-
Άνυτος-
Αφροδίτη 2
28 Λυκόσουρα Μέγαρο για Δέσποινα άλσος- βωμός Ίππιου
θυσίες Ποσειδώνα
28 Λυκόσουρα ιερό Παν βωμός Άρη- άγαλμα
Αφροδίτης
28 Λυκόσουρα ιερό Αθηνά ξόανα Απόλλωνα και
Αθηνάς
28 Λυκόσουρα περίβολος Δέσποινα ναός, στοά με ανάγλυφα
Μοιρών-Δία Μοιραγέτη-
Ηρακλή-Απόλλωνα-
Νυμφών-Πάνα-
Πολύβιου και άγαλμα
Πολύβιου
29 Ακακήσιο, λίθινο Ερμής
Απιδίτσα άγαλμα Ακακήσιος
30 Μεγαλόπολη ιερό Δίας Σωτήρ μαρμάρινο άγαλμα και
μαρμάρινη, ανάγλυφη
εικόνα Πολύβιου
30 Μεγαλόπολη ναός Ηρακλής- καιάγαλμα
Ερμής
30 Μεγαλόπολη αγάλματα Θεοί Εργάτες:
Εργάνη

170
 Αθηνά, και
Αγυιέας
Απόλλων
30 Μεγαλόπολη ναός Θεός (Δίας;) τάφος Αριστόδημου
προς Μαίναλο Αγαθός 'Χρηστός’
30 Μεγαλόπολη ιερό Αθηνά μνήμα Οΐκλή
προς Μαίναλο Μαχανίτις
30 Μεγαλόπολη τέμενος Βορέας
προς Μαίναλο
30 Μεγαλόπολη ναός Δήμητρα άλσος
προς Μαίναλο
30 Μεγαλόπολη, ιερό Αθηνά Πολιάς
2 λόφοι
30 Μεγαλόπολη, ναός Ήρα Τέλεια πηγή Βάθυλλος
2 λόφοι
30 Μεγαλόπολη, ιερό Δία Λύκαιος βωμοί
αγορά
30 Μεγαλόπολη, μαρμάρινο Πάνας Σινόεις χάλκινο άγαλμα
αγορά άγαλμα Απόλλωνα
30 Μεγαλόπολη, ναός Ερμής και άγαλμα Μητέρας
αγορά Ακακήσιος Θεών και αδριάντας
Διοφάνη
30 Μεγαλόπολη, άγαλμα Άρτεμη
αγορά Εφέσια
30 Μεγαλόπολη, χάλκινο Πάν
αγορά άγαλμα Σκολείτας
30 Μεγαλόπολη, ναός Τύχη μαρμάρινο άγαλμα
αγορά
30 Μεγαλόπολη, ναός Διόνυσος
αγορά
30 Μεγαλόπολη, μαρμάρινο Άρτεμη
αγορά άγαλμα Σώτειρα
30 Μεγαλόπολη, περίβολος Μεγάλες και μαρμάρινα αγάλματα
αγορά Θεές: και ανάγλυφα Αρτέμης-
Δήμητρα και Ασκληπιού και Υγείας
Κόρη Σώτειρα και εικόνα Ηρακλή και
αγάλματα κορών
Δαμοφώντα και τραπέζι
με Ώρες-Απόλλωνα-
Πάνα-Νύμφες
30 Μεγαλόπολη, ναός Δίας Φίλιος άγαλμα

171
 αγορά
30 Μεγαλόπολη, άλσος Δήμητρα και αγάλματα
αγορά Κόρη
30 Μεγαλόπολη, ιερό Αφροδίτη ξόανο και ξόανα Ήρας-
αγορά Μαχανίτις Απόλλωνα- Μουσών
30 Μεγαλόπολη, κοινό ιερό Απόλλων- ξόανα
αγορά Μούσες-Ερμής
30 Μεγαλόπολη, αγάλματα Αφροδίτη αδριάντες Καλλιγνώτου-
αγορά Ουρανία - Μέντα-Σωσιγένη-
Πάνδημη Πώλου
30 Μεγαλόπολη, άγαλμα Ερμής Αγήτωρ αγάλματα Απόλλωνα-
αγορά Αθηνάς-Ποσειδώνα-
Ηρακλή
30 Μεγαλόπολη, άγαλμα Ήλιος Σωτήρ ιερό για τέλεση
αγορά μυστηρίων
30 Μεγαλόπολη, ιερό Κόρη άγαλμα
αγορά
30 Μεγαλόπολη, βωμός Άρης και ιερό; και στάδιο
αγορά
30 Μεγαλόπολη, ναός Άρτεμη τέμενος
λόφος Αγροτέρα
30 Μεγαλόπολη, ιερό Ασκληπιός άγαλμα Ασκληπιού και
λόφος Υγείας και ιερό παιδιού
Ασκληπιού
30 Μεγαλόπολη, ιερό Άρτεμη
Σκιάδα Σκιάτις
30 Μεγαλόπολη ιερό Μανίες και λίθινο δάκτυλο
προς (Ευμενίδες;) Ορέστη 'Δακτύλου
Μεσσήνη Μνήμα'
30 Μεγαλόπολη ιερό Ευμενίδες και ιερό Κουρείο
προς
Μεσσήνη,
κοντά στην
Άκη
31 Περαιθείς ιερό Παν
32 Ορεσθάσιο ιερό Άρτεμη Ιέρεια Αφροδίσιο
32 Ορεσθάσιο ναός Αθηνά, μαρμάρινα αγάλματα
“Αθήναιο”
33 Αίγυς ιερό Απόλλων
Κερεάτης
34 Ίλιον ναός Διόνυσος

172
34 Ίλιον ναός Ασκληπιός
35 Ασέα, ναός Μητέρα θεών 2 μαρμάρινα λιοντάρια
Αλφειός
36 Παλλάντιο ιερό Δήμητρα και αδριάντας Πολύβιου και
Κόρη ναός με αγάλματα
Πάλλαντα και Εύανδρου
36 Παλλάντιο, ιερό Θεοί Καθαροί
ακρόπολη
37 Βόρειο ναός Αθηνά και Αθηνά Σώτειρα
Ποσειδών
38 Τεγέα ιερό Αθηνά Αλέα και άγαλμα και αετώματα
και βωμός και αγώνες
'Αλεαία', κλίνη Αθηνάς,
δόντια και δέρμα
Καλυδώνιου Κάπρου

38 Τεγέα ιερό Αφροδίτη

Παφία
38 Τεγέα ιερό Διόνυσος
38 Τεγέα ναός Απόλλων επίχρυσο άγαλμα
38 Τεγέα βωμός Δίας Κλάριος γιορτή και μνήμα Εχέμου
και στήλη
38 Τεγέα ναός Δήμητρα και βωμός Κόρης
Κόρη
Καρποφόροι
38 Τεγέα ιερό Ερμής
Αίπυτος
38 Τεγέα ιερό Αθηνά κρήνη Ηρακλή
Πολλιάτις-
Έρωμα
38 Τεγέα ιερό Άρτεμη
Ηγεμόνη
38 Τεγέα αγορά ναός Αφροδίτη εν άγαλμα και στήλες
πλινθίω
38 Τεγέα αγορά ανάγλυφο Άρης
Γυναικοθοίνας
38 Τεγέα αγορά βωμός Δίας Τέλειος τετράγωνο άγαλμα και
μνήμα Λυκάονα και
Μαιράς
38 Τεγέα, αγορά ναός Ειλείθυια άγαλμα
γονατιστή

173
 Αυγή
38 Τεγέα, αγορά βωμός Γη στήλη Πολύβιου και
στήλη Αρκάδα
38 Τεγέα, αγορά- 4 αγάλματα Απόλλων ένα από κάθε φυλή και
Θέατρο Αγυιέας βάθρα για χάλκινους
αδριάντες και αδριάντας
Φιλοποίμην
38 Τεγέα προς ναός Ασκληπιός άγαλμα
Άργος
38 Τεγέα προς ιερό Απόλλων
Άργος Πύθιος
38 Τεγέα προς ναός Δήμητρα των
Άργος Κορυθέων
38 Τεγέα προς ιερό Διόνυσος
Άργος Μύστας
38 Τεγέα προς ιερό Παν ιερή βελανιδιά και μνήμα
Θυρέα Ορέστη
38 Τεγέα προς ιερό Άρτεμη
Λακωνία Λιμνάτιδα-
Κνακεάτις
38 Τεγέα προς βωμός Δίας Λύκαιος βωμός Πάνα
Λακωνία
39 Αλέα ιερό Άρτεμη
Εφέσια
39 Αλέα ιερό Αθηνά Αλέα
39 Αλέα ναός Διόνυσος άγαλμα και γιορτή
'Σκιέρεια'
40 Παρθένιο ιερό Παν τέμενος Τήλεφου
όρος
45 Βρασιαί ιερό Αχιλλέας
ή Κορύβαντες (οι πρώτοι
άνθρωποι ή γιοι της
45 Βρασιαί αγάλματα Διόσκουροι Κυβέλης)
45 Βρασιαί ιερό Ασκληπιός γιορτή
45 Βρασιαί κήπος Διόνυσος
46 Μαριός ιερό όλοι οι Θεοί άλσος και πηγές
46 Μαριός ιερό Άρτεμη
i Ορχομενός ιερό Χάριτες
a Τεγέα τέμενος Αθηνά
α Ορχομενός ιερό Άρτεμη

174
 (Με αραβικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Παυσανία, με
λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα, με λατινικό
αλφάβητο οι πληροφορίες του Απολλόδωρου και με ελληνικό αλφάβητο οι
πληροφορίες του Διόδωρου)

Αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού

Πίνακας 17- Αρχαιολογικά μνημεία που έχουν βρεθεί

6 Καφυαί τείχη, ιερό
8 Ορχομενός θέατρο, αγορά, βουλευτήριο, τείχη, εκατόμπεδος
ναός Μεσοπολίτιδας Άρτεμης, προϊστορικός
Τύμβος –Σωρός, αρχαϊκή γέφυρα, προϊστορικός
οικισμός και αποστραγγιστικά έργα, μυκηναϊκός
οικισμός και ιερό, αρχαίο ιερό

9 Καμενίτσα Γορτυνίας πιθανώς η ελληνιστική κώμη Τορθύνιον, σπήλαιο

νεολιθικής κατοίκησης, νεολιθικός-μυκηναϊκός
οικισμός
13 Μαντίνεια ναός Ήρας, θέατρο, ναός, τείχος

13 Πτόλις ακρόπολη
16 Τεύθις (Δημητσάνα) ακρόπολη και τείχη
19 Γόρτυς ακρόπολη, Ασκληπιείο
20 Κοντοβάζαινα ιερό Αφροδίτης Ερικύνης
26 Λύκαιο όρος τέμενος Δία, ξενώνας, στοά, δεξαμενή,
Ιππόδρομος, κρηναίο οικοδόμημα, είσοδος
τεμένους, χωμάτινος βωμός
28 Λυκόσουρα ιερό Δέσποινας, μέγαρο, βωμός, στοά, κρήνη-
δεξαμενή
30 Μεγαλόπολη θέατρο, αγορά, ιερό Δία Σωτήρ, Φιλίππειος
στοά, Μυροπώλιδος στοά, τείχη, Θερσίλειο
Βουλευτήριο
35 Ασέα ακρόπολη, ιερά

175
36 Παλλάντιο δημόσια και ιδιωτικά οικοδομήματα της
ελληνιστικής και ρωμαϊκής πόλης, τείχος
λιθόστρωτος δρόμος, παρόδιες ταφές, αμαξήλατη
οδός, ο αρχαίος δρόμος που συνέδεε την κάτω
πόλη του αρχαίου Παλλαντίου με τον κεντρικό
οδικό άξονα, οδός λιθαγωγίας, αγροτικό ιερό και
τοίχος εγκιβωτισμού κοίτης ρέματος

38 Τεγέα (Επισκοπή) ναός Αλέας Αθηνάς, ελληνιστικό θέατρο, αγορά,

βωμός
40 Παρθένιο ναός Παρθένου Άρτεμης
41 Ελληνικό Κυνουρίας ακρόπολη Θυρέας
41 Νησί παράλιου ακρόπολη
Άστρους
43 Αγ. Ανδρέας ακρόπολη Ανθήνης
Κυνουρίας
44 Κάστρο Τυρού ακρόπολη
45 Βρασιαί (Πρασιαί) λιμάνι

176
Χάρτης 26: Μύθοι

Χάρτης σημερινού Ν. Αρκαδίας. Με κόκκινες κουκκίδες σημειώνονται οι

τόποι στους οποίους συντελέστηκαν μύθοι της ελληνικής μυθολογίας. Με
κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι.

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό)

Υπόμνημα
1. Ογκείο 5. Τεγέα 8. Τραπεζούς
2. Λάδων ποταμός 6. Αλέα 9. Βρασιαί
3. Θαυμάσιο όρος 7. Μεγαλόπολη 10. Νεστάνη
4. Μαντίνεια

177
Αναλυτικά:

Με κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι

Πίνακας 18- Μύθοι Αρκαδίας

α/α τόπος Θεός/ήρωας μύθος
1 Ογκείο Δήμητρα εδω η Δήμητρα μεταμορφώθηκε σε
φοράδα για να ξεφύγει από τον
Ποσειδώνα. Αυτός όμως
μεταμορφώθηκε σε άλογο και από
την ένωσή τους γεννήθηκε το άλογο
Αρίων και ένα κορίτσι, το όνομα του
οποίου γινόταν γνωστό μόνο στους
μυημένους. (Παυσανίας 8.25.5,
8.42.6)
2 Λάδων ποταμός Ηρακλής εδώ ο Ηρακλής έπιασε την ιερή
ελαφίνα της Άρτεμης με τα χρυσά
κέρατα. (Απολλόδωρος 2.5.3,
Διόδωρος 4.13.1, Ευριπίδης Ηρακλής
Μαινόμενος 375, Υγίνος 30, Πίνδαρος
Ολυμπιόνικος 3.29)
2 Λάδων ποταμός Παν εδώ η Ναϊάδα Σύριγξ, που την
καταδίωκε ο Παν από το όρος
Λύκαιο, μεταμορφώθηκε σε καλάμι
και ο θεός ανακάλυψε τη φλογέρα.
(Οβίδιος Μεταμορφώσεις 1.698,
Νόννος 2.113, 42.384)
3 Όρος θαυμάσιο Δίας εδώ η Ρέα έσωσε το Δία από τον
πατέρα του, Κρόνο, που ήθελε να
τον καταβροχθίσει, δίνοντας του μια
πέτρα. (Ησίοδος Θεογονία 453,
Παυσανίας 8.28.2, Στράβων 8.3.22)
4 Μαντίνεια Αρκάς εδώ, μετά το δελφικό χρησμό,
θάφτηκαν τα οστά του Αρκά, δίπλα
στο βωμό του ναού της Ήρας.
(Παυσανίας 8.3.7, 8.9.4)
5 Τεγέα Ηρακλής εδώ ο Ηρακλής αποπλάνησε την
Αυγή, κόρη του Αλεού και γεννήθηκε
ο Τήλεφος. (Απολλόδωρος 2.7.4,
3.9.1, Διόδωρος 4.33.7, Παυσανίας
8.48.7)

178
5 Τεγέα Ορέστης εδώ θάβεται ο Ορέστης. (Παυσανίας
3.3.6, 3.11.10, 8.54.4, Ηρόδοτος 1.67)
6 Αλέα Αθηνά το βωμό του ναού της Αλέας Αθηνάς
τον είχε φτιάξει ο Μελάμποδας. Εδω
προϋπήρχε μια τοπική θεότητα, η
Αλέα, που θεωρούνταν ότι είχε
θεραπευτικές ιδιότητες και
εξομοιώθηκε με την Αθηνά.
(Παυσανίας 8.47.1)
7 Μεγαλόπολη Ερινύες εδω οι θεές παρουσιάστηκαν
μπροστά στον Ορέστη με φοβερή
όψη. Αυτός από το φόβο του έκοψε
το δάκτυλο του και τις έκανε ν’
ασπρίσουν. Τέλος έκανε θυσίες και
στις Λευκές και στις Μαύρες Θεές.
Εδώ οι Ερινύες ονομάστηκαν
Μανίες, δηλαδή αυτές που
τρελαίνουν, και Ευμενίδες. Οι
εξιλαστήριες θυσίες στις Μαύρες
Θεές ονομάζονταν εναγίσματα ενώ
οι ευχαριστήριες στις Λευκές,
θυσίες. (Παυσανίας 8.34.1, Αισχύλος
Ευμενίδες, Στέφανος Βυζάντιος Μεγάλη
πόλις)
8 Τραπεζούς Γίγαντες στην πηγή της Ολυμπιάδας, που μια
χρονιά έτρεχε νερό και την άλλη όχι,
κοντά στην οποία ανάβλυζε φωτιά,
έγινε η Γιγαντομαχία. Οι Αρκάδες
γιόρταζαν εκεί τα μυστήρια των
Μεγάλων Θεών. Πρόσφεραν θυσίες
στις αστραπές, στις θύελλες και τις
βροντές. (Παυσανίας 8.29.1)
9 Βρασιαί Διόνυσος εδω εκ-βράστηκε η λάρνακα στην
οποία έκλεισε ο Κάδμος τη Σεμέλη
και το Διόνυσο. Η Σεμέλη πέθανε
και ο Διόνυσος ανατράφηκε από
τους κατοίκους ή από την Ινώ.
(Παυσανίας 3.24.1)
10 Νεστάνη Ποσειδών εδώ η Ρέα, επειδή τα προηγούμενα
παιδιά της τα είχε καταπιεί ο
Κρόνος, αφήνει τον Ποσειδώνα

179
 βρέφος σ’ ένα κοπάδι, στην κρήνη
της Άρνης. Η Ρέα έδωσε στον Κρόνο
αντ’ αυτού ένα πουλάρι. (Παυσανίας
8.8.1, 8.10.2, 8.25.7)

180
Γεωλογία κατά Παυσανία και Στράβωνα:

(Με μαύρα στοιχεία οι γεωλογικές πληροφορίες που δίνει ο Παυσανίας -

ποταμοί, λίμνες, πηγές, κρήνες και σπήλαια. Με κόκκινα οι επιπλέον
πληροφορίες από το Στράβωνα. Οι κοινές πληροφορίες δεν αναφέρονται δύο
φορές.)

Πίνακας 19
Ποταμοί Τόπος
Αρχαία Γεωλογία
Γορτύνιος ή Λούσιος Γόρτυνα
Όφις Μαντίνεια
Λάδων Κλειτορία
Κλείτωρ Κλειτορία-χύνεται στον Αροάνιο
Τράγος Ορχομενός-Καφυές
Ερύμανθος Λάμπεια-χύνεται στον Αλφειό
Άρσης Θέλπουσα
Τουθόας Σύνορα Θέλπουσας Ηραίας-
χύνεται στο Λάδωνα
Βουφάγος Ηραία προς Μεγαλόπολη-χύνεται
στον Αλφειό
Αμίνιος Θωκνία
Ελισσών Ελισσών-χύνεται στον Αλφειό
Καρνίων Μανίες-έξω από Μεγαλόπολη-
χύνεται στο Γαθεάτα που
χύνεται στον Αλφειό
Γαθεάτας έξω από Μεγαλόπολη
Μαλούντας Μεγαλόπολη προς Μεσσήνη-
χύνεται στον Αλφειό
Σκύρος Μεγαλόπολη προς Μεσσήνη-
χύνεται στον Αλφειό
Θειούς Μεγαλόπολη προς Σπάρτη-
χύνεται στον Αλφειό
Μαλοίτας Μεθύδριο
Μεθύδριο
Έλαφος Παλίσκιος
Μυλάων
Νους Θεισοαία-χύνεται στον Αλφειό
Αχελώος Θεισοαία-χύνεται στον Αλφειό
Κέλαδος Θεισοαία-χύνεται στον Αλφειό
Νάλιφος Θεισοαία-χύνεται στον Αλφειό
Πλατανιστώνας Λυκόσουρα

181
Νέδα Φιγάλια-πηγάζει από το όρος
Λύκαιο
Λύμαξ Φιγάλια-χύνεται στη Νέδα
Γαράτης Τεγέα προς Θυρέα
Νερό της Στύγας Ρέμα στη Νώνακρη
Πηγές-Κρήνες Τόπος
Κρήνη Μελιαστών Εξω από Μαντίνεια
Πηγή Αλαλκομένειας Πτόλις Μαντίνειας
Πηγή Φιλίππιο Νεστάνη
Πηγές Τενείες έξω από Ορχομενό
Κρήνη Άρνη Νεστάνη
Πηγή Κίσσα έξω από Μεθύδριο
Πηγή Ορχομενό
Πηγή Καρυές
Κρήνη Οινόη έξω από Φενεό
3 κρήνες Ερμή Τρίκρηνα
Πηγή Άλυσσος Κύναιθα
Πηγή Στύμφαλο
Πηγή Μενελαΐς Καφυές
Κρήνη Τριτωνίδα Αλίφηρα
Πηγή Ολυμπιάδα Τραπεζούντα
Πηγή Μεγαλόπολη-χύνεται στον
Ελισσόντα
Πηγή Βάθυλλος Μεγαλόπολη-κάτω από το ναό
της Τελείας Ήρας-χύνεται στον
Ελισσόντα
Πηγή Διονύσου Μεγαλόπολη
Πηγή Μεγαλόπολη-ιερό Ασκληπιού
Κρήνη Λευκώνια Παλλάντιο προς Τεγέα
Πηγή Κρουνοί Τρικόλωνοι
Πηγή Νυμφασία Έξω από Μεθύδριο
Πηγή Αγνώ Λύκαιο
Πηγή Κωτίλιο
Κρήνη Ναός Αθηνάς Αλέας
Πηγή Αλφειού Ασέα
Πηγή Ευρώτα Ασέα
Κρήνη Ναός της Ρέας
Θερμά λουτρά Έξω από τη Φιγάλια
Σπήλαια Τόπος
Σπηλιά Αροάνια

182
Σπηλιά Ρέας Θαυμάσιο
Σπηλιά Μέλαινας Δήμητρας Ελάιο
Σπήλαιο Αλκιμέδοντα Οστρακίνα Μαινάλου
Λίμνες Τόπος
Λίμνη Ορχομενός

183
Χάρτης 27: Σπήλαια

Χάρτης σημερινού Ν. Αρκαδίας. Με κίτρινες κουκκίδες σημειώνονται οι

θέσεις των σπηλαίων που έχουν βρεθεί σύμφωνα με την Εφορεία
Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας του Υπουργείου
Πολιτισμού.

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό)

184
 Υπόμνημα
1. Μεγαλοχώρι 20. Λευκοχώρι 39. Πελετά 58. Λυκόχια
2. Λαγκάδια 21. Λουτρά 40. Περδικόβρυση 59. Νεοχώρι
Ηραίας
3. Αγρίδι 22. Λυκουρέσι 41. Πηγάδι 60. Νεστάνη
4. Αγ. Ιωάννης 23. Λυσσαρέας 42. Πλατάνα 61. Πίανα
5. Αράχωβα 24. Μοναστηράκι 43. Πουλίθρα 62. Ροεινό
6. Ατσίχολος 25. Νυμφασία 44. Πραγματευτής 63. Άνω Καρυάι
7. Βάχλια 26. Παλούμπα 45. Σίταινα 64. Βάγγος
8. Πέρα 27. Πυργάκι 46. Τυρός 65. Δυρράχιο
9. Βλαχορράπτης 28. Ράφτης 47. Χάραδρος 66. Ίσαρης
10. Βυζίκι 29. Σαρακίνι 48. Αγ. Βαρβάρα 67. Ίσαρης
11. Βυτίνα 30. Αγ. Πέτρος 49. Αλωνίσταινα 68. Καμάρα
12. Ζώνη 31. Βερβενά 50. Αραχαμίτες 69. Λύκαιο
13. Καμενίτσα 32. Κάτω 51. Αρτεμίσιο 70. Λυκόσουρα
Δολιανά
14. Καρύταινα 33. Καστανίτσα 52. Ασέα 71. Γαρέα
15. Κερπινή 34. Κοσμάς 53. Βλακερασσέα 72. Πλάκα
16. Κοντοβάζαινα 35. Λεωνίδιο 54. Βουνό 73. Σκορτσινός
17. Κωτίλι 36. Νέα Χώρα 55. Καλτεζές 74. Σουλάριο
18. Λαγκάδια 37. Ξηροπήγαδο 13. Κάψας 75. Τουρκολέκα
Γορτυνίας
19. Λάστα 38. Παλαιοχώρι 57. Λίμνη 76. Λουκάς

185
 Αναλυτικά:

Πίνακας 20- Σπήλαια

203 είδος τόπος θέση Όνομα
204 σπήλαιο Μεγαλοχώρι Πρόπαντες
Αρκαδίας
205 σπήλαιο Λαγκάδια Κρανία
Αρκαδίας
206 σπήλαιο Αγρίδι Θεοχάρη
Γορτυνίας
207 σπήλαιο Αγ. Ιωάννης Λουτρό
(πηγάδι) Γορτυνίας
208 βάραθο Αράχωβα Κορομηλίτσα Μπρικόλια
Γορτυνίας τρύπα
209 σπήλαιο Αράχωβα Πλάκα Νεραιδότρυπα
Γορτυνίας
210 σπήλαιο Αράχωβα Βράχια Σπηλιάδα στα
Γορτυνίας βράχια
211 βάραθρο Αράχωβα Τσάμη Δέντρο Φρεστό τρύπα
212 σπήλαιο Γορτυνίας
Ατσίχολος Γιωργη. Ρέμα-
Γορτυνίας Παλαιά Βρύση
213 σπήλαια 2 Βάχλια 2ο χλμ Βάχλιας -
Γορτυνίας Δήμητρας
214 σπήλαιο Πέρα Βάχλιας Μπασακαλέικα Μανιάτη
215 βάραθρο Βλαχορράπτης Μουτρούμι Μουτρούμι
Γορτυνίας
216 βάραθρο Βλαχορράπτης Πόρτες Πόρτες
Γορτυνίας
217 βάραθρο Βλαχορράπτης Αλώνια Προσποντή
Γορτυνίας
218 βάραθρο Βλαχορράπτης Σπηλιθάρι Σπηλιθάρι
Γορτυνίας
219 βάραθρο Βλαχορράπτης Λάζο Κώστα Λάζο
Γορτυνίας
220 σπήλαιο Βυζίκι Μολώσενα
Γορτυνίας
221 σπήλαιο Βυζίκι Μαζαράκι
Γορτυνίας
222 σπήλαιο Βυτίνα πρός όρος Δρακότρυπα
Γορτυνίας Πατερίτσα
223 σπήλαιο Βυτίνα προς όρος Θαυμάσιο Κορακοσπηλιά

186
 Γορτυνίας
224 σπήλαιο Βυτίνα Χιονότρυπα
Γορτυνίας
225 σπήλαιο Ζώνη πρόποδες χωριού
Γορτυνίας
226 σπήλαιο Καμενίτσα Ριγανιά
Γορτυνίας
227 Καμενίτσα
Γορτυνίας
228 βαραθρώδες Καμενίτσα
σπήλαιο Γορτυνίας
229 σπήλαιο Καρύταινα αριστερή όχθη Ανάληψης
Γορτυνίας Αφειού
230 σπηλαιοβάρα Καρύταινα δρόμος προς
θρο Γορτυνίας Ατσίχολος
231 σπήλαιο Καρύταινα δυτ. Καρύταινα Κάβιας
Γορτυνίας
232 μικρά σπήλαια Κερπινή
Γορτυνιας
233 βάραθρο Κοντοβάζαινα δάσος Μποβισίου
Γορτυνίας
234 βάραθρο Κοντοβάζαινα Απολυταριά
Γορτυνίας
235 βάραθρο Κοντοβάζαινα Γαμπριό
Γορτυνίας
236 βάραθρο Κοντοβάζαινα Παλιόλακα
Γορτυνίας
237 βάραθρο Κοντοβάζαινα Ράχη
Γορτυνίας
238 βάραθρο Κοντοβάζαινα Τσαρτόλη
Γορτυνίας
239 σπήλαιο Κοντοβάζαινα Σπήλαιο
Γορτυνίας Μονής
Κλειβωκά
240 σπήλαιο Κωτίλι
Γορτυνίας
241 σπήλαιο Κωτίλι Κακόρεμα
Γορτυνίας
242 σπήλαιο Κωτίλι Καραϊζη
Γορτυνίας
243 σπήλαιο Κωτίλι Ντελεγέρ Τρύπα

187
 Γορτυνίας
244 σπήλαιο Κωτίλι Παλιουράκι
Γορτυνίας
245 σπήλαιο Κωτίλι Προβατά- Λάκκα
Γορτυνίας
246 σπήλαιο Κωτίλι Σπηλιά
Γορτυνίας
247 σπήλαιο Κωτίλι Τζούκα
Γορτυνίας
248 σπήλαιο Κωτίλι Χασάνη- Λάκκα
Γορτυνίας
249 τυφλό Λαγκάδια Καρκαλού Κρανιάς
250 σπήλαιο Γορτυνίας
Λάστα Ανάληψη
Γορτυνίας
251 σπήλαιο Λάστα Βυσσίνες
Γορτυνίας
252 σπήλαιο Λάστα Τρούλες
Γορτυνίας
253 σπήλαιο Λάστα Κατώγα/Καλάμι
Γορτυνίας
254 σπήλαιο Λάστα Κρηβανίδα
Γορτυνίας
255 σπήλαιο Λάστα Κυρσός
Γορτυνίας
213 σπήλαια 2 Λάστα Σκώρος
Γορτυνίας
257 σπήλαιο Λάστα Γλεντές
Γορτυνίας
258 σπήλαια 2 Λάστα Κορακοφόλες
Γορτυνίας
259 σπήλαιο Λάστα Καλάμι Γεροθανάση
Γορτυνίας
260 σπήλαια 2 Λάστα Σχισμένη Πέτρα Κάτω σπηλιές
Γορτυνίας
261 σπήλαιο Λευκοχώρι Αγιώργης
Γορτυνίας
262 σπήλαιο Λευκοχώρι Αράπη Τρύπα
Γορτυνίας
263 σπήλαιο Λευκοχώρι Καταφύγια
Γορτυνίας
264 σπήλαιο Λευκοχώρι Κόλυμπος

188
 Γορτυνίας
265 σπήλαιο Λευκοχώρι Μπάκου
Γορτυνίας σπηλιά
266 σπήλαιο Λευκοχώρι Μπαρουτοσπηλ
Γορτυνίας ιά
267 σπήλαιο Λευκοχώρι Παλαιόκαστρο
Γορτυνίας Τούσσας
268 σπήλαιο Λευκοχώρι Παλιόκαστρο
Γορτυνίας
269 σπήλαιο Λευκοχώρι Πλούμπερη
Γορτυνίας
270 σπήλαιο Λευκοχώρι Σπηλιά
Γορτυνίας Δαλιάνη
271 σπήλαιο Λευκοχώρι Σπήλια
Γορτυνίας Ζούλφη
272 βάραθρο Λουτρά Ηραίας Αγ. Ηλίας
(καταβόθρα)
273 σπήλαιο Λυκουρέση είσοδος χωριού
Γορτυνίας
274 σπήλαιο Λυσσαρέας Κούκου-Λάζο
275 σπήλαιο Μοναστηράκι Βικωλού (ιδιωτικό) Βικωλού
Γορτυνίας σπηλιά
276 σπήλαιο Μοναστηράκι Γούβι -Δάσος Γούβι
Γορτυνίας
277 σπήλαιο Μοναστηράκι Μπιρτσάνοβα - Μπιρτσάνοβα
Γορτυνίας ιδιωτικό
278 σπήλαιο Μοναστηράκι ιδιωτικό Τρανή σπηλιά
Γορτυνίας
279 βάραθρο Νυμφασία μέσον χωριού
Γορτυνίας
280 βάραθρο Νυμφασία Κότρωνα
Γορτυνίας
281 σπήλαιο Νυμφασία Νυμφασία πηγή Πάνος
Γορτυνίας
282 σπήλαιο Παλούμπα Λενικό Νταλάτση
Γορτυνίας σπηλιά
283 σπήλαιο Παλούμπα Λενικό Παραθωράκη
Γορτυνίας
284 σπήλαιο Πυργάκι κορυφή όρους
Γορτυνίας Θαυμάσιο

189
285 σπήλαιο Πυργάκι Πουρνάρι ή Τρύπες σπηλιά του
Γορτυνίας Κολοκοτρώνη
286 σπήλαιο Ράφτης Αγ. Ταξιάρχης
Γορτυνίας
287 σπήλαιο Σαρακίνι Γάϊτο Αγ. Νικόλαος
Γορτυνίας (Παλιόκαστρο)
288 σπήλαιο Σαρακίνι Καλόγρια
Γορτυνίας
289 σπηλαιώδες Αγ. Πέτρος Αγ Νικόλαος
βάραθρο Κυνουρίας
290 σπήλαιο Βερβενά Λιλαίικα Τημενίου Σπηλιά που
Κυνουρίας αχνίζει
291 σπήλαιο Βερβενά Πύργος
Κυνουρίας
292 μικρό σπήλαιο Βερβενά Πάλαιόχανο-
Κυνουρίας Τημένιο-Συκιές
293 μικρό σπήλαιο Βερβενά Παλαιόχανο/Συκιές Πούντα
Κυνουρίας
294 μικρό σπήλαιο Βερβενά Λιλαίικα Τημενίου Μικρή σπηλιά
Κυνουρίας
295 σπήλαιο Βερβενά Λιλαίικα- Συκιές Μεγάλη σπηλιά
Κυνουρίας
296 σπήλαιο Κάτω Δολιανά όρος Ζαβίτσα
Κυνουρίας
297 σπήλαιο Κάτω Δολιανά Παλαημήδι
Κυνουρίας (Λυκότρυπα)
298 σπηλαιώδες Κάτω Δολιανά Κάρκανος -1χλμ από
άνοιγμα Κυνουρίας χωριό
299 σπήλαιο Κάτω Δολιανά
Κυνουρίας
300 σπήλαιο Κάτω Δολιανά Κουρμέκι
Κυνουρίας
301 σπήλαιο Κάτω Δολιανά Λεκάνες
Κυνουρίας
302 βάραθρο Κάτω Δολιανά Περιστέρια
Κυνουρίας
303 σπήλαιο Κάτω Δολιανά
Κυνουρίας
304 μικρό Κοσμάς προς όρος Περκιάς
βάραθρο Κυνουρίας

190
304 σπήλαιο Κοσμάς Κοτσωνέικα
Κυνουρίας
306 σπήλαια 2 Καστανίτσα Ξολοκοτρώνη
304 Κυνουρίας
307 σπηλαιώδες Κοσμάς Καρκανάκη Τρύπα
άνοιγμα Κυνουρίας
308 μικρό σπήλαιο Κοσμάς Κανάκη
Κυνουρίας
309 βάραθρο Κοσμάς όρος Κούκουρας Κούκουρας
Κυνουρίας
310 σπήλαιο Κοσμάς όρος Πέρκιας Πέρκιας
Κυνουρίας
311 κατακόρυφο Λεωνίδιο Ντούσκιας-Κάτω Βλάχου
βάραθρο Κυνουρίας Πούρναρος
312 μικρό σπήλαιο Λεωνίδιο όρος Γαλιώρα Γαλιώρα
Κυνουρίας
313 σπήλαιο Λεωνίδιο Σίντζας-Μονή Αγ. Διονύσου
Κυνουρίας Νικολάου
314 μικρό σπήλαιο Λεωνίδιο Ν πλευρά όρους Παναγιά
Κυνουρίας Γαλιώρα
315 βάραθρο Λεωνίδιο Πρ. Ηλίας Σκορπιών
Κυνουρίας
316 βάραθρο Λεωνίδιο Πλάκα Λεωνιδίου Τρύπα
Κυνουρίας Στραβογιάννη
317 μικρό σπήλαιο Λεωνίδιο Πελετών Φουρνάτα
Κυνουρίας
318 σπήλαιο Νέα Χώρα Σπηλιά του
Κυνουρίας Αράπη
319 σπήλαιο Νέα Χώρα Σπηλιά του
Κυνουρίας Καρδάρα
320 σπήλαιο Νέα Χώρα Σπηλιά του
Κυνουρίας Κοτρώνα
321 σπήλαιο Νέα Χώρα Σπηλιά του
Κυνουρίας Κουλούρα
322 μικρό Ξηροπήγαδο Καρκούλη
βάραθρο Κυνουρίας
323 μικρό Ξηροπήγαδο Διάσελο Ρούβαλη
βάραθρο Κυνουρίας
324 βάραθρο Παλαιοχώρι Προπάντες
Κυνουρίας
325 βάραθρο Πελετά Πελετών

191
 Κυνουρίας
326 σπήλαιο Περδικόβρυση Ι.Μ. Αγ. Ιωάννη
Κυνουρίας Προδρόμου
327 σπήλαιο Πηγάδι Λογγάδι/Ξέριας
Κυνουρίας
328 σπήλαιο Πηγάδι Βαλούμα
Κυνουρίας
329 σπήλαιο Πλατάνα Λάρος
Κυνουρίας
330 σπήλαιο Πλατάνα Καρβιά
Κυνουρίας
331 σπήλαιο Πουλίθρα Βρύση του
Κυνουρίας Νερόμυλου
332 σπήλαιο Πραγματευτής Λίμνες/Χαμούδι
Κυνουρίας
333 σπήλαιο Σίταινα Παλαμίδι Καρατζά
Κυνουρίας
334 σπήλαιο Σίταινα Ζάγκολη Καραχάλιου
Κυνουρίας
335 σπήλαιο Σίταινα Ζάγκολη Κάστρο
Κυνουρίας
336 καταβόθρα Τυρός οροπέδιο Δερσιέ
Κυνουρίας Παλαιοχώρας
337 σπηλαιώδες Χάραδρος Ασούλα
άνοιγμα Κυνουρίας
338 σπήλαιο Χάραδρος Ζαρμπάνιτσα
339 σπήλαιο Κυνουρίας
Αγ. Βαρβάρα Καλίνα
Μαντίνειας
340 σπήλαιο(βάρα Αγ. Βαρβάρα Κουφοβούνι ή
θρο;) Μαντίνειας Πλατιόρος
341 σπήλαιο(βάρα Αλωνίσταινα Χούνες
θρο) Μαντίνειας
342 σπήλαιο(βάρα Αλωνίσταινα Παπά Τρύπα
θρο) Μαντίνειας
343 σπήλαιο Αραχαμίτες 2χλμ πρός Βάγγο
Μαντίνειας
344 σπήλαιο Αραχαμίτες 2χλμ προς Βάγγο Μαυρομάτη
Μαντίνειας
345 σπήλαιο Αραχαμίτες 2χλμ προς Βάγγο Παπαγιάννη
Μαντίνειας Σπηλιά

192
346 σπήλαιο Αρτεμίσιο Τζάκα-Τρύπα
Μαντίνειας
347 σπήλαιο Ασέα Αγιολιάς
Μαντινείας
348 σπήλαιο Ασέα Καμίνι
Μαντινείας
349 σπήλαιο Ασέα Λιθάρια
Μαντινείας
350 σπήλαιο Ασέα Μεγάλη Πλευρά
Μαντινείας
351 σπήλαιο Ασέα Μπαρλοκώστα
Μαντινείας
352 σπήλαιο Ασέα Παλιόκαστρο
Μαντινείας
353 βάραθρο Ασέα Ρέμα Λαγού
Μαντινείας
354 σπήλαιο Ασέα Ρέμα Λαγού
Μαντινείας
355 βάραθρο Ασέα Ρουσιόρη
Μαντινείας
313 σπήλαιο Ασέα Σπηλιά
Μαντινείας
357 βαραθρώδες Ασέα Τρύπιο Λιθάρι Ασέας
σπήλαιο Μαντινείας
358 σπήλαιο Βλαχοκερασέα Καμίνια
Μαντινείας
359 σπήλαιο Βουνό Β λίμνης Τάκα
καταβόθρα Μαντινείας
360 σπήλαιο Βουνό Δ λίμνης Τάκκα
καταβόθρα Μαντινείας
361 σπήλαιο Γαρέα Παλιόχωρα ή
Μαντινείας Καβουρόρεμα
362 σπήλαιο Καλτεζές Πάνου Χώρα
Μαντινείας
363 σπήλαια 2 Καλτεζές Λογγηνάρι
Μαντινείας
364 σπήλαιο- Κάψας Γώγου
καταβόθρα Μαντινείας
365 σπήλαιο- Κάψας Καραφωτιά
καταβόθρα Μαντινείας
366 σπήλαιο- Κάψας Κατζούνα

193
 καταβόθρα Μαντινείας
367 σπήλαιο Κάψας ΝΔ αρχαίας Κάψια
Μαντινείας Μαντινείας
368 σπήλαιο Λίμνη Λυκοβούνι Πετρέικη
Μαντινείας Σπηλιά
369 σπηλαιοβάρα Λουκάς Τρύπα του
θρο Μαντινείας Επισκόπου
370 σπήλαιο- Λυκόχια
καταβόθρα Μαντινείας
371 σπήλαιο Λυκόχια Αη Λία
Μαντινείας
372 σπήλαιο Λυκόχια Γουβίτσα
Μαντινείας
373 σπήλαιο Λυκόχια Λαγκάδα
Μαντίνειας
374 σπηλαιοβάρα Νεοχώρι Εκκλησία Αγ.
θρο Μαντινείας Ιωάννη
375 σπήλαιο- Νεστάνη λόφος
καταβόθρα Μαντινείας Πανηγυρίστρας
376 σπήλαιο Πίανα Πάνας
Μαντινείας
377 σπήλαιο Πίανα 2χλμ απο κοινότητα του Πάνα
Μαντινείας
378 σπήλαιο Ροεινό Χελιδονότρυπα
Μαντινείας
379 σπήλαιο Ροεινό Χελιδονότρυπα
(βραχοσκεπή) Μαντινείας
380 σπήλαιο Άνω Καρυές Προπαντή
Μεγαλόπολης
381 σπήλαιο Βάγγος Ψηλός Βράχος
Μεγαλόπολης
382 σπήλαιο Βάγγος στου Αδριανού το
Μεγαλόπολης βράχο
383 σπήλαιο Βάγγος Πλάτανος του Αλέξη η
Μεγαλόπολης Ελισσώνος σπηλιά
384 σπήλαιο Βάγγος Πλάτανος του
Μεγαλόπολης Ελισσώνος Γερογιώργη η
σπηλιά
385 σπήλαιο Βάγγος Πλάτανος του
Μεγαλόπολης Ελισσώνος Γεροθεοδωρή
η σπηλιά

194
386 σπήλαιο Βάγγος Πλάτανος του Καμίνι η
Μεγαλόπολης Ελισσώνος σπηλιά
387 σπήλαιο Βάγγος Πλάτανος του Ντάκα
Μεγαλόπολης Ελισσώνος Ντούκα η
σπηλιά
388 σπήλαιο Βάγγος Πλάτανος του Τζιρή η
Μεγαλόπολης Ελισσώνος σπηλιά
389 σπήλαιο Δυρράχιο 12ο χλμ Δυρραχίου
Μεγαλόπολης - Καλαμάτας
σπήλαιο Ίσαρης Χρούσα Παναγιά του
Μεγαλόπολης Βράχου
391 σπήλαιο Ίσωμα Μουτσάρα
Καρυών
392 σπήλαιο Ίσωμα Ψηλό Αγιάννη
Καρυών
393 σπήλαιο Καμάρα Αη Γιώργης
Μεγαλόπολης
394 σπήλαιο Καμάρα Λάκκα
Μεγαλόπολης
395 σπήλαιο Λύκαιο Βράχος
Μεγαλόπολης
396 σπήλαιο Λύκαιο Γιαννίκα
Μεγαλόπολης
397 σπήλαιο Λύκαιο Καλογεροβούνι
Μεγαλόπολης
398 σπήλαιο Λύκαιο Μάντρα
Μεγαλόπολης
399 σπήλαιο Λύκαιο Τρύπες
Μεγαλόπολης
400 σπήλαιο Λυκόσουρα έναντι Βοϊδότρυπα
Μεγαλόπολης αρχαιολογικού
χώρου
401 σπήλαιο Λυκόσουρα όριο κοινότητας Καμπανότρυπα
Μεγαλόπολης
402 σπήλαιο Λυκόσουρα Μεγάλος Πόρος Νερότρυπα
Μεγαλόπολης
403 σπήλαιο Λυκόσουρα όρια Λυκόσουρας - Περιστερότρυ
Μεγαλόπολης Λυκαίου πα
404 βάραθρο Πλάκα Αγ Αθανάσιος/ Τρύπα
Μεγαλόπολης Μακρος Στραβογιάννη
405 σπηλαιώδες Σκορτσινός Τρουπίτσες

195
 άνοιγμα Μεγαλόπολης
406 βάραθρο Σκορτσινός κτήμα Βας. Τσινώνη Στραβόλογγο
Μεγαλόπολης
407 σπηλαιώδες Σκορτσινός Κουτσουλοβούνι Μουρτζή
άνοιγμα Μεγαλόπολης Τρύπα
408 σπηλαιώδες Σκορτσινός Λευτερέικο Τιώλου Τρύπα
άνοιγμα Μεγαλόπολης
409 σπήλαιο Σουλάριο Δυχάλλια
Μεγαλόπολης
410 σπήλαιο Σουλάριο Ρέμα Κουρμπένη
Μεγαλόπολης
411 σπήλαιο Σουλάριο Τρούπα
Μεγαλόπολης
412 σπήλαιο Τουρκολέκα Στενό-Βράχος Βαγενοσπηλιά
Μεγαλόπολης
413 σπήλαιο Τουρκολέκα Στενό-Βράχος Γελαδοσπηλιές
Μεγαλόπολης
414 σπήλαιο Τουρκολέκα Στενό-Βράχος Γύρα
Μεγαλόπολης
415 σπήλαιο Τουρκολέκα Στενό-Βράχος Μαυροσπηλιά
Μεγαλόπολης
416 σπήλαιο Τουρκολέκα Στενό-Βράχος σπηλιά του
Μεγαλόπολης Μπούχαλη
417 σπήλαιο Τουρκολέκα Στενό-Βράχος Τρούπια
Μεγαλόπολης σπηλιά
418 σπήλαιο Τουρκολέκα Στενό-Βράχος Ψωριάρα
Μεγαλόπολης
(Διατηρήθηκε η αρίθμηση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και
Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας)

196
Χάρτης 28: Λίμνες
Χάρτης του Ν. Αρκαδίας όπου διακρίνεται η τοποθεσία όπου βρισκόταν
περίπου η αποξηραμένη πλέον, λίμνη Τάκα

Λίμνη Τάκα

197
Χάρτης 29: Ποταμοί

Χάρτης του σημερινού Ν. Αρκαδίας όπου σημειώνονται όσοι από τους

ποταμούς που αναφέρουν ο Παυσανίας και ο Στράβων, υπάρχουν και σήμερα

Οι ποταμοί Ερύμανθος, Λάδων, Τουθόας, Τράγος, Λούσιος, Βουφάγος,

Αλφειός και Καρνίων.

198
Χάρτης 30: Θερμομεταλλικές Πηγές

Χάρτης του σημερινού Ν. Αρκαδίας. Με πράσινες κουκκίδες σημειώνονται

οι θερμομεταλλικές πηγές σύμφωνα με το χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1997).

Αναλυτικά:

Πίνακας 21- Θερμομεταλλικές πηγές

α/α όνομα τόπος
1 Κεφαλόβρυσο Βαλτετσίνικου ορεινή Αρκαδία
2 Λουτρά Ηραίας
3 Θωκνία
4 Μπάρτζι Βλαχοκερασιά-λίμνη Τάκα
5 Νέα Χώρα Καστρί- Καρυές
6 Μούστος Παράλιο Άστρος
Κυνουρίας

199
Χάρτης 31: Ρήγματα

Χάρτης του σημερινού Ν. Λακωνίας. Με μωβ γραμμές σημειώνονται τα

ρήγματα σύμφωνα με το σεισμοτεκτονικό χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1989).

200
 Χάρτης 32: Συγκεντρωτικός χάρτης του σημερινού Ν. Αρκαδίας με τα
αρχαιολογικά, μυθολογικά και γεωλογικά δεδομένα.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Μύθοι
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες
Ποταμοί

201
 Λεξικό τοπωνυμίων:

Πίνακας 22-Τοπωνύμια της Αρκαδίας

1 Μαντίνεια Μαντινέας, γιος του Λυκάονα, γιου του
Τοπωνύμια Αρκαδίας
Πελασγού
2 Όγκιο Όγκιος, γιος του Απόλλωνα
3 Ζοιτία Ζοιτεύς, γιος του Τρικόλωνου

202
 Νομός Αχαΐας

Χάρτης 33:

203
 Ιστορία της περιοχής:

Ο νομός Αχαΐας στην εποχή του Παυσανία, εκτεινόταν ανάμεσα στη

Ηλεία και τη Σικυωνία, δηλαδή περιλάμβανε και ένα παραλιακό μέρος της

σημερινής Κορινθίας. Αρχικά λεγόταν Αιγιαλός από τον βασιλιά Αιγιαλέα.

Όταν πέθανε ο Έλληνας, γιος του Δευκαλίωνα και της Πύρρας, τα παιδιά

του έδιωξαν τον αδελφό τους, Ξούθο, από τη Θεσσαλία. Αυτός κατέφυγε στην

Αθήνα και παντρεύτηκε την κόρη του Ερεχθέα, Κρέουσα. Απέκτησαν τον Ίωνα

και τον Αχαιό. Ο Ίωνας παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά του Αιγιαλού,

Σελινούντα, και πήρε την εξουσία.

Όταν οι Δωριείς έδιωξαν τους Αχαιούς από τη Λακεδαίμονα, αυτοί

κατέλαβαν τον Αιγιαλό και μοίρασαν τη χώρα σε δώδεκα πόλεις: Δύμη, Ώλενος,

Φαραί, Τρίτεια, Ρύπες, Αίγιον, Κερύνεια, Βούρα, Ελίκη, Αιγαί, Αίγειρα, Πελλήνη
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση 7.1).

204
Γεωμυθότοποι:

10. Ψωφίς –κατηγορία 2

α. Γεωμύθοι
i. Στην κοιλάδα της Λάμπειας ο Ηρακλής αιχμαλώτισε τον Ερυμάνθιο κάπρο.

ii. Ο Αλκμέων, τρελαμένος από τις Ερινύες για το φόνο της μητέρας του,

καθάρθηκε από το βασιλιά Φηγέα και πήρε ως σύζυγο την κόρη του.

Αργότερα έφυγε, γιατί κατηγορήθηκε ότι εξ’ αιτίας του τα χωράφια γίνονταν

άγονα.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 34: Ψωφίς. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος, σπήλαια
και οι ποταμοί Αροάνιος και Ερύμανθος.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Ποταμοί

205
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

O Ερύμανθος (ποταμός) διαρρέοντας

την Αρκαδία, έχοντας το βουνό
Φολόη δεξιά και τη Θέλπουσα προς
τα αριστερά, χύνεται στον Αλφειό.
Λένε ότι ο Ηρακλής κατά διαταγή του
Ευρυσθέα δίπλα στον Ερύμανθο
κυνήγησε αγριογούρουνο που
υπερέχει από τα άλλα και κατά το
μέγεθος και κατά τη δύναμη. Οι
Κυμαίοι της Οπικής λένε ότι δόντια
κάπρου βρισκόμενα στο ιερό του
Απόλλωνα της πόλης τους, ήταν
δόντια του Ερυμάνθιου κάπρου, αλλά
τα λεγόμενά τους δεν έχουν καμία
(Παυσανίας Ελλάδας Περιήγηση βάση.
8.24.4.5) (Πάπυρος, 1975)

Σχόλια 1:

Ο Ερύμανθος ποταμός σήμερα ορίζει τα σύνορα Ηλείας, Αρκαδίας, Αχαΐας.

Επειδή όμως είναι ομώνυμο και πηγάζει από το όρος Ερύμανθος της Αχαΐας
εξετάζεται εδώ, στο Νομό Αχαΐας.
Ο μύθος του Ηρακλή που αιχμαλώτισε τον Ερυμάνθιο Κάπρο είναι μια ακόμη
προσπάθεια του πολιτισμού να περιορίσει τους καταστροφικούς χείμαρρους με
εγγειοβελτιωτικά έργα. Ο Ερυμάνθιος Κάπρος είναι ο ερμητικός ποταμός
Ερύμανθος, που όταν ξεχειλίζει προκαλεί πλημμύρες και καταστροφές σε όλη
την περιοχή. Ο Ηρακλής τον αιχμαλωτίζει και έτσι τον καθιστά ήμερο και
αρδεύσιμο.
Ο μύθος μοιάζει με το μύθο του Αχελώου, που διεκδικούσε την ίδια γυναίκα
με τον Ηρακλή τη Δηιάνειρα. Κατά τη διάρκεια της μεταξύ τους μάχης, ο
Αχελώος μεταμορφώθηκε σε ταύρο (δηλαδή σε ορμητικό νερό), οπότε ο
Ηρακλής έκοψε το ένα κέρας του (τη ροή του-το παρακλάδι του), και το
μετέτρεψε σε Κέρας της Αμάλθειας (γόνιμο νερό). Eπίσης συνδέεται με τους
υπόλοιπους άθλους- εγγειοβελτιωτικά έργα του Ηρακλή: τη Λερναία Ύδρα, το
λιοντάρι της Νεμέας, της κόπρου του Αυγείου κ.α.

Εικόνα 17: Ηρακλής και Ερυμάνθιος Κάπρος

206
 Σχόλια 2:

Οι Κυμαίοι της Οπικής, οι κάτοικοι δηλαδή της ιταλικής Κύμης, αναφέρει το

απόσπασμα ότι αφιέρωσαν δόντια κάπρου στο ιερό του Απόλλωνα. Ισχυρίζονται
δε, ότι πρόκειται για τα δόντια του Ερυμάνθιου Κάπρου.
Ίσως πρόκειται για μια από αυτές τις περιπτώσεις που αναφέρει η Mayor,
όπου απολιθωμένα οστά μεγάλων θηλαστικών βρίσκονται σε κάποιες περιοχές.
και οι κάτοικοι αδυνατώντας να τα εξηγήσουν τα ανάγουν σε ήρωες, τέρατα ή
ηρωικά κατορθώματα. Στην παρούσα περίπτωση, βρίσκοντας γιγάντια οστά
θυμήθηκαν το μύθο του Ηρακλή και τα απέδωσαν στον Ερυμάνθιο Κάπρο.

207
11.Δρέπανο –κατηγορία 1

α. Γεωμύθος
Ο Ουρανός είχε φυλακίσει τους Κύκλωπες και τους Εκατόγχειρες στα έγκατα

της γης γι’ αυτό η Γαία έδωσε στον Τιτάνα Κρόνο ένα δρεπάνι να τον

ευνουχίσει. Πέταξε τα γεννητικά του όργανα στη θάλασσα του Δρέπανου και

το δρεπάνι και από τον αφρό που δημιουργήθηκε, γεννήθηκε η Αφροδίτη. Από

το αίμα του που έπεσε στη γη, γεννήθηκαν οι Γίγαντες, οι νύμφες Μελίες και

οι Ερινύες.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 35: Δρέπανο. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος και ο
ποταμός Βολιναίος

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Πηγές
Ποταμοί

208
 γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Συνέχεια είναι ακρωτήριο

εκτεινόμενο σε βάθος προς τη
θάλασσα. σχετική με αυτό παράδοση
λέει ότι στο μέρος αυτό της
θάλασσας ο Κρόνος πέταξε το
δρεπάνι με το οποίο ακρωτηρίασε τον
(Παυσανία, Ελλάδας Περιήγηση πατέρα του Ουρανό. γι’ αυτό
7.23.4.6) ονομάζουν το ακρωτήριο Δρέπανο.
(Πάπυρος, 1975)
Τους φοβερότερους γιούς, απ’ όσους
γεννήθηκαν απ’ τη Γαία και τον
Ουρανό, τους εχθρευόταν απ’ την
αρχή ο πατέρας τους και μόλις
γεννιόταν ο καθένας, τον έκρυβε στα
έγκατα της Γης και δεν τους άφηνε ν’
ανέβουν στο φως. Και χαιρόταν με το
κακό του έργο ο Ουρανός. Αλλά η
πελώρια Γη βαρυγκωμούσε από μέσα
της και σκέφτηκε ένα δόλιο και κακό
τέχνασμα. Αμέσως γέννησε το γκρίζο
ατσάλι κι έφτιαξε ένα μεγάλο δρεπάνι
κι εξήγησε στους αγαπημένους της
γιούς τι να κάνουν. Και δίνοντας τους
θάρρος και με πόνο στην καρδιά τους
είπε: «Παιδιά δικά μου, που έχετε
πατέρα κακούργο, αν θέλετε να μ’
ακούσετε, μπορούμε να τιμωρήσουμε
την αδικία του πατέρα σας μιας κι
αυτός άρχισε πρώτος τις άτιμες
πράξεις». Έτσι μίλησε κι όλους τους
έπιασε δέος και κανένας δεν μιλούσε.
Τότε πήρε θάρρος ο πανούργος
Κρόνος και μ’ αυτά τα λόγια απάντησε
στη σεβάσμια μητέρα του: «Μητέρα
σου υπόσχομαι πως εγώ θα
εκτελέσω αυτή την πράξη, γιατί δεν
λογαριάζω τον ακατονόμαστο πατέρα
μας. Αυτός άρχισε πρώτος τις άτιμες
πράξεις». Έτσι μίλησε κι αναγάλλιασε
μέσα της η πελώρια Γαία. Τον έβαλε

209
 να καθίσει σε ενέδρα, του έβαλε στο
χέρι το δρεπάνι με τα κοφτερά
δόντια και του εξήγησε το δόλιο
σχέδιο. Και φέρνοντας τη νύχτα,
ήλθε ο μέγας Ουρανός κι ολόγυρα
απλώθηκε και σκέπασε τη Γαία με
πόθο ερωτικό. Κι απ’ την κρυψώνα
του άπλωσε ο γιός του τ’ αριστερό
του χέρι και με το δεξί έπιασε το
πελώριο δρεπάνι με τα μακριά
κοφτερά δόντια κι αμέσως έκοψε τα
γεννητικά όργανα του πατέρα του και
τα πέταξε πίσω του. Όμως δεν
έφυγαν απ’ τα χέρια του μάταια, γιατί
(Ησίοδος, Θεογονία 154)
όσες στάλες απ’ το αίμα του έπεσαν,
τις μάζεψε η Γαία και με το πέρασμα
του χρόνου γεννήθηκαν οι κρατερές
Ερινύες, οι μεγάλοι Γίγαντες οι
λαμπροαρματωμένοι, που κρατούν
στα χέρια τους μακριά κοντάρια κι οι
Νύμφες που τις αποκαλούν Μελίες
στην απέραντη Γη. Κι αμέσως μόλις
έκοψε τα όργανα με το δρεπάνι τα
πέταξε απ’ τη στεριά στον
πολυτρικυμισμένο πόντο κι αυτά
περιφερόταν στο πέλαγος για πολύ
χρόνο. Τριγύρω ανέβαινε λευκός
αφρός απ’ τ’ αθάνατα μέλη κι εκεί
μέσα αναθράφηκε μια κόρη.
(Ζαχαρόπουλος, 1941)

Σχόλια:

Δεν γίνεται φανερό γιατί επιλέχθηκε ο τόπος αυτός στον Πατραϊκό κόλπο ως
ο τόπος, όπου ο Κρόνος πετά το δρεπάνι, με το οποίο ευνούχισε τον Ουρανό.
Ούτε γιατί λέγεται ότι στη θάλασσα του, γεννήθηκε η Αφροδίτη. Είναι βέβαιο
όμως, ότι από το μύθο αυτό πήρε το όνομα του ο τόπος και ονομάστηκε
Δρέπανο.
Ίσως ο λόγος να είναι απλός: το σχήμα της ακτογραμμής της περιοχής
μοιάζει κάπως με δρεπάνι.

Εικόνα 18: Δρέπανο

210
Εικόνα από το Google Earth.

Αν ισχύει η υπόθεση αυτή, σημαίνει πως οι αρχαίοι κάτοικοι είτε

αντιλαμβάνονταν με ακρίβεια την ακτογραμμή μεγάλης έκτασης είτε είχαν δει
την τοποθεσία από κάποιο ύψος.
Επιπλέον θα μπορούσε κάποιο αντικείμενο που έπεσε από ψηλά, π.χ. ένα
θραύσμα κομήτη, να ήταν αυτό που ερμηνεύτηκε σαν το δρεπάνι του Κρόνου.
Υπάρχει άλλη μία παρόμοια περίπτωση: το πρώτο όνομα της Μεσσίνας της
Σικελίας (που το πήρε από τη Μεσσήνη της Πελοποννήσου) ήταν Ζάγκλη.
Ζάγκλο στα αρχαία ελληνικά λεγόταν το δρεπάνι. Πράγματι, όπως βλέπουμε
στην προκειμένη περίπτωση, η γεωμορφολογία της περιοχής παραπέμπει
πράγματι σε δρεπάνι. Ίσως και στην περίπτωση της Αχαΐας τα νερά κάποτε
διαμόρφωναν μια διαφορετική εικόνα του ανάγλυφου του εδάφους, έμπαιναν
δηλαδή μέσα και σχημάτιζαν και την εσωτερική καμπύλη του δρεπάνου.
Απαιτούνται γεωλογικές και αρχαιολογικές μελέτες για να ξεκαθαρίσει ο μύθος.

211
Εικόνα 19. από το google earth

212
12. Αργυρά- κατηγορία 1

α. Γεωμύθος

Το βοσκό Σέλεμνο που αγάπησε η νύμφη Αργυρά και μετά τον ξέχασε,

μετέτρεψε η Αφροδίτη σε ποτάμι. Όποιος έκανε μπάνιο στα νερά του ξεχνούσε

τον καημό της χαμένης αγάπης.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 36: Αργυρά. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος και ο

ποταμός Βολιναίος.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Ποταμοί

213
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Μετά τον Χάραδρον (ποταμόν)

φαίνονται λίγα ερείπια της πόλης
Αργυράς. δεξιά της λεωφόρου είναι
πηγή που λέγεται Αργυρά και
ποταμός Σέλεμνος, που χύνεται στη
θάλασσα. Ντόπια παράδοση σχετική
με τον ποταμό αυτό αναφέρει ότι ο
Σέλεμνος ήταν ένας όμορφος νεαρός
βοσκός στο μέρος εκείνο και η
Αργυρά ήταν μια θαλάσσια νύμφη. η
νύμφη λέει η παράδοση ερωτεύτηκε
τον Σέλεμνο, και εξερχόμενη από τη
θάλασσα πήγαινε σ’ αυτόν και
κοιμόταν μαζί του. ύστερα όμως από
λίγο καιρό ούτε ο Σέλεμνος
φαινόταν ωραίος, ούτε η νύμφη
πήγαινε πλέον σ’ αυτόν. ο δε
Σέλεμνος επειδή έχασε πλέον την
Αργυρά, πέθανε από έρωτα, και η
Αφροδίτη τον έκανε ποταμό. Τα
γραφόμενα εδώ είναι η παράδοση των
Πατρέων. Επειδή λοιπόν
εξακολουθούσε ο Σέλεμνος ν’ αγαπά
την Αργυρά, και μετά τη
μεταμόρφωσή του σε ποταμό, όπως
και ο Αλφειός την Αρεθούσα, η
Αφροδίτη του έδωσε το εξής δώρο,
έκανε τον ποταμό να ξεχάσει την
Αργυρά. Άκουσα όμως και άλλη
σχετική παράδοση, ότι δηλαδή το
νερό του Σέλεμνου είναι
αποτελεσματικό φάρμακο για
ερωτευμένους άνδρες και γυναίκες.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση άμα λουστούν στον ποταμό ξεχνούν
7.23.1) τον έρωτα τους. Αν η παράδοση είναι
αληθινή, τότε το νερό του Σέλεμνου
είναι για τους ανθρώπους
πολυτιμότερο από πολλά χρήματα.
(Πάπυρος, 1975)

214
 Σχόλια:

Μύθος με υδρογεωλογικό περιεχόμενο

Ίσως πρόκειται για υδρογεωλογική μεταβολή. Η Αργυρά που σταμάτησε
ν’ αγαπά το βοσκό είναι η προσωποποίηση μιας πηγής που σταμάτησε να τρέχει
ή βάλτωσε. Ταυτόχρονα η μεταμόρφωση του βοσκού σε ποτάμι από την
Αφροδίτη είναι η ερμηνεία ενός νέου καρστικού ρέματος που ξεκίνησε αιφνίδια.
Ίσως όμως, υπήρχε κάποιο σημείο στην ακτή της περιοχής όπου αλμυρό
και γλυκό νερό ενώνονται. Σ’ αυτήν την περίπτωση ο έρωτας του Σέλεμνου
(ποταμός) και της Αργυράς (νύμφη της θάλασσας) είναι μια προσπάθεια
ερμηνείας αυτής της ιδιαιτερότητας. (Clendenon, 2009)

Μετά από την Αργυρά είναι ο

λεγόμενος ποταμός Βολιναίος. κοντά
σ’ αυτόν βρισκόταν άλλοτε η πόλη
Βολίνα. Λένε ότι ο Απόλλωνας
ερωτεύτηκε την παρθένα Βολίνα,
αλλά εκείνη θέλοντας να τον
αποφύγει, αυτοκτόνησε πέφτοντας
στην κοντινή θάλασσα, και για χάρη
του Απόλλωνα έγινε αθάνατη.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
7.23.4)

Σχόλια:

Υδρογεωλογική εξήγηση μπορεί να κρύβεται και πίσω από το μύθο της

Βολίνας. Πρέπει να διερευνηθεί η σύνδεση του ποταμού -που και σήμερα
εκβάλλει στη θάλασσα του Δρεπάνου- με τη θάλασσα.

215
13. Λουσοί-κατηγορία 1

α. Γεωμύθος

Εδώ κατέφυγαν οι κόρες του Προίτου κυνηγημένες από τον Μελάμποδα. Τις

βρήκε και τις γιάτρεψε από την τρέλα.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 37: Λουσοί. Σημειώνονται αρχαιολογικές πληροφορίες, γεωμύθος και

σπήλαιο.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Σπήλαιο

216
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Πάνω από τη Νώνακρη είναι τα

λεγόμενα Αροάνια όρη, όπου υπάρχει
ένα σπήλαιο. Σ’ αυτό το σπήλαιο λένε
ότι κατέφυγαν οι κόρες του Προίτου
όταν τις κατέλαβε μανία, τις οποίες ο
Μελάμπους, αφού έκανε απόρρητες
θυσίες και καθαρμούς, τις έφερε στο
χωριό Λουσοί. Το μεγαλύτερο τμήμα
των Αροανίων το κατέχουν οι
Φενεάτες. Οι Λουσοί βρίσκονται στα
σύνορα των Κλειτορίων. λένε ότι οι
Λουσοί κάποτε ήταν πόλη, και
μάλιστα ο εκ Λουσών Αγησίλας
αναγορεύτηκε νικητής σε αγώνα
κέλητος ίππου, όταν οι Αμφικτύονες
προκήρυξαν την ενδέκατη Πυθιάδα.
σήμερα όμως ούτε ερείπια δεν
σώζονται από τους Λουσούς. Τις
κόρες του Προίτου λοιπόν τις έφερε
ο Μελάμπους στους Λουσούς και τις
απάλλαξε από τη μανία τους στο ιερό
της Άρτεμης. από τότε οι Κλειτόριοι
ονομάζουν την Άρτεμη Ημερασία.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
8.18.7)

Σχόλια:

Στο χωριό Καστριά της Αχαΐας βρίσκεται ένα εντυπωσιακό σπήλαιο. Το

Σπήλαιο των Λιμνών αποτελεί τμήμα του ορεινού όγκου του Χελμού και της
υδρολογικής λεκάνης του Αροάνιου ποταμού. Η σπηλαιογένεση οφείλεται σε ένα
τεκτονικό ρήγμα αρχικά και στη συνέχεια στη χημική και μηχανική διάβρωση
του, από τα υπόγεια αλλά και τα υπέργεια νερά της υδρολογικής λεκάνης του
ποταμού. Το υψόμετρο του σπηλαίου είναι γύρω στα 850 μέτρα και
χρονολογείται στην εποχή των παγετώνων, πριν 1,5 εκατομμύριο χρόνια. Εκτός
από τους σταλακτίτες το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είναι ότι σχηματίζονται
κλιμακωτές λίμνες σε τρεις ορόφους.
Κατά τη διάρκεια των χειμερινών βροχών στο σπήλαιο κυλά υπόγειο
ποτάμι με καταρράκτες. Τα νερά έρχονται από το οροπέδιο του Επάνω κάμπου
μέσα από τρύπες και υπόγεια κανάλια. Το ποτάμι ξαναεμφανίζεται 8χλμ
παρακάτω σαν πηγές του Αροάνιου ποταμού, παραπόταμου του Λάδωνα που
είναι παραπόταμος του Αλφειού και χύνεται στο Ιόνιο πέλαγος.

217
 Στο Σπήλαιο των Λιμνών εκτυλίχτηκε ο μύθος του Μελάμποδα και των
θυγατέρων του Προίτου. Εδώ ζήτησαν καταφύγιο η Λυσίππη και η Ιφιάνασσα,
στο δρόμο για τη Σικυώνα. Ο Μελάμπους τελικά, τις οδήγησε στους Λουσούς και
με μυστικές τελετές κατόρθωσε να τις γιατρέψει από την τρέλα.
Φαίνεται ότι το μοναδικό αυτό σπήλαιο δεν μπορούσε παρά να ενδυθεί με
ένα περιπετειώδη μύθο. Παρόλο που δεν πρόκειται για αιτιολογικό μύθο δηλαδή
μύθο που εξηγεί την ιδιαίτερη γεωλογική πραγματικότητα ενός τόπου εντούτοις
πρόκειται για μύθο που δρα μέσα σε μια ιδιαίτερη γεωλογική πραγματικότητα.
Και αυτό είναι «ανάγκη».

Εικόνα 21: Οι ποταμοί Αλφειός, Ερύμανθος, Αροάνιος και Λάδων.

Λουσοί
Σπήλαιο
Λιμνών

218
14. Όρος Ερύμανθος- κατηγορία 2

α. Γεωμύθος

Από εδώ ο Δίας καταστέρισε την Καλλιστώ, μεταμορφωμένη σε αρκούδα και

τον Αρκά. Η Ήρα τους καταδίκασε να περιστρέφονται αδιάκοπα γύρω από τον

Πολικό Αστέρα, δηλαδή να μην κάνουν μπάνιο στα νερά τ’ Ουρανού.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 38: Ερύμανθος όρος. Σημειώνονται αρχαιολογικές πληροφορίες,

γεωμύθος και ρήγμα.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Ρήγματα

219
 γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας
Ecce, Lycaoniae proles ignara Μα να κι ο γιός της ο Αρκάς, που η
parentis, γενιά δεν ξέρει, μόλις τα δεκαπέντε
Arcas adest, ter quinque fere του σαν έκλεισε τα χρόνια, μέσα
natalibus actis; στους λόγγους γύριζε τα’ αγρίμια
Dumque feras sequitur, dum saltus
κυνηγώντας, και με τα δίχτυα
eligit aptos
κύκλωνε του Ερύμανθου τα δάση.
Nexilibusque plagis siluas
Erymanthidas ambit,
Βρέθηκε μπρός στη μάνα του. Μόλις
lncidit in matrem, quae restitit τον ειδ' εκείνη στάθηκε, σα να
Arcade uiso γνώρισε το γιό στο πρόσωπό του.
Εt Cognoscepti similis fuit; ille Κι αυτός όμως πισωπατεί κι
refugit Ιnmotοsque oculos in se sine ανήξερος, σα βλέπει τα μάτια της, να
fine tenentem τα κρατεί πάνω του δίχως τέλος,
Nescius extimuit propiusque ακίνητα, φοβήθηκε κι ενώ ποθεί
accedere auenti κοντά του να προχωρήσει πιο πολύ,
Volnifico fuerat fixurus pectαra μια φονική σαΐτα θα κάρφωνε στα
telo.
στήθια της. Μ' ανόσια να γίνει μια
Arcuit omnipotens pariterque
πράξη ο παντοδύναμος ο Δίας δεν
ipsosque nefasque
Sustulit et pariter raptos per inania
αφήνει. Ανάερα τους σήκωσε, στον
uento ουρανό τους πήγε, κι αστερισμούς
Inposuit caelo uicinaque sidera τους έβαλε γείτονες μεταξύ τους.
fecit. (Δίφρος, 1966)
(Ovidius, Metamorphoses 2.496)
εκτός από όλους αυτούς τους γιους ο
Λυκάονας είχε και μια κόρη την
Καλλιστώ. Με την Καλλιστώ αυτή-
και αναφέρω εδώ τις παραδόσεις των
Ελλήνων- συνευρέθηκε ο Δίας αφού
την ερωτεύτηκε. η Ήρα όμως όταν
τους ανακάλυψε, μεταμόρφωσε την
Καλλιστώ σε αρκούδα και η Άρτεμη
για να ευχαριστήσει την Ήρα, τη
σκότωσε με το τόξο της. Ο Δίας τότε
έστειλε τον Ερμή με τη διαταγή να
σώσει το παιδί του, το οποίο είχε στα
σπλάχνα της η Καλλιστώ. την ίδια την
Καλλιστώ την μεταμόρφωσε σε
αστερισμό, που ονομάζεται μεγάλη
άρκτος, τον οποίο αναφέρει και ο
Όμηρος στο ταξίδι του Οδυσσέα
προς την Καλυψώ:

220
 σα να έβλεπε την Πούλια και τον
Βοώτη που δύει αργά και την άρκτο
που την λένε ακόμα και άμαξα.
Ο αστερισμός είναι δυνατόν να
ονομάστηκαν έτσι απλώς προς τιμήν
της Καλλιστούς, γιατί οι Αρκάδες
δείχνουν και τον τάφο της
Καλλιστούς. Μετά το θάνατο του
Νύκτιμου, την αρχή παρέλαβε ο
Αρκάς, γιος της Καλλιστούς. αυτός
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση έμαθε από τον Τριπτόλεμο και
8.3.6) εισήγαγε την καλλιέργεια του ήμερου
καρπού, δίδαξε στους ανθρώπους να
παρασκευάζουν ψωμί να υφαίνουν
ενδύματα και άλλα,
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Εικόνα 21: Στην εικόνα φαίνονται οι κινήσεις του αστερισμού της Μεγάλης
Άρκτου, γύρω από τον πόλο. (E. C. Krupp, 1991).

Ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις του (2.401) αναφέρει ότι η Καλλιστώ

καταστερίστηκε αλλά δεν της επιτρέπεται να κάνει μπάνιο στα κρυστάλλινα νερά
του Ουρανού, αφού ήταν παλλακίδα του Δία και όχι νόμιμη σύζυγος.
Από την εικόνα εξάγεται το συμπέρασμα ότι πρόκειται για αστρομύθο,

221
δηλαδή έναν αιτιολογικό μύθο που προσπαθεί να ερμηνεύσει τις κινήσεις του
αστερισμού της Μεγάλης Άρκτου. Ο αστερισμός περιστρέφεται γύρω από τον
Βόρειο πόλο αλλά ποτέ δεν τον πλησιάζει, δεν απολαμβάνει το μπάνιο στα νερά
του.

Αποσπάσματα με μυθολογικές και γεωλογικές πληροφορίες και σχολιασμός για

τόπους που δεν χαρακτηρίστηκαν γεωμυθότοποι

Ελίκη
αλλά αμέσως συνέβη σεισμός στη
χώρα τους και εξαφάνισε τελείως
από το πρόσωπο της γης όλα τα
οικοδομήματα και το ίδιο το έδαφος
της πόλης. Συνήθως ο θεός δείχνει
τα προμηνύματα σεισμών, πολύ
ισχυρότερων από τους άλλους και
εκτεινόμενους σε μεγάλη έκταση γης,
δηλαδή συμβαίνουν πριν από
σεισμούς και για πολύ χρόνο ή
συνεχείς κατακλυσμιαίες βροχές ή
μεγάλες ξηρασίες, και ο αέρας παρά
την κάθε εποχή του έτους, σε καιρό
χειμώνα, γίνεται θερμότερος και σε
καιρό θέρους ο κύκλος γύρω από τον
ήλιο γίνεται θολός και εμφανίζει
ασυνήθιστο χρώμα ήλιου ή
περισσότερο κόκκινο ή με ελαφρά
απόκλιση προς το μαύρο. οι πηγές
των νερών ξεραίνονται, και σε
ορισμένα μέρη παρουσιάζονται
ανεμοθύελλες, που ξεριζώνουν τα
δέντρα. στον ουρανό ενίοτε
εμφανίζονται πολυφλογισμένες
διαδρομές και παρουσιάζονται άστρα
τελείως άγνωστα μέχρι τότε, τα

222
 οποία προκαλούν φόβο σ’ αυτούς που
τα βλέπουν. από τα βάθη της γης
ακούγονται ισχυροί ήχοι
προερχόμενοι από ρεύματα αέρα.
αυτά και άλλα πολλά προμηνύματα
των ισχυρών σεισμών στέλνει ο θεός.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
7.24.6.5)
Η θάλασσα κατέκλυσε πολύ έκταση
της χώρας και περικύκλωσε
.
ολόκληρη την Ελίκη το άλσος του
Ποσειδώνα το κάλυψε μέχρι αυτού
του σημείου, ώστε φαίνονταν μόνο οι
κορυφές των δέντρων. Με τον
αιφνιδιαστικό φοβερό σεισμό και την
πλημμύρα της θάλασσας η Ελίκη με
όλους τους κατοίκους της
καταποντίστηκε.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
7.24.12.4)

Σχόλια:

Το 373 π.Χ ένας μεγάλος σεισμός – ο Παπαζάχος (2000) υποστηρίζει 6.8

ρίχτερ- που ακολουθήθηκε από κυματοσυρμό καταβύθισε την παραλιακή πόλη
Ελίκη. Το γεγονός έχει περιγραφεί με λεπτομέρειες στην αρχαία γραμματεία
καθώς προξένησε μεγάλη εντύπωση.
Από το 1988 στην περιοχή γίνονται εκτεταμένες ανασκαφές από την Ν.
Κατσωνοπούλου και τον S. Soter που έφεραν στο φως πρώτα τη Ρωμαϊκή Ελίκη,
με γεωφυσικές έρευνες (Παπαμαρινόπουλος και άλλοι 1998) έπειτα
Πρωτοελλαδικά κτίσματα και αργότερα Μυκηναϊκά και Γεωμετρικά κατάλοιπα. Η
Ελίκη του 373 π.χ. δεν έχει ακόμα βρεθεί.
Την περιοχή, από τη αρχαιότητα, διατρέχουν τρεις ποταμοί, ο Κερυνίτης, ο
Σελινούς και ο Βουραϊκός, που στην εκβολή τους σχηματίζουν δέλτα.
Ο Ερατοσθένης (3ος αι. π.Χ.) αναφέρει μια λίμνη στην περιοχή που μάλλον
σχηματίστηκε μετά το σεισμό ή προϋπήρχε σε μικρότερο μέγεθος, και έθαψε
την κλασική Ελίκη. Όταν έφτασε στην περιοχή ο Παυσανίας η λίμνη (2ος αι. μ.Χ)
είχε εν μέρει ξεραθεί. Σήμερα βρίσκεται θαμμένη κάτω από ποτάμια ιζήματα.
(Κατσωνοπούλου 2010)

Εικόνα 22. Διακρίνονται οι τρείς ποταμοί και έχει επισημανθεί η λίμνη

(Κατσωνοπούλου 2010)

223
 Εφαρμόστηκαν, για το λόγο αυτό και παλαιοσεισμολογικές διεργασίες που
πέτυχαν την ανασύσταση της παλαιοκοίτης των ποταμών. Το Τμήμα Γεωλογίας
του Πανεπιστημίου Πατρών, με έρευνα του, απέδειξε ότι η παλαιοσεισμολογία
μπορεί να μελετήσει αποτελεσματικά την μετατόπιση της πορείας των ποταμών.
Εφαρμόζεται σε ποτάμια που τέμνουν ρήγματα και είναι ευαίσθητα σε τεκτονικά
προκαλούμενες μεταβολές της κοίτης τους (αλλουβιακά).
Η μέθοδος περιλαμβάνει λεπτομερή στρωματογραφία που υλοποιείται σε
ανεσκαμμένες τομές και γεωμορφολογική ανάλυση, οι οποίες σε συνδυασμό με
τη χρονολόγηση, κυρίως με τη μέθοδο του C14, μπορούν να δώσουν ασφαλείς
πληροφορίες για την σταδιακή αλλαγή των ροών των ποταμών στη διάρκεια της
ζωής τους. (Koukouvelas et al, 2005).
Συγκεκριμένα, έρευνα στον Κερυνίτη ποταμό διαπίστωσε ότι η παλαιά ροή
του ήταν παράλληλη με το ρήγμα της Ελίκης και αργότερα τεκτονική
δραστηριότητα και πλημμυρικά φαινόμενα τον εξέτρεψαν στη σημερινή ροή.
Ιδιαίτερη εντυπώσει προκαλεί το γεγονός ότι οι αρχαίοι πίστευαν και
μελετούσαν κάποια σημάδια –φυσικά φαινόμενα- που προηγούνταν του σεισμού
με βάση των οποίων μπορούσαν να τον προβλέψουν. Αυτά τα σημάδια πίστευαν
ότι τα έστελνε ο Ποσειδώνας.

Πάτρα
Προ του ιερού της Δήμητρας
υπάρχει πηγή. προς το μέρος του
ναού η πηγή περιβάλλεται από
ξερολιθιά, και προς το έξω μέρος
είναι κατασκευασμένη κατάβαση
στην πηγή. Εδώ υπάρχει μαντείο, το
οποίο λέει πάντα την αλήθεια, όχι
για οποιαδήποτε υπόθεση, αλλά

224
 μόνο προκειμένου για ασθενείς.
Αφού δέσουν ένα καθρέφτη με
λεπτό νήμα τον κατεβάζουν στην
πηγή, προσέχοντας να μη βυθιστεί
περισσότερο μέσα στο νερό, παρά
μόνο τόσο όσο χρειάζεται το
κυκλικό τμήμα του καθρέφτη να
αγγίξει την επιφάνεια του νερού.
Ύστερα προσεύχονται στη θεά,
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση προσφέρουν θυμίαμα και
7.21.11.7) .
παρατηρούν τον καθρέφτη εκείνος
δείχνει τον άρρωστο ζωντανό ή
νεκρό.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Λαϊκός θρύλος. Υπήρχαν πολλά μέρη στην Ελλάδα που φημίζονταν ότι
διέθεταν μαγικές πηγές. Εξάλλου η παράδοση αυτή έφτασε ως τις σύγχρονες
λαϊκές αφηγήσεις.
Η πηγή του μαντείου της Δήμητρας στην Πάτρα, όπως αναφέρει ο
Παυσανίας, ήταν μια μαντική πηγή ή πηγή που μιλάει και ειδικευόταν στην
πρόβλεψη της έκβασης μιας ασθένειας.
Η πηγή υπάρχει και σήμερα έξω από την εκκλησία του πολιούχου Αγ.
Ανδρέα.

225
 Παράρτημα

Χάρτης 39: Αρχαιολογικές αναφορές κατά Παυσανία, Στράβωνα,

Απολλόδωρο και Διόδωρο

Χάρτης του σημερινού Ν. Αχαΐας. Με μπλε κουκκίδες σημειώνονται τα

αρχαιολογικά μνημεία του νομού όπως τα περιγράφουν στα κείμενά τους ο
Παυσανίας (Ελλάδας Περιήγηση), ο Στράβων (Γεωγραφικά), ο Απολλόδωρος
(Βιβλιοθήκη) και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (Ιστορική Βιβλιοθήκη).
Με τρίγωνο σημειώνονται τα ορατά αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το
Υπουργείο Πολιτισμού (www.listedmonuments.culture.gr και
www.odusseus.culture.gr)

226
 Υπόμνημα
1. Δύμη 8. Πάτρα 15. Ψωφίς 22. Κύναιθα i. Τευθέα
2. Σύνορα 9. Αργυρά 16. Πάος (Αζανίς) 23. Λουσοί ιι. Ώλενος
Αχαΐας- Ηλείας
3. Φαραί 10. Πάνορμος 17. Ελίκη 24. Κλείτωρ ιιι. Δρέπανο
4. Σκόλις 11. Αίγιο 18. Κερύνεια 25. Αίγειρα iv. Αιγαί
5. Τρίτεια 12. Ρυπαί 19. Τραπεζά 26. Φελόη v. Στυξ
6. Σκιάδα 13. Μαζαράκι 20. Βούρα 27. Κράθις όρος
Λεοντίου
7. Ερύμανθος 14. Λεόντιο 21. Κράθις 28. Αροάνια όρη
ποταμός
(Με λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα)

Αναλυτικά:

Πίνακας 23- Αρχαιολογικά μνημεία Αχαΐας σύμφωνα με τις πηγές

α/α τόπος είδος θεός/ήρωας επιπλέον πληροφορίες
1 Δύμη ναός Αθηνά άγαλμα αρχαίο
1 Δύμη στήλη Ηρακλής με ανάγλυφη παράσταση
1 Δύμη ιερό μητέρα
Διδυμήνη/Άττη
1 Δύμη, λίγο τάφος Σώστρατος
πριν την
πόλη
2 Σύνορα ιερό Ασκληπιός
Αχαΐας-
Ηλείας,
ποταμός
Λάρισος
2 Σύνορα ιερό Ποσειδών τάφος Σαύρου
Αχαΐας- Λευκυονίτης
Ηλείας,
ποταμός
Λάρισος
2 Σύνορα ιερό Ηρακλής

227
 Αχαΐας-
Ηλείας,
ποταμός
Λάρισος
2 Σύνορα ναός Αθηνά Λαρισαία
Αχαΐας-
Ηλείας,
ποταμός
Λάρισος
3 Φαραί μαντείο Ερμής Αγοραίος άγαλμα και πηγή και 30
τετράγωνες πέτρες που
λατρεύονται σαν Θεοί
5 Τρίτεια ιερό Μέγιστοι Θεοί πήλινα αγάλματα και γιορτή
5 Τρίτεια ναός Αθηνά μαρμάρινος
6 Σκιάδα ιερό Άρτεμη
7 Ερύμανθος ναός Ερύμανθος άγαλμα
8 Πάτρα ναός Διόνυσος
Αισυμήτης
8 Πάτρα ιερό Διόνυσος
Καλυδώνιος
8 Πάτρα τέμενος Άρτεμη Τρικαλαρία με ναό και βωμό, δώρο από
τους Ίωνες
8 Πάτρα ιερό Δήμητρα με μαντείο και μαντική πηγή
8 Πάτρα, ιερό Απόλλων με άγαλμα, που είναι γυμνός
αγορά με σανδάλια και το ένα του
πόδι πατάει σε κεφάλι
ταύρου. Εξωτερικά,
επίχρυσοι αδριάντες
Πετρέα, Πρεύγενη,
Αθερίωνα
8 Πάτρα ιερό Άρτεμη Λαφρία με άγαλμα και βωμό και
γιορτή προς τιμήν της «τα
Λάφρια». Ανατολικά βωμός
και τάφος Ευρύπυλου
8 Πάτρα, ιερό Αφροδίτη
άλσος στη
θάλασσα
8 Πάτρα, ναός Απόλλων με άγαλμα μαρμάρινο
άλσος, στη
θάλασσα
8 Πάτρα, τέμενος Άρτεμη Λιμνάτις με ναό και άγαλμα και

228
 απέναντι ξόανο
από την
αγορά,
8 Πάτρα, ιερό Δήμητρα και Κόρη αγάλματα που είναι όρθιες
δίπλα στο
άλσος στη
θάλασσα
8 Πάτρα, άγαλμα Αθηνά τάφος Πατρέα
έξω από
την αγορά
8 Πάτρα, ναός Δίας Ολύμπιος γλυπτή εικόνα Δία ένθρονου
κάτω πόλη, με την Αθηνά και άγαλμα
Αγορά Ήρας
8 Πάτρα, ιερό Ασκληπιός
κοντά στην
πύλη προς
Μεσάτιδα
8 Πάτρα, ιερό Σάραπης και μνήμα βασιλιά Αιγύπτου
κοντά στο
άλσος
8 Πάτρα, ναός Νέμεση , μ με άγαλμα
κοντά στο
θέατρο
8 Πάτρα, ναός Αφροδίτη με τεράστια μαρμάρινα
κοντά στο αγάλματα
θέατρο
8 Πάτρα, 3 Διόνυσος Ανθέας,
κοντά στο αγάλματα Αροέας και
θέατρο Μεσατέας
8 Πάτρα, ιερό Σωτηρία με μαρμάρινο άγαλμα δώρο
κοντά στο από τον Ευρύπυλο, γιατί
ιερό του θεραπεύτηκε από την τρέλα
Αισυμήτη
8 Πάτρα, ναός Ποσειδών με άγαλμα
κοντά στο
λιμάνι
8 Πάτρα, ιερά Αφροδίτη
κοντά στον
Ποσειδώνα
8 Πάτρα, τέμενος Αφροδίτη και άγαλμα ξύλινο με
λιμάνι μαρμάρινα άκρα και

229
 πρόσωπο
8 Πάτρα, ιερό μητέρα Διδυμήνη με άγαλμα
Μητρώο-
κάτω πόλη
8 Πάτρα, ναός Αθηνά Παναχαΐς με χρυσελεφάντινο άγαλμα
στον και μνήμα Πρεύγενη
περίβολο
του ναού
της
Λαφρίας
8 Πάτρα, λάρνακα Διόνυσος από τον Ευρύπυλο
στον
ποταμό
Μείλιχο
8 Πάτρα, άγαλμα Απόλλων
Ωδείο
9 Πάνορμος τείχος Αθηνά
11 Αίγιο ναός Αθηνά 2 αγάλματα Αθηνάς, άλσος
Ήρας
11 Αίγιο ιερό Δήμητρα Παναχαία
11 Αίγιο ιερό Σωτηρία άγαλμα
11 Αίγιο ιερό Ειλείθυια και ξόανο με άκρα και
πρόσωπο από Πεντελικό
μάρμαρο, σκεπασμένο με
ύφασμα
11 Αίγιο τέμενος Ασκληπιός με άγαλμα της Υγείας, του
Μεσσήνιου Δαμοφώντα
11 Αίγιο σε άγαλμα Ηρακλής σαν θεός από το Αργος
κτήριο
11 Αίγιο, χάλκινο Ποσειδών
απέναντι άγαλμα
από την
αγορά σε
κτήριο
11 Αίγιο, ιερό Δήμητρα, και Κόρη, πηγή
κοντά στη Παναχαία
θάλασσα
11 Αίγιο, ιερό Δίας Ομαγύριος με άγαλμα
κοντά στη
θάλασσα
11 Αίγιο, ιερό Ποσειδών

230
 κοντά στη
θάλασσα
11 Αίγιο, ιερό Αφροδίτη με άγαλμα
κοντά στη
θάλασσα
11 Αίγιο, άγαλμα Αθηνά
κοντά στη
θάλασσα,
στα ιερά
11 Αίγιο, ναός Απόλλωνας και και άγαλμα της Άρτεμης να
κοντά στην κοινός Άρτεμη τοξεύει
αγορά
11 Αίγιο, ιερό Διόνυσος
κοντά στο
θέατρο
11 Αίγιο, στην τέμενος Δίας Σωτήρ 2 χάλκινα αγάλματα, το ένα
αγορά με γένια
15 Ψωφίς ιερό Αφροδίτη Ερυκίνη τάφος Αλκμαίωνα
17 Ελίκη ιερό Ποσειδών
18 Κερύνεια ιερό Ευμενίδες
20 Βούρα ιερό Ίσις
20 Βούρα ναός Άρτεμη
(προστάτιδα)
20 Βούρα ναός Ειλείθυια
20 Βούρα ναός Διόνυσος
20 Βούρα ναός Δήμητρα και άγαλμα από Πεντελικό
μάρμαρο με εσθήτα
20 Βούρα- εικόνα Ηρακλής μαντική σπηλιά
Βουραϊκός
ποταμός
21 Κράθις ιερό Γη Ευρύστερνος Γαίο
ποταμός
22 Κύναιθα ιερό Διόνυσος πηγή, βωμοί Θεών,
αδριάντας Αδριανού
23 Λουσοί ιερό Άρτεμη Ημερασία
24 Κλείτωρ ιερό Δήμητρα
24 Κλείτωρ ιερό Ασκληπιός
24 Κλείτωρ ιερό Ειλείθυια
24 Κλείτωρ, ναός Αθηνά Καρία άγαλμα
βουνό

231
 24 Κλείτωρ, ιερό Διόσκουροι:
έξω από Μεγάλοι Θεοί
την πόλη
25 Αίγειρα, άγαλμα Τύχη και Έρωτας
κτήριο
25 Αροάνια σπηλιά κόρες Προίτου
όρη
25 Αίγειρα ιερό Απόλλων με άγαλμα που παριστάνεται
γυμνός.
Οι παραστάσεις στ’
αετώματα είναι του Φλιάσιου
Λαφάη
25 Αίγειρα ιερό Αρτέμη Αγροτέρα άγαλμα και άγαλμα
Ιφιγένειας
25 Αίγειρα άγαλμα Τύχη με Κέρας Αμάλθειας
25 Αίγειρα ιερό Δίας με άγαλμα του Ευκλείδη από
Πεντελικό μάρμαρο, που
είναι καθιστός και άγαλμα
της Αθηνάς και ξόανο με
άκρα και πρόσωπο από
ελεφαντόδοντο και χρυσάφι
25 Αίγειρα ναός Άρτεμη άγαλμα
25 Αίγειρα ιερό Αφροδίτη Ουρανία
25 Αίγειρα ιερό Αφροδίτη Συρία
26 Φελόη ιερό Άρτεμη χάλκινο άγαλμα
26 Φελόη ιερό Διόνυσος άγαλμα
27 Κράθις ιερό Άρτεμη Πυρωνία
όρος
i Τευθέα ιερό Άρτεμη Νεμυδία
ii Ώλενος ιερό Ασκληπιός
iii Δρέπανο ιερό Ποσειδών
iv Αιγαί ύδατα Στυγός
v Στυξ ιερό Ποσειδών
vi Αίγιο ιερό Δίας Αμάριο άλσος
vii Ελίκη ιερό Ποσειδών με χάλκινο άγαλμα
Ελικώνιος
(Με αραβικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Παυσανία, με
λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα, με λατινικό
αλφάβητο οι πληροφορίες του Απολλόδωρου και με ελληνικό αλφάβητο οι
πληροφορίες του Διόδωρου)

232
Αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού

Πίνακας 24- Αρχαιολογικά μνημεία που έχουν βρεθεί

1 Δύμη Τείχος
4 όρος Σκόλις Ωλενίας μυκηναϊκή πόλη και ναός
5 Τρίτεια
6 Σκιάδα
8 Πάτρα Ωδείο, ρωμαϊκή γέφυρα, ρωμαϊκό
υδραγωγείο
12 Ρύπαι
13 Μαζαράκι Λεοντίου γεωμετρικός ναός Άρτεμης
14 Λεόντιον
15 Ψωφίς
16 Πάος (αρχαία Αζανίς) ακρόπολη
17 Ελίκη ακρόπολη
18 Κερύνεια
19 Τραπεζά Αιγίου αρχαϊκός ναός
20 Βούρα
23 Λουσοί
24 Κλείτωρ
25 Αίγειρα θέατρο
26 Φελόη
iv Αιγαί ακρόπολη
(οι αριθμοί αντιστοιχούν στο πιο πάνω υπόμνημα)

233
Χάρτης 40: Μύθοι

Χάρτης σημερινού Ν. Αχαΐας. Με κόκκινες κουκκίδες σημειώνονται οι

τόποι στους οποίους συντελέστηκαν μύθοι της ελληνικής μυθολογίας. Με
κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι.

Υπόμνημα
1. Ώλενος 4. Αργυρα 7. Λουσοί
2. Πάτρα 5. Κερύνεια 8. Ψωφίς
3. Δρέπανο 6. Ερύμανθος όρος

234
 Αναλυτικά:

(Με κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι.)

Πίνακας 25- Mύθοι της Αχαΐας

a/a τόπος Θεός/ήρωας μύθος
1 Ώλενος Ηρακλής εδώ σκότωσε ο Ηρακλής τον κένταυρο
Ερυτίωνα, που ήθελε να παντρευτεί την
πριγκίπισσα Μνησιμάχη και γλίτωσε τον
πατέρα της Δεξαμενό. (Απολλόδωρος 2.5.5,
Παυσανίας 8.18.1, Διόδωρος 4.33.1)
1 Ώλενος Οινέας πατρίδα της Περίβοιας, κόρης του
Ιππόνοου, που την έστειλε στον Οινέα να
την σκοτώσει και αυτός την παντρεύτηκε ή
λάφυρο του Οινέα από την άλωση της
Ωλένου. (Απολλόδωρος 1.8.4, Διόδωρος 4.35.1,
Σχόλια στον Όμηρο: Ιλιάδα 14.114)
2 Πάτρα (Αρόη) Δαναός εδώ έφτασε ο βασιλιάς Αίγυπτος και
μαθαίνει για τη σφαγή των γιών του από τις
κόρες του Δαναού. Όταν πέθανε τάφηκε σε
έναν από τους δυο ναούς του Σεράπιδος.
(Παυσανίας 7.21.13, 7.18.2)
3 Δρέπανο Κρόνος ο Ουρανός είχε φυλακίσει τους Κύκλωπες
και τους Εκατόγχειρες στα έγκατα της γης
γι’ αυτό η Γαία έδωσε στον Τιτάνα Κρόνο ένα
δρεπάνι να τον ευνουχίσει. Πέταξε τα
γεννητικά του όργανα στη θάλασσα του
Δρέπανου και το δρεπάνι και γεννήθηκε η
Αφροδίτη από τον αφρό της θάλασσας. Από
το αίμα του, που έπεσε στη γη γεννήθηκαν οι
Γίγαντες, οι νύμφες Μελίες και οι Ερινύες.
(Παυσανίας 7.23.4, Ησίοδος Θεογονία 133, 616,
Απολλόδωρος 1.1.1, Σούδα Ευμενίδες)
4 Αργυρά Αφροδίτη το βοσκό Σέλεμνο που αγάπησε η νύμφη
Αργυρά και μετά τον ξέχασε, μετέτρεψε η
Αφροδίτη σε ποτάμι. Όποιος έκανε μπάνιο
στα νερά του ξεχνούσε τον καημό της
χαμένης αγάπης. (Παυσανίας 7.23.1)
4 Αργυρά Απόλλων Η νύμφη Βολίνα για να αποφύγει τον έρωτα

235
 του θεού Απόλλωνα έπεσε στη θάλασσα. Από
αυτή πήρε το όνομά της η πόλη Βολίνη και ο
ποταμός Βολιναίος. (Παυσανίας 7.23.4)
5 Κερύνεια Ευμενίδες ο Ορέστης ίδρυσε ιερό των Ευμενίδων, στο
οποίο κατέφευγαν οι ένοχοι δολοφονιών
καταδιωκόμενοι από τις τύψεις τους.
(Παυσανίας 7.25.7)
6 Ερύμανθος Καλλιστώ από εδώ ο Δίας καταστέρισε την Καλλιστώ,
όρος μεταμορφωμένη σε αρκούδα και τον Αρκά. Η
Ήρα τους καταδίκασε να περιστρέφονται
αδιάκοπα γύρω από τον Πολικό Αστέρα
δηλαδή να μην κάνουν μπάνιο στα νερά τ΄
Ουρανού. (Οβίδιος Μεταμορφώσεις 2.442, 492,
Υγίνος Ποιητική Αστρονομία 2.1, Απολλόδωρος
3.8.2, Παυσανίας 1.25.1, 8.3.6, Ευστάθιος
Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα 4.227)
6 Ερύμανθος Άρτεμη Εδώ συνήθιζε να κυνηγά η θεά. (Όμηρος
όρος Οδύσσεια 6.102, Στέφανος Βυζάντιος
Ερύμανθος)
7 Λουσοί Μελάμπους εδώ κατέφυγαν οι κόρες του Προίτου
κυνηγημένες από τον Μελάμποδα. Τις βρήκε
και τις γιάτρεψε από την τρέλα. (Παυσανίας
8.18.7, Απολλόδωρος 2.2.2, Βακχυλίδης 10.92,
Οβίδιος Μεταμορφώσεις 15.325, Αθηναίος
Δειπνοσοφισταί 8.24.13, Καλλίμαχος Ύμνοι
3.237)
8 Ψωφίς Αλκμέων εδώ ο Αλκμέων, γιος του Αμφιάραου
τρελαμένος από τις Ερινύες για το φόνο της
μητέρας του, δέχθηκε την κάθαρση και ως
σύζυγο, την κόρη του βασιλιά Φηγέα.
Αργότερα έφυγε γιατί κατηγορείται ότι εξ’
αιτίας του τα χωράφια γίνονταν άγονα.
(Απολλόδωρος 3.7.5, Παυσανίας 8.24.8, Υγίνος
73)
8 Ψωφίς Ηρακλής στην κοιλάδα της Λάμπειας ο Ηρακλής
αιχμαλώτισε τον Ερυμάνθιο κάπρο.
(Παυσανίας 8.24.5, Υγίνος Μύθοι 30,
Απολλώνιος ο Ρόδιος 1.127, Απολλόδωρος 2.54,
Διόδωρος ο Σικελιώτης 4.12.8, Σοφοκλής
Τραχίνιαι 1097)

236
Πίνακας 18: Γεωλογία κατά Παυσανία και Στράβωνα:

(Με μαύρα στοιχεία σημειώνονται οι γεωλογικές πληροφορίες που δίνει ο

Παυσανίας -ποταμοί, λίμνες, πηγές, κρήνες και σπήλαια. Με κόκκινα οι
επιπλέον πληροφορίες από το Στράβωνα. Οι κοινές πληροφορίες των δύο
συγγραφέων δεν αναφέρονται δύο φορές).

Πίνακας 26
Αρχαία Γεωλογία
Ποταμοί Τόπος
Λάρισος Σύνορα Αχαΐας-Ηλείας
Πείρος Ώλενος
Γλαύκος Κοντά στην Πάτρα
Αμείλιχος (μετά Μείλιχος) Πάτρα-ιερό Τρικλαρίας Άρτεμης
Χάραδρος Πάτρα
Σέλεμνος Αργυρά
Βολιναίος Αργυρά
Φοίνιξ Αίγιο
Μεγανίτας Αίγιο
Σελινούς Αίγιο
Κερυνίτης Κερύνεια
Βουραϊκός Βούρα
Κριός Αίγειρα
Κράθις Αιγές
Καύκων Δύμη-Τρίτεια
Πηγές-Κρήνες Τόπος
Πηγή Καλυδώνα ή Καλιρρόη Λιμάνι Πάτρας
Πηγή Πάτρα-ιερό Δήμητρας
Πηγή Φαραί
Πηγή Αίγιο-ιερό Παναχαίας Δήμητρας
Πηγή Φελλόη
Πηγή Αργυρά
Κρήνη Δίρκη Φαραί
Σπήλαια Τόπος
Σπηλιά του Ηρακλή Βούρα

237
 Χάρτης 41: Σπήλαια

Χάρτης σημερινού Ν. Αχαΐας. Με κίτρινες κουκκίδες σημειώνονται οι

θέσεις των σπηλαίων που έχουν βρεθεί σύμφωνα με την Εφορεία
Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας του Υπουργείου
Πολιτισμού.

Υπόμνημα
1. Ακράτα 10. Πτέρη 19. Καλλιφώνι 28. Χόβολη 37. Πέτας
2. Αιγείρα 11. Σελιάνα 20. Καμενιάνοι 29. Ψωφίς 38. Σαλμένικο
3. Αιγιαί 12. Χατζή 21. Κάτω 30. όρος 39. Σαντομέρι
Λουσοί Ερύμανθος
4. Βούτσιμος 13. Χρυσάμπελα 22. Κερπινή 31. Αλεποχώρι 40. Σπαρτιά
5. Διακοπτό 14. Αλέσταινα 23. Κρινόφυτα 32. Ζήρια 41. Χαραυγή
6. Κουνινά 15. Αρμπούνας 24. Λιβάρτζι 33. Κάλανος 42. Πόρτες
7. Μοναστήρι 16. Βιλιβίνα 25. Μάνεσι 34. Καταρράκτης 43. Καστριά
8. Παραλία 17. Δάφνη 26. Περιστέρα 35. Ματαράγκας
Πλατάνου
9. Περιθώρι 18. Καλάβρυτα 27. Σκεπαστό 36. Μύρτος

238
 Αναλυτικά:
Πίνακας 27- Σπήλαια
α/α είδος τόπος θέση όνομα
620 σπήλαιο Ακράτα Αιγιάλειας Γκουμέικα
621 σπήλαιο Ακράτα Αιγιάλειας Κοκκινής
622 σπήλαιο Ακράτα Αιγιάλειας Μπαρουτοσπηλιά
623 σπήλαιο Ακράτα Αιγιάλειας Περιστέρα ή
Στρογγυλολάκκωμα
624 σπήλαιο Αιγείρα Αιγιάλειας
625 σπήλαιο Αιγές Αιγιάλειας Παλιόκαστρο
626 σπήλαιο Αιγές Αιγιάλειας Αη Λιας
627 σπήλαιο Αιγές Αιγιάλειας Ταύροι
628 σπηλαιώδες Αιγές Αιγιάλειας Αργυρού
άνοιγμα
629 σπηλαιώδες Αιγές Αιγιάλειας Βαθύ Λάκωμα
άνοιγμα
630 σπηλαιώδες Αιγές Αιγιάλειας Δεσπότη Σπηλιά
άνοιγμα
631 σπηλαιώδες Αιγές Αιγιάλειας Κουδουνωτή
άνοιγμα Σπηλιά
632 σπήλαιο Βουτσίμος Αιγιάλειας Αμυγδαλιές
633 σπήλαιο Βουτσίμος Αιγιάλειας Βυτίνα
634 σπήλαιο Βουτσίμος Αιγιάλειας Λάκκος
635 σπήλαιο Βουτσίμος Αιγιάλειας Σάρα
636 λαξευτό Διακοπτό Αιγιάλειας Φαγιά
σπήλαιο
637 σπήλαιο Κουνινά Αιγιάλειας Καμάρι Σπηλιά του Πωλ
638 σπήλαιο Μοναστήρι Αγ. Θεόδωροι
Αιγιάλειας
639 σπήλαιο Μοναστήρι Αυλή
Αιγιάλειας
640 σπήλαιο Μοναστήρι Κάτω Λαγγάδες
Αιγιάλειας
641 σπήλαιο Μοναστήρι Ξυλότεχνο
Αιγιάλειας
642 σπήλαιο Μοναστήρι Χαλασμένη Στράτα
Αιγιάλειας
643 σπήλαιο Παραλία Πλατάνου Αγ. Γεώργιος
Αιγιάλειας

239
644 σπήλαιο Παραλία Πλατάνου Χαροσυκιάς
Αιγιάλειας Λαγκάδι
645 σπήλαιο Παραλία Πλατάνου
Αιγιάλειας
646 σπήλαιο Περιθώρι Αιγιάλειας Βοϊδοσπηλιά
647 σπήλαιο Περιθώρι Αιγιάλειας Ρουπακιόνα
648 σπηλαιώδες Περιθώρι Αιγιάλειας Τρύπα
άνοιγμα
649 σπηλαιώδες Περιθώρι Αιγιάλειας Χούχλια
άνοιγμα
650 σπήλαιο Πτέρη Αιγιάλειας Σωτήρω
651 σπήλαιο Σελιάνα Αιγιάλειας Δίστρατο
652 σπήλαιο Σελιάνα Αιγιάλειας Λίμνες
653 σπήλαιο Σελιάνα Αιγιάλειας Μετόχι
654 σπήλαιο Σελιάνα Αιγιάλειας Τρυπητή
655 σπήλαιο Χατζή Αιγιάλειας 600μ Ν της Μπαμπάτσικο
κοινότητας
656 σπήλαιο Χατζή Αιγιάλειας 100μ ΝΑ της Σαφάκα
κοινότητας
657 σπήλαιο Χρυσάμπελα Σκαλίστρες Σπηλιές
Αιγιάλειας
658 σπήλαιο Χρυσάμπελα Αγ Βασίλειος Σπηλιές
Αιγιάλειας
659 σπήλαιο Χρυσάμπελα Ξαμίλια-Αχούρια Βαλάμι
Αιγιάλειας
660 ορύγματα Αλέσταινα
Καλαβρύτων
661 σπηλαιώδες Αλέσταινα Διάσελο
άνοιγμα Καλαβρύτων
662 σπηλαιώδες Αλέσταινα Κάμπος
άνοιγμα Καλαβρύτων
663 σπηλαιώδες Αλέσταινα Μουντρούμι
άνοιγμα Καλαβρύτων
664 σπηλαιώδες Αλέσταινα Μπιλός
άνοιγμα Καλαβρύτων
665 σπηλαιώδες Αλέσταινα Μυγδαλίτσα
άνοιγμα Καλαβρύτων
666 σπήλαιο Αρμπούνας Βλαχοτάκη Βράχος
Καλαβρύτων
667 σπήλαιο Αρμπούνας Μπονέση
Καλαβρύτων

240
668 σπήλαιο Βιλιβίνα Καλαβρύτων Τρανή Σπηλιά
669 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Αγριλιά
σχηματισμοί
670 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Αγ. Θεόδωροι
σχηματισμοί
671 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Αλίστρες - ιδιωτικό
σχηματισμοί
672 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Αλίστρες - ιδιωτικό
σχηματισμοί
673 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Ράχη -ιδιωτικό
σχηματισμοί
674 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Μπάλιουρα
σχηματισμοί
675 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Παλιομονάστηρο
σχηματισμοί
676 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Ράχη-ιδιωτικό
σχηματισμοί
677 σπήλαια & Δάφνη Καλαβρύτων
βάραθρα 3
678 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Σκάλα
σχηματισμοί
679 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Πετρέσι
σχηματισμοί
680 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Μούζη Πλάτανος
σχηματισμοί
681 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Μισοράχια
σχηματισμοί
682 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Μουριές
σχηματισμοί
683 σπηλαιώδεις Δάφνη Καλαβρύτων Ξουρίτσα
σχηματισμοί
684 σπηλαιώδες Καλάβρυτα Κάστρο
άνοιγμα
685 σπηλαιώδες Καλάβρυτα Ξηρόκαμπος
άνοιγμα
686 τυφλό σπήλαιο Καλάβρυτα Παλαιοχώρι

687 σπήλαιο Καλλιφώνι Αγγελή Τρύπα

Καλαβρύτων
688 σπήλαιο Καλλιφώνι Αγ. Παρασκεύη
Καλαβρύτων

241
689 σπήλαιο Καμενιάνοι Βουκολιάκι
Καλαβρύτων
690 λαβυρινθώδες Καμενιάνοι Ζωοδόχου Πηγής
σπήλαιο Καλαβρύτων
691 σπήλαιο Κάτω Λουσοί Χαμάκου
Καλαβρύτων
692 σπηλαιο- Κάτω Λουσοί 800μ από το ναό Καλιακουδότρυπα
βάραθρο Καλαβρύτων της Άρτεμης
693 σπήλαιο Κερπινή Καλαβρύτων Μορνίτσι
694 σπηλαιώδεις Κρινόφυτα Αλωνάκια
σχηματισμοί Καλαβρύτων
695 σπηλαιώδεις Κρινόφυτα Μετοχάκι
σχηματισμοί Καλαβρύτων
696 σπηλαιώδεις Κρινόφυτα Παλιά Βρύση
σχηματισμοί Καλαβρύτων
697 σπηλαιώδεις Κρινόφυτα Πλέκιζα
σχηματισμοί Καλαβρύτων
698 σπηλαιώδεις Κρινόφυτα ιδιωτικό
σχηματισμοί Καλαβρύτων
699 σπηλαιώδεις Κρινόφυτα Σέλικι
σχηματισμοί Καλαβρύτων
700 σπηλαιώδεις Κρινόφυτα Τρανή Βρύση
σχηματισμοί Καλαβρύτων
701 σπηλαιώδεις Κρινόφυτα Τρύπα Κούκουρα
σχηματισμοί Καλαβρύτων
702 σπήλαιο Λιβαρέζι Άνω Μαχαλάς
Καλαβρύτων
703 σπήλαιο Μάνεσι Καλαβρύτων Κεφαλόβρυσο
704 σπήλαιο Μάνεσι Καλαβρύτων Κοσμάς
705 σπήλαιο Μάνεσι Καλαβρύτων Ποροβούνι
706 σπήλαιο Μάνεσι Καλαβρύτων Σαραντού
707 σπήλαιο Μάνεσι Καλαβρύτων Του Σκιά Πλάκες
708 σπήλαιο Περιστέρα Τουρκοσπηλιά
Καλαβρύτων
709 σπήλαιο Περιστέρα Τρούπα
Καλαβρύτων
710 υπόγεια Σκεπαστό
711 σήραγγα
βάραθρο Καλαβρύτων
Χόβολη Καλαβρύτων Αγ. Κυριακή
712 βάραθρο Χόβολη Καλαβρύτων Τάρταρης
713 επιμήκης Ψωφίς Καλαβρύτων Κεφαλόβρυσο
διάκλαση

242
714 βάραθρο Ψωφίς Καλαβρύτων Φλαμπουριά Ράχη
715 Πάτρα όρος Ερύμανθος
716 σπηλαιώδες Αλεποχώρι Πατρων Γερογιάννη
άνοιγμα
717 σπηλαιώδες Αλεποχώρι Πατρών Μέγα Φούρνου
άνοιγμα
718 Αλεποχώρι Πατρών πρόποδες
Ερύμανθου
719 σπηλαιώδες Αλεποχώρι Πατρών Σπηλιά
άνοιγμα
720 σπήλαια 2 Ζήρια Πατρών Φαραγγι Ροδινής Μπουντρούμι
721 σπήλαιο Κάλανος Πατρών
722 βάραθρο Κάλανος Πατρών 1χλμ από κοινότητα

723 βραχοσκεπή Κάλανος Πατρών 2χλμ απο κοινότητα

724 σπήλαιο Καταρράκτης

Πατρών
725 σπήλαιο Καταρράκτης Μοναστηράκι
Πατρών
726 σπήλαιο Καταρράκτης Παναγίτσα
Πατρών
727 σπήλαιο ή Καταρράκτης Του Πανός
άνοιγμα Πατρών
728 σπήλαιο Καταρράκτης Τρύπα Γράβα
Πατρών
729 σπήλαιο Ματαράγκας Πατρών Γιάχαλη
730 σπήλαιο Ματαράγκας Πατρών
731 σπήλαιο Μύρτος Πατρών Δρακότρυπα
732 σπήλαιο Πέτας Πατρών Κορφοβούνι
733 σπηλαιώδη Σαλμενίκο Πατρών υψώματα γύρα από
βάραθρα το χωριό
734 σπήλαιο Σαντομέρι Πατρών όρος Σκόλις
735 σπήλαιο Σπαρτιά Πατρών Άμμο Λαγκάδι
736 σπήλαιο Σπαρτιά Πατρών Φροξυλιά Αρκουδοσπηλιά
737 σπήλαιο Σπαρτιά Πατρών Πισωμεριάς Σπηλιά στην
738 σπήλαιο Χαραυγή Πατρών λαγκάδι Παναγιά
Παλιομέτοχο
3651 σπήλαιο Πόρτες Πατρών 500μ ΝΔ του Πόρτες
χωριού

243
3653 σπήλαιο Καστριά Καλαβρύτων Λίμνες
(Διατηρήθηκε η αρίθμηση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και
Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας).

Χάρτης 42: Οι ποταμοί

Χάρτης του σημερινού Ν. Αχαΐας, όπου σημειώνονται όσοι από τους

ποταμούς, που αναφέρουν ο Παυσανίας και ο Στράβων, υπάρχουν και σήμερα.

Οι ποταμοί Λάρισος, Γλαύκος, Χάραδρος, Σέλεμνος, Βολιναίος, Φοίνιξ,

Μεγανίτης, Σελινούς, Κερυνίτης, Βουραϊκός, Κράθις, Κριός, Αχελώος,
Ερύμανθος και Αροάνιος.

244
Χάρτης 43: Θερμομεταλλικές Πηγές.

Χάρτης του σημερινού Ν. Αχαΐας. Με πράσινες κουκκίδες σημειώνονται οι

θερμομεταλλικές πηγές σύμφωνα με το χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε (1997).

Αναλυτικά:

Πίνακας 28- Θερμομεταλλικές Πηγές

α/α όνομα τόπος
1 Αραχωβίτικα Πατρών
2 Σελιανίτικα Αιγίου
3 Ψαμιακό Νερό Ζαχλωρίτικα, Βουραϊκός ποταμός
4 Πύργος Πριολίθου Κλειτορία
5 Λουτρά Λακόπετρας
6 Κουνουπέλι
7 Αγιοβλασίτικα Κάτω Αχαΐα

245
 Χάρτης 44: Λίμνη

Χάρτης του σημερινού Ν. Αχαΐας όπου διακρίνεται η θέση της λιμνοθάλασσας

Καλόγριας (ή Παππά).

Καλόγρια

246
Χάρτης 45: Ρήγματα

Χάρτης του σημερινού Ν. Αχαΐας. Με μωβ γραμμές σημειώνονται τα

ρήγματα σύμφωνα με το σεισμοτεκτονικό χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1989).

247
Χάρτης 46: Συγκεντρωτικός χάρτης του σημερινού Ν. Αχαΐας με τα
αρχαιολογικά, μυθολογικά και γεωλογικά δεδομένα

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Μύθοι
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες
Ποταμοί

248
Λεξικό τοπωνυμίων:

Πίνακας 29- Τοπωνύμια Αχαΐας

1 Πάτρα Πατρέας, γιός του Πρεύγενη, απόγονος του Αμύκλα,
βασιλιάς της Αχαΐας
2 Αρόη από το όργωμα, άροση, της γης, όταν ο Τριπτόλεμος
έδωσε στη χώρα σπόρο
3 Ανθεία Ανθείας, γιος του Εύμηλου, του πρώτου ντόπιου οικιστή
4 Λουσοί Λουσέας, νικητής στα Πύθια
5 Ψωφίς Ψώφης, εγγονός του Ερύμανθου, ή Ψωφίς, κόρη του
Ξούθου, εγγονού του Αρκά, ή κόρη του Έρυκα,
τύραννου της Σικανίας
6 Ερύμανθος γιος του Απόλλωνα, ο οποίος τυφλώθηκε από την
Αφροδίτη, επειδή την είδε την ώρα που λουζόταν για να
συναντήσει τον Άδωνη, ή ποτάμιος θεός της Ψωφίδας
7 Κερύνεια Κερύνης, γιος του Τήμενου, που σκότωσε τον πατέρα
του γιατί ευνοούσε το γαμπρό τους Δηιφόντη

249
 Νομός Ηλείας

Χάρτης 47:

250
Ιστορία της περιοχής:

Σύμφωνα με τον Παυσανία, οι κάτοικοι της Ηλείας ήταν Αιτωλείς που

πέρασαν στην Πελοπόννησο. Πρώτος βασιλιάς τους ήταν ο Αέθλιος, γιος του

Δία και της κόρης του Δευκαλίωνα, Πρωτογένειας. Ο εγγονός του Αέθλιου,

Επειός, που ήταν ο κατασκευαστής του Δούρειου Ίππου, έγινε βασιλιάς, όταν

νίκησε σε αγώνα δρόμου τους αδερφούς του. Ονόμασε τους κατοίκους

Επειούς. Ο Ηλείος, που ονόμασε τη χώρα Ηλεία, ήταν ανιψιός του Επειού.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση 5.1.1)

Γεωμυθότοποι:

15. Πίσα- κατηγορία 3

α. Γεωμύθοι
i. Πατρίδα της νύμφης Αρέθουσας, η οποία ως υπόγειο ρεύμα γνώρισε τον

Αδη και αποκάλυψε στη Δήμητρα πού ήταν η Περσεφόνη.

ii. Ο Τάνταλος, βασιλιάς της Λυδίας, κάλεσε σε γεύμα τους θεούς και τους

σέρβιρε τον γιο του, Πέλοπα. Μόνο η Δήμητρα δοκίμασε την ωμοπλάτη ενώ

οι άλλοι θεοί το κατάλαβαν, τιμώρησαν τον Τάνταλο και ζωντάνεψαν τον

Πέλοπα. Η Δήμητρα αντικατέστησε το μέρος που έφαγε με κόκκαλο από

ελεφαντοστό, το οποίο φυλασσόταν στην Πίσα

251
β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 48: Πίσα. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθοι πηγή, ρήγμα

και ο ποταμός Αλφειός.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Πηγές
Ρήγματα
Ποταμοί

γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Pelops Tantali et Diones Atlantis Όταν ο Πέλοπας, γιος του Τάνταλου

filiae filius cum esset in epulis
deorum a Tantalo caesus, bracchium
eius Ceres consumpsit, qui a deorum
numine vitam recepit; cui cum
cetera membra, ut fuerant,
coissent, umero non perpetuo
και της Διώνης, κόρης του Άτλαντα,
σκοτώθηκε και τεμαχίστηκε από τον
Τάνταλο σ’ ένα συμπόσιο των Θεών,
η Δήμητρα έφαγε το χέρι του, αλλά
του δόθηκε πάλι ζωή με τη θέληση
των θεών. Όταν τα άλλα του άκρα

252
eburneum eius loco Ceres aptavit.
(Hyginus, Fabulae 83)
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
5.13.4)
ενώθηκαν όπως ήταν, αλλά ο ώμος
δεν ήταν ολόκληρος, η Δήμητρα
έβαλε έναν ελεφαντοστέινο στη θέση
του
(Απόδοση από την αγγλική μετάφραση
της Grant, 1966)
Επειδή παρατεινόταν ο κατά της
Τροίας πόλεμος, οι μάντεις προείπαν
στους Έλληνες ότι ποτέ δε θα
κυριεύσουν την πόλη, αν δεν φέρουν
προηγουμένως το τόξο του Ηρακλή
και το οστό του Πέλοπα. Κατόπιν
τούτου λοιπόν, λέγεται, κάλεσαν στο
στρατόπεδο το Φιλοκτήτη και από την
Πίσα μετέφεραν την ωμοπλάτη του
Πέλοπα. Όταν οι Έλληνες
επέστρεφαν στην πατρίδα τους, το
πλοίο που μετέφερε το οστό του
Πέλοπα βυθίστηκε κοντά στην
Εύβοια λόγω τρικυμίας. Πολλά
χρόνια μετά την άλωση του Ιλίου, ο
Δαμάρμενος, ψαράς από την Ερέτρια,
ανέσυρε με τα δίχτυα του από τη
θάλασσα το οστό, και αφού θαύμασε
για το μέγεθός του, το κράτησε και το
έκρυψε στην άμμο. Στο τέλος ο ψαράς
πήγε στους Δελφούς να παρακαλέσει
να του πουν σε ποιόν ανήκε το οστό
και τι έπρεπε να το κάνει.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Ο μύθος λέει ότι ο Τάνταλος, γιος του Δία, αμφισβητώντας την

παντογνωσία των θεών έκοψε σε κομμάτια το γιο του Πέλοπα και τους τα
σέρβιρε σε συμπόσιο. Φυσικά οι θεοί το κατάλαβαν εκτός από την θλιμμένη
Δήμητρα, που έφαγε λίγο από την ωμοπλάτη του. Οι Θεοί ανέστησαν τον
Πέλοπα και τιμώρησαν τον Τάνταλο σε αιώνια καταδίκη. Μάλιστα λέγεται ότι
αντικατέστησαν τη χαμένη ωμοπλάτη με ελεφαντοστέινη.
Η κοιλάδα του Αλφειού ποταμού στην Ολυμπία, είναι γεμάτη από μεγάλα
οστά θηλαστικών της εποχής του Πλειστόκαινου. Σύμφωνα με τη Μayor

253
(2000) μια ωμοπλάτη μαμούθ μοιάζει αρκετά με την ανθρώπινη και οι
διαστάσεις της μοιάζουν αρκετά με τις προσδοκίες των αρχαίων για έναν
μεγάλο ήρωα. Επιπλέον ένα τόσο σκληρό οστό αν γυαλιστεί (για να αποτελέσει
λατρευτικό μέρος των γιορτών και των θυσιών) μοιάζει σίγουρα
ελεφαντοστέινο.
Είναι λοιπόν πιθανό, οι αρχαίοι κάτοικοι της περιοχής, βρίσκοντας ένα
απολίθωμα μαμούθ να το απέδωσαν στον ομώνυμο ήρωα της Πελοποννήσου
και να το περιέβαλαν μ’ ένα μύθο.

Σημείωση: ο γεωμύθος της Αρέθουσας που γνώρισε τον Άδη αναλύεται

παρακάτω στην Ήλιδα.

254
16. Ολυμπία –κατηγορία 2

α. Γεωμύθος
Ταράξιππος λεγόταν ο τύμβος-βωμός στο ιπποδρόμιο της Ολυμπίας. Τα

άλογα που περνούσαν από κει κατά τους αγώνες, αφήνιαζαν και έσπαγαν τα

άρματα. Έλεγαν ότι ήταν η ψυχή του Μύρτιλου, ηνίοχου του Οινόμαου. Ο

Πέλοπας έκανε θυσίες για να τον εξευμενίσει. Άλλοι έλεγαν ότι ήταν το

φάντασμα του Οινόμαου ή ένας μνηστήρας ή κάτι που είχε θάψει ο Οινόμαος

για να ταράξει τα άλογα του Πέλοπα. Η πιο πειστική εκδοχή όμως ήταν ότι

επρόκειτο για τον Ίππιο Ποσειδώνα.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 49: Ολυμπία. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος, ρήγμα,
ο ποταμός Αλφειός και ο παραπόταμος του, Κλαδέος.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Ρήγματα
Ποταμοί

255
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Και αφού η κατασκευή του

ιππόδρομου είναι τέτοια ώστε να έχει
μακρύτερη τη μια των πλευρών του,
επί της μεγαλύτερης, η οποία είναι
προς το ανάχωμα και ακριβώς στο
σημείο όπου είναι η διέξοδος από το
ανάχωμα, υπάρχει το φόβητρο των
ίππων, ο Ταράξιππος. Αυτός έχει
σχήμα κυκλικού βωμού. όταν τα
άλογα τρέχοντας πλησιάζουν σ’
αυτόν, τους καταλαμβάνει αμέσως
ισχυρός φόβος, χωρίς γι’ αυτό να
υπάρχει φανερή αιτία, τα άρματα
γενικώς θρυμματίζονται και οι
ηνίοχοι κατατραυματίζονται. Γι’ αυτό
οι ηνίοχοι θυσιάζουν και εύχονται ο
Ταράξιππος να φανεί ευνοϊκός γι'
αυτούς. Για τον Ταράξιππο οι
δοξασίες των Ελλήνων δεν
.
συμφωνούν μεταξύ τους Άλλοι λένε
ότι είναι ο τάφος ενός ντόπιου
ικανού στα ιππευτικά- τον ονομάζουν
μάλιστα Ωλένιο και απ' αυτόν, λένε
πήρε το όνομά του ο βράχος της
Ωλενίας στην Ηλεία- άλλοι όμως λένε
ότι ο Δαμέωνας, γιος του Φλιούντα,
παίρνοντας μέρος στην εκστρατεία
του Ηρακλή εναντίον του Αυγέα και
των Ηλείων, φονεύτηκε και αυτός και
το άλογο που ίππευε από τον Κτέατο,
γιο του Άκτορα. για το Δαμέωνα
λοιπόν και το άλογό του έγινε κοινό
μνήμα. Λένε ακόμη ότι ο Πέλοπας
έκανε στο μέρος αυτό κενοτάφιο για
τον Μυρτίλο και θυσίασε προς τιμήν
του, προσπαθώντας να καταπραΰνει
την οργή του για το φόνο, ονόμασε δε
το μνήμα Ταράξιππο, γιατί τα άλογα
του Οινόμαου είχαν ταραχτεί με το

256
 τέχνασμα του Μυρτίλου. άλλοι έχουν
πει ότι ο ίδιος ο Οινόμαος είναι αυτός
που βλάπτει τους αρματοδρόμους.
Άκουσα ακόμη μερικούς να
κατηγορούν ως αίτιο τον Αλκάθουν,
γιο του Πορθάονα, ο οποίος θάφτηκε
στο μέρος αυτό, όταν τον σκότωσε ο
Οινόμαος, εξαιτίας των γάμων της
Ιπποδάμειας. επειδή λοιπόν, εκείνος
ήταν άτυχος στην ιπποδρομία, έγινε
φθονερός και δυσμενής δαίμονας
κατά των ηνιόχων. Ένας Αιγύπτιος
είπε ότι ο Πέλοπας πήρε κάτι από
τον Θηβαίο Αμφίονα και το έθαψε στο
μέρος αυτό το οποίο ονομάζεται
Ταράξιππος και εξαιτίας του
καταχωμένου αυτού αντικειμένου
ταράχτηκαν από τότε οι ίπποι του
Οινόμαου και από τότε ταράζονται οι
ίπποι όλων. Αυτός ο Αιγύπτιος
υποστήριζε σθεναρά ότι και ο
Αμφίονας και ο Θράκας Ορφέας ήταν
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
ικανότατοι μάγοι και όταν αυτοί
6.20.15)
έψαλλαν, τα θηρία έρχονταν στον
Ορφέα και στον Αμφίονα πήγαιναν
μόνες τους οι πέτρες για το κτίσιμο
του τείχους. Κατά τη γνώμη μου από
όλα τα λεγόμενα το πιθανότερο είναι
ότι ο Ταράξιππος ήταν μια επωνυμία
του Ίππιου Ποσειδώνα.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Ο Ταράξιππος ήταν Δαίμονας των αρχαίων που ενέδρευε κυρίως στους

ιππόδρομους και ειδικά στη σφενδόνη αυτών, στην καμπή, όπου τ΄ άρματα
έκαναν στροφή. Οι αρχαίοι πίστευαν πως, στους αγώνες, ακριβώς στο
επικίνδυνο σημείο της στροφής, παρουσιαζόταν αιφνίδια ο Ταράξιππος, που
ήταν ορατός μόνο στα άλογα και προκαλούσε το τρόμο τους, με συνέπεια τη
συντριβή των αρμάτων και τον όλεθρο των αγωνιζομένων. Για τον λόγο αυτό
οι αρχαίοι ίδρυαν βωμούς από αναχώματα, στα σημεία εκείνα των ιπποδρόμων,
προς τιμή του Ταράξιππου και οι ηνίοχοι τελούσαν και ιδιαίτερες θυσίες.
Ο Παυσανίας παραδίδει διάφορες εκδοχές που επικρατούσαν για το ποιος

257
ήταν ο Ταράξιππος. Γενικά στην αρχαία Ολυμπία ως Ταράξιπποι θεωρούνταν τα
πνεύματα των αδίκως φονευθέντων κατά τους ιππικούς αγώνες και γενικά
όσων έπεφταν από τ’ άρματα. Το ίδιο και στον Ισθμό της Κορίνθου, όπου
Ταράξιππος θεωρούταν το πνεύμα του Γλαύκου, του γιου του Σίσυφου, που
είχε σκοτωθεί σε ιππικούς αγώνες.
Είναι φανερό ότι όλοι αυτοί οι μύθοι προσπαθούν να ερμηνεύσουν την
αρχική παρατήρηση της φυγόκεντρης δύναμης. Τελικά, ο φόβος του
ακατανόητου Ταράξιππου επέβαλε την κατασκευή αναχωμάτων (βωμών) στις
στροφές των ιπποδρόμων και ενέτεινε την προσοχή αναβατών και ηνιόχων, με
αποτέλεσμα τα άρματα να μην βγαίνουν εκτός αγωνιστικού χώρου και να μην
συγκρούονται.
Ο Ταράξιππος δεν είναι ο μοναδικός Δαίμονας της αρχαιότητας που
εξηγούσε κάποια φυσική δύναμη. Ο Όμηρος στην Οδύσσεια (11.590) διηγείται
το βασανιστήριο του Σίσυφου: ο ήρωας είχε καταδικαστεί να ανεβάζει αιώνια
μια πέτρα σε λόφο του Άδη και μόλις την έφτανε στην κορυφή, αυτή κυλούσε
πάλι πίσω. Η δύναμη που την έκανε να κυλάει πάλι στη βάση του λόφου
αποδίδεται στην Δαίμονα Κραταΐς δηλαδή την προσωποποίηση της
ακατανόητης δύναμης της βαρύτητας.

Το άλλο μέρος του ιπποδρόμου δεν

είναι ανάχωμα γης, αλλά χαμηλός
λόφος, στην άκρη του οποίου έχει
κατασκευαστεί ιερό της
ονομαζόμενης Χαμύνης Δήμητρας.
Ως προς το όνομα αυτό, Χαμύνη,
άλλοι το νομίζουν αρχαίο, επειδή σ’
εκείνο το σημείο άνοιξε η γη, κατάπιε
το άρμα του Άδη και έκλεισε πάλι.
άλλοι όμως λένε ότι ο Πισαίος
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση Χάμυνος ήταν αντίπαλος του
6.21) τύραννου της Πίσας Πανταλέοντα
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Το επίθετο Χαμύνη προέρχεται από τις λέξεις χάσμα (χαίνω) και μύω
(μυστήρια) που σημαίνει κλείνω. Προφανώς πρόκειται για σεισμό που
προκάλεσε διάνοιξη ρήγματος. Το χάσμα ήταν τόσο μεγάλο και εντυπωσιακό
που είπαν ότι κατάπιε ολόκληρο το άρμα του Άδη, όταν αυτός κάποτε πήρε
μέρος στους ολυμπιακούς αγώνες.
Γιατί όμως το χάσμα αυτό αποδόθηκε στη Δήμητρα;

Λένε ότι οι μύγες ενοχλούσαν πάρα

πολύ το γιο της Αλκμήνης, Ηρακλή
κάποια στιγμή που θυσίαζε στην

258
 Ολυμπία. Σκέφτηκε λοιπόν μόνος του
ή ίσως έμαθε από άλλον, να θυσιάσει
στον Δία τον Απόμυιο και αμέσως
τότε οι μύγες έφυγαν πέρα από τον
Αλφειό. Λέγεται ότι και οι Ηλείοι
επίσης θυσιάζουν στον Απόμυιο Δία,
ο οποίος διώχνει τις μύγες από την
Ολυμπία.
(Πάπυρος, 1975)
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
5.14.1.6)

Σχόλια:

Μάλλον πρόκειται για ένα ακόμα εγγειοβελτιωτικό έργο του ακούραστου

Ηρακλή, στην Πελοπόννησο. Ίσως οι θυσίες στον Απόμυιο Δία είναι παραβολή
για αποξήρανση κάποιου έλους. Ίσως τα έντομα, την αύξηση των οποίων
ευνοούσε το έλος, να είχαν κάποτε κατακλύσει την περιοχή με συνέπειες για
τις καλλιέργειες και τους ανθρώπους. Δεν υπάρχουν όμως επιπλέον
πληροφορίες για εγγειοβελτιωτικά έργα στην περιοχή που θα παρέπεμπαν στην
περίπτωση της Λέρνας και της Στυμφαλίας.

259
17. Ήλις – κατηγορία 2

α. Γεωμύθος
i. Η Αρέθουσα, κόρη του Νηρέα, νύμφη των πηγών και των δασών,

αποκαμωμένη από το κυνήγι έπεσε να κάνει μπάνιο στη λίμνη Στυμφαλία. Εκεί

την αιφνιδιάζει ο Αλφειός, ποτάμια θεότητα, γιος του Ωκεανού και της

Θέτιδας. Η Αρέθουσα τον απορρίπτει αλλά αυτός, ερωτευμένος μαζί της, την

κυνηγά σ’ όλη την Πελοπόννησο, και φτάνουν μέχρι τις ακτές του Ιονίου. Η

Αρέθουσα για να τον αποφύγει, διασχίζει τη θάλασσα και αναζητά καταφύγιο

στη Σικελία, στη νήσο Ορτυγία, κοντά στις Συρακούσες. Εκεί ζητά τη βοήθεια

της Άρτεμης και η θεά για να τη σώσει την μεταμορφώνει σε πηγή. Ο Αλφειός

τότε παίρνει την υγρή μορφή του για να ακολουθήσει το δρόμο της, και από

την Ηλεία, υπογείως, διασχίζει την Αδριατική και ξαναεμφανίζεται στη

Σικελία. Εκεί, στο μικρό νησάκι της Ορτυγίας, επιτέλους ενώνονται.

ii. Εδώ ο Ηρακλής έκανε τον πέμπτο του άθλο: καθάρισε τους στάβλους του

Αυγεία, κατευθύνοντας προς τα κει τα νερά του Πηνειού, με δυο κανάλια.

Όταν ζήτησε την αμοιβή του, το ένα δέκατο των κοπαδιών, ο Αυγείας τον

έδιωξε μαζί με τον γιο του που τον υπερασπίστηκε. Ο Ηρακλής επέστρεψε

αργότερα, κατέλαβε την πόλη και σκότωσε τον Αυγεία.

260
β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 50: Ήλις. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος, ρήγμα και

ο ποταμός Πηνειός.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Ρήγματα
Ποταμοί

γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Ο έρωτας και τους ποταμούς

ενοχλεί. Ο Αλφειός ερωτεύτηκε τη
Σικελική πηγή Αρέθουσα, και καθώς
έρχεται από την ακτή της Ήλιδας,
δεν αναμιγνύεται πολύ, περνώντας
το πέλαγος, και έτσι δείχνει σ’ αυτήν

261
 που ποθεί ότι φυλάει ακέραιο τον
(Λιβάνιος, Προγυμνάσματα πόθο του έρωτα του.
2.30.1) (Μετάφραση Φαρμάκη Σοφία)
Για τον Αλφειό λέγονται ακόμη τα
εξής: ήταν κυνηγός και ερωτεύτηκε
την Αρέθουσα και κυνηγούσε κι
αυτή. Η Αρέθουσα, επειδή δεν ήθελε
να παντρευτεί, πέρασε σε μια πόλη
κοντά στις Συρακούσες, που λέγεται
Ορτυγία, και εκεί από άνθρωπο
μεταμορφώθηκε σε πηγή• αλλά και ο
Αλφειός από έρωτα μεταμορφώθηκε
σε ποταμό. Αυτά ως προς την
παράδοση ότι ο Αλφειός
κατευθύνεται στην Ορτυγία. Εγώ
τουλάχιστον θα πιστέψω στο
λεγόμενο ότι ο Αλφειός περνώντας
από τη θάλασσα ενώνει το νερό του
με την πηγή, γιατί γνωρίζω ότι μ’
αυτά συμφωνεί ο θεός των Δελφών,
ο οποίος όταν έστειλε τον Κορίνθιο
Αρχία για να αποικήσει τις
Συρακούσες του είπε τα εξής:
Στην απέραντη θάλασσα υπάρχει
κάποια Ορτυγία, λίγο πέρα της
Θρινακία, όπου αναβλύζουν τα νερά
του ποταμού Αλφειού και σμίγουν με
τα νερά της άστατης Αρέθουσας.
Γι’ αυτό λοιπόν, δηλαδή για το ότι το
νερό του Αλφειού αναμιγνύεται με
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση αυτό της Αρέθουσας, πιστεύω ότι
5.7.2) δημιουργήθηκε και η παράδοση για
τον έρωτα του ποταμού.
(Πάπυρος, 1975)
Η γειτονική Ορτυγία ενώνεται με
την ξηρά μέσω γέφυρας, έχει δε
πηγή την Αρέθουσα, η οποία
σχηματίζει ποταμό που χύνεται
κατευθείαν στη θάλασσα. Κατά τη
μυθολογία ο ποταμός αυτός είναι ο
Αλφειός ο οποίος προέρχεται από

262
 την Πελοπόννησο, ρέει υπογείως
διαμέσου του πελάγους, φτάνει στην
Αρέθουσα και κατόπιν από κει
χύνεται και πάλι στη θάλασσα. προς
επιβεβαίωση αυτών φέρουν
επιχειρήματα ακόλουθα: μια φιάλη
έπεσε στον ποταμό και στην
Ολυμπία πίστεψαν ότι αυτή
αναδύθηκε στο μέρος εκείνο στην
πηγή, και ότι η πηγή θολώνει από
τις θυσίες βοδιών που γίνονται στην
Ολυμπία. Αλλά και ο Πίνδαρος
ακολουθώντας τις παραδόσεις αυτές
είπε τα εξής: « Ορτυγία, εσύ η ιερή
ανάπαυση του Αλφειού, βλαστέ των
ενδόξων Συρακουσών». εξάλλου
και ο συγγραφέας Τίμαιος λέει τα
ίδια με τον Πίνδαρο. Αν λοιπόν ο
Αλφειός πριν να ενωθεί με τη
θάλασσα έπεφτε σε κάποιο βάραθρο,
θα υπήρχε μικρή πιθανότητα να
φτάνει το ρεύμα του από το μέρος
αυτό υπογείως μέχρι τη Σικελία
χωρίς να αναμειχθεί με τη θάλασσα
και να διαφυλάσσει το νερό πόσιμο.
αφού όμως η εκβολή του ποταμού
στη θάλασσα είναι εμφανής, εκεί
κοντά δε δεν φαίνεται στον πόρο της
θάλασσας κανένα βάραθρο το οποίο
να καταπίνει το ρεύμα του ποταμού,
μολονότι και στην περίπτωση αυτή
δεν θα ήταν δυνατόν να παραμείνει
γλυκό, αυτό που πιστεύεται είναι
τελείως αδύνατον. Γιατί σ’ αυτό
αφενός αντιστρατεύεται το ότι το
νερό της Αρέθουσας είναι πόσιμο,
αφετέρου δε είναι τελείως
απίστευτο το να παραμείνει
αναλλοίωτο το ρεύμα του ποταμού
χωρίς να αναμειχθεί με τη θάλασσα,
εφόσον διέρχεται διαμέσου τόσο

263
(Στράβων, Γεωγραφικά 6.2.4.49) μεγάλου πελάγους μέχρις ότου πέσει
στο φανταστικό ρείθρο του.
(Πάπυρος, 1975)
ΠΟΣΕΙΔΩΝΑ ΚΑΙ ΑΛΦΕΙΟΥ

ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Τι δουλειά είναι αυτή, Αλφειέ, εσύ
μόνο απ’ όλα τα ποτάμια όταν
εκβάλλεις στη θάλασσα ούτε
αναμιγνύεσαι με το αλμυρό νερό,
όπως συνηθίζουν όλοι οι ποταμοί
ούτε κόβεις το ρέμα σου, ούτε
διασκορπίζεσαι, αλλά περνώντας
από τη θάλασσα χωρίς να ενωθείς
μαζί της, διατηρείς το ρέμα σου
διάφανο και καθαρό και βυθίζεσαι
σαν τους γλάρους και τους ερωδιούς
κι ύστερα ξαναφαίνεσαι πάλι και
ξαναβγαίνεις αλλού;
ΑΛΦΕΙΟΣ
Είναι δουλειά του έρωτα, Ποσειδών,
και μη με κατηγορείς, γιατί και συ
αγάπησες πολλές φορές.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Γυναίκα αγαπάς, Αλφειέ, ή νύμφη, ή
καμία από τις Νηρηίδες;
ΑΛΦΕΙΟΣ
Όχι, Ποσειδώνα, αλλά αγαπάω μια
πηγή.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Και από ποιο μέρος της γης πηγάζει;
ΑΛΦΕΙΟΣ
Από κάποιο νησί, τη Σικελία˙ την
λένε Αρέθουσα.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Την γνωρίζω την Αρέθουσα,
Αλφειέ, και δεν είναι άσχημη, μα
αναβλύζει καθαρή και διάφανη το
νερό της λάμπει πάνω από τα
χαλίκια και μοιάζει με καθρέφτη.
ΑΛΦΕΙΟΣ

264
 Φαίνεται πως την γνωρίζεις καλά
την πηγή Ποσειδώνα˙ σ’ εκείνη
λοιπόν πηγαίνω.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Πήγαινε και καλή τύχη στον έρωτα.
μα για πες μου, που την γνώρισες
την Αρέθουσα αφού εσύ είσαι Αρκάς
και αυτή στις Συρακούσες;
ΑΛΦΕΙΟΣ
Βιάζομαι Ποσειδών, και συ με
κρατάς με τις περίεργες ερωτήσεις
σου.
ΠΟΣΕΙΔΩΝ
Έχεις δίκιο˙ πήγαινε στην
αγαπημένη σου και αφού βγεις από
τη θάλασσα σμίξε με την πηγή και
γίνετε το ίδιο νερό.
(Πάπυρος, 1975)

(Λουκιανός, Ενάλιοι Διάλογοι 3)

Σχόλια:

Ένα δυσερμήνευτο υδρολογικό θέαμα προκάλεσε τη σύλληψη μιας

ερωτικής ιστορίας, που συνδέει την Πελοπόννησο με τη Σικελία.
Εικόνα 23: Οι δύο πλευρές της Αδριατικής. Το κόκκινο βέλος συνδέει τον
Αλφειό με την νήσο Ορτυγία (χάρτης από το Google Earth)

265
 Πρόκειται για τον ποταμό Αλφειό της Ηλείας και την πηγή Αρέθουσα της
Ορτυγίας, δηλαδή τις δυο πλευρές της Αδριατικής, που συνδέονται μ’ ένα
περίεργο γεωλογικό φαινόμενο, γνωστό ήδη από τα αρχαία χρόνια. Οι Έλληνες
πίστευαν ότι ο Αλφειός, ένα ποτάμι με ιδιαίτερη ροή, που τα νερά του κυλούν
υπέργεια και χάνονται υπόγεια σε όλη του την πορεία, χύνεται στο Ιόνιο
πέλαγος, στις ηλιακές ακτές και ξαναεμφανίζεται στην Ορτυγία. Σ’ όλο αυτό το
ταξίδι μάλιστα τα νερά του παραμένουν γλυκά και δεν αναμειγνύονται ποτέ με
το αλμυρό νερό της θάλασσας. Το ίδιο και τα νερά της Αρέθουσας. Βυθίζονται,
ταξιδεύουν υπογείως και φτάνουν στη Σικελία γλυκά και δροσερά. Εκεί όμως
τελικά τα νερά τους αναμειγνύονται! Ο Βιργίλιος λέει ότι σμίγουν στο ίδιο ιερό
κρεβάτι.
Ο Στέφανος Βυζάντιος αναφέρει για την Αρέθουσα

(116,5)
Ο Στράβων αναφέρει ότι η σύνδεση του ποταμού και της πηγής έχει
διαπιστωθεί και πειραματικά παρόλα αυτά θεωρεί το μύθο απίθανο αφού ο
Αλφειός χύνεται στη θάλασσα και όχι σε κάποιο κρυφό λάκκο ή σπήλαιο.
Ο Παυσανίας δηλώνει καθαρά ότι πιστεύει το μύθο και για να πείσει τους
αναγνώστες του χρησιμοποιεί κι ένα δελφικό χρησμό: το μαντείο συμβουλεύει
τους Κορίνθιους, που ζήτησαν βοήθεια, να ιδρύσουν νέα πόλη «εκεί όπου τα
νερά του Αλφειού αναμειγνύονται με της Αρέθουσας» (Ελλάδας Περιήγηση
5.7.3). Θεωρεί λοιπόν ότι αποκλείεται κάτι που λέει ο Απόλλωνας να είναι
αναληθές. Βέβαια δεν εξηγεί πώς ένα ποτάμι ταξιδεύει υπόγεια για τόσα πολλά
χιλιόμετρα και ξαναεμφανίζεται. Γνωρίζει όμως, πως τα νερά του Αλφειού
ξεκινούν από τη Φυλάκη, ενώνονται στην πορεία με πολλές πηγές και στην
πεδιάδα της Τεγέας βυθίζονται. Ξαναεμφανίζονται στην Ασέα και
αναμειγνύονται με τον Ευρώτα ποταμό προτού βυθιστούν ξανά και οι δυο.
Τελικά γίνονται ορατοί κοντά στην Τρίπολη και ο Αλφειός μόνος, διασχίζει την
Ηλεία για να εκβάλλει στη θάλασσα, στην περιοχή της Κυλλήνης (8.54.1).

Εικόνα 24: Ο σημερινός ποταμός Αλφειός

λίμνη Αγουλινίτσα
λίμνη Καϊάφα

Κυπαρισσιακός κόλπος

266
 Η Vitaliano (1973) λέει ότι τα νερά μιας πηγής προέρχονται από τη βροχή
που ρέει μέσα σε πορώδη στρώματα και συγκεντρώνεται σ’ ένα σημείο.
Πιστεύει ότι ο μύθος δεν περιέχει κρυμμένη αλήθεια αλλά δηλώνει παρανόηση
των αρχαίων κατοίκων σχετικά με το φαινόμενο των υπόγειων υδάτων.
Γνωρίζει όμως την περίεργη ροή του Αλφειού που εξαφανίζεται σε καρστικά
ασβεστολιθικά μονοπάτια.
Η Clendenon στο βιβλίο της Hydromythology and the ancient Greek world
(2009) υποστηρίζει ότι όλα αυτά είναι ένας μύθος, που εξηγεί καρστικούς
ασβεστολιθικούς σχηματισμούς του εδάφους. Χωρίς να παρέχει αποδείξεις εν
προκειμένω, ισχυρίζεται ότι αφού έχει αποδειχθεί σε άλλες περιπτώσεις ότι τα
νερά μπορεί να ταξιδεύουν για 50 χιλιόμετρα σε υπόγειες διαδρομές γιατί να
μην μπορούν να το κάνουν και για πολλαπλάσια απόσταση, όπως στην
παρούσα περίπτωση που διασχίζουν την Αδριατική;
Η D. Crouch (1993) αναφέρει ότι η ακτή της Σικελίας είναι μια τεράστια
ασβεστολιθική πλάκα γνωστή για τους υποθαλάσσιους και υπόγειους
σχηματισμούς. Ακόμα και σήμερα νερά από τη Σικελία βυθίζονται και
εμφανίζονται πάλι σε πηγάδια και πηγές της Ορτυγίας. Δε θεωρεί λοιπόν το
φαινόμενο απίθανο.
Εξαιτίας της υπόγειας διαδρομής της η Αρέθουσα παρουσιάζεται σε άλλο
γεωμύθο ότι γνώρισε τον Άδη στην Πίσα και αποκάλυψε στη Δήμητρα που
βρίσκεται η Περσεφόνη.
Η ερμηνεία του μύθου του Αλφειού και της Αρέθουσας δε θα μπορούσε να
είναι πλήρες χωρίς και τη ματιά της αρχαιοαστρονομίας.
Ο Bilic (2005) υποστήριξε ότι ο μύθος περιέχει πληροφορίες ναυσιπλοΐας
με τη βοήθεια των άστρων βασισμένης στο γεωγραφικό πλάτος. Σε αριθμούς η
Ορτυγία βρίσκεται σε γεωγραφικό πλάτος 37ο 05’ ενώ ο Αλφειός 37ο 25’ κοντά
στην Ασέα και 37ο 35’ όταν χύνεται στη θάλασσα, δηλαδή έχουν το ίδιο
γεωγραφικό πλάτος στις δυο πλευρές της Αδριατικής. Άρα οι δυο περιοχές θα
έβλεπαν τα ίδια άστρα στον νυχτερινό ουρανό. Έχοντας ως πυξίδα το
τελευταίο περι-πολικό και αειφανές άστρο σε γεωγραφικό πλάτος λίγο πάνω
από τις 37ο, και ακολουθώντας το σε όλο το ταξίδι θα μπορούσε να πλεύσει
κανείς στην ανοιχτή θάλασσα και όχι κατά μήκος των ακτών, γεγονός που
έκανε το ταξίδι από τα λιμάνια της Πελοποννήσου στις Συρακούσες πιο
γρήγορο και εφικτό ακόμα και τη νύχτα.
Συγκεκριμένα ο Bilic προσδιόρισε ότι το άστρο Rastaban (β’ του
αστερισμού του Δράκου) ήταν αυτό που μεσουρανούσε σ’ αυτό το
γεωγραφικό πλάτος. Θεωρεί λοιπόν ότι ο μύθος σχετικά με τη ροή του Αλφειού
υποθαλάσσια της Αδριατικής συμβολίζει τη ναυτική διαδρομή ανάμεσα στις δυο
ακτές. Ο μύθος δηλαδή δίνει οδηγίες ναυσιπλοΐας με τρόπο παραστατικό για να
τολμήσει ο επίδοξος ναυτικός να κάνει το ταξίδι από τις ιονικές ακτές στη
Σικελία όχι πια ακτή-ακτή αλλά πλέοντας στην ανοιχτή θάλασσα. Άλλωστε
αυτή ήταν μια συχνή εμπορική διαδρομή για τους αρχαίους ναυτικούς.

Εικόνα 25: Αναπαράσταση ενός ταξιδιού την 1η Ιουλίου του 1300 π.Χ. (ώρα
1:00). Το πλοίο βρίσκεται στη διασταύρωση του 18ου μεσημβρινού και του
37ου παραλλήλου (από Tomislav Bilić, 2005). Διακρίνονται οι αστερισμοί

267
Δράκων, Μεγάλη και Μικρή Άρκτος.

Εικόνα 26: Ο μηχανισμός του Παλαικάστρου

(Κρήτη), ένας μινωικός υπολογιστής ηλιακών
και σεληνιακών εκλείψεων, όπως επίσης
γεωγραφικού πλάτους και ηλιακής θέσης.
(Τsikritzis et al, 2013)

Πέμπτος άθλος τον διέταξε να

βγάλει μέσα σε μια μέρα την κόπρο
απ' τα κοπάδια του Αυγεία. Ο
Αυγείας ήταν βασιλιάς της Ήλιδας,
καθώς λένε μερικοί πως ήταν γιος
του Ήλιου, άλλοι του Ποσειδώνα κι
άλλοι του Φόρβαντα κι είχε πολλά
κοπάδια ζώων. Ήρθε λοιπόν σ’ αυτόν
ο Ηρακλής και χωρίς να φανερώσει
ότι είχε διαταγή του Ευρυσθέα,
ισχυρίστηκε ότι θα βγάλει έξω σε μια
μέρα την κόπρο, αν του δώσει το ένα
δέκατο από τα ζώα του. Ο Αυγείας
(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 2.88)
που δεν το πίστεψε το υποσχέθηκε.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

268
 Και ο μεν Ηρακλής κατάφερε να
καθαρίσει τον τόπο αφού εξέτρεψε το
ρεύμα του ποταμού Μηνίου και το
έριξε στην κοπριά. ο Αυγέας όμως,
επειδή ο Ηρακλής έφερε σε πέρας το
έργο αυτό περισσότερο με τη σοφία
του και όχι με κοπιαστική εργασία,
και την αμοιβή αρνήθηκε να του
δώσει και το μεγαλύτερο γιο του
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση Φυλέας ο οποίος του είπε ότι αδικεί
5.1.10) τον ευεργέτη του, τον έδιωξε.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Άλλη μια έξυπνη και άρτια τεχνική εφαρμογή του γνωστού υδραυλικού
μηχανικού της εποχής. Προφανώς, πρόκειται για εγγειοβελτιωτικό έργο, την
εκτροπή δηλαδή, σε κανάλια του ποταμού Μηνίου ή του ηλιακού Πηνειού. Η
ανάγκη του έργου αποδόθηκε σε άθλο του Ηρακλή και συγκεκριμένα στη
συμφωνία του να καθαρίσει τους στάβλους του Αυγεία. Με βάση τα δεδομένα
της εποχής πρόκειται σίγουρα για άθλο.
Υπάρχει όμως και άλλη εκδοχή: ο άθλος του Ηρακλή να ήταν μια
προσπάθεια να εξηγηθούν πλημμύρες στην δυτική Ηλεία. Σύμφωνα με νέες
έρευνες του καθηγητή Γεωμορφολογίας Andrea Vott, η παράκτια περιοχή της
Ολυμπίας κατά την διάρκεια των τελευταίων 7.000 χρόνων έχει επανειλημμένα
πληγεί από παλαιο-κυματοσυρμούς που έφτασαν μέχρι την ενδοχώρα. Αυτό
είχε σαν αποτέλεσμα να πλημμυρίσει η στενή κοιλάδα του Αλφειού ποταμού
και να θαφτεί όλη η περιοχή κάτω από θαλάσσια ιζήματα. (Vott et al, 2011)
Η γεωμορφολογία και η ακτογραμμή της Ηλείας έχουν αλλάξει πολύ από
την εποχή του Ολόκαινου ως σήμερα. Για παράδειγμα, οι τοποθεσίες Κλειδί
(αρχαία Αρήνη) και Επιτάλιο, χτισμένες σε ένα ακρωτήριο, στο στόμιο του
ποταμού Αλφειού, τώρα βρίσκονται 1 και 5 χλμ εσωτερικά. Αυτό δεν οφείλεται
μόνο στις κλιματοευστατικές κινήσεις της θάλασσας.
Έρευνες αναφέρουν ότι στην παράκτια περιοχή της Ηλείας υπήρχαν ευρείες
λιμνοθάλασσες κατά τη Νεολιθική εποχή. Λιμνοθάλασσες που τώρα δεν
υπάρχουν, άφησαν όμως ιζήματα. Αυτές σχηματίστηκαν από τις αποθέσεις του
Αλφειού ποταμού που διαμόρφωσαν νησίδες φραγμάτων και ως αποτέλεσμα,
βάλτους.
Ακόμα, η λίμνη Καϊάφα σχηματίστηκε κατά τον Μεσαίωνα και
συγκεκριμένα, επί αυτοκράτορα Ιουστινιανού, έγιναν τρομεροί σεισμοί που
προκάλεσαν νέες μεγάλες γεωλογικές και μορφολογικές αλλαγές στην περιοχή.
Πλημμύρισε η Αρχαία Σαμία, πόλη με ακμή και πλούτο, και εξαφανίστηκε ο
Άνιγρος ποταμός. (Kraft, 2005)

269
δ. Συμπέρασμα

Ο μύθος συνδέεται με τους υδρογεωλογικούς άθλους –εγγειοβελτιωτικά έργα

του Ηρακλή: τη Λίμνη της Λέρνας, τις Στυμφαλίδες όρνιθες, το λιοντάρι της

Νεμέας, τον Ερυμάνθιο Κάπρο.

270
18. Άνιγρος ποταμός- κατηγορία 2

α. Γεωμύθοι
i. Επειδή τα νερά του ποταμού μύριζαν έλεγαν, ότι ο Κένταυρος Πυλήνορας

που τραυματίστηκε από τον Ηρακλή, έπλυνε τις πληγές του.

ii. Εδώ ο Μελάμποδας πέταξε τα εργαλεία που χρησιμοποίησε για τον

εξαγνισμό των θυγατέρων του Προίτου.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 51: Άνιγρος ποταμός. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος,

και η λίμνη Καϊάφα.

Σαμικό

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Λίμνες

271
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Η δυσοσμία των νερών του Άνιγρου

πιστεύω ότι προέρχεται από το
έδαφος από το οποίο αυτά
ανέρχονται στην επιφάνεια, όπως
ακριβώς συμβαίνει και με τα πέραν
της Ιωνίας νερά, όσων οι
αναθυμιάσεις τους είναι
καταστρεπτικές για τον άνθρωπο.
Άλλοι Έλληνες λένε ότι ο Κένταυρος
Χείρων, άλλοι ο Κένταυρος
Πυλήνορας, όταν τοξεύτηκε από τον
Ηρακλή και κατέφυγε τραυματίας,
έπλυνε στο ρεύμα αυτό την πληγή
του και από το δηλητήριο της
Ύδρας, το οποίο είχε το βέλος,
μεταδόθηκε η δυσοσμία στον Άνιγρο.
Άλλοι αποδίδουν την κακοσμία του
ποταμού στον Μελάμποδα, γιό του
Αμυθάονα, και στα καθάρσια των
θυγατέρων του Προίτου, τα οποία
ρίχτηκαν από αυτόν μέσα στο
ποτάμι. Στο Σαμικό, όχι μακριά από
τον ποταμό, υπάρχει σπηλιά που
λέγεται των Ανιγρίδων νυμφών.
Όποιος πάσχει από ελεφαντίαση ή
λεύκη και μπει σ’ αυτή, είναι
καθιερωμένο πρώτα να
προσευχηθεί στις νύμφες και να
υποσχεθεί σ’ αυτές μια οποιαδήποτε
θυσία, μετά σκουπίζει τα πάσχοντα
μέρη του σώματός του, διασχίζει το
ποτάμι κολυμπώντας, αποβάλλει την
νόσο μέσα στο νερό και βγαίνει έξω
υγιής, και με το ίδιο χρώμα σ’
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση ολόκληρο το σώμα του.
5.5.9.4) (Πάπυρος, 1975)
Όλο το έδαφος γύρω από το
σπήλαιο των Ανιγριάδων Νυμφών
γίνεται υγρό και ελώδες εξαιτίας

272
 μιας πηγής, της οποίας τα ύδατα
χύνονται κατά μεγάλο μέρος στον
Άνιγρο ποταμό, και επειδή ο
ποταμός αυτός παρά το βάθος του,
είναι λίγο ορμητικός, η τοποθεσία
μεταβάλλεται σε ένα έλος ακίνητο.
του ποταμού αυτού δε τα νερά
έχουν οσμή βαριά και όμοια με την
οσμή του θείου, η οποία είναι
αισθητή από απόσταση είκοσι
σταδίων ολόγυρα και καθιστά
ακατάλληλα για φαγητό τα ψάρια, τα
οποία αλιεύουν εκεί. Οι δε
μυθογράφοι δίνουν στην περίπτωση
αυτή διάφορες εξηγήσεις. κατά τους
μεν οι Κένταυροι πληγωμένοι από τ
τα βέλη του Ηρακλή έπλυναν τις
(Στράβων, Γεωγραφικά 8.3.19.15)
πληγές τους στα νερά του ποταμού
για να απαλλαγούν από το δηλητήριο
της Ύδρας. κατ’ άλλους ο
Μελάμπους είχε μεταχειριστεί τα
νερά του Άνιγρου ως καθαρτικά για
τον καθαρισμό των Προιτίδων.
Πάντως σήμερα το νερό αυτό
χρησιμοποιείται για τη θεραπεία
των αλφών, λευκών και λειχήνων.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Ο Άνιγρος ποταμός, που σήμερα δεν υπάρχει, πήγαζε από το όρος Λαπίθα
και χυνόταν στον Κυπαρισσιακό κόλπο. Εκεί ακριβώς που η οροσειρά του
Λαπίθα καταλήγει στο τέρμα της, υπάρχουν δυο σπήλαια. Το ένα είναι γνωστό
ως Γεράνιο άντρο ή Γεράνιο αυλάκι, από το σκούρο γαλάζιο χρωματισμό του
νερού του ή σπήλαιο των Ατλαντίδων νυμφών. Δυτικότερα, κάτω από τον
τεράστιο βράχο του Λαπίθα, είναι το σπήλαιο των Ανιγρίδων νυμφών, που
ήταν νύμφες των νερών και των πηγών. Το τελευταίο υπάρχει και σήμερα με
την ίδια ονομασία (βλ. χάρτη).
Η κύρια πηγή τροφοδοσίας του ποταμού Άνιγρου ήταν οι πηγές με τα
υδροθειούχα νερά, που πήγαζαν στη νοτιοδυτική πλευρά του Λαπίθα.
Ο Στράβων και ο Παυσανίας κάνουν αναφορές στις ιαματικές πηγές. Ο
Παυσανίας αναφέρει ότι κατεβαίνει το ποτάμι και θεραπεύει αρρώστιες. Στην
περιοχή γύρω από τις πηγές υπήρχαν θυσιαστήρια, όπου γίνονταν θυσίες από

273
τους αρρώστους στις νύμφες για την ίασή τους.
Υπάρχουν δύο μύθοι που εξηγούν τη δυσοσμία αλλά και την ιαματικότητα
των νερών: Όταν ο Ηρακλής βρισκόταν στη Φολόη, του επιτέθηκαν οι
Κένταυροι και τους καταδίωξε. Ένας από αυτούς, ο Πυλήνορας έπλυνε το
ανίατο τραύμα του στην πηγή και τα νερά έγιναν δύσοσμα. Άλλος μύθος λέει
ότι, ο Μελάμπους έπλυνε εκεί τις κόρες του Προίτου για να τις εξαγνίσει από
την θεϊκή κατάρα και την τρέλα που τις κατάλαβε, όταν προκάλεσαν την ύβρη
της Ήρας ή του Διονύσου.
Πρόκειται λοιπόν για εκ των υστέρων δημιουργημένο αιτιολογικό
γεωμύθο, που προσπαθεί να περιβάλει μυθολογικά μια ιδιαίτερη γεωλογική
πραγματικότητα.

274
20. Αλίφηρα –κατηγορία 1

α. Γεωμύθος
Ο Δίας έσπειρε στην ωκεανίδα Μήτι την Αθηνά, όμως την καταβρόχθισε

πριν γεννήσει, προειδοποιημένος από τη Γαία και τον Ουρανό, ότι αν

ξανάμενε έγκυος η Μήτι, το αρσενικό αυτό παιδί θα κυριαρχούσε στον κόσμο.

Έτσι η Αθηνά μεγάλωσε στο κεφάλι του Δία και όταν ήρθε η ώρα, ο

Ήφαιστος άνοιξε το κεφάλι του Δία και βγήκε η Αθηνά ενήλικη και πάνοπλη,

στην Αλίφηρα. Ο Δίας ονομάστηκε Λεχεάτης από τη «λοχεία» και η Αθηνά

Τριτωνία ή Τριτογένεια από την πηγή Τριτωνίδα, δίπλα στην οποία

γεννήθηκε.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 52: Αλίφηρα. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία και γεωμύθος

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι

275
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Το όνομα της πόλης προήρθε από

τον Αλίφηρο, γιό του Λυκάονα. σ’
αυτήν υπάρχουν ιερά του Ασκληπιού
και της Αθηνάς, την οποία τιμούν
περισσότερο απ' όλους τους θεούς,
λέγοντας ότι γεννήθηκε και
ανατράφηκε στη χώρα τους.
Κατασκεύασαν και βωμό του
Λεχεάτη Δία, γιατί εδώ γέννησε την
Αθηνά. έχουν και μια κρήνη που την
ονομάζουν Τριτωνίδα,
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση οικειοποιούμενη με αυτόν τον τρόπο
8.26.6) την παράδοση για τον ποταμό
Τρίτωνα.
(Πάπυρος, 1975)
Συνέβη και κάτι άλλο στις μέρες μου
προς την καταστροφή του ναού, το
εξής• ένας μεγάλος και δυνατός
κισσός, που είχε φυτρώσει στους
τοίχους του, διέλυσε από τους
αρμούς και διαχώρισε τις πέτρες τη
μία από την άλλη. Σ’ αυτό το μέρος
ρέει ποταμός, όχι μεγάλος,
ονομαζόμενος Τρίτων, γιατί κατά την
παράδοση η Αθηνά ανατράφηκε
κοντά σε ποταμό Τρίτωνα, σαν να
είναι αυτός ο Τρίτων κι όχι αυτός
της Λιβύης, που χύνεται στη Λιβυκή
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
θάλασσα από τη λίμνη Τριτωνίδα.
9.33.7)
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Στην ελληνική μυθολογία υπάρχουν πολλές εκδοχές για τη γέννηση της

θεάς Αθηνάς. Η μία την τοποθετεί κοντά στον ποταμό Τρίτωνα της Λιβύης, που
ξεκινά από την Τριτωνίδα λίμνη και χύνεται στο Λιβυκό πέλαγος (Παυσανίας,
Ελλάδας Περιήγηση 9.33.7) και οι άλλες σε ποτάμια Τρίτωνες και λίμνες
Τριτωνίδες με αυτό το όνομα στη Βοιωτία, την Κρήτη, τη Θεσσαλία και την
Πελοπόννησο.
Μάλιστα κατά την λιβυκή εκδοχή του μύθου η Αθηνά είναι κόρη του
Ποσειδώνα ενώ κατά την ελληνική κόρη του Δία.

276
 Σε κάθε περίπτωση η γέννηση της Αθηνάς ταυτίζεται με το νερό και με τις
λέξεις Τρίτωνας-Τριτωνίδα. Από αυτά τα μέρη η Αθηνά έχει πάρει τα
προσωνύμια Τριτογενής και Τριτογένεια, τα οποία ετυμολογικά συνδέονται με
τους Τρίτωνες, την Αμφι-τρίτη και την τρίαινα, που όλα συνδέονται με τον
Ποσειδώνα. (Κακριδής, 1986)
Κατά παραπάνω απόσπασμα η Αθηνά γεννήθηκε στην Αλίφηρα, δίπλα στον
ποταμό Τρίτωνα (που σήμερα δεν υπάρχει) ή στην πηγή Τριτωνίδα, δίπλα στο
βωμό του Λεχεάτη Δία. Το προσωνύμιο Λεχεάτης προέρχεται από τη λέξη
λοχεία, δηλαδή την ανάπαυση μετά τη γέννα (Ολάγια, 2001).
Επιπλέον, η γέννηση της Αθηνάς από την κεφαλή του Δία μυθολογεί τη
σχέση του κεραυνού (Δίας) με την καταιγίδα (Αθηνά) και γενικά τις
μετεωρολογικές εμπειρίες του ανθρώπου. (Κακριδής, 1986)

δ. Συμπέρασμα

Δεν έχουν γίνει έρευνες στην περιοχή για να συνδεθεί ο μύθος για την

γέννηση της Αθηνάς. Απαιτείται διερεύνηση του γιατί επιλέχθηκε αυτή η

περιοχή ως τόπος γέννησης της θεάς και επίσης γιατί συνδέεται με

ομώνυμους γεωλογικούς σχηματισμούς της Λιβύης.

277
 Παράρτημα

Χάρτης 53: Αρχαιολογικές αναφορές κατά Παυσανία, Στράβωνα,

Απολλόδωρο και Διόδωρο

Χάρτης του σημερινού Ν. Ηλείας. Με μπλε κουκκίδες σημειώνονται οι

αρχαιολογικές πληροφορίες του νομού όπως τις περιγράφουν στα κείμενά
τους ο Παυσανίας (Ελλάδας Περιήγηση), ο Στράβων (Γεωγραφικά), ο
Απολλόδωρος (Βιβλιοθήκη) και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (Ιστορική
Βιβλιοθήκη).

Με τρίγωνο σημειώνονται τα ορατά αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το

Υπουργείο Πολιτισμού (www.listedmonuments.culture.gr και
www.odusseus.culture.gr)

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό)

278
 Υπόμνημα
1. Κυλλήνη 7. Ολυμπία 13. Αλίφηρα i. Επιτάλιο
2. Ήλις 8. Φρίξα 14. Βάσσαι ii. Σαμικό
3. Λετρίνοι 9. Σκιλλούς 15. Φιγαλία iii. Ακιδών ποταμός
4. Φειά 10. Σύνορα 16. Λέπρεον iv. Αχέροντας
Πίσας Αρκαδίας
5. Ηράκλεια 11. Σύνορα 17. Πρασιδάκι ν. Μίνθη
Ηλείας Αρκαδίας
6. Πίσα 12. Πλατιάνα
(Με λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα)

Αναλυτικά:

Πίνακας 30- Αρχαιολογικά μνημεία Ηλείας σύμφωνα με τις πηγές

α/α τόπος είδος Θεός/ήρωας επιπλέον πληροφορίες

1 Κυλλήνη ιερό Ασκληπιός
1 Κυλλήνη ιερό Αφροδίτη άγαλμα Ερμή
2 Ήλις ιερό Διόνυσος Θέατρο, γιορτή Θυία
2 Ήλις ιερό Άρτεμη τάφος Αχιλλέα
Φιλομείραξ
2 Ήλις βωμός Ηρακλής Ιδαίος παραστάτης Έρωτα,
Αντέρωτα, Δήμητρας
και Κόρης, κενοτάφιο
Αχιλλέα, άγαλμα Δία,
προτομή Ηρακλή
2 Ήλις ιερό Αθηνά
2 Ήλις, αγορά ναός Αφροδίτη τέμενος, 2 αγάλματα
Ουρανία Ουρανία, Πάνδημη
2 Ήλις, αγορά ναός Σειληνός μνήμα Οξύλου
2 Ήλις, αγορά περίβολος Άδης ναός
2 Ήλις, αγορά ιερό Τύχη επίχρυσο ξόανο
2 Ήλις, αγορά ναός Σωσίπολις
2 Ήλις, αγορά άγαλμα Ποσειδών
Σατράπης
2 Ήλις, αγορά ναός Απόλλων άγαλμα, βωμοί Δία,
Ακέσιος λίθινα αγάλματα Ηλίου
και Σελήνης
2 Ήλις, αγορά ιερό Χάριτες Ξόανα, άγαλμα Έρωτα

279
3 Λετρίνοι ναός Άρτεμη άγαλμα
Αλφειαία,
5 Ηράκλεια ιερό Ελαφιαία νύμφες
Ιωνίδες
6 Πίσα ιερό Άρτεμη Κόρδακα κιβώτιο με οστά Πέλοπα
7 Ολυμπία άλσος Δίας ονομάζεται Άλτις, ναός,
άγαλμα, Νίκες, Μέδουσα,
βωμός, αετώματα με
παραστάσεις
7 Ολυμπία τέμενος Πέλοπας

7 Ολυμπία βωμοί Εστία, Άρτεμη,

Ληίτιδα Αθηνά,
Εργάνη, Αθηνά,
Άρτεμη,
Αλφειός,
Ήφαιστος(ή
Άρειος Δίας),
Ηρακλής
Παραστάτης και
αδελφοί του,
Έρκειος Δίας,
Κεραύνιος Δίας,
Άγνωστοι Θεοί,
Καθάρσιος Δίας,
Νίκη, Χθόνιος
Δίας, Ολύμπια
Ήρα, Απόλλων
και Ερμής,
Ομόνοια Αθηνά,
Μητέρα,
Εναγώνιος
Ερμής, Καιρός
7 Ολυμπία ιερό Γη (Γαίο) βωμός
7 Ολυμπία ιερό Δήμητρα βωμός, αγάλματα
Χαμύνη Δήμητρας και Κόρης
7 Ολυμπία τάφος Οινόμαος
7 Ολυμπία ιερό Ειλείθυια βωμός
Ολύμπια
7 Ολυμπία ναός Σωσίπολις
7 Ολυμπία ναός Αφροδίτη
Ουρανία

280
7 Ολυμπία ναός Ιπποδάμεια βωμός, χάλκινος αετός
7 Ολυμπία θησαυροί άγαλμα Δία, άγαλμα
Ηρακλή, Άτλαντα,
αδριάντας Διονύσου,
Ηρακλής και Αχελώος,
αδριάντας Δία, αδριάντας
Δηιάνειρας, αδριάντας
Αχελώου, αδριάντας
Ηρακλή, αδριάντας Άρη,
αδριάντας Αθηνάς
7 Ολυμπία αγάλματα Ερμή 2 αγάλματα, 2 χάλκινα
βόδια, άγαλμα Δία,
αδριάντες αθλητών,
χάλκινος Αλκιβιάδης,
άγαλμα Ήλιδας, άγαλμα
Ελλάδας, ξύλινος
Απόλλων, κέρας
Αμάλθειας
7 Ολυμπία βωμοί Καλή Τύχη,
Πάν, Αφροδίτη,
7 Ολυμπία ναός Νύμφες
Ήρα άγαλμα Ήρας και Δία,
"Αλκμήνες", Ώρες, Εσπερίδες,
Άρτεμη Κλαδέα, Αθηνά, Δήμητρα και
Άρτεμη, Κόρη, Απόλλων και
Απόλλων, Άρτεμη, αφιερώματα
Άρτεμη Ξητούς, Τύχης,
Κοκκώκα, Διονύσου, Νίκης, άγαλμα
Θέρμιος Ερμής και Διόνυσος,
Απόλλων, Πάν, χάλκινη Αφροδίτη,
Αγροτέρα Ευρυδίκη, Ολυμπιάδα,
Άρτεμη, Εριφύλη και κόρες,
7 Ολυμπία κίονας Οινόμαου Ηρακλής
Μητρώο, Πρυτανείο,
αδριάντες Φίλιππου,
Αλέξανδρου, Αμύντα
7 Ολυμπία 10 χάλκινα Δίας όλα μαζί Ζάνες
αγάλματα
7 Ολυμπία αγάλματα Δίας Ασωπός και κόρες του,
5 άρμα Γέλωνα, αρχαίος
Δίας

281
7 Ολυμπία βωμοί Διας και χάλκινο άγαλμα Δια,
Ποσειδώνας Δίας Όρκιος
Λαοίτας
7 Ολυμπία αγάλματα αγάλματα παιδιών, 2
αδριάντες Ηρακλή,
Έκτορας, Ηρακλής και
Αμαζόνα, Νίκη, Ίφιτος
και Εκεχειρία, Αμφιτρίτη,
Ποσειδών, Εστία, Κόρη,
Αφροδίτη, Γανυμήδης,
Άρτεμης, Όμηρος,
Ησίοδος, Ασκληπιός,
Υγεία, Αγώνας,
Διόνυσος, Θράκα Ορφέα,
Αθηνά, Νίκη, άθλοι
7 Ολυμπία ναός Κρόνος Ηρακλή, 2 άλογα και
7 Ολυμπία, άγαλμα Δίας ηνίοχοι.
άγαλμα Θέτιδας, άγαλμα
Ιπποδάμειο Ημέρας, Αχιλλέας,
Μέμνονας, Οδυσσέας,
Πάρης
7 Ολυμπία, βωμοί Αγοραία
Λεονίδαιο Άρτεμη,
Δέσποινες,
Αγοραίος Δίας,
Πύθιος
Απόλλων,
Διονύσος,
Μοιραγέτης,
Δίας Μοιρών,
Ερμής, Ύψιστος
Δίας, 2 Ιππίος
Ποσειδών,
Ιππία Ήρα,
Διόσκουροι,
Ίππιος Άρης,
8 Φρίξα ναός Ιππία Αθηνά
Αθηνά Κυδωνία βωμός, νερό Παρθενίας
9 Σκιλλούς τάφος Ξενοφών μαρμάρινη εικόνα
9 Σκιλλούς τέμενος Άρτεμη Εφέσια
10 σύνορα ιερό Ηρακλής τάφος Σαύρου
Πίσας-
Αρκαδίας

282
11 σύνορα ιερό Ασκληπιός
Ηλείας-
Αρκαδίας,
11 κοντά
σύνοραστον ιερό Διόνυσος
Αλφειό
Ηλείας- Λευκυανίτης
Αρκαδίας,
13 κοντά στον
Αλίφηρα ιερό Αθηνά
13 Αλφειό
Αλίφηρα άγαλμα Αθηνά
13 Αλίφηρα ιερό Ασκληπιός
13 Αλίφηρα βωμός Δίας Λεχεάτης
14 Βάσσαι ναός Απόλλων
Επικούριος
15 Φιγαλία ναός Διόνυσος μαρμάρινος αδριάντας
Ακρατοφόρος Αρραχίωνα, πολυάνδριο
Ορεσθασίων
15 Φιγαλία ιερό Άρτεμη Σώτειρα μαρμάρινο άγαλμα,
άγαλμα Ερμή
15 Φιγαλία ιερό Ευρυνόμη ξόανο γοργόνας
λουτρά (Άρτεμη;) ή
κόρη Ωκεανού
16 Λέπρεον ναός Δίας Λευκαίος τάφος Λυκούργου, τάφος
Καύκωνα
16 Λέπρεον ιερό Δήμητρα
i Επιτάλιο άλσος Άρτεμης γιορτη
(εκβολές Αλφειωνία ή
Αλφειού) Αλφειούσα
ii Σαμικό άλσος Ποσειδών
(ακρόπολη) Σάμιος
iii Ακιδών ιερό Απόλλων
ποταμός Τυλφώσιος
iv Αχέροντας ιερό Άδης
v Μίνθη τέμενος Άδης
v Μίνθη άλσος Δήμητρα
vi Ολυμπία μαντείο Δίας Ολύμπιος χρυσελεφάντινο άγαλμα
Φειδία και χρυσό
σφυρήλατο άγαλμα
vii Σκιλλούντας ιερό Αθηνά
Σκιλλουντία
viii Λέπρεο ιερό Ποσειδών
(Άννιος ή Σάμιος
Άνιγρος
ποταμός) 283
ix Κυλλήνη ελεφάντινο Ασκληπιός
ξόανο
x Ηράκλεια ιερό Ιωνιάδες
Νύμφες
a Ήλιδα τέμενος Ήρα
b Ήλιδα βωμός Πέλοπας
c Ήλιδα βωμός 12 θεοί
d Πίσα εικόνα Ηρακλής
a Ολυμπία ιερό Δίας
(Με αραβικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Παυσανία, με
λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα, με λατινικό
αλφάβητο οι πληροφορίες του Απολλόδωρου και με ελληνικό αλφάβητο οι
πληροφορίες του Διόδωρου)

Αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού:

Πίνακας 31- Αρχαιολογικά μνημεία που έχουν βρεθεί

2 Ήλις ακρόπολη, αγορά, θέατρο, γυμνάσια,
νεκροταφείο
4 Φειά ιερό
8 Ολυμπία ναός Δία, ναός Ήρας, βουλευτήριο,
πρυτανείο, στάδιο, γυμνάσιο, παλαίστρα,
Λεωνίδαιο (ξενώνας),εργαστήριο Φειδία,
Θεηκολέων (έδρα ιερέων), 16 βάθρα από
Ζάνες, Φιλίππειο, στοά Ηχούς, Μητρώο,
ιερό Εστίας, βωμός Δία, βωμός Ήρας,
βάθρο Νίκης Παιωνίου, προϊστορικό ιερό,
Πελόπιο, Νυμφαίο, νότια στοά, οικία
Νέρωνα, ανατολικές θέρμες, λουτρά, ηρώο,
θέρμες Λεωνίδαιου, θέρμες Κλαδέου,
θέρμες Κρονίου, θησαυροί, Ιππόδρομος
9 Λέπρεο ναός Δήμητρας, μια προϊστορική και μια
κλασική ακρόπολη
12 Πλατιάνα ακρόπολη, οικισμός, τείχη, αγορά, θέατρο,
δεξαμενή
13 Αλίφηρα ναός Αθηνάς, πηγή Τριτωνίδα, ναός
Ασκληπιού, ναόσχημοι τάφοι

284
14 Βάσσαι (ή βήσσαι δηλ. ναός Απόλλωνα Επικούρειου, σε άλλη
κοιλάδες μέσα στους κορυφή, ναός Άρτεμης Ορθασίας, και
βράχους Αφροδίτης
15 Φιγάλεια ναός Αθηνάς, ναός Δία Σωτήρ, αγορά,
κρήνη, τάφοι
17 Πρασιδάκι κλασικός ναός Αθηνάς
i Επιτάλιο (ομηρικό Θρύον)
ii Κάτω Σαμικό (ομηρική ακρόπολη Κλειδιού και ακρόπολη Σαμίας ή
Αρήνη) Σαμικού

285
Χάρτης 54: Μύθοι

Χάρτης σημερινού Ν. Ηλείας. Με κόκκινες κουκκίδες σημειώνονται οι τόποι

στους οποίους συντελέστηκαν μύθοι της ελληνικής μυθολογίας. Με κόκκινο
τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι.

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικούς νομούς.)

Υπόμνημα
1. Ήλις 4. Φολόη 7. Άνιγρος ποταμός 9. Λέπρεο
2. Λετρίνοι 5. Πίσα 8. Αλίφηρα 10. Φιγαλία
3. Σαλμώνη 6. Ολυμπία

286
Αναλυτικά:

Με κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι.

Πίνακας 32- Μύθοι Ηλείας

α/α τόπος Θεός/ήρωας μύθος
1 Ήλις Άδης ιερό του Άδη, που κτίστηκε επειδή
υπερασπίστηκε τους κατοίκους της
Πύλου, όταν τους επιτέθηκε ο Ηρακλής
(Παυσανίας 6.22.5, 6.25.2).
1 Ήλις Νέστωρ η κλοπή του άρματος που έστειλε ο
Νηλέας, γιος του Νέστορα, στους
Ολυμπιακούς αγώνες και η προσβολή
στον ηνίοχο του, ήταν η αφορμή για να
επιτεθεί ο Νέστωρ στην Πύλο και να
εκδικηθεί παλιές εχθροπραξίες. Πήρε
λάφυρα πολλά κοπάδια (Όμηρος Ιλιάδα
11.670).
1 Ήλις Ηρακλής εδώ ο Ηρακλής έκανε τον πέμπτο του
άθλο, καθάρισε τους στάβλους του
Αυγεία, κατευθύνοντας τα νερά του
Πηνειού με δυο κανάλια. Όταν ζήτησε την
αμοιβή του, το ένα δέκατο των κοπαδιών,
ο Αυγείας τον έδιωξε μαζί με τον δικό
του γιο, που υπερασπίστηκε τον Ηρακλή.
Ο ήρωας επέστρεψε αργότερα, κατέλαβε
την πόλη και σκότωσε τον Αυγεία
(Απολλόδωρος 2.5.5, 2.7.2, Διόδωρος
4.13.3, 4.33.1, Παυσανίας 5.1.9, Πίνδαρος
Ολυμπιόνικος 10.41, Υγίνος 14, 30, Όμηρος
Ιλιάδα 2.625).

2 Λετρίνοι Αλφειός εδω ο Αλφειός, την ώρα που η Άρτεμη

έκανε μπάνιο με τις νύμφες της,
προσπάθησε να ενωθεί μαζί της. Αυτή το
κατάλαβε και άλειψε τα πρόσωπα τους και
το δικό της με λευκή λάσπη ώστε να μην
μπορεί να την ξεχωρίσει (Παυσανίας
6.22.9, Σχόλια στον Πίνδαρο: Πυθιόνικος
2.12).

287
3 Σαλμώνη Δίας ο Σαλμωνέας από τη Θεσσαλία ίδρυσε τη
Σαλμώνη. Έγινε γνωστός για την ασέβειά
του, αφού ζήτησε να αποκαλείται Ζεύς,
ζήτησε θυσίες στ΄ όνομα του και με
τεχνάσματα προσποιούνταν ότι έριχνε
βροντές και κεραυνούς. Ο Δίας τον
τιμώρησε, κεραυνοβολώντας τον και
καταστρέφοντας την πόλη, που είχε
ιδρύσει (Στράβων 8.3.32, Διόδωρος 4.68.1,
Στέφανος Βυζάντιος Σαλμώνη, Απολλόδωρος
1.9.7, Ησίοδος Αποσπάσματα 30, Βιργίλιος
Αινειάδα 6.585, Βαλέριος Φλάκκος 1.662,
Υγίνος 61, 150, Σούδα Σαλμωνεύς).
4 Φολόη Ηρακλής ο Ηρακλής, κυνηγώντας τον Ερυμάνθιο
κάπρο φιλοξενήθηκε από τον κένταυρο
Φόλο. Στο γεύμα τον έβαλε να ανοίξει το
πιθάρι των Κένταυρων με το κρασί και οι
Κένταυροι μυρίζοντάς το, κατέφτασαν
οπλισμένοι. Ο Ηρακλής τους κατεδίωξε
αλλά όταν γύρισε, βρήκε τον Φόλο νεκρό
από τα όπλα του. (Διόδωρος 4.12.3,
Απολλόδωρος 2.5.4, Λουκιανός Νεκρικοί
Διάλογοι 26, Ορφικά Αργοναυτικά 418).
4 Φολόη Κένταυροι οι Κένταυροι, θέλοντας να εκδικηθούν
τους Λαπίθες, τους εκδίωξαν από τη
Φολόη και την έκαναν οχυρό τους
(Διόδωρος 4.12, 4.70.4, Ορφικά Αργοναυτικά
381, 418, Απολλόδωρος 2.5.4, Λουκιανός
Νεκρικοί Διάλογοι 26).

5 Πίσα Αρεθούσα πατρίδα της νύμφης Αρέθουσας, η οποία

ως υπόγειο ρεύμα γνώρισε τον Αδη και
αποκάλυψε στη Δήμητρα πού ήταν η
Περσεφόνη (Οβίδιος Μεταμορφώσεις
5.487).

288
5 Πίσα Δήμητρα ο Τάνταλος, βασιλιάς της Λυδίας, κάλεσε
σε γεύμα τους Θεούς και τους σέρβιρε το
γιο του, Πέλοπα. Μόνο η Δήμητρα
δοκίμασε την ωμοπλάτη ενώ οι άλλοι θεοί
το κατάλαβαν, τιμώρησαν τον Τάνταλο
και ξαναζωντάνεψαν τον Πέλοπα. Η
Δήμητρα αντικατέστησε αυτό που έφαγε
με ελεφαντοστό, το οποίο αργότερα
φυλάχθηκε στη Πίσα (Παυσανίας 5.13.4,
Απολλόδωρος 3.5.10, Υγίνος 82, 83).
5 Πίσα Πέλοπας εδω κατευθύνθηκε ο Πέλοπας με το
φτερωτό άρμα του, διεκδικώντας το χέρι
της Ιπποδάμειας από τον Οινόμαο.
Αργότερα γιόρτασε τη νίκη του
χορεύοντας τον κόρδακα ή άσεμνο χορό,
στο ιερό της Κορδάκας Αρτέμης. Στον
περίβολο του ιερού βρίσκονταν τα οστά
του Πέλοπα σε χάλκινη λάρνακα και το
μνήμα των μνηστήρων της Ιπποδάμειας
(Απολλόδωρος 3.2.4, Διόδωρος 4.73.2,
Υγίνος 84, 253, Παυσανίας 5.10.6, 5.14.7,
5.20.6, 6.21.6, 8.14.10, Πίνδαρος
Ολυμπιόνικος 1.70, Απολλώνιος ο Ρόδιος
1.725, Φιλόστρατος Εικόνες 1.17.1, Σχόλια
στον Πίνδαρο Ολυμπιόνικος 10.51, 10.257).
6 Ολυμπία Ηρακλής εδω ο Ηρακλής, ο μεγαλύτερος από τους
Κουρήτες, έφερε την αγριελιά από τη γη
των Υπερβορείων. Όλοι μαζί έφτιαξαν
ναό για τον Κρόνο και οργάνωσαν έναν
αγώνα δρόμου, πρόδρομο των
Ολυμπιακών αγώνων (Παυσανίας 5.7.6,
5.16.4, Διόδωρος 5.64.6).
6 Ολυμπία Ειλείθυια μια γυναίκα, ακολουθώντας το προφητικό
όνειρό της, έφερε το μωρό της στους
Ηλείους, όταν πολεμούσαν με τους
Αρκάδες. Το έβαλαν γυμνό ανάμεσα στα
στρατεύματα και όταν αυτό
μεταμορφώθηκε σε φίδι οι Αρκάδες
τρόμαξαν και ηττήθηκαν. Το παιδί
ονομάστηκε Σωσίπολις, αυτός που σώζει
την πόλη (Παυσανίας 6.20.2).

289
6 Ολυμπία Ήρα εδω η Ιπποδάμεια, από ευγνωμοσύνη
προς την Ήρα, που ευνόησε το γάμο της
με τον Πέλοπα, ίδρυσε τα Ήρεια, αγώνα
δρόμου και προσφορά πέπλου που γινόταν
κάθε τέσσερα χρόνια μόνο για γυναίκες
(Παυσανίας 5.8.2, 5.16.2).
6 Ολυμπία Πέλοπας στο βωμό του Αρείου Δια, ο Οινόμαος
θυσίαζε ένα κριάρι πριν τους αγώνες με
τους μνηστήρες της κόρης του. Μετά
έπαιρνε το δόρυ, δώρο του πατέρα του
Άρη, και με τον ηνίοχο του, Μύρτιλο, γιο
του Ερμή, τους κατεδίωκε (Παυσανίας
5.14.6, Διόδωρος 4.73.4, Απολλόδωρος
3.2.5).
6 Ολυμπία Πέλοπας Ταράξιππος λεγόταν ο τύμβος που είναι
σαν βωμός στο ιπποδρόμιο της Ολυμπίας.
Τα άλογα που περνούσαν από κει
αφήνιαζαν και έσπαγαν τα άρματα. Έλεγαν
ότι ήταν η ψυχή του Μύρτιλου. Ο
Πέλοπας έκανε θυσίες για να τον
εξευμενίσει. Άλλοι έλεγαν ότι ήταν το
φάντασμα του Οινόμαου ή ένας μνηστήρας
ή κάτι που είχε θάψει ο Οινόμαος για να
ταράξει τα άλογα του Πέλοπα. Η πιο
πειστική εκδοχή κατά τον Παυσανία
όμως, ήταν ότι πρόκειται για τον Ίππιο
Ποσειδώνα (Παυσανίας 6.20.15).
7 Άνιγρος Ηρακλής επειδή τα νερά του ποταμού μύριζαν
ποταμός έλεγαν ότι ο Κένταυρος Πυλήνορας που
τραυματίστηκε από τον Ηρακλή, έπλυνε σ’
αυτόν τις πληγές του (Απολλόδωρος 2.5.4,
Διόδωρος 4.12, Παυσανίας 5.5.8, Στράβων
8.3.6).
7 Άνιγρος Μελάμπους εδώ ο Μελάμποδας πέταξε τα εργαλεία
ποταμός από τον εξαγνισμό των θυγατέρων του
Προίτου και γι' αυτό μύριζαν τα νερά του
ποταμού (Απολλόδωρος 2.5.4, Διόδωρος
4.12, Παυσανίας 5.5.10, Στράβων 8.3.6).

290
8 Αλίφηρα Αθηνά ο Δίας έσπειρε στην ωκεανίδα Μήτι την
Αθηνά, όμως την καταβρόχθισε πριν
γεννήσει, προειδοποιημένος από τη Γαία
και τον Ουρανό, ότι αν ξανάμενε έγκυος η
Μήτις, το αρσενικό αυτό παιδί θα
κυριαρχούσε στον κόσμο. Έτσι η Αθηνά
μεγάλωσε στο κεφάλι του Δία και όταν
ήρθε η ώρα, ο Ήφαιστος άνοιξε το κεφάλι
του Δία και βγήκε η Αθηνά ενήλικη και
πάνοπλη. Ο Δίας ονομαζόταν Λεχεάτης
από τη λοχεία και η Αθηνά Τριτωνία ή
Τριτογένεια από την πηγή Τριτωνίδα
κοντά στην οποία γεννήθηκε. (Παυσανίας
8.14.4, 8.26.6, 9.33.7, Ησίοδος Θεογονία
866, Αποσπάσματα 343.11, Απολλόδωρος
1.3.6,Ομηρικοί Ύμνοι 28, Πίνδαρος
Ολυμπιόνικος 7.35, 7.65, Πυθιόνικος 4.20,
Σχόλια στον Πίνδαρο: Ολυμπιόνικος 7.35,
Σχόλια στον Απολλώνιο Ρόδιο 4.1310).
9 Λέπρεον Ηρακλής Ο Ηρακλής θέλοντας να εκδικηθεί το
βασιλιά Λέπρεο, επειδή είχε συμβουλέψει
τον Αυγεία να τον αλυσοδέσει, τον
προκάλεσε να ρίξει το δίσκο, να πιει έναν
κουβά νερό και να φάει ένα βόδι. Ο
βασιλιάς νίκησε μόνο στο τρίτο και κάλεσε
τον ήρωα σε μονομαχία κατά την οποία ο
Ηρακλής τον σκότωσε (Παυσανίας 5.5.4,
Αθηναίος Δειπνοσοφισταί 2.24.6).

291
10 Φιγaλία Ευρυνόμη στην Ορφική κοσμογονία, η Ευρυνόμη
ήταν η Θεά των πάντων, που διαχώρισε
τον ουρανό, τη γη και τη θάλασσα. Ήταν
πελασγική θεότητα, κόρη του Χάους και
γυναίκα του Οφίωνα, με τον οποίο
βασίλεψαν στον Όλυμπο μέχρι να έρθει ο
Κρόνος και η Ρέα. Στη Φιγαλία, κατά το
δωδεκάθεο, παρουσιαζόταν κόρη τ'
Ουρανού και της Θέτιδας και μητέρα των
Χαρίτων, που φρόντισε τον Ήφαιστο
όταν έπεσε στη θάλασσα (Παυσανίας
8.41.4, Απολλώνιος ο Ρόδιος 1.496, Σχόλια
στον Αριστοφάνη: Νεφέλαι 247, Ησίοδος
Θεογονία 357, 907, Απολλόδωρος 1.3.1,
Όμηρος Ιλιάδα 18.393)

292
Γεωλογία κατά Παυσανία και Στράβωνα:

(Με μαύρα στοιχεία οι γεωλογικές πληροφορίες που δίνει ο Παυσανίας -

ποταμοί, λίμνες, πηγές, κρήνες και σπήλαια. Με κόκκινα οι επιπλέον
πληροφορίες από το Στράβωνα. Οι κοινές πληροφορίες δεν αναφέρονται δύο
φορές.)

Πίνακας 33
Ποταμοί Τόπος
Αρχαία Γεωλογία
Βαδύ Ύδωρ (ιαματικό) Ήλιδα
Μήνιος Ήλιδα
Άνιγρος Σαμικό
Ακίδας Χύνεται στον Άνιγρο
Σελινούς Σκιλλούς
Αλφειός
Βρενθεάτης Παραπόταμος του Αλφειού
Βουφάγος Παραπόταμος του Αλφειού
Κλαδέος Παραπόταμος του Αλφειού
Μινύηος Αρήνη
Διάγων Σύνορα Πίσας-Αρκαδίας- χύνεται
στον Αλφειό
Λευκυανίτης Από τη Φελλόη χύνεται στον Αλφειό-
περνά από το ιερό του Διονύσου
Παρθενίας Φρίξα
Αρπινάτης Άρπινα
Κύθηρος Ηράκλεια
Πηνειός Ήλιδα
Σελλήεις Φολόη
Τευθέας
Ποτάμι Φειά
Χαλκίς Πίσα
Άμαθος ή Μάμαος ή Πύλος
Δαλίων
Αρκαδικός Τριφυλία
Αχέρων Τριφυλία
Ακιδών Κυπαρισσία
Κυπαρισσηείς Κυπαρισσία
Ενιπέας ή Βαρνίχιος Σαλμώνη
Πηγές-Κρήνες Τόπος
Πηγή Αρήνη Λέπρεο

293
Πηγή Πιέρα Πεδιάδα Ολυμπίας-Ήλιδας
Κρήνη Σαλμώνη Σαλμώνη
Ιαματική πηγή Ηράκλεια
Πηγή Ανιγρίδων Στη σπηλιά των Ανιγρίδων Νυμφών-
Νυμφών Σαμικό
Λίμνες Τόπος
Λίμνη Λετρίνοι
Σπήλαια Τόπος
Σπηλιά των Ανιγρίδων Σαμικό
Νυμφών

294
Χάρτης 55: Σπήλαια

Χάρτης σημερινού Ν. Ηλείας. Με κίτρινες κουκκίδες σημειώνονται οι

θέσεις των σπηλαίων που έχουν βρεθεί σύμφωνα με την Εφορεία
Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας του Υπουργείου
Πολιτισμού.

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό)

Υπόμνημα
1. Κουνουπέλι 6. Ξηρόκαμπος 11. Μάκιστος 16. Νήσιο
2. Αγ. Κυριακή 7. Ορεινή 12. Νέα Φιγαλία 17. Ανδρίτσανη
3. Γούμερο 8. Γραίκας 13. Νεοχώριο 18. Σίμιζα
4. Λουκάς 9. Καϊάφας 14. Σμέρνα
5. Μηλιές 10. Λινίσταινα 15. Φιγαλία

295
Αναλυτικά:

Πίνακας 34- Σπήλαια Ηλείας

α/α είδος Τόπος Θέση όνομα
3600 σπήλαιο Ηλείας Κουνουπέλι
3601 βάραθρο Αγ. Κυριακή Σκάλες
Ηλείας
3602 βάραθρο Αγ. Κυριακή Σκάλες
Ηλείας
3603 βάραθρο Αγ. Κυριακή Σκάλες
Ηλείας
3604 σπήλαιο Αγ. Κυριακή Αγ. Μαρκιανός
3605 σπήλαιο Γούμερο Αγ. Κυριακή
3606 σπήλαιο Γούμερο Κάστρο
3607 σπήλαιο Λουκάς
Ηλείας Γούρνα 2χλμ ΒΑ Θεοδ. Τσίρου
Ηλείας κοινότητας
3608 σπήλαιο Μηλιές Σπελαμακρίσι, Α
Ηλείας κοινότητας
3609 σπήλαιο Μηλιές Σπελακόρμπι, Β
Ηλείας κοινότητας
3610 σπήλαιο Μηλιές Γκουσέτι, ΒΔ
Ηλείας κοινότητας
3611 σπήλαιο Ξηρόκαμπος Πλάγια
3612 σπήλαιο Ξηρόκαμπος
Ηλείας Μπούζα
3613 σπήλαιοβάραθρο Ορεινή
Ηλείας Νεραιδότρυπα Νεραιδότρυπα
3614 βάραθρο Γραίκας
Ηλείας Καλαμάκι, Δ
Ολυμπίας Αρτέμιδος
3615 σπήλαιο Καϊάφας Ν άκρα λίμνης Ανιγριάδων
Ολυμπίας Αγουλινίτσας Νυμφών
3616 σπήλαιο Λινίσταινα Αγ. Θεόδωρος, Β
Ολυμπίας κοινότητας
3617 σπήλαιο Λινίσταινα Κοτσιλώνη
Ολυμπίας
3618 σπήλαιο Μάκιστος Πετροπηγάδα
Ολυμπίας
366 σπήλαιο Μάκιστος Σκίτσα
Ολυμπίας
3620 σπήλαιο Μάκιστος Συριάνι
Ολυμπίας
3621 τυφλά ρήγματα 3 Νέα Φιγαλία Τριάντα, 2χλμ
Ολυμπίας από κοινότητα

296
3622 σπήλαιο Νεοχώριο καταρράκτες Κορωνιό
Ολυμπίας Νέδας
3623 σπήλαιο Σμέρνα Μεσσιανές-
Ολυμπίας βουνό
3624 σπηλαιώδες Σμέρνα Κάμπος
άνοιγμα Ολυμπίας
3625 μικρό σπήλαιο Φιγαλία βράχος κόκκινο σπήλιο
Ολυμπίας κοκκινοσπήλιο
3626 σπήλαια 4 Φιγαλία βράχος κονάκι
Ολυμπίας
3627 βάραθρο Φιγαλία Πλάι Πετροπηγάδα
Ολυμπίας
3628 σπήλαιο Φιγαλία Δήμητρα
Ολυμπίας
3629 σπήλαιο Φιγαλία Αγ. Ταξιάρχης
Ολυμπίας
3654 ανοιχτή θέση Νησίο Ηλείας Βάρδα-Μάζι
3655 ανοιχτή θέση Σίμιζα Ηλείας Μαστορέικα Σίμιζα
3656 σπήλαιο Ανδρίτσανη Προπάντη
Ολυμπίας
(Διατηρήθηκε η αρίθμηση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και
Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας)

297
Χάρτης 56: Λίμνες

Χάρτες του Ν. Ηλείας, που διακρίνεται η τοποθεσία όπου βρίσκεται η λίμνη

Καϊάφα, η λιμνοθάλασσα Κοτύχι και οι αποξηραμένες λίμνες Αγουλινίτσα και
Μουριά.

298
Χάρτης 57:Ποταμοί

Χάρτης του σημερινού Ν. Ηλείας, όπου σημειώνονται όσοι από τους

ποταμούς, που αναφέρουν ο Παυσανίας και ο Στράβων, υπάρχουν και σήμερα.

Οι ποταμοί Πηνειός, Κλαδέος, Ιάρδανος, Κυθήριος, Ερύμανθος, Αλφειός και

Νέδα.

299
Χάρτης 58: Θερμομεταλλικές Πηγές

Χάρτης του σημερινού Ν. Ηλείας. Με πράσινες κουκκίδες σημειώνονται οι

θερμομεταλλικές πηγές σύμφωνα με το χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1997).

300
Αναλυτικά:

Πίνακας 35-Θερμομεταλλικές Πηγές

α/α όνομα Τόπος
1 Βρωμονέρι Ηλείας Λεχαινά
2 Λουτρά Κυλλήνης
3 Βάτα Γαστούνη
4 Ωλένη
5 Ωλένη
6 Χειμαδιό Ωλένη
7 Μαύρη Λίμνη Ωλένη
8 Καυκωνία Πελόπιο
9 Λουτρά Πουρναριού Ηράκλεια
10 Στρέφη Σαλμώνη
11 Αγ. Ιωάννης Πύργος Ηλείας
12 Φλόκα Αρχαία Ολυμπία
13 Κουβέλι Αρχαία Ολυμπία
14 Ολυμπία
15 Καϊάφα
16 Λέπρεο
17 Φιγαλία

301
Χάρτης 59: Ρήγματα

Χάρτης του σημερινού Ν. Ηλείας. Με μωβ γραμμές σημειώνονται τα

ρήγματα σύμφωνα με το σεισμοτεκτονικό χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1989)

302
Χάρτης 60: Συγκεντρωτικός χάρτης του σημερινού Ν. Ηλείας με τα
αρχαιολογικά, μυθολογικά και γεωλογικά δεδομένα.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Μύθοι
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες
Ποταμοί

303
Λεξικό τοπωνυμίων:

Πίνακας 36-Τοπωνύμια Ηλείας

1 Αλίφηρα Αλίφηρος, γιος του Λυκάονα γιου του Πελασγού
2 Λέπρεο Λέπρεος, ανιψιός του Αυγεία

304
 Νομός Κορινθίας

Χάρτης 61:

305
 Ιστορία της περιοχής:

Τα σημερινά σύνορα της Κορινθίας δεν διαφέρουν πολύ από αυτά της

εποχής του Παυσανία, εκτός από την περιοχή της Πελλήνης, που, όπως

είπαμε ανήκε στην Αχαΐα.

Η πρώτη ονομασία της Κορινθίας ήταν Εφύρα, από την κόρη του

Ωκεανού, που ήταν και η πρώτη κάτοικος. Ύστερα, ο Μαραθών, απόγονος

του Ήλιου, μοίρασε στα παιδιά του την χώρα και η Ασωπία μετονομάστηκε σε

Σικυωνία και η Εφυραία σε Κορινθία, από τον Σικυώνα και τον Κόρινθο.

Υπάρχει εννοιολογική συγγένεια των λέξεων Εφύρα και Κόρινθος. Η

Εφύρα - απ’ όπου και η λέξη γέφυρα- σημαίνει την ψηλή σκοπιά, την κορυφή.

Την ίδια σημασία έχει και η Κόρινθος (από τη ρίζα κάρα=κεφάλι), δηλαδή

κορυφή. (Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση 2.1.1)

306
Γεωμυθότοποι:

1. Ακροκόρινθος- κατηγορία 3
α. Γεωμύθοι
i. Η θεά Άρτεμη σκότωσε ακούσια τον Κεχρέα, γιο της Πειρήνης, η οποία από

τον καημό της μετατράπηκε σε πηγή.

ii. Η Μήδεια σκότωσε με τα δώρα της τη Γλαύκη, τη νέα γυναίκα του Ιάσονα,

η οποία έπεσε σε μια κρήνη που από τότε έφερε τ' όνομα της.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 62: Ακροκόρινθος. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος,
σπήλαιο και ρήγμα

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Ρήγματα

307
 γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Φεύγοντας από την αγορά και

ακολουθώντας το δρόμο που πάει
στο Λέχαιο, συναντά κανείς
Προπύλαια, που πάνω τους
υπάρχουν δυο επίχρυσα άρματα, το
ένα με το Φαέθοντα, γιο του Ηλίου,
και το άλλο με τον ίδιο τον Ήλιο.
Λίγο πιο πέρα από τα Προπύλαια,
και δεξιά, είναι χάλκινο άγαλμα του
Ηρακλή και μετά είναι η είσοδος
στην πηγή Πειρήνη. Λένε γι' αυτή
ότι, η Πειρήνη από γυναίκα έγινε
πηγή, από τα πολλά της δάκρυα
θρηνώντας τον γιο της Κεγχρέα,
που τον σκότωσε αθέλητα η Άρτεμη.
Η πηγή είναι στολισμένη με λευκό
μάρμαρο και έχουν κατασκευαστεί
στοές που μοιάζουν με σπηλιές, απ'
όπου το νερό τρέχει σε ανοιχτό
μέρος. Το νερό αυτό όταν το πίνει
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση κανείς νοιώθει ευχαρίστηση και εκεί
2.3.2) κατά την παράδοση βυθίζουν το
Κορινθιακό χάλκωμα, ενώ είναι
ακόμα κατακόκκινο από τη φωτιά
και καίει το βάζουν μέσα στο νερό,
επειδή χάλκωμα δεν είχαν οι
Κορίνθιοι.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Όσον αφορά την τοποθεσία και την
άποψη της πόλης, μπορούμε ως
εξής να την παρουσιάσουμε
σύμφωνα με τις περιέγραφες του
lερώνυμος και Εύδοξου και άλλων,
και δικές μας εντυπώσεις, οι οποίες
είναι πρόσφατες, αφού την είδαμε
όπως εξερχόταν από τα ερείπιά
της, κτισμένη εκ νέου από τους
Ρωμαίους. Πρώτον υπάρχει πάνω
από την πόλη βουνό ψηλό, με ύψος

308
 τρία και μισό στάδια κατακόρυφα,
του οποίου όμως η άνοδος απαιτεί
διαδρομή τριάντα σταδίων,
καταλήγει δε σε μυτερή κορυφή. το
όρος αυτό λέγεται Ακροκόρινθος. η
πόλη βρίσκεται στις βόρειες
υπώρειες του όρους, όπου αυτό
είναι τελείως απότομο, σε επίπεδο
χώρο που έχει σχήμα τραπεζίου. Η
περίμετρος της πόλης ήταν σαράντα
στάδια, στο μέρος δε που η πόλη δεν
προστατευόταν από το βουνό, είχε
τείχη. συμπεριλαμβανόταν μέσα
στον περίβολο και ο Ακροκόρινθος
όπου ήταν δυνατό να κτιστού τείχη,
και εμείς όταν ανεβήκαμε σ’ αυτόν
ήταν εμφανή τα ίχνη της μακριάς
σειράς οχυρώσεων, ώστε η συνολική
περίμετρος ανερχόταν στα ογδόντα
πέντε στάδια. Από τις άλλες
πλευρές είναι λιγότερο απότομο το
βουνό, είναι όμως αρκετά ψηλό
ώστε να φαίνεται από όλα τα μέρη.
Στην κορυφή του όρους είναι μικρό
ιερό της Αφροδίτης. Έπειτα κάτω
από την κορυφή υπάρχει η πηγή
Πειρήνη κρήνη, που χωρίς να έχει
φανερή έξοδο, είναι γεμάτη πάντοτε
από νερό καθαρό και πόσιμο.
Φαίνεται ότι η πηγή αυτή, η οποία
προστίθεται σε άλλες υπόγειες
φλέβες νερού, αποτελεί την άλλη
πηγή. που βλέπουμε να αναβλύζει
στους πρόποδες του βουνού, και να
κατευθύνεται στην πόλη, της οποίας
καλύπτει τια ανάγκες σε νερό.
Υπάρχει πλήθος φρεάτων μέσα στην
πόλη, καθώς και στον Ακροκόρινθο
αλλά εμείς δεν είδαμε κάτι τέτοιο.
Αλλά αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τότε
πρέπει στον επόμενο στίχο του

309

(Στράβων, Γεωγραφικά 8.6.21)
Ευριπίδης «για να έρθω
εγκατέλειψα τις ιερές κορυφές του
Ακροκορίνθου, αγαπητής παραμονής
της Αφροδίτης, που βρέχεται από
όλα τα μέρη από νερό» ή να
εννοήσουμε τη λέξη περίκλυστον»
ότι σημαίνει βαθιά νερά, καθόσον
φρέατα και υπόγεια ρεύματα
αυλακώνουν το όρος, ή να
υποθέσουμε ότι, η πηγή Πειρήνη
παλιά ξεχείλιζε και τα νερά της
χύνονταν από όλα τα μέρη στις
πλευρές του όρους. Εδω λένε ότι
ενώ έπινε νερό, τον έπιασε ο
Βελλεροφόντης τον Πήγασο, το
φτερωτό άλογο που βγήκε
πηδώντας από το αίμα του τράχηλου
της Μέδουσας, όταν ο Περσέας
έκοψε το κεφάλι της. Το ίδιο το
άλογο, σύμφωνα με το μύθο,
χτυπώντας την πέτρα με την οπλή
του συντέλεσε ώστε να αναβλύσει η
κάτω υπάρχουσα πηγή Ιπποκρήνη
στον Κιθαιρώνα. Κάτω από την
Πειρήνη σώζονται ακόμα τα ερείπια
του Σισύφειου, το οποίο ήταν ιερό ή
ανάκτορο, χτισμένο ολόκληρο από
λευκό μάρμαρο.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Η αρχαία Κόρινθος είναι μια πόλη, που κτίστηκε εκμεταλλευόμενη στο έπακρο
της φυσικές της πηγές. Διαμορφώθηκε σε βαθμιδωτές, επικλινείς αναβαθμίδες
κάτω από την απομονωμένη κορυφή της Ακροκορίνθου, σε μια περιοχή που
χαρακτηρίζεται από μεγάλη καρστικότητα.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το έξαρμα της Ακροκορίνθου να λειτουργεί σα
δεξαμενή που συγκέντρωνε το νερό, το οποίο κατέληγε μέσω υπόγειων αγωγών
και καναλιών σε όλα τα βαθμιδωτά επίπεδα με τη μορφή πηγών και πηγαδιών.
Φυσικά σε αυτά τα επίπεδα όχι μόνο έμεναν κάποιοι εξέχοντες αλλά και
συγκεντρώνονταν όλοι οι κάτοικοι σε περίπτωση πολέμου, έχοντας λύσει το
πρόβλημα υδροδότησης. (Crouch, 1993)

310

(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 1.85)
Ο δε Σίσυφος, γιος του Αιόλου,
αφού έκτισε την Εφύρα, που τώρα
λέγεται Κόρινθος, παντρεύτηκε τη
Μερόπη, θυγατέρα του Άτλαντα και
από αυτή γεννήθηκε ένα αγόρι, ο
Γλαύκος, που από την Ευρυμέδη
γεννήθηκε ο Βελλερεφόντη, που
σκότωσε τη Χίμαιρα που ξερνάει
φωτιά.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Ο Βελλερεφόντης, ο γιος του
Γλαύκου, του γιού του Σίσυφου,
αφού σκότωσε χωρίς να θέλει τον
αδελφό του το Δηλιάδη ή, όπως
λένε μερικοί, τον Πειρήνα, ή άλλοι
δε, τον Αλκιμένη αφού ήρθε στον
Προίτο, εξαγνίστηκε από αυτόν και
τον ερωτεύτηκε με πάθος ή
Σθενέβοια και του έστειλε λόγο να
συναντηθούν. Επειδή εκείνος
αρνήθηκε, είπε στον Προίτο, ότι ο
Βελλερεφόντης έστειλε προς αυτή
λόγο να συνευρεθούν. Ο Προίτος
επειδή το πίστεψε, του έδωσε
γράμμα να το πάει στον Ιοβάτη,
μέσα στο οποίο του έγραφε να
σκοτώσει το Βελλερεφόντη. Ο
Ιοβάτης μόλις το διάβασε τον
διέταξε να σκοτώσει την Χίμαιρα, με
τη σκέψη ότι θα τον σκοτώσει το
θηρίο γιατί αυτό δεν ήταν εύκολο να
το νικήσει ούτε ένας, αλλά ούτε και
πολλοί, είχε δε κορμό λιονταριού ως
τη μέση, ούρα δράκοντα και στη
μέση κεφάλι, αίγας, που ξερνούσε
φωτιά. Και ερήμωνε τη χώρα κι
αφάνιζε τα ζωντανά γιατί ένα σώμα
είχε τη δύναμη τριών θηρίων.
Λέγεται δε ότι κι αυτή η Χίμαιρα
ανατράφηκε από τον Αμισώδαρο,
όπως λέει κι ο Όμηρος, κι ότι

311

(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 2.30)
Φασὶν ὅτι Βελλεροφόντην ὑπόπτερος
ἵππος Πήγασος ἔφερεν. ἐμοὶ δὲ τοῦτο
ἵππος οὐδέποτε δοκεῖ δύνασθαι, οὐδ᾽
εἰ πάντα τὰ τῶν πτηνῶν πτερὰ λάβοι·
εἰ γὰρ ἦν ποτε τοιοῦτον ζῶιον, καὶ νῦν
ἂν ἦν. τοῦτον δέ φασι καὶ τὴν
Ἀμισωδάρου Χίμαιραν ἀνελεῖν· ἦν δὲ
ἡ Χίμαιρα «πρόσθε λέων, ὄπιθεν δὲ
δράκων, μέσση δὲ χίμαιρα». ἔνιοι δὲ
δοκοῦσι τοιοῦτον γενέσθαι θηρίον
τρεῖς ἔχον κεφαλάς, σῶμα δὲ ἕν.
ἀδύνατον δὲ ὄφιν καὶ λέοντα καὶ αἶγα
ὁμοίαι τροφῆι χρῆσθαι· καὶ τὸ θνητὴν
ἔχον φύσιν πῦρ ἀποπνεῖν, εὔηθες.
ποίαι δὲ τῶν κεφαλῶν τὸ σῶμα
ἐπηκολούθει;
Τὸ δὲ ἀληθὲς ἔχει ὧδε. Βελλεροφόντης
ἦν φυγὰς ἀνήρ, τὸ γένος Κορίνθιος,
καλὸς κἀγαθός. κατασκευάσας δὲ
πλοῖον μακρὸν ἐληίζετο τὰ
παραθαλάσσια χωρία πλέων καὶ
ἐπόρθει. ὄνομα δὲ ἦν τῶι πλοίωι
Πήγασος ὡς καὶ νῦν ἕκαστον τῶν
πλοίων ὄνομα ἔχει· ἐμοὶ δὲ δοκεῖ
πλοίωι μᾶλλον ἢ ἵππωι ὄνομα κεῖσθαι
Πήγασος. βασιλεὺς δὲ Ἀμισώδαρος
ὤικει ἐπὶ τῶι Ξάνθωι ποταμῶι ὄρος τι
ὑψηλόν, ἐξ οὗ ἡ Τελμισσὶς ὕλη
προσκέχωσται, πρὸς ὃ δὴ ὄρος
προσβάσεις εἰσὶ δύο, ‹ἡ› μὲν
ἔμπροσθεν ἐκ πόλεως τῆς Ξανθίων, ἡ
δὲ ὄπισθεν ‹ἐκ› τῆς Καρίας· τὰ δὲ
ἄλλα κρημνοὶ ὑψηλοί, ἐν δὲ
μέσωιαὐτῶν χάσμα ἐστὶ τῆς γῆς μέγα,
ἐξ οὗ δὴ καὶ πῦρ ἀναφέρεται. τούτωι
312
γεννήθηκε από τον Τυφώνα και την
Έχιδνα, όπως αναφέρει ο Ησίοδος.
Ο Βελλερεφόντης λοιπόν, αφού
καβάλησε τον Πήγασο, ένα φτερωτό
άλογο που είχε μαζί του, γεννημένο
από τη Μέδουσα και τον
Ποσειδώνα, πέταξε στον αέρα κι
από ψηλά, σκότωσε την Χίμαιρα με
το τόξο.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Λένε ότι ο Πήγασος, ένα φτερωτό
άλογο, μετέφερε το Βελλερεφόντη.
Η γνώμη μου είναι ότι ένα άλογο δεν
μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο, ούτε κι
αν έχει τα φτερά όλων των πουλιών.
Αν ζούσε κάποτε ένα τέτοιο ζώο,
θα υπήρχε και σήμερα.
Λένε, επίσης, ότι ο Βελλερεφόντης
σκότωσε τη Χίμαιρα, την κόρη του
Αμισωδάρου. Είχε κεφάλι
λιονταριού, πίσω ήταν φίδι και στη
μέση χίμαιρα. Κατά μία άλλη εκδοχή,
το τέρας αυτό είχε τρία κεφάλια και
ένα σώμα. Είναι, ωστόσο, αδύνατο
το φίδι, το λιοντάρι και το κατσίκι να
τρέφονται με τον ίδιο τρόπο.
Ανόητη, επίσης, θεωρώ την άποψη,
ότι ένα θνητό πλάσμα έβγαζε
φλόγες από τα ρουθούνια του. Και
σε ποιο κεφάλι υπάκουε το σώμα;
Η αλήθεια είναι η ακόλουθη: Ο
Βελλερεφόντης ήταν ένας ρωμαλέος
άνδρας. Ναυπήγησε ένα μεγάλο
καράβι και λεηλατούσε και κυρίευε
τις παραθαλάσσιες πόλεις. Είχε
ονομάσει το πλοίο του Πήγασο
(ακριβώς όπως και σήμερα κάθε
πλοίο έχει ένα όνομα. Μου φαίνεται,
εξάλλου, ότι το όνομα Πήγασος
ταιριάζει περισσότερο σ' ένα πλοίο,
παρά σ' ένα άλογο). Ο βασιλιάς
τῶι ὄρει ὄνομά ἐστι Χίμαιρα. τότε δὲ
ἦν, ὡς λέγουσιν οἱ προσχώριοι, κατὰ
μὲν τὴν πρόσθεν πρόσβασιν λέων
οἰκῶν, κατὰ δὲ τὴν ὄπισθεν δράκων,
οἳ δὴ καὶ ἐσίνοντο τοὺς ὑλοτόμους καὶ
νομέας. τότε δὲ δὴ Βελλεροφόντης
ἐλθὼν τὸ ὄρος ἐνέπρησε, καὶ ἡ
Τελμισσὶς κατεκάη καὶ τὰ θηρία
ἀπώλετο. ἔλεγον οὖν οἱ προσχώριοι·
«Βελλεροφόντης ἀφικόμενος μετὰ τοῦ
Πηγάσου τὴν Ἀμισωδάρου Χίμαιραν
ἀπώλεσε.» τούτου γενομένου
προσανεπλάσθη ὁ μῦθος.
(Παλαίφατος, Περί Απίστων 28)
Αμισώδαρος κατοικούσε κοντά στον
ποταμό Ξάνθο σ' ένα ψηλό βουνό,
από το οποίο προέρχεται η ξυλεία
της Τελμισσίας. Υπάρχουν δύο
δρόμοι, που οδηγούν στο βουνό: στο
μπροστινό μέρος από την πόλη των
Ξανθίων και στο πίσω από την
Καρία. Όλη η υπόλοιπη περιοχή
καλύπτεται από απόκρημνους
βράχους και ανάμεσά τους υπάρχει
ένα άνοιγμα, από το οποίο ξεπηδά
φωτιά. Το βουνό ονομάζεται
Χίμαιρα. Σύμφωνα με τις διηγήσεις
των ντόπιων, στην μπροστινή είσοδο
της πόλης κατοικούσε ένα λιοντάρι
και στην πίσω ένα φίδι. Τα τέρατα
αυτά επιτίθονταν στους ξυλοκόπους
και τους βοσκούς. Κατέφθασε,
ωστόσο, ο Βελλερεφόντης και έβαλε
φωτιά στο βουνό, με αποτέλεσμα να
καεί το δάσος της Τελμισσίας και τα
τέρατα. Έλεγαν, λοιπόν, οι ντόπιοι:
«Ήρθε ο Βελλερεφόντης με τον
Πήγασο και αφάνισε τη Χίμαιρα του
Αμισωδάρου». Από το γεγονός αυτό
πλάστηκε ο μύθος.
(Βάνιας, 2000)

Σχόλια:

H A. Mayor (2000) υποστηρίζει ότι η αρχαία εικόνα του τέρατος που κατοικεί
σε σπηλιές και η αναπνοή του είναι πύρινη, όπως η Χίμαιρα, δεν αναφέρεται
τυχαία. Αντίθετα αναφέρεται σε περιοχές, όπου τοξικά αέρια εκλύονται από οπές
της γης. Συγκεκριμένα ο μύθος της Χίμαιρας, που κατοικούσε στη σημερινή
Τουρκία, δημιουργήθηκε από τις παρατηρήσεις καύσης φυσικού αερίου, που
εκλύεται ελεύθερα από υπάρχοντα χάσματα στην περιοχή της Μικράς Ασίας. Και
πραγματικά πρόκειται για φυσικά φαινόμενα που μοιάζουν με «θανατηφόρα
μιάσματα», ικανά να απειλήσουν τη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής όπως
και την ανθρώπινη ζωή και δραστηριότητα.
Αυτός τελικά που θα δώσει τέλος στο «θάνατο της φύσης» και στο παράξενο
φαινόμενο, δεν μπορεί παρά να είναι ένας ήρωας του μεγέθους του
Βελλεροφόντη, που καβαλάει ένα μαγικό άλογο.
Φυσικά, ο γεωμύθος δεν αφορά στην Κορινθία. Ο ήρωάς του όμως

313
κατάγεται από την Κόρινθο. Αναφέρεται εδώ γιατί είναι ένα εξέχων παράδειγμα
μιας ιδιαίτερης γεωλογικής πραγματικότητας που περιβλήθηκε - αιτιολογήθηκε μ’
ένα γεωμύθο και έναν υπερήρωα.

δ. Συμπέρασμα

Οι κάτοικοι της περιοχής γνώριζαν την ιδιαίτερη καρστικότητα του

Ακροκορίνθου, αφού με βάση αυτή επέλεξαν την τοποθεσία για να κτίσουν

την ακρόπολή τους. Η καρστικότητα αυτή είναι η αιτία εμφάνισης των πηγών

σε διάφορα σημεία και ύψη. Οι πηγές αυτές είναι οι αιτία δημιουργίας των

γεωμύθων, που προσπάθησαν να εξηγήσουν την ξαφνική ροή των νερών ή την

ξαφνική διακοπή της, που εξαρτάται από την ελεύθερη κυκλοφορία των

υδάτων στους υπόγειους αγωγούς ή την εμπόδιση της.

314
22. Στύμφαλος –κατηγορία 3

α. Γεωμύθος
Οι Στυμφαλίδες όρνιθες, ανθρωποφάγα πτηνά που διώχτηκαν από τον

Ορχομενό από τους λύκους, κατέφυγαν στη λίμνη. Ο Ηρακλής, στον έκτο

άθλο του, με τα κρόταλα που έφτιαξε ο Ήφαιστος και του έδωσε η Αθηνά,

έδιωξε και σκότωσε τα πουλιά.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 63: Στύμφαλος. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος,
σπήλαια και λίμνη

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Λίμνη

315
 γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Η πηγή αυτή στην Στυμφαλία σε

καιρό χειμώνα μεταβάλλεται σε
μικρή λίμνη από την οποία
σχηματίζεται ο ποταμός Στύμφαλος.
αλλά το καλοκαίρι δεν γίνεται
καθόλου λίμνη, αλλά ο ποταμός
αρχίζει κατευθείαν από την πηγή. Ο
ποταμός αυτός πέφτει σε μια
καταβόθρα και ανερχόμενος πάλι
στην επιφάνεια της γης στην
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση Αργολίδα, αλλάζει όνομα και από
8.22.3.4) Στύμφαλος γίνεται Ερασίνος.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Ο Παυσανίας υποστηρίζει ότι υπάρχει υπόγεια σύνδεση μεταξύ της

καταβόθρας της Στυμφαλίας και των επιφανειακών πηγών που σχηματίζουν τον
ποταμό Ερασίνο στην παράκτια Αργολίδα. Ο ποταμός Ερασίνος
ρέει επιφανειακά για 6 χλμ στον κόλπο του Άργους. Οι πηγές του βρίσκονται στο
Κεφαλάρι, ένα χωριό περίπου 3 χλμ νοτιοδυτικά του Άργους. Εδώ το υπόγειο
νερό σπρώχνεται στην επιφάνεια κατά μήκος ενός ρήγματος.
Στην πραγματεία του Γεωγραφικά ο Στράβων (6.2.9.23) αναφέρει ότι το
Στυμφαλιακό νερό ταξιδεύει υπόγεια για 200 στάδια (36 χλμ) πριν ξαναέρθει
στην επιφάνεια ως πηγές του ποταμού Ερασίνου.
Ο Ηρόδοτος (6.76) έγραψε στις Ιστορίες του ότι το νερό της λίμνης
Στυμφαλίας εξαφανίζεται μέσα από ένα σκοτεινό χάσμα, και ξαναέρχεται στην
επιφάνεια στο Άργος, όπου γίνεται ο Ερασίνος ποταμός.
Ο Έλληνας μαθηματικός και γεωγράφος Ερατοσθένης ο Κυρηναίος, ο οποίος
έζησε κατά το τρίτο αιώνα π.Χ., ανέφερε ότι ο ποταμός Ερασίνος
ρέει κοντά στο Στύμφαλο, περνάει κάτω από ένα βουνό,
και ξαναέρχεται στην επιφάνεια στο Άργος.
Στις Μεταμορφώσεις ο Ρωμαίος ποιητής Οβίδιος (5.572) έγραψε ότι το ρεύμα
της Στυμφαλίας «γλιστράει σε μυστικές υπόγειες δίνες» και
στη συνέχεια επιστρέφει στην επιφάνεια ως «ένα αρχοντικό ποτάμι»
στο Αργό πεδίο.
Ίσως οι αρχαίοι Έλληνες είχαν διαπιστώσει πειραματικά την πορεία του νερού
χρησιμοποιώντας κάποια αντικείμενα ή χρώματα.
Ο Gell (1823) ανέφερε και μια σύγχρονη του θεωρία, από τους ντόπιους
κατοίκους, ότι αν ένας μεγάλος αριθμός κώνων δέντρων ριχτούν στη Στυμφαλίκη
καταβόθρα, θα επανεμφανιστούν στον Ερασίνο ποταμό.
Αλλά και σύγχρονα πειράματα εντοπισμού νερού (Higgins & Higgins, 1996)
απέδειξαν ότι, η αποστράγγιση του νερού μέσα από τις καταβόθρες της

316
Στυμφαλίας και των παρακείμενων αυτής, της Αλέας και της Σκοτεινής τελικά
βγαίνουν ως επίγειες πηγές κατά μήκος της βορειοδυτικής πλευράς του κόλπου
του Άργους (Clendenon, 2009) και τελικά η λίμνη της Στυμφαλίας συνδέεται με
τον Αργίτικο ποταμό Ερασίνο.

Εικόνα 27: Η λίμνη Στυμφαλία και ο ποταμός Ερασίνος

Ν. Κορινθίας

Ν. Αργολίδας

Στη Στύμφαλο τελούσαν με

αδιαφορία τη γιορτή προς τιμήν της
Στυμφαλίας Άρτεμης και
παρέβαιναν πολλά από τα
καθιερωμένα. Έπεσε λοιπόν λάσπη
στο στόμα της καταβόθρας όπου
κατερχόταν ο ποταμός Στύμφαλος
και εμπόδιζε το νερό από το να
απορροφάται και έτσι η πεδιάδα
έγινε λίμνη σε έκταση τετρακόσια
στάδια μήκος. ένας κυνηγός λένε
κυνηγούσε μια ελαφίνα που έφευγε.

317
 εκείνη πήδηξε μέσα στο έλος, αλλά
ο κυνηγός οργισμένος κολυμπούσε
στη λίμνη καταδιώκοντας το ελάφι.
έτσι και οι δυο έπεσαν στην
καταβόθρα. Αμέσως μετά το νερό
της λίμνης ακολούθησε τους
πνιγμένους, ώστε σε μια μέρα
αποξηράνθηκε ολόκληρη η πεδιάδα
των Στυμφαλίων.
(Πάπυρος, 1975)

(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση

8.22.8)

Σχόλια:

Η περιγραφή της δημιουργίας της λίμνης Στυμφαλίας από τον Παυσανία

δηλώνει ότι πρόκειται για καταβόθρα. Όταν εμποδίζεται η κυκλοφορία των
υδάτων στα κανάλια απορροής η περιοχή λιμνάζει. Όταν όμως ελευθερώνεται,
στεγνώνει. Στην περίπτωση του κυνηγού και του ελαφιού ένας κορμός είχε
κλείσει το κανάλι. Όταν απομακρύνθηκε ξαφνικά ο κορμός, δημιουργήθηκε δίνη,
που ρούφηξε το ελάφι και τον κυνηγό και ακολούθως αποστραγγίστηκε και η
πεδιάδα. (Clendenon, 2009).

Σχετικά με τη Στυμφαλία πηγή

υπάρχει παράδοση που λέει ότι
κάποτε εκεί ζούσαν ανθρωποφάγα
πουλιά, τα οποία όπως λένε, τα
σκότωσε ο Ηρακλής με το τόξο του.
Ο Πείσανδρος, όμως, ο Καμιρέας
δεν λέει ότι τα πουλιά τα σκότωσε ο
Ηρακλής, αλλά τα έδιωξε με το
κτύπημα των κροτάλων. Στην έρημο
της Αραβίας ανάμεσα στ’ άλλα θηρία
υπάρχουν και οι λεγόμενες
Στυμφαλίδες όρνιθες, οι οποίες δεν
είναι καθόλου ημερότερες με τους
ανθρώπους, απ’ όσο είναι τα
λιοντάρια και οι λεοπαρδάλεις.
ορμούν εναντίον των κυνηγών, τους
πληγώνουν με τα ράμφη τους και
τους σκοτώνουν. Τα χάλκινα ή

318
 σιδερένια προφυλακτικά ρούχα των
ανθρώπων τα διαπερνούν οι
.
όρνιθες αυτές αν όμως οι
άνθρωποι περιβληθούν παχύ
φόρεμα κατασκευασμένο από φλοιό
του δέντρου φλους, τότε τα ράμφη
τους μπλέκονται σ' αυτό το φόρεμα,
όπως τα φτερά των μικρών πουλιών
κολλάνε πάνω στον ιξό. Αυτά τα
πουλιά έχουν το μέγεθος του
γερανού, αλλά μοιάζουν με ιβίδες,
με τη διαφορά ότι έχουν δυνατότερα
ράμφη ευθεία και όχι στριφογυριστά
όπως οι ιβίδες. Δεν γνωρίζω αν τα
σύγχρονα αραβικά πουλιά, που
έχουν το ίδιο όνομα με τα άλλοτε
αρκαδικά, έχουν την ίδια με κείνα
μορφή ή όχι. Αλλά αν οι
Στυμφαλίδες όρνιθες παραμένουν
αιωνίως αμετάβλητες, όπως τα
γεράκια και οι αετοί, τότε νομίζω
ότι είναι γέννημα θρέμμα, και ίσως
κάποτε ένα σμήνος από αυτές
έφτασε πετώντας στην Αρκαδική
Στύμφαλο. Οι Άραβες όμως αρχικά
κάπως αλλιώς θα τα ονόμαζαν και
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση όχι Στυμφαλίδες. αλλά η δόξα όμως
8.22.4) του Ηρακλή και ανωτερότητα καθετί
Ελληνικού έναντι του βαρβαρικού
επικράτησε τόσο, ώστε οι όρνιθες
της Αραβικής ερήμου και σήμερα
ακόμα να ονομάζονται Στυμφαλίδες.
(Πάπυρος, 1975)

Έκτο άθλο διέταξε αυτόν να διώξει

τις Στυμφαλίδες όρνιθες. Ήταν
κοντά στη Στύμφαλο, πόλη της
Αρκαδίας, η λεγόμενη Στυμφαλία
λίμνη, σκεπασμένη με πολύ δάσος.
Σ' αυτό είχαν καταφύγει άφθονα
όρνια που φοβούνταν τα ουρλιαχτά

319

(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 2.92)
(Διόδωρος, Ιστορική Βιβλιοθήκη
4.13.2)
των λύκων. Καθώς λοιπόν ο
Ηρακλής βρισκόταν σε απορία πώς
θα βγάλει τις όρνιθες απ' το δάσος,
του έδωσε η Αθήνα κάτι χάλκινα
κρόταλα που τα είχε πάρει απ' τον
Ήφαιστο. Χτυπώντας αυτά τα
κρόταλα σ' ένα βουνό κοντά στη
λίμνη φόβιζε τα όρνια. Κι εκείνα μην
αντέχοντας άλλο τον κρότο,
πετούσαν τρομαγμένα ψηλά και κατ’
αυτόν τον τρόπο ο Ηρακλής τις
κτύπησε με το τόξο.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Όταν, στη συνέχεια, ο Ηρακλής
έλαβε το πρόσταγμα να διώξει τις
Στυμφαλίδες όρνιθες από την
ομώνυμη λίμνη εκτέλεσε τον άθλο
εύκολα, με τέχνη και
επινοητικότητα. Φαίνεται, λοιπόν,
πως η λίμνη είχε πλημμυρίσει από
απίστευτο πλήθος πουλιών που
αφάνιζαν κάθε καρπό που υπήρχε
στη γύρω περιοχή. Με τη βία ήταν
αδύνατον να χειραγωγηθούν τούτα
τα πλάσματα, μιας και το πλήθος
τους ήταν απίστευτο, το εγχείρημα,
επομένως, απαιτούσε να επινοηθεί
κάποιο τέχνασμα. Κατασκεύασε,
λοιπόν, χάλκινο κρόταλο και μ' αυτό
προκαλούσε τρομακτικό θόρυβο που
φόβιζε τα πουλιά, έτσι τελικά με τον
συνεχή κρότο εύκολα τα ανάγκασε
να εγκαταλείψουν το μέρος που
είχαν καταλάβει και καθάρισε τη
λίμνη.
(Κάκτος, 1998)
Γιατί κι ο Ηρακλής όταν πήγε στην
Αρκαδία, δεν μπορούσε να διώξει με
τα βέλη του τα πουλιά που έπλεαν
στη λίμνη της Στυμφαλίας (αυτό το
έχω δει με τα μάτια μου). αλλά

320
 έχοντας στα χέρια του χάλκινο
κρόταλο, τραντάζοντας το,
βροντούσε από μια κορυφή κι αυτά
έφευγαν τρομαγμένα μακριά. Γι’ αυτό
και κάποια τέτοια σκέψη ας βάλουμε
σε άμεση ενέργεια.
(Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά
(Ζήτρος, 2005)
2.1052)

Σχόλια:

Αν αντιμετωπίσουμε τον Ηρακλή σαν το γνωστό μας υδραυλικό μηχανικό και

τον άθλο του σαν εγγειοβελτιωτικό έργο, ο μύθος των Στυμφαλίδων Ορνίθων
μεταφράζεται ως εξής: ότι όποτε κάτι έφραζε την υπόγεια σήραγγα απ΄ όπου
έφευγαν τα νερά της λίμνης Στυμφαλίας, αυτή βάλτωνε. Ο Ηρακλής αποξήρανε
το βάλτο ελευθερώνοντας το κανάλι απορροής.
Κατά μια άλλη όμως εκδοχή, ο Ηρακλής στο μύθο αυτό παρουσιάζεται σαν
θεραπευτής, που διώχνει τους δαίμονες του πυρετού, τα πουλιά του βάλτου.
Προφανώς οι όρνιθες ήταν πουλιά που σύχναζαν στο βάλτο της Στυμφαλίας. Οι
κάτοικοι της περιοχής υπέφεραν από ελονοσία, την οποία απέδιδαν στα πουλιά.
Διώχνοντας τα πουλιά νόμιζαν ότι έδιωχναν τους πυρετούς της ασθένειας.
Στους πρωτόγονους λαούς -ακόμα και σήμερα- με κρόταλα και ροκάνες
διώχνουν τους δαίμονες του πυρετού, κάποια πουλιά, που φεύγουν από τον
τρομακτικό θόρυβο (Γκρέιβς, 1998).

δ. Συμπέρασμα

Ο μύθος με τον άθλο του Ηρακλή καθώς και οι γεωλογικές πληροφορίες για

τη Στυμφαλία κάνουν σαφές ότι πρόκειται για περιοχή που χαρακτηρίζεται

από ιδιαίτερες γεωλογικές συνθήκες. Η γεωλογική αυτή πραγματικότητα και η

ανάγκη να χειραγωγηθεί προς όφελος των κατοίκων δεν μπορούσε παρά να

περιβληθεί μ’ έναν γεωμύθο.

321
23. Νεμέα- κατηγορία 3

α. Γεωμύθος
Εδώ πραγματοποίησε τον πρώτο του άθλο και σκότωσε το λιοντάρι της

Νεμέας, απόγονο του Όρθρου και της Έχιδνας, που είχε αναθρέψει η Ήρα

σ΄ένα σπήλαιο.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 64: Νεμέα. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος, σπήλαια,
ρήγμα και το ρέμα Ζαπαντής

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Ρήγματα
Ποταμοί

322
 γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Υπάρχουν δύο δρόμοι από τις

(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
2.15.2)
(Ησίοδος, Θεογονία 325)
Κλεωνές για το Άργος. Ο ένας που
είναι σύντομος και είναι για τους
πεζούς και ο άλλος, που περνά από
τη θέση Τρητός και είναι μεν και
αυτός στενός και περνάει ανάμεσα
από βουνά, αλλά είναι πιο
κατάλληλος για άμαξες. Στα βουνά
αυτά φαίνεται ακόμα η σπηλιά του
λιονταριού και δεκαπέντε στάδια
μακριά από κει είναι η Νεμέα. Σ'
αυτή υπάρχει ο ναός του Νέμειου
Δία, που αξίζει να τον δει κανείς αν
και ένα μέρος από τη στέγη του έχει
καταρρεύσει και δεν υπάρχει μέσα σ’
αυτόν κανένα άγαλμα.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Και τούτη ο Πήγασος δάμασε κι ο
αντρείος Βελλεροφόντης. Μα εκείνη
ακόμα γέννησε τη Σφίγγα, την
κακούργα, όλεθρο στο λαό του
Κάδμου, με τον Όρθρο σαν έσμιξε,
και το λιοντάρι της Νεμέας. Κι αυτό
η Ήρα ανάθρεψε, του Δία η
πολυδόξαστη ομοκρέβατη, και στης
Νεμέας τα χαμηλά τ’ ακρόραχα τον
φώλιασε, κακό μεγάλο στους
ανθρώπους. Γιατί εκεί πέρα
μένοντας έβγαινε και κατέστρεφε
τους ανθρώπους, βασιλεύοντας
στον Τρητό της Νεμέας και στον
Απέσαντα. Αλλά κι αυτόν δάμασε η
δύναμη του αντρειωμένου Ηρακλή.
(Ζαχαρόπουλος, 1941)
Άμα τ' άκουσε αυτά ο Ηρακλής ήρθε
στην Τίρυνθα κι εκτέλεσε ότι τον
πρόσταζε ο Ευρυσθέας. Πρώτα
λοιπόν τον πρόσταξε να φέρει το
δέρμα του λέοντα της Νεμέας.

323

(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 2.74.1)
Αυτός το ζώο ήταν άτρωτο,
γεννημένο απ' τον Τυφώνα.
Πηγαίνοντας λοιπόν για το λιοντάρι
ήρθε στις Κλεωνές και
φιλοξενήθηκε στο σπίτι ενός
ανθρώπου χειρώνακτα που
ονομαζόταν Μόλορχος. Κι όταν
αυτός ήθελε να θυσιάσει ένα ζώο,
του είπε ο Ηρακλής να προσέχει την
τριακοστή μέρα κι αν γυρίσει σώος
απ' το κυνήγι να προσφέρει τη
θυσία στο Δία τον σωτήρα, αν όμως
σκοτωθεί, τότε να του κάνει
νεκρικές θυσίες σαν σε νεκρό.
Φτάνοντας λοιπόν στη Νεμέα ο
Ηρακλής και ψάχνοντας για το
λιοντάρι αρχικά τον τόξευσε. Μόλις
όμως κατάλαβε ότι δεν ήταν δυνατό
να τον πληγώσει σήκωσε το ρόπαλο
και τον κατεδίωξε. Κι όταν
κατέφυγε σε μια σπηλιά με δύο
εισόδους, έκτισε τη μία είσοδο κι
απ' την άλλη μπήκε εναντίον του
θηρίου κι αφού έβαλε το ένα χέρι
του στον λαιμό του θηρίου, το
κράτησε σφίγγοντας το δυνατά
ώσπου το ‘πνιξε και αφού το ‘βαλε
στους ώμους το κουβάλησε στις
Κλεωνές. Βρήκε τον Μόλορχο τη
στιγμή που έμελλε, αφού ήταν η
τελευταία από τις μέρες, να του
κάνει νεκρικές θυσίες ενός ζώου
και αφού θυσίασε στον Δία τον
σωτήρα έφερε το λιοντάρι στις
Μυκήνες.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Ως πρώτο άθλο ανέλαβε να
σκοτώσει το λιοντάρι της Νεμέας.
Αυτό ήταν ένα θηρίο τεραστίου
μεγέθους, άτρωτο στο σίδερο, τον
χαλκό και τις πέτρες κι έπρεπε να

324
 δαμαστεί μόνο με τη δύναμη των
χεριών. Ζούσε κυρίως στην περιοχή
μεταξύ Μυκηνών και Νεμέας κοντά
σ' ένα βουνό, που λόγω της
ιδιότητας του ονομαζόταν Τρητό,
διότι στα ριζά του είχε σήραγγα
διαμπερή, όπου συνήθιζε να
φωλιάζει το θηρίο. Φτάνοντας στην
περιοχή ο Ηρακλής του επιτέθηκε,
το θηρίο κατέφυγε στη σήραγγα,
αλλά εκείνος το ακολούθησε και,
αφού έκλεισε το άλλο της στόμιο,
συνεπλάκη με το θηρίο και το
έπνιξε, σφίγγοντας του τον αυχένα
με τα μπράτσα του. Γύρω στο σώμα
του τύλιξε το δέρμα του θηρίου, που
λόγω του μεγέθους του τον κάλυπτε
(Διόδωρος, Ιστορική Βιβλιοθήκη ολόκληρο, και το είχε στο εξής
4.11.3) προστασία για τους μελλοντικούς
κινδύνους.
(Κάκτος, 1998)

Σχόλια:

Ο μύθος αντικατοπτρίζει και πάλι ένα εγγειοβελτιωτικό έργο: την προσπάθεια

του Ηρακλή να περιορίσει έναν ορμητικό χείμαρρο (το λιοντάρι) που κατέστρεφε
τις καλλιέργειες ή ίσως δείχνει την προσπάθεια του να αποξηράνει ένα έλος που
μάστιζε την περιοχή.
Δεν είναι απίθανο τα νερά του χειμάρρου να έβγαιναν από ένα σπήλαιο που
απεικονίστηκε ως η φωλιά του λιονταριού.
Η αρχαία Νεμέα βρισκόταν στους καρστικούς πρόποδες των Αρκαδικών
βουνών. Πρόκειται για μια κοιλάδα, που δεν αποστραγγιζόταν καλά, με
αποτέλεσμα να κατακλύζεται από νερά και να μετατρέπεται, για το μεγαλύτερο
μέρος του έτους, σε βαλτώδη τόπο και έλος. Ακόμα και οι πρώτες απεικονίσεις
των νεότερων χρόνων δείχνουν μια βαλτώδη κοιλάδα, κατοικημένη μόνο από
βοσκούς και τα κοπάδια τους.
Μερικές από τις αρχαίες ιεροτελεστίες για τα Ύδατα της Στυγός λάμβαναν
χώρα στη Νεμέα. Την ώρα της θυσίας έχυναν στο έδαφος μεγάλες ποσότητες
κρασιού, γάλατος, μελιού και αίματος ζώων. Αναφέρεται ότι έριχναν τόσες χοές
(υγρές προσφορές), όσες η στεγνή γη «πίνει».
Το έδαφος της περιοχής εξαιτίας της καρστικότητας είναι κατάλληλο για χοές
και έχει ρωγμές και λάκκους που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν σα δοχεία
αποστράγγισης αυτών των χοών. Γι’ αυτό θεωρούν ότι η στεγνή γη, πίνει.

325
Εικόνα 28: Το σπήλαιο Τρητός (από Ολάγια, 2003)

Ο δε Ασωπός ποταμός, γιος του

(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3.156)
Ωκεανού και της Τηθύος, όπως
λέει ο Ακουσίλαος της Πηρώς και
του Ποσειδώνα, όπως δε λένε
μερικοί του Δια και της Ευρυνόμης.
Με αυτόν παντρεύτηκε η Μετώπη
(αυτή ήταν θυγατέρα του Λάδωνα
ποταμού) και γέννησε δυο αγόρια,
τον Ίσμηνο και τον Πελάγοντα και
είκοσι θυγατέρες εκ των οποίων μία
την Αίγινα, την άρπαξε ο Ζεύς.
Αυτή ζητώντας ο Ασωπός ήρθε
στην Κόρινθο και έμαθε απ' τον
Σίσυφο, ότι την είχε απαγάγει ο
Ζεύς. Αυτός κεραύνωσε τον Ασωπό
που τον κυνηγούσε και τον
ξαπόστειλε πίσω στα ρείθρα του (γι’
αυτό ως σήμερα από τα ρείθρα
αυτού του ποταμού βγαίνουν
κάρβουνα), ενώ την Αίγινα αφού την
έφερε στη νήσο που ως τότε
ονομάζονταν Οινώνη, τώρα δε
ονομάστηκε από αυτή, συνευρέθηκε
μαζί της.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

326
 Μύθος που χρήζει διερεύνησης. Ίσως η αναφορά ότι ο Ασωπός ποταμός
«κατεβάζει κάρβουνα» να σημαίνει ότι τα νερά του, σε κάποιο ύψος, συναντούν
κοιτάσματα λιγνίτη τα οποία παρασύρουν και εναποθέτουν σε κατώτερο σημείο.

δ. Συμπέρασμα

Ο μύθος, όπως έχει αναφερθεί και αλλού, παραλληλίζεται με τους

υπόλοιπους άθλους- γεωμύθους του ακούραστου Ηρακλή: τον Ερυμάνθιο

Κάπρο, την κόπρο του Αυγείου, τις Στυμφαλίδες όρνιθες και τη Λερναία

Ύδρα.

327
 24. Φενεός- κατηγορία 1

α. Γεωμύθος
Εδώ αποσύρθηκε ο Ηρακλής μαζί με τη μητέρα του Αλκμήνη και τον ανιψιό

του Ιόλαο, μετά την εκδίωξη από τον Ευρυσθέα. Εδώ πέθανε ο Ιφικλής,

δίδυμος αδερφός του Ηρακλή και αυτός ρύθμισε την κοίτη του Αροάνιου

ποταμού, που είχε πλημμυρίσει την πόλη.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 65: Φενεός. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος και ο
ποταμός Αροάνιος

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι

328
 γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Η πεδιάδα της Φενεού βρίσκεται

κάτω από τις Καρυές. λένε ότι
κάποτε πλημμύρισε αυτή και
καλύφθηκε από τα νερά η αρχαία
Φενεός. και σήμερα ακόμα φαίνονται
πάνω στα βουνά τα σημεία μέχρι τα
οποία, όπως λένε, έχει ανέβει το
νερό. Πέντε στάδια μακριά από τις
Καρυές είναι το όρος Όρυξις και
άλλο όρος Σκίαθος. στο κάτω μέρος
κάθε όρους υπάρχει καταβόθρα, η
οποία δέχεται τα νερά της πεδιάδας.
Οι Φενεάτες λένε ότι οι καταβόθρες
αυτές είναι τεχνητές και ότι τις
έφτιαξε ο Ηρακλής, όταν ζούσε
κοντά στη μητέρα τού Αμφιτρύωνα
Λαονόμη, στη Φενεό. γιατί ο
Αλκαίος γέννησε τον Αμφιτρύωνα
με την κόρη του Γούνεω Λαονόμη,
γυναίκα από την Φενεό, και όχι με
τη Λυσιδίκη, του Πέλοπα. Αν
αληθεύει ότι ο Ηρακλής μετοίκησε
στη Φενεό, θα πρέπει να πιστεύει
κανείς ότι όταν τον εξόρισε ο
Ευρυσθέας από την Τίρυνθα, αυτός
πήγε πρώτα στην Φενεό και όχι
κατευθείαν στη Θήβα. Διαμέσου της
πεδιάδας των Φενεατών ο Ηρακλής
έσκαψε διώρυγα για τα νερά του
ποταμού Όλβιου, που μερικοί τον
ονομάζουν Αρκαδικό Αροάνιο και
όχι Όλβιο.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
(Πάπυρος, 1975)
8.14.1)

Σχόλια:

329
 Φενεός

Όλβιος

καταβόθρα

καταβόθρα

Εικόνα 29: Η κοιλάδα του Φενεού.

Η κοιλάδα του Φενεού, που διατρέχεται από το Λάδωνα ποταμό, είναι γεμάτη
καταβόθρες και υπόγεια περάσματα. Οι είσοδοι των υπόγειων καναλιών συχνά
κλείνουν από δέντρα, κλαδιά και ιζήματα, που ξεπλένονται από γειτονικούς
λόφους. Αυτά εμποδίζουν την απορροή του νερού και δημιουργούν μια
εκτεταμένη καρστική λίμνη στην κοιλάδα. Επίσης τυχόν σεισμοί ανοίγουν και
κλείνουν τους αγωγούς.
Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τα φαινόμενα καταπλημμύρισης και
αποστράγγισης να διαδέχονται το ένα το άλλο. Ο Πλίνιος (Naturalis Historia
31.30) αναφέρει 5 τέτοιους υδρολογικούς κύκλους. Η λεκάνη του Φενεού στην
αρχαιότητα, πλημμύρισε για έναν ολόκληρο χρόνο. Αργότερα αυτή η λίμνη, όταν
άνοιξαν οι καταβόθρες, έριξε τα νερά και πλημμύρισε το Λάδωνα, τον Αλφειό και
την πόλη της Ολυμπίας την ίδια στιγμή που η λίμνη του Φενεού συρρικνώθηκε. Ο
Λάδων είναι ο μεγαλύτερος παραπόταμος του Αλφειού, που είναι το μεγαλύτερο
ποτάμι στη δυτική πλευρά της Πελοποννήσου. Πηγάζει σε απόσταση περίπου 9
χιλιομέτρων από την πεδιάδα, σε 260 μ. υψόμετρο
Η αρχαία λογοτεχνία είναι γεμάτη με αναφορές σε πλημμύρες του Αλφειού
ποταμού, που προκαλούνται από την καταστροφική αποστράγγιση του καρστικού
συστήματος της δυτικής Αρκαδίας. Ο Στράβων αποκαλύπτει ότι η σύνδεση

330
μεταξύ των σπηλαίων του Φενεού και της πηγής του Λάδωνα ήταν γνωστή από
την αρχαιότητα. Ο Ερατοσθένης αναφέρει ότι ο ποταμός
Αροάνιος (Όλβιος) σχηματίζει έλη στο Φενεό και στη συνέχεια καταδύει
σε ορισμένες τρύπες που τοπικά ονομάζονται «ζέρεθρα» (καταβόθρες). Εάν αυτά
βουλώνουν, τότε, μερικές φορές, το νερό ρέει πάνω στη γη, αλλά, όταν ανοίξουν
και πάλι, το νερό τρέχει μακριά από τον κάμπο και καταλήγει στο Λάδωνα και τον
Αλφειό.
Φυσικά οι υπόγειοι αγωγοί που δέχτηκαν το νερό του Όλβιου ποταμού και
άδειασαν την κοιλάδα αποδόθηκαν σε έργο του Ηρακλή. Φαίνεται ότι ήταν ο
μοναδικός υδραυλικός μηχανικός που ήξεραν.

Εικόνα 30: Ο σημερινός Όλβιος ποταμός.

Ν. Αχαΐας

Ν. Κορινθίας

331
Αποσπάσματα με μυθολογικές και γεωλογικές πληροφορίες και σχολιασμός για
τόπους που δεν χαρακτηρίστηκαν γεωμυθότοποι
Σικυών
Minerva tibias dicitur prima ex
osse cervino fecisse et ad epulum
deorum cantatum venisse. Iuno et
Venus cum eam irriderent, quod et
caesia erat et buccas inflaret,
foeda visa et in cantu irrisa in
Idam silvam ad fontem venit,
ibique cantans in aqua se aspexit
et vidit se merito irrisam; unde
tibias ibi abiecit et imprecata est,
ut, quisquis eas sustulisset, gravi
afficeretur supplicio. Quas
Marsyas Oeagri filius pastor unus
e satyris invenit, quibus assidue
commeletando sonum suaviorem in
dies faciebat, adeo ut Apollinem ad
citharae cantum in certamen
provocaret. Quo ut Apollo venit,
Musas iudices sumpserunt, et cum
iam Marsyas inde victor
discederet, Apollo citharam
versabat idemque sonus erat; quod
Marsya tibiis facere non potuit.
Itaque Apollo victum Marsyan ad
arborem religatum Scythae
tradidit, qui cutem ei membratim
separavit; reliquum corpus
discipulo Olympo sepulturae
tradidit, e cuius sanguine flumen
Marsyas est appellatum.
(Hyginus, Fabulae 112)
332
Η Αθηνά λέγεται ότι ήταν ο πρώτη
που έκανε αυλό από οστά ελαφιού
και πήγε στο συμπόσιο των θεών για
να παίξει. Η Ήρα και η Αφροδίτη
την περιέπαιζαν επειδή τα μάτια της
ήταν γκρίζα και από τα μάγουλά της
διογκωμένα, έτσι όταν χλευάστηκε
στο παιχνίδι της και αποκαλέστηκε
άσχημη ήρθε στο δάσος της Ίδης σε
μια πηγή. Όπως έπαιζε είδε τον
εαυτό της στο νερό, και κατάλαβε
ότι σωστά χλευαζόταν. Λόγω αυτού
έριξε μακριά τους αυλούς και
ορκίστηκε ότι όποιος τα πάρει θα
τιμωρηθεί αυστηρά. Ο Μαρσύας,
ένας βοσκός, γιος του Οίαγρου,
ένας από τους σατύρους, τους
βρήκε, και με την άσκηση άρχισε να
παίζει πιο γλυκούς ήχους μέρα με
τη μέρα, έτσι ώστε να προκαλέσει
τον Απόλλωνα για να παίξει τη λύρα
σε ένα διαγωνισμό μαζί του. Όταν ο
Απόλλωνας ήρθε εκεί, πήραν τις
Μούσες σαν κριτές. Ο Μαρσύας θα
έφευγε νικητής, όταν ο Απόλλωνας
γύρισε την λύρα του ανάποδα, και
έπαιξε την ίδια μελωδία -ένα
πράγμα που Μαρσύας δεν μπορούσε
να κάνει με τους αυλούς. Και έτσι ο
Απόλλων νίκησε το Μαρσύα, τον
έδεσε σε ένα δέντρο, και τον γύρισε
πάνω σε ένα Σκυθη ο οποίος του
αφαίρεσε το δέρμα του από άκρη σ’
άκρη. Έδωσε το υπόλοιπο σώμα του
για ταφή στον αγαπημένο του
Όλυμπο. Από το αίμα του πήρε το
 όνομά του ο ποταμός Μαρσύας.
(Απόδοση από την αγγλική
μετάφραση της Grant, 1966)
Διηγούνται πως εδώ κατατέθηκαν
και οι αυλοί του Μαρσύα. γιατί λένε
όταν ο Σιληνός έπαθε τη συμφορά, ο
ποταμός Μαρσύας έριξε τους
αυλούς στον Μαίανδρο και όταν
φάνηκαν στον Ασωπό και ρίχτηκαν
έξω κοντά στη Σικυωνία, ο βοσκός
που τους βρήκε, τους αφιέρωσε
στον Απόλλωνα. Τίποτα δεν
σώζεται ως σήμερα γιατί κάηκαν όλα
όταν πήρε φωτιά ο ναός.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση

2.7.9)
Λένε ακόμα οι Φλιάσιοι και οι
Σικυώνιοι πως το νερό έρχεται από
άλλο μέρος και δεν είναι ντόπιο.
Πιστεύουν ότι ο Μαίανδρος
κατεβαίνοντας από τις Κελαινές, και
περνώντας τη Φρυγία και την Καρία
και χύνοντας τα νερά του στη
θάλασσα κοντά στη Μίλητο, έρχεται
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση στην Πελοπόννησο και σχηματίζει
2.5.3) τον Ασωπό.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Ο Μαίανδρος είναι ποταμός της νοτιοδυτικής Τουρκίας και συγκεκριμένα της

αρχαίας Καρίας της Μικράς Ασίας. Πηγάζει από το οροπέδιο της Ανατολίας στη
Φρυγία, και ακολουθώντας ελικοειδή πορεία χύνεται στο Αιγαίο πέλαγος. Στις
εκβολές του χτίστηκαν οι αρχαίες πόλεις Μίλητος και Πριήνη.
Ο μύθος λέει ότι ο σάτυρος Μαρσύας πέταξε τις φλογέρες του στον ποταμό
Μαρσύα- καρστικό παραπόταμο του Μαίανδρου. Αυτές κατέληξαν στον Μαίανδρο
και κατόπιν, λόγω υπόγειας ροής, στο όρος Μυκάλη. Τελικά βρέθηκαν από ένα
βοσκό στον Ασωπό ποταμό και αφιερώθηκαν στο ιερό του Απόλλωνα στη
Σικυώνα.
Ο Παυσανίας αναφέρει την επικρατούσα άποψη ότι ο
ποταμός Μαίανδρος διασχίζει το Αιγαίο πέλαγος για εκατοντάδες χιλιόμετρα, για

333
να φανερωθεί ως ο Σικυώνιος ποταμός Ασωπός στη βόρεια Πελοπόννησο.
Όπως επιβεβαιώνεται από τον Leake (1830), ο Ασωπός ανέρχεται στην
επιφάνεια στο Φλιάσιο πεδίο και ρέει βόρεια. Διασχίζει τις πόλεις του Φλιούντα
και της Σικυώνας πριν χυθεί στον Κόλπο της Κορίνθου.
Επιπλέον και στο όρος Μυκάλη της Τουρκίας πηγάζει ποταμός που χάνεται
υπόγεια στον κόλπο της Μυκάλης.
Ίσως πρόκειται για υδρομυθολογική περίπτωση, παρόμοια με του Αλφειού
και της Αρεθούσας: νερά που ταξιδεύουν υπόγεια και υποθαλάσσια για πολλά
χιλιόμετρα, εμφανίζονται και χάνονται, ενώνονται και επικοινωνούν. (Clendenon,
2010)

Εικόνα 31: Ο ποταμός Ασωπός

Πελλήνη
Στο δρόμο προς την ίδια την πόλη
είναι ιερό της Αθηνάς
κατασκευασμένο με ντόπιους λίθους,
ενώ το άγαλμά της είναι
.
χρυσελεφάντινο λένε ότι το άγαλμα
το κατασκεύασε ο Φειδίας, προτού
φιλοτεχνήσει τα αγάλματα της Αθηνάς
στην ακρόπολη της Αθήνας και στις
Πλαταιές. Οι Πελληνείς λένε ότι
υπάρχει και το λεγόμενο άδυτο της
Αθηνάς, ένα βαθύ χάσμα της γης που
βρίσκεται κάτω από το βάθρο του
αγάλματος. ο αέρας που ανέρχεται
από κει είναι νοτισμένος και γι’ αυτό

334
 ωφέλιμος στο ελεφαντόδοντο.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
7.27.2)
Φλιούς
Στην Αγορά είναι τοποθετημένη
χάλκινη αίγα που στο πιο πολύ μέρος
είναι επιχρυσωμένη. Οι Φλιάσιοι την
γ
τιμούν γι’ αυτήν την αιτία, επειδή,
όταν βγαίνει ο αστερισμός που τον
λένε Αίγα, χαλάνε κάθε τόσο τ’
αμπέλια τους. Για να εμποδίσουν την
κακή επίδραση τιμούν τη χάλκινη
κατσίκα που είναι στην Αγορά τους
και με πολλές τιμές και το άγαλμά της
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση το επιχρυσώνουν.
2.13.6) (Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Η διήγηση έχει αστρομυθολογικό περιεχόμενο και χρειάζεται διερεύνηση.

Αρχικά πρέπει να μελετηθεί αν και πότε ανατέλλει ο αστερισμός της Αιγός στον
ουρανό της Φλιασίας και επιπλέον με ποια περίοδο της καλλιέργειας του αμπελιού
συμπίπτει. Μήπως συμπίπτει με εποχή που εμφανίζονται ζιζάνια στο κλήμα ή με
εποχή που ξεραίνεται;

335
 Παράρτημα

Χάρτης 66: Αρχαιολογικές αναφορές κατά Παυσανία, Στράβωνα,

Απολλόδωρο και Διόδωρο

Χάρτης του σημερινού Ν. Κορινθίας. Με μπλε κουκκίδες σημειώνονται οι

αρχαιολογικές πληροφορίες του νομού όπως τις περιγράφουν στα κείμενά
τους ο Παυσανίας (Ελλάδας Περιήγηση), ο Στράβων (Γεωγραφικά), ο
Απολλόδωρος (Βιβλιοθήκη) και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (Ιστορική
Βιβλιοθήκη).
Με τρίγωνο σημειώνονται τα ορατά αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το
Υπουργείο Πολιτισμού (www.listedmonuments.culture.gr και
www.odusseus.culture.gr)

Υπόμνημα
1. Φενεός 6. Ορνεαί 11. Κλεωναί 16. Κεχρεαί
2. Κυλλήνη όρος 7. Φλιούς 12. Ακροκόρινθος 17. Δίολκος
3. Μύσαιο 8. Τιτάνη 13. Κόρινθος 18. Οινόη
4. Πελλήνη 9. Σικυών 14. Λέχαιο 19. Κρομμυών
5. Στύμφαλος 10. Νεμέα 15. Ισθμός i. Τενέα
ii. Ηραίο
(Με λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα)

336
 Αναλυτικά:

Πίνακας 37- Αρχαιολογικά μνημεία Κορινθίας σύμφωνα με τις πηγές

α/α τόπος είδος Θεός/ήρωας επιπλέον πληροφορίες
1 Φενεός ιερό Δήμητρα
Ελευσίνια
1 Φενεός ιερό 2 βράχων (Πέτρωμα) μέσα προσωπείο
Κιδαρίας Δήμητρας
1 Φενεός ναός Ερμή μαρμάρινο άγαλμα και
γιορτές 'Ερμαία'
1 Φενεός, ακρόπολη ιερό Αθηνά Τριτωνία
1 Φενεός, ακρόπολη ιερό Άρτεμη Ευρίππα
1 Φενεός, ακρόπολη άγαλμα Ποσειδών χάλκινο
Ίππιος
1 Φενεός, βουνό κρήνες Ερμής
Τρίκρηνα
1 Φενεός προς ιερό Άρτεμη
Αιγειράτη
1 Φενεός προς ναός Απόλλων Πύθιος βωμός Φενεάτη,
Πελλήνη Απόλλωνα και
Αρτεμης
2 Κυλλήνη όρος ναός Δήμητρα Θέσμια
2 Κυλλήνη όρος ιερό Ερμής Κυλλήνιος ξύλινο άγαλμα
4 Πελλήνη ναός Αθηνά άγαλμα μαρμάρινο και
χρυσελεφάντινο/
άδυτο
4 Πελλήνη άλσος Άρτεμη Σώτειρα
4 Πελλήνη ιερό Απόλλων γιορτή Θεοξένια
Θεοξένιος
4 Πελλήνη ιερό Διόνυσος γιορτή Λαμπτήρια
Λαμπτήρ
4 Πελλήνη άγαλμα Ερμής Δόλιος με γένια και πίλο,
εκτελούσε προσευχές
4 Πελλήνη ιερό Ποσειδών Ποσείδιο
4 Πελλήνη, κοντά στο ναός Άρτεμη
ιερό του Απόλλωνα
4 Πελλήνη, περιοχή ιερό Ειλείθυια
Ποσείδιο
4 Μύσαιο ιερό Δήμητρα Μυσία από τον Αργείο Μύσιο
4 Μύσαιο ιερό Ασκληπιός Κύρος πηγή με άγαλμα

337
5 Στύμφαλος 3 ιερά Ήρα, Παιδί-
Τελεία-Χήρα
5 Στύμφαλος ιερό Άρτεμη ξόανο επιχρυσωμένο
Στυμφαλία στη στέγη του ναού,
ξύλινες Στυμφαλίδες
Όρνιθες, μαρμάρινες
εικόνες παρθένων
6 Ορνεαί ιερό Άρτεμη ξόανο
6 Ορνεαί ναός θεών
7 Φλιούς ιερό Ήβη (Γανυμήδα) γιορτή Κισσοτόμους
7 Φλιούς ιερό Απόλλων
7 Φλιούς ιερό Ίσις
7 Φλιούς ναός Ηρακλής
7 Φλιούς ναός Ήρα άγαλμα
7 Φλιούς, αγορά μαντικό οίκημα χάλκινη επιχρυσωμένη
αίγα, μνήμα Αριστία
7 Φλιούς, ακρόπολη περίβολος Δήμητρα ιερό και άγαλμα
Δήμητρας και Κόρης,
χάλκινο άγαλμα
Άρτεμης
7 Φλιούς, ακρόπολη ναός Ασκληπιός άγαλμα και θέατρο
7 Φλιούς, ομφαλός ιερό Διόνυσος
Πελοποννήσου
8 Τιτάνη ναός Ευμενίδες
(Σεμνές)
8 Τιτάνη ναός Ασκληπιός Ασκληπιείο, αγάλματα
Ασκληπιού και Υγείας
σκεπασμένα με
υφάσματα και άγαλμα
Αλεξάνορα και
Ευαμερίωνα και ξόανο
Κορωνίδας
8 Τιτάνη ιερό Αθηνά ξόανο όπου
μεταφέρουν την
Κορωνίδα
8 Τιτάνη, Ασκληπιείο αγάλματα Ασκληπιός στο αέτωμα Ηρακλής
Γορτύνιος, και Νίκες
Διόνυσος, Εκάτη,
Αφροδίτη,
Μητέρα Θεών,
Τύχη(ξόανο)

338
8 Τιτάνη προς ναός Ήρα
Σικυώνα
9 Σικυών ναός Άρτεμη Λιμναία
9 Σικυών βωμός Ποσειδών
Ίσθμιος
9 Σικυών βωμός Δίας Μειλίχιος χάλκινο άγαλμα
9 Σικυών βωμός Άρτεμη Πατρώα επίχρυσο άγαλμα
9 Σικυών ιερό Απόλλων Λύκιος χάλκινο άγαλμα
Ηρακλή
9 Σικυών άγαλμα Ερμής Αγοραίος
9 Σικυών ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο, άγαλμα
Υπνου και άγαλμα
Ονείρου και Υπνου και
άγαλμα Πάνα και
άγαλμα Αρτεμης και
άγαλμα Ασκληπιού
αγένειου και φίδι με
Αριστοδάμα, μητέρα
Άρατου, οστά
θαλάσσιου κήτους
9 Σικυών αίθουσα Απόλλων
Κάρνειος
9 Σικυών ναός Αφροδίτη χρυσελεφάντινο
άγαλμα καθιστής και
άγαλμα Αντιόπης
9 Σικυών ιερό Άρτεμη Φεραία εικόνα της και εικόνα
Ηρακλή
9 Σικυών ιερό Άρτεμη-Απόλλων
9 Σικυών ιερό Ήρα βωμός Πάνα και
μαρμάρινος βωμός
Ήλιου
9 Σικυών ιερό Δήμητρα
9 Σικυών ναός Απόλλων
Κάρνειος
9 Σικυών ναός Ήρα Προδρομία
9 Σικυών γυμνάσιο ιερό Ηρακλής ξόανο και λίθινο
άγαλμα
9 Σικυών, αγορά τόπος Δίας (Ολύμπιον) τάφος Εύπολη
και μνήμα Ξενοδίκης
και τάφος Σικυωνίων
9 Σικυών, αγορά ιερό Πειθώ ηρώο Άρατου

339
9 Σικυών, ακρόπολη ιερό Τύχη Ακραία ξόανο, μνήμα Λύκου
Μεσσήνιου
9 Σικυών, ακρόπολη ιερό Διόσκουροι ξόανα και αγάλματα και
θέατρο και άγαλμα
Άρατου
9 Σικυών, ακρόπολη ναός Διόνυσος άγαλμα
Βάκχειος- Λύσιος χρυσελεφάντινο και
μαρμάρινο άγαλμα
Βάκχων
9 Σικυών, ιερή πύλη ναός Αθηνάς μνήμα Επωπέα, βωμός
Αποτρόπαιων Θεών
9 Σικυών, λιμάνι ιερό Ποσειδών
9 Σικυών προς άλσος Δήμητρα-Κόρη, άγαλμα, και άγαλμα
Φλιούντα, Πυραία Προστασία Κόρης και Διονύσου
10 Νεμέα ναός Δίας Νέμειος γιορτή Νέμεια, τάφος
Οφέλτη
12 Ακροκόρινθος πηγή Πειρήνη δώρο Ασωπού στο
Σίσυφο
12 Ακροκόρινθος 2 τεμένη Ίσις, Πελαγία-
Αιγυπτία
12 Ακροκόρινθος 2 τεμένη Σαράπης
Κάνωβος
12 Ακροκόρινθος ιερό Ανάγκη-Βία βωμοί Ήλιου
12 Ακροκόρινθος ναός Μητέρα Θεών στήλη και θρόνος
μαρμάρινος
12 Ακροκόρινθος ναός Μοίρες- Δήμητρα
-Κόρη
12 Ακροκόρινθος ιερό Ήρα Βουναία
12 Ακροκόρινθος ναός Αφροδίτη άγαλμα και άγαλμα
Ηλίου και άγαλμα
Έρωτα
12 Ακροκόρινθος, βουνό ιερό Ειλείθυια τενεατικη πύλη
προς Τενέα
13 Κόρινθος ναός Τύχη άγαλμα από Πάριο
μάρμαρο
13 Κόρινθος άγαλμα και Απόλλων μέσα ζωγραφική
περίβολος παράσταση με
κατορθώματα Οδυσσέα
στους μνηστήρες
13 Κόρινθος άγαλμα Απόλλων Κλάριος άγαλμα Αφροδίτης, του
χάλκινο Ερμογένη από τα

340
 Κύθηρα
13 Κόρινθος ναός Ερμής και 2 χάλκινα
αγάλματα
13 Κόρινθος 3 αγάλματα Δίας Χθόνιος- επικλήσεις αγαλμάτων
Ύψιστος
13 Κόρινθος ιερό όλοι οι Θεοί
13 Κόρινθος, πύλη τάφος Διογένης Κύνας από τη Σινώπη
13 Κόρινθος, αγορά ιερό Άρτεμη Εφέσια
13 Κόρινθος, αγορά ξόανο Διόνυσος Λύσιος- επίχρυσο και στο
Βάκχειος πρόσωπο κόκκινη
βαφή
13 Κόρινθος, αγορά άγαλμα Αθηνά χάλκινο, στο βάθρο
ανάγλυφες Μούσες
13 Κόρινθος, Κράνειο ναός Αφροδίτη άλσος με κυπαρίσσια,
Μελαινίς τέμενος Βελλεροφόντη,
τάφος Λαΐδας και
πάνω λέαινα που
κρατά κριάρι
13 Κόρινθος, κρήνη άγαλμα Ποσειδών χάλκινο και στα πόδια
του δελφίνι
13 Κόρινθος, λουτρά άγαλμα Ποσειδών και κρήνη Άρτεμης και
Άρτεμη πάνω Βελλεροφόντης
και Πήγασος
13 Κόρινθος προς άγαλμα Ερμής χάλκινο, καθιστός ως
Λέχαιο προστάτης κοπαδιών
13 Κόρινθος προς άγαλμα Ποσειδών, με δελφίνι
Λέχαιο Λευκοθέα και
Παλαίμων
13 Κόρινθος προς άρμα Φαέθων, Ήλιος χάλκινο άγαλμα
Λέχαιο, αγορά- Ηρακλή, πηγή
προπύλαια Πειρήνης
13 Κόρινθος προς ναός Απόλλων ή Δίας καμένος
Σικυών Ολύμπιος
13 Κόρινθος προς ναός Απόλλων άγαλμα χάλκινο
Σικυών καικρήνη Γλαύκης
13 Κόρινθος προς ιερό Αθηνά Χαλινίτις ξόανο με άκρα και
Σικυών πρόσωπο μαρμάρινο
και θέατρο και ξόανο
Ηρακλή γυμνού, απ΄ το
Δαίδαλο
13 Κόρινθος προς ιερό Δίας Κορυφαίος ή χάλκινο άγαλμα

341
 Σικυών Καπετώλιος και γυμνάσιο και πηγή
Λέρνας
13 Κόρινθος προς ναός Ασκληπιός αγάλματα Ασκληπιού
Σικυών και Υγείας από
μάρμαρο
13 Κόρινθος προς ναός Δίας χάλκινο άγαλμα
Σικυών
13 Κόρινθος προς μνήμα παιδιά Μήδειας
Σικυών, Ωδείο
14 Λέχαιο ιερό Ποσειδών χάλκινο άγαλμα
15 Ισθμός ιερό ο βωμός των
Κυκλώπων
15 Ισθμός ιερό Άδυτος
15 Ισθμός ναός Παλαίμων
15 Ισθμός ιερό Ποσειδών αδριάντες αθλητών,
αγάλματα Ποσειδών
Αμφιτρίτη, Θάλασσα,
Τρίτωνες
15 Ισθμός προς Κεχρεαί ναός Άρτεμη ξόανο
16 Κεχρεαί πολυάνδριο Αργείοι
16 Κεχρεαί ναός Αφροδίτη μαρμάρινο άγαλμα,
χάλκινο άγαλμα
Ποσειδών
16 Κεχρεαί λιμάνι ιερό Ασκληπιός και
Ίσιδα
62 Κλεωναί ιερό Αθηνά άγαλμα, μνήμα
Εύρυτου και Κτεάτου
i Τενέα ιερό Απόλλων
Τενεάτης
ii Ηραίο ιερό Ήρα
ii Ηραίο αγάλματα Αθηνά, Ηρακλής
ii Ηραίο ιερό Διας
iii Ακροκόρινθος ιερό Αφροδίτη
iv Ισθμός ιερό Ποσειδών
‘Ισθμιος
iv Ισθμός ιερό Αφροδίτη
iv Λέχαιο μαντείο Ήρα Ακραία
v Ορνεές ιερό Πρίαπος
Ορνεάτης
vi Σικυών ιερό Ήβη Δίας

342
vii Φενεός Ύδατα Στυγός
viii Φλιούς ιερό Ήβη Δίας
a Κόρινθος βωμός Ήρα Άκραία
α Κλεωναί ιερό Ηρακλής
β Ισθμός βωμός Ποσειδών
(Με αραβικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Παυσανία, με λατινικούς
αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα, με λατινικό αλφάβητο οι
πληροφορίες του Απολλόδωρου και με ελληνικό αλφάβητο οι πληροφορίες του Διόδωρου)

Αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού:

Πίνακας 38- Αρχαιολογικά μνημεία που έχουν βρεθεί

1 Φενεός
5 Στύμφαλος
7 Φλιούς
8 Κλεωναί
9 Σικυών αγορά, γυμνάσιο, βουλευτήριο, στοά,
αρχαϊκός ναός Λιμναίας Άρτεμης ή
Απόλλωνα
10 Νεμέα στάδιο, ναός Δία
12 Κόρινθος αγορά, ναοί, κρήνες, καταστήματα, στοές,
λουτρά, Ασκληπιείο, Κεραμεικός
13 Ακροκόρινθος πηγή Πειρήνης, ναός Αφροδίτης, δεξαμενή,
αγορά, ιερά, κρήνες, ωδείο, θέατρο,
καταστήματα, πλακόστρωτη οδός Λεχαίου,
αρχαϊκός ναός Απόλλωνα, κρήνη Γλαύκης
14 Λέχαιο
15 Ίσθμια ιερό Ποσειδών, τείχος και ιουστινιάνειο
οχυρό
16 Κεχρεαί
18 Οινόη
19 Κρομμυών
ii Ηραίο

343
Χάρτης 67: Μύθοι

Χάρτης σημερινού Ν. Κορινθίας. Με κόκκινες κουκκίδες σημειώνονται οι

τόποι στους οποίους συντελέστηκαν μύθοι της ελληνικής μυθολογίας. Με
κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι.

Υπόμνημα
1. Φενεός 4. Φλιούς 7. Σικυών
2. Κυλλήνη όρος 5. Νεμέα 8. Κόρινθος
3. Στύμφαλος 6. Κλεωναί 9. Ακροκόρινθος

344
 Αναλυτικά:
Με κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι μύθοι με γεωλογικές πληροφορίες
που χρειάζονται περαιτέρω έρευνα.

Πίνακας 39- Μύθοι Κορινθίας

α/α τόπος Θεός/ήρωας μύθος
1 Φενεός Δήμητρα στους κατοίκους παραχώρησε η Δήμητρα
τα όσπρια -εκτός από τα φασόλια-
επειδή την είχαν καλοδεχτεί. Στην
ετήσια γιορτή διάβαζαν στ' αυτιά των
μυούμενων μυστήρια και χτυπούσαν με
ραβδιά τους κατοίκους του Κάτω
Κόσμου. Η μη παραχώρηση φασολιών
συνδέεται με τις ορφικές- πυθαγόρειες
δοξασίες και έχει σχέση με τα πνεύματα
(Παυσανίας 1.37.4, 8.15.1).
1 Φενεός Ηρακλής εδώ αποσύρθηκε ο ήρωας μαζί με τη
μητέρα του Αλκμήνη και τον ανιψιό του
Ιόλαο, μετά την εκδίωξη από τον
Ευρυσθέα. Εδώ πέθανε ο Ιφικλής,
δίδυμος αδερφός του Ηρακλή και αυτός,
ρύθμισε την κοίτη του Αροάνιου που είχε
πλημμυρίσει την πόλη (Διόδωρος 4.33,
Παυσανίας 8.14.2).
1 Φενεός Δάρδανος τόπος γέννησης του Δάρδανου, γιού του
Δία και της Πλειάδας Ηλέκτρας,
κατοπινού οικιστή της Σαμοθράκης
(Απολλόδωρος 3.12.1, Διονύσιος ο
Αλικαρνασεύς Ρωμαϊκή Αρχαιολογία 1.9).
2 Κυλλήνη όρος Ερμής εδώ γεννήθηκε ο Ερμής (Οβίδιος
Ημερολόγιο 1, Απολλόδωρος 3.10.2,
Ησίοδος Θεογονία 938, Έργα και Ημέραι
67, Ομηρικοί Ύμνοι 4.2, 4.25, 4.108, 4.227,
4.511, Παυσανίας 5.14.8, Αλκαίος 308β,
Ιππώνακτας 3, 32, 35, Υγίνος 143,
Αθηναίος Δειπνοσοφισταί 11.490f, Σχόλια
στον Όμηρο: Ιλιάδα 2.603).
3 Στύμφαλος Αλφειός εδω ο Αλφειός, γιος του Ωκεανού και
της Θέτιδας, αιφνιδίασε την Αρέθουσα
καθώς έκανε μπάνιο. Αυτή έφυγε και ο
Αλφειός την κυνήγησε σ΄ όλη την
Πελοπόννησο και τις ιωνικές ακτές

345
 μέχρι τις Συρακούσες. Εκεί η Άρτεμη
την μεταμόρφωσε σε πηγή. (Οβίδιος
5.572, Πίνδαρος Νεμεόνικος 1.1, Λιβάνιος
2.30, Στέφανος Βυζάντιος Αρεθούσα,
Παυσανίας 5.7.2).
3 Στύμφαλος Ήρα εδώ ανατράφηκε η Ήρα από τον Τέμενο,
γιο του Πελασγού. Αργότερα ανέγειρε
προς τιμήν της τρία ιερά, Παιδί-Τέλεια-
Χήρα. (Παυσανίας 8.22.2).
3 Στύμφαλος Ηρακλής Οι Στυμφαλίδες όρνιθες, ανθρωποφάγα
πτηνά που διωχτήκαν από τον Ορχομενό
από τους λύκους, κατέφυγαν στη λίμνη
της Στυμφαλίας. Ο Ηρακλής, στον έκτο
άθλο του, με τα κρόταλα που έφτιαξε ο
Ήφαιστος και του έδωσε η Αθηνά,
έδιωξε τα πουλιά και τα σκότωσε με το
τόξο (Παυσανίας 8.22.4, Απολλόδωρος
2.5.6, Διόδωρος 4.13.2, Απολλώνιος ο
Ρόδιος 2.1052, Υγίνος 30, Σχόλια στον
Απολλώνιο Ρόδιο 203).
4 Φλιούς Ποσειδών Η πόλη αρχικά λεγόταν Αραιθυρέα. Εδω
βρισκόταν ως ανάθημα το άρμα του
Πέλοπα, που έτρεχε πάνω στη θάλασσα
χωρίς να βραχούν οι άξονές του από το
νερό, δώρο του Ποσειδώνα (Απολλώνιος
ο Ρόδιος 4.567).
5 Νεμέα Ηρακλής εδώ πραγματοποίησε ο Ηρακλής τον
πρώτο του άθλο και σκότωσε το
λιοντάρι, απόγονο του Όρθρου και της
Έχιδνας, που είχε αναθρέψει η Ήρα
(Ησίοδος Θεογονία 326, Απολλόδωρος
2.5.1, Διόδωρος 4.11.3, Σοφοκλής Τραχίνιαι
1091, Βαλέριος Φλάκκος 1.34, Αιλιανός Περί
ζώων ιδιότητος 12.7, Υγίνος 30).
6 Κλεωναί Ηρακλής εδω ήρθε ο Ηρακλής για να κυνηγήσει το
λιοντάρι της Νεμέας. Ζήτησε από αυτόν
που τον φιλοξενούσε, να κάνει θυσία στο
σωτήρα Δία αν τα καταφέρει ή στον
Ηρακλή ως ήρωα αν σκοτωθεί (Στράβων
8.6.19, Απολλόδωρος 2.5.1).
7 Σικυών Αγαμέμνων εδω κατέφυγε ο Αγαμέμνων και ο
Μενέλαος, όταν μετά τη δολοφονία του

346
 Ατρέα ανέβηκε στο θρόνο ο Θυέστης
(Απολλόδωρος Επιτομή 2.15).
7 Σικυών Αμφίων εδω κατέφυγε η Αντιόπη, έγκυος στον
Αμφίονα και το Ζήθο, από το Δία, για να
γλιτώσει την οργή του πατέρα της,
Νυκτέα. Παντρεύτηκε τον βασιλιά
Επωπέα, αλλά ο αδερφός της τον
σκότωσε και την πήρε αιχμάλωτη
(Απολλόδωρος 3.5.5, Παυσανίας 2.6.1).
7 Σικυών Θυέστης εδω ο Θυέστης βίασε την κόρη του,
Πελοπία, για να πραγματοποιήσει,
σύμφωνα με το χρησμό, το στόχο του να
σκοτώσει τον Ατρέα (Υγίνος 87, 88,
Απολλόδωρος Επιτομή 2.14, Σχόλια στον
Ευριπίδη: Ορέστης 15, Σένεκας Αγαμέμνων
28, 294).
8 Κόρινθος Απόλλων εδώ αφιερώθηκαν οι αυλοί του Σειληνού
Μαρσύα, αφού τον σκότωσε ο
Απόλλωνας, όταν έχασε σε μια μουσική
μονομαχία (Παυσανίας 2.7.9, Απολλόδωρος
1.4.2, Φιλόστρατος 1.20.1, Λιβάνιος 2.20,
Οβίδιος 382, Υγίνος 112, Νόννος 1.42).
8 Κόρινθος Σίσυφος ο Σίσυφος έχανε καθημερινά κάποια από
τα ζώα του, που τα έκλεβε ο γείτονας
του Αυτόλυκος και τα μεταμόρφωνε με
το χάρισμα που του δώσε ο Ερμής και
αποπλάνησε για εκδίκηση την κόρη του
(Όμηρος Ιλιάδα 6.152, Σούδα Σίσυφος,
Απολλόδωρος 1.9.3, Παυσανίας 2.1.1, Υγίνος
101)
9 Ακροκόρινθος Άρτεμη η Θεά σκότωσε ακούσια τον Κεχρέα, γιο
της Πειρήνης, η οποία από τον καημό
της μετατράπηκε σε πηγή (Παυσανίας
2.3.2).
9 Ακροκόρινθος Μήδεια η Μήδεια σκότωσε με τα δώρα της τη
Γλαύκη, τη νέα γυναίκα του Ιάσονα, η
οποία έπεσε σε μια κρήνη που από τότε
φέρει τ' όνομα της (Παυσανίας 2.3.6,
Απολλόδωρος 1.9.28, Διόδωρος 4.54,
Ευριπίδης Μήδεια, Οβίδιος 7.395, Υγίνος
25, Σένεκας Μήδεια 885).
9 Ακροκόρινθος Βελλεροφόντης στην πηγή της Πειρήνης ο

347
 Βελλεροφόντης έπιασε με το χρυσό
χαλινάρι, που του έδωσε η Αθηνά, τον
Πήγασο (Στράβων 8.6.21, Ησίοδος
Θεογονία 319, Απολλόδωρος 1.9.3, 2.3.2,
2.4.2, Παυσανίας 2.4.1, Πίνδαρος
Ολυμπιόνικος 13.62)
9 Ακροκόρινθος Σίσυφος την πηγή της Πειρήνης χάρισε ο
Ασωπός στο Σίσυφο ως αντάλλαγμα για
να του αποκαλύψει που είχε κρύψει ο
Δίας την κόρη του, Αίγινα. Ο Δίας, για
εκδίκηση, έστειλε τον Θάνατο στον
Σίσυφο αλλά εκείνος τον έκλεισε σ’ έναν
πύργο. Όταν οι θεοί ανακάλυψαν ότι
κανείς δεν πεθαίνει πια, τον υπέβαλαν
σε βασανιστήρια στον Άδη (Παυσανίας
2.5.1, Απολλόδωρος 1.9.3, Ησίοδος
Θεογονία 319, Σχόλια στον Όμηρο Ιλιάδα
6.153, Ευστάθιος Παρεκβολαί στην Ομήρου
Οδύσσεια 1.438, 2.209, Πίνδαρος
Αποσπάσματα 52f. 133, Σχόλια στον
Πίνδαρο: Ολυμπιόνικος 1.97)

348
Πίνακας 40: Γεωλογία κατά Παυσανία και Στράβωνα

(Με μαύρα στοιχεία σημειώνονται οι γεωλογικές πληροφορίες που δίνει ο

Παυσανίας -ποταμοί, λίμνες, πηγές, κρήνες και σπήλαια. Με κόκκινα οι
επιπλέον πληροφορίες από το Στράβωνα. Οι κοινές πληροφορίες δεν
αναφέρονται δύο φορές).

Πίνακας 40
Αρχαία Γεωλογία
Ποταμοί Τόπος
Σύθας Πελλήνη-Σικυώνα
Όλβιος ή Αροάνιος Φενεός
Ασωπός Σικυώνα
Καρνεάτης Φλιούς
Νεμέα Σικυωνία
Ανίας Φενεός
Ορνεάτης Ορνεές
Στύμφαλος Στύμφαλος
Πηγές-Κρήνες Τόπος
Κρήνη Κόρινθος-ιερό Θεών
Πηγή Πειρήνης Κόρινθος-έξω από προπύλαια
Κρήνη Κόρινθος-άγαλμα Άρτεμης
Κρήνη Γλαύκης Κόρινθος-αγορά
Πηγή Λέρνα Κόρινθος-γυμνάσιο, θέατρο
Πηγή Στάζουσα Σικυών-πύλη
Πηγές Πελλήνη-περιοχή Γλυκειές
Πηγές Μύσαιο
Πηγή Μύσαιο-ιερό Ασκληπιού
Λουτρά Ελένης Απέναντι από Κεχρεές- ζεστό και
κρύο νερό που χύνεται στη θάλασσα
Στυμφαλία Στύμφαλος

Σπήλαια Τόπος
σπήλαιο Σικυών-πηγή Στάζουσα
Λίμνη Τόπος
Στυμφαλία Στύμφαλος

349
 Χάρτης 68: Σπήλαια

Χάρτης σημερινού Ν. Κορινθίας. Με κίτρινες κουκκίδες σημειώνονται οι

θέσεις των σπηλαίων που έχουν βρεθεί σύμφωνα με την Εφορεία
Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας του Υπουργείου
Πολιτισμού.

Υπόμνημα
1. Αρχαία Κόρινθος 6. Αγιονόρι 11. Δροσοπηγή 16. Μέγας Βάλτος
2. Λουτράκι 7. Αγ. Βασίλειος 12. Εβροστίνη 17. Νεμέα
3. Σικυών 8. Αρχαία Νεμέα 13. Καρυά 18. Σοφικό
4. Κλημέντιο 9. Αρχαίες Κλεωναί 14. Κλένια 19. Μελίσσι
5. Άνω Τρίκαλα 10. Βελίνα 15. Λαύκα 20. Κλένια

350
 Αναλυτικά:

Πίνακας 41- Σπήλαια Κορινθίας

α/α είδος τόπος Θέση Όνομα
1712 σπήλαιο Κορινθίας Λίμνη
Βουλιαγμένης
1766 σπήλαια 2 Αγιονόρι Κλεισούρα
Κορινθίας
1767 φυσικά στέγαστρα Αγ. Βασίλειος Χούνι
2 Κορινθίας
1768 σπηλαιώδη Αγ. Βασίλειος Πάτημα
ανοιγματα 3 Κορινθίας
1769 σπήλαιο Άνω Τρίκαλα Κοκκινόβραχος, Σπήλαιο του
Κορινθίας Ζήρεια Πανός
1770 σπηλαιοβάραθρο Άνω Τρίκαλα Βουνό Πούλιου Ερμής
Κορινθίας Οχτός
1771 σπήλαιο Αρχαία ΒΑ πλευρά
Κόρινθος Ακροκορίνθου
1772 σπήλαιο Αρχαία Νεμέα Τέμπες
1773 σπήλαιο Αρχαία Νεμέα Ντουλίζα-
Πάρναβος
1774 σπήλαιο Αρχαία Νεμέα Τριανταφυλίζα
1775 σπήλαιο Αρχαία Νεμέα Σεμένη
1776 σπήλαιοβάραθρο Αρχαίες 1χλμ ΝΔ του Στανοτόπι της
Κλεωνές γηπέδου του Εκκλησίας
χωριού
1777 σπήλαιο Αρχαίες 500μ. από Τρούπα Κολώνας
Κλεωνές κέντρο χωριού
1778 σπήλαιο Αρχαίες 1χλμ από Σπηλιές
Κλεωνές κέντρο χωριού Πλατάνια
1779 σπηλαιοβάραθρο Βελίνα Τρύπα 1χλμ
Κορινθίας από κοινότητα
1780 βαραθρώδες Δροσοπηγή Σκάλα Σπήλαιο Σκάλας
σπήλαιο Κορινθίας Στυμφαλίας Στυμφαλίας
1781 σπήλαιο Εβροστίνη Ύψωμα Πιτσών
Κορινθίας
1782 μικρό σπήλαιο Καρυά Μπαρουτοσπηλιά
Κορινθίας
1783 μικρό σπήλαιο Καρυά Βαθειά σπηλιά
Κορινθίας
1784 μικρά σπήλαια 2 Καρυά Σπηλιά Σούρλου

351
 Κορινθίας
1785 σπήλαιο Κλένια Καλιβάτση
Κορινθίας
1786 σπήλαιο Κλημέντιο Κονόμαυρα του Αλέξιου
Κορινθίας
1787 σπήλαιο Κλημέντιο Χούνι του Ντόντου
Κορινθίας
1788 σπήλαιο Κλημέντιο Χούνι του Μίχα
Κορινθίας
1789 σπήλαιο Κλημέντιο Τσιούκα Τσιούκα
Κορινθίας
1790 σπήλαιο Λαύκα Στυμφαλία Στυμφαλία
Κορινθίας
1791 καρστικό σπήλαιο Λουτράκι πλατεία Ζωοδόχων
Ζωοδόχων Πηγών
Πηγών
1792 σπήλαιο Μέγας Βάλτος Ελληνικό Κτήριο Ελληνικό
Κορινθίας
1793 σπήλαιο Μέγας Βάλτος Ρέθυ Ρέθυ
Κορινθίας
1794 σπήλαιο Μέγας Βάλτος Μουγκούστος Φράγκου
Κορινθίας
1795 βάραθρο Νεμέα Ραχιώτισσας
Κορινθίας
1796 σπήλαιο Νεμέα βουνό
Κορινθίας Πολύφεγγος
1797 βάραθρο Σικυών Κιάτου Α δημοτικό
σχολείο
Βασιλικού
1798 βάραθρο Σικυών Κιάτου συνέχεια
Βούλου Βεσέζα
1799 σπήλαιο Σικυών Κιάτου 500-800 μ. Αράπη
Μονής
Λέχοβας
1800 σπήλαιο Σοφικό Αμυγδαλέιζα
Κορινθίας
1801 σπήλαιο Σοφικό Τζιλίκα
Κορινθίας
1802 σπήλαιο Σοφικό Σελόντα,
Κορινθίας Κόκκινα
χώματα

352
1803 σπήλαιο Σοφικό Γιουσέρι
Κορινθίας
3366 σπήλαιο Λαύκα
Κορινθίας
3127 σπήλαιο Μελίσσι Ασπροσπηλιά
Κορινθίας
3128 σπήλαιο Κλένια Κλένιας
Κορινθίας
3660 σπήλαιο Κορινθία Αράπη
3700 σπήλαιο Πισιές Όρμος Κακή Σκάλα
Κορινθίας Σχοίνου,
Μεγαρίδα
(Διατηρήθηκε η αρίθμηση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και
Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας)

353
Χάρτης 69: Λίμνες

Χάρτης του Ν. Κορινθίας, όπου σημειώνονται οι λίμνες Στυμφαλία και

Βουλιαγμένη.

354
 Χάρτης 70: Οι ποταμοί

Χάρτης του σημερινού Ν. Κορινθίας όπου σημειώνονται όσοι από τους

ποταμούς που αναφέρουν οι Παυσανίας και Στράβων υπάρχουν και σήμερα.

Οι ποταμοί Όλβιος, Σύθας ή Τρικαλίτικος και Ασωπός. (Ο Κριός ανήκει στο

Ν. Αχαΐας)

355
Χάρτης 71: Θερμομεταλλικές Πηγές

Χάρτης του σημερινού Ν. Κορινθίας. Με πράσινες κουκκίδες σημειώνονται

οι θερμομεταλλικές πηγές σύμφωνα με το χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1997).

Αναλυτικά:

Πίνακας 42- Θερμομεταλλικές Πηγές

α/α όνομα τόπος
1 Χελιδόρι Μεντουργιάνικα-Λυγιά
Κορινθίας
2 Σκούπα Καλλιθέα Κορινθίας
3 Σουληνάρι Ζευγολατειό Κορινθίας
4 Αλμυρή Κεχριές-Λουτρά Ελένης

356
Χάρτης 72: Ρήγματα

Χάρτης του σημερινού Ν. Κορινθίας. Με μωβ γραμμές σημειώνονται τα

ρήγματα σύμφωνα με το σεισμοτεκτονικό χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1989).

357
Χάρτης 73: Συγκεντρωτικός χάρτης του σημερινού Ν. Κορινθίας με τα
αρχαιολογικά, μυθολογικά και γεωλογικά δεδομένα.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Μύθοι
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες

358
Λεξικό τοπωνυμίων:

Πίνακας 43- Τοπωνύμια Κορινθίας

1 Κόρινθος γιος του Δία ή γιος του Μαραθώνα, απόγονος του
Ήλιου, πριν Εφύρα, κόρη του Ωκεανού
2 Σικυών γιος του Μαραθώνα, απόγονος του Ήλιου ή γιος του
Μητίωνα γιου του Ερεχθέα. Πριν Ασωπία
3 Κλεωνές Κλεώνη, κόρη του Πέλοπα ή μια από τις κόρες του
Ασωπού
4 Νεμέα κόρη Ασωπού
5 Φενεός ντόπιος κάτοικος
6 Στύμφαλος γιος του Ελάτου, εγγονού του Αρκά

359
 Νομός Λακωνίας

Χάρτης 74:

360
Ιστορία της περιοχής:

Ο πρώτος βασιλιάς της Λακωνίας ήταν ο Λέλεξ και για αυτό η πρώτη

της ονομασία ήταν Λελεγία. Όταν πέθανε, ανέλαβε ο γιος του Μύλης και στη

συνέχεια ο εγγονός του Ευρώτας. Επειδή ο Ευρώτας δεν είχε αρσενικά

παιδιά, έδωσε με τη σειρά του τη βασιλεία στο γαμπρό του, Λακεδαίμονα, γιό

του Δία και της Ταϋγέτης, κόρης του Άτλαντα και της Πλειόνης. Ο

Λακεδαίμονας ήταν αυτός που έδωσε το οριστικό όνομα στη χώρα. Επίσης

έδωσε και το όνομα της γυναίκας του, Σπάρτης, στην πόλη που έκτισε.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση 3.1)

361
Γεωμυθότοποι:

25. Γύθειο- κατηγορία 3

α. Γεωμύθος
O Ηρακλής πήγε στους Δελφούς για να βρει τρόπο να θεραπευτεί από τις

τύψεις για το φόνο του Ίφιτου. Η Πυθία δεν του έδωσε χρησμό και αυτός

οργισμένος άρπαξε τον τρίποδα του ναού. Μάλωσε με τον Απόλλωνα και τους

χώρισε ο Δίας με κεραυνό. Για τη συμφιλίωσή τους ίδρυσαν το Γύθειο.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 75: Γύθειο. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία, γεωμύθος, πηγή και
ρήγμα.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Ρήγματα
Πηγή

362
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Ο Ηρακλής το δέχτηκε και τον

φιλοξένησε (τον Ίφιτο) αλλά αφού
τον κατέλαβε η τρέλα τον έριξε κάτω
απ' τα τείχη της Τίρυνθας. Και
θέλοντας να καθαριστεί από το φόνο
πήγε στον Νηλέα. αυτός ήταν
βασιλιάς των Πυλίων. Επειδή ο
Νηλέας τον έδιωξε λόγω της φιλίας
του προς τον Εύρυτο, αφού ήρθε στις
Αμύκλες, καθαρίστηκε απ’ το
Δηίφοβο, γιο του Ιππόλυτου. Αλλά
χτυπημένος από μια φοβερή
αρρώστια λόγω του φόνου του
Ίφιτου, αφού ήρθε στους Δελφούς
ρωτούσε πώς θ' απαλλαγεί απ' την
αρρώστια. Επειδή όμως η Πυθία δεν
έδινε χρησμό, ήθελε να ληστέψει το
ναό και αφού άρπαξε τον τρίποδα, να
ιδρύσει δικό του μαντείο. Ενώ ήρθε
στα χέρια με τον Απόλλωνα, έριξε ο
Ζεύς κεραυνό ανάμεσα τους. Κι αφού
χώρισαν μ' αυτόν τον τρόπο, ο
(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη
Ηρακλής λαβαίνει χρησμό, που έλεγε
2.129.6)
ότι θα απαλλαγεί απ' την αρρώστια.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Οι δε Γυθεάτες λένε ότι την πόλη
τους δεν την έκτισαν άνθρωποι αλλά
ο Ηρακλής και ο Απόλλων, οι οποίοι
αφού φιλονίκησαν πρώτα για τον
τρίποδα συμφιλιώθηκαν μετά και μαζί
έκτισαν αυτή την πόλη. Στην αγορά
υπάρχουν αγάλματα του Απόλλωνα
και του Ηρακλή. κοντά σ’ αυτά
υπάρχει άγαλμα και του Διονύσου, Σ’
άλλο μέρος υπάρχει ο Κάρνειος
Απόλλωνας και ιερό του Άμμωνα και
χάλκινο άγαλμα του Ασκληπιού, του
οποίο ο ναός είναι χωρίς στέγη.

363
 υπάρχει επίσης πηγή του θεού και
ιερό της Δήμητρα, και άγαλμα του
Γαιαόχου Ποσειδώνα.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
3.21.8)

Σχόλια:

Όταν οι Δωριείς έδιωξαν τους Αχαιούς από τη Λακεδαίμονα το Γύθειο ήταν

μια αλίμενη πόλη. Οι Δωριείς λοιπόν με τεχνικά έργα έκαναν το επίνειο της
Σπάρτης, πολεμικό ναύσταθμο. Αρχικά με εκτεταμένη εκσκαφή ή εκβάθυνση το
διαμόρφωσαν σε τεχνητό λιμάνι εκμεταλλευόμενοι τη γεωμορφολογία σε τέτοιο
βαθμό ώστε ο Στράβων να το ονομάζει ναύσταθμο ορυκτό. (8.363) Με τα έργα
αυτά το λιμάνι επεκτάθηκε στην ξηρά και απέκτησε και
κυματοθραύστη.(Παπαχατζής, 1979).
Σε πολλές περιπτώσεις ο Ηρακλής χρησιμοποιήθηκε σαν «όχημα» για να
ερμηνευθούν γεωλογικά φαινόμενα ή/και εγγειοβελτιωτικά έργα μέσω των
μύθων του. Έτσι καταγράφεται εδώ τόσο ο μύθος της θεμελίωσης του Γυθείου
από τον Απόλλωνα και τον Ηρακλή όσο και τα έργα που έκαναν οι Σπαρτιάτες
στην περιοχή για να διερευνηθεί πιθανή σύνδεσή τους.
Κατά τη γνώμη μας η θεμελίωση της πόλης από τον Ηρακλή και τον
Απόλλωνα συμβολίζει την συμβολή ενός υδραυλικού μηχανικού και του θεού
των μαθηματικών και της Αρμονίας στην μετατροπή ενός οικισμού σε ισχυρό
αστικό λιμάνι.

Περί τα τρία στάδια μάλιστα από το

Γύθειο υπάρχει ο αργός
(ακατέργαστος) λίθος, που λένε ότι
κάθισε ο Ορέστης και θεραπεύτηκε
από τη μανία του, γι' αυτό, αυτός ο
λiθoς ονομάστηκε Δίας Καππώτας
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση στη Δωρική διάλεκτο.
3.22) (Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Ο μύθος αναφέρεται σε κατάλοιπα πρωτόγονης θρησκείας, όταν

λατρεύονταν οι λίθοι. Καππώτας Δίας κατά τη Δωρική διάλεκτο σήμαινε τον
«από τον ουρανό πεσόντα Δία». Πρόκειται μάλλον για ευμεγέθη μονόλιθο
(menhir/μενίρ) είτε για μετεωρόλιθο (καταπεσών λίθος) αστροφυσικής
προέλευσης είτε για λίθο χτυπημένο από καταπεσόντα κεραυνό με περίεργες
γεωφυσικές ιδιότητες.
Στην αρχαιότητα θεωρούνταν «δυναμούχος» λίθος που απορρόφησε τη
μανία του Ορέστη και συνδέεται με τον ιερό λίθο σε σχήμα δακτύλου (επίσης
μενίρ)-Δακτύλου μνήμα- πάνω στο οποίο κάθισε ο Ορέστης για να γλιτώσει από

364
τις Ερινύες (Παπαχατζής, 1979).
Επιπλέον μια από τις πιθανές ετυμολογήσεις του τοπωνυμίου Μάνη είναι
από τη λέξη μανία. Ίσως την μανία του Ορέστη; Μύθος που χρειάζεται ιδιαίτερη
έρευνα.

365
26. Κύφαντες- κατηγορία 2

α. Γεωμύθος
H Αταλάντη εξαντλημένη από τη δίψα κτύπησε ένα βράχο με το δόρυ της και

ανέβλυσε νερό δίπλα στη σπηλιά του Ασκληπιού.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 76: Κύφαντες. Σημειώνονται αρχαιολογικές πληροφορίες, γεωμύθος,
σπήλαια και ρήγμα.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Ρήγμα

366
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Θα βρούμε τα ερείπια των

καλούμενων Κυφάντων, σ’ αυτά δε
είναι ιερό σπήλαιο του Ασκληπιού και
άγαλμα αυτού λίθινο. Υπάρχει και
πηγή με κρύο νερό, η οποία τρέχει
από βράχο. Λένε ότι, κυνηγώντας
εδώ η Αταλάντη επειδή δίψασε
χτύπησε το βράχο με τη λόγχη και
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση έτσι έτρεξε το νερό.
3.24.2.3) (Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Μύθος με γεωτεκτονική πληροφορία. Νερό μπορεί να αναβλύσει ξαφνικά από

τη γη γιατί ένα υδρόφιλο ρήγμα άνοιξε μετά από ένα σεισμό. Όπως και
αντιστρόφως, μια πηγή μπορεί να διακόψει τη ροή της, γιατί ένα σεισμός έκλεισε
τους υπόγειους αγωγούς του νερού.
Καινούριες πηγές που ρέουν αιφνίδια, έχουν αποδοθεί στη μυθολογία, στον
Πήγασο και τo κτύπημα από την οπλή του (βλ. Ν. Αργολίδας), στον Ποσειδώνα
και το κτύπημα από την τρίαινά του (βλ. Ν. Αργολίδας) και εδώ στην Αταλάντη
και το κτύπημα από τη λόγχη της.
Η εντυπωσιακή αυτή εξήγηση υδρόφιλου ρήγματος συναντάται και
αργότερα: στην Παλαιά Διαθήκη ο Μωυσής με εντολή του Θεού, χτύπησε τη
ράβδο του στο βράχο και ξεπήδησε νερό για να πιεί ο διψασμένος λαός του
Ισραήλ «ὅδε ἐγὼ ἕστηκα ἐκεῖ πρὸ τοῦ σε ἐπὶ τῆς πέτρας ἐν Χωρήβ· καὶ πατάξεις
τὴν πέτραν (με τη ράβδο), καὶ ἐξελεύσεται ἐξ αὐτῆς ὕδωρ, καὶ πίεται ὁ λαός»
Έξοδος 17,6.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στην περιοχή των Κυφάντων υπάρχει σήμερα το
σπήλαιο του Ασκληπιού.

367
27. Επίδαυρος Λιμηρά- κατηγορία 2

α. Γεωμύθος
Μαντική λίμνη, όπου έριχναν κριθαρένια ψωμιά, ερμηνεύοντας ως καλό οιωνό

το βύθισμα τους στα νερά και ως κακό, τη διατήρηση τους στην επιφάνεια.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 77: Επίδαυρος Λιμηρά. Σημειώνονται αρχαιολογικές πληροφορίες,
γεωμύθος και ρήγμα.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι
Ρήγματα

368
 γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Στα δεξιά και σε απόσταση περίπου

δύο στάδια είναι το λεγόμενο νερό
της Ινούς, όμοιο στο μέγεθος μικρής
λίμνης, που όμως είναι πολύ βαθιά.
Στο νερό αυτό κατά τη γιορτή της
Ινούς, ρίχνουν κομμάτια ζύμης. Αν το
νερό τα δεχτεί, αυτό είναι καλός
σημάδι γι' αυτόν που τα έριξε, ενώ αν
δεν τα δεχτεί, αυτό είναι κακό
σημάδι.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
3.23.8)

Σχόλια:

Άλλος ένας μύθος που προσπαθεί να εξηγήσει ένα ιδιαίτερο γεωλογικό

φαινόμενο. Η πηγή, που θεωρείται πολύ βαθιά, είναι καταβόθρα με υπόγειο
χείμαρρο. Άλλοτε υπερχειλίζει και φέρνει τα προϊόντα, που ρίχνονται στην πηγή,
στην επιφάνεια της και άλλοτε οι υπόγειοι αγωγοί τα παίρνουν μακριά
(Clendenon, 2009).

369
28. Ταίναρο- κατηγορία 1

α. Γεωμύθος
Πύλη του Αδη. Ήταν ναός αφιερωμένος στον Χθόνιο Ποσειδώνα και είχε

ψυχοπομπείο γύρω από μια σπηλιά. Ήταν η κύρια πύλη απ΄ όπου

επικοινωνούσαν με τις ψυχές των πεθαμένων. Από εδώ κατέβηκαν στον Αδη

και ο Ηρακλής για να πάρει τον Κέρβερο και ο Θησέας με τον Πειρίθου για να

πάρουν την Περσεφόνη. Επίσης ο Ορφέας για να καλέσει την ψυχή της

Ευρυδίκης.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 78: Ακρωτήριο Ταίναρο. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία και
γεωμύθος

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι

370
 γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας
(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 2.123)
HELENA
Theseus Aegei et Aethrae
Pitthei filiae filius cum Pirithoo
Ixionis filio Helenam Tyndarei et
Ledae filiam uirginem de fano
Dianae sacrificantem rapuerunt
et detulerunt Athenas in pagum
Atticae regionis. quod Iouis eos
cum vidisset tantam audaciam
habere ut se ipsi ad periculum
offerrent, in quiete eis imperavit
ut peterent ambo
a Plutone Pirithoo Proserpinam in
coniugium; qui cum per insulam
371
Και αφού ήρθε στο Ταίναρο της
Λακωνίας, όπου βρίσκεται το στόμιο
που κατεβαίνουν στον Άδη,
πορεύθηκε διαμέσου αυτού. Kι όταν
τον είδαν οι ψυχές τράπηκαν σε φυγή
όλες εκτός του Μελέαγρο και της
Μέδουσας Γοργόνας. Και τράβηξε το
ξίφος του εναντίον της Γοργόνας
γιατί νόμισε ότι ήταν ζωντανή. Αλλά
έμαθε απ' τον Ερμή ότι ήταν ένα
κούφιο είδωλο. Όταν έφτασε κοντά
στις πύλες του Άδη βρήκε το Θησέα
και τον Πειρίθου, που είχε κατέβει
στον Άδη για να ζητήσει σε γάμο την
Περσεφόνη και γι' αυτό είχε δεθεί.
Μόλις αντίκρισαν τον Ηρακλή,
άπλωναν τα χέρια σα να ζητούσαν ν'
αναστηθούν με τη δύναμή του. Και τον
μεν Θησέα αφού τον έπιασε απ' το
χέρι τον σήκωσε, τον δε Πειρίθου
τον άφησε, γιατί όταν θέλησε να τον
σηκώσει σείστηκε η γη. Κύλησε δε και
από τη θέση του το βράχο του
Ασκάλαφου.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Ο Θησέας, γιος του Αιγέα και της
Αίθρας, κόρης του Πιτθέα, μαζί με
τον Πειρίθου, γιο του Ιξίωνα,
άρπαξαν την παρθένα Ελένη, κόρη
του Τυνδάρεω και της Λήδας, από το
ιερό της Αρτέμιδας, ενώ θυσίαζε, και
την πήραν στην Αθήνα, σε μια
περιοχή της Αττικής. Όταν ο Ζεύς
είδε ότι είχαν τέτοιο θράσος ώστε να
εκτεθούν στον κίνδυνο, τους διέταξε
και τους δυο, με ένα όνειρο, να πάνε
και να ζητήσουν από τον Πλούτωνα,
για τον Πειρίθου, την Περσεφόνη σε
γάμο. Όταν κατέβηκαν στην χώρα
Taenariam ad inferos
descendissent et de qua re
venissent indicarent Ρlυtοni, a
furiis strati diuque lacerati sunt.
quo Hercules ad canerri
tricipitem. ducendum cum
venisset, illi fidem eius
implorarunt; qui a Plutone
impetravit eosque incolumes
eduxίt. ob Helenam Castor et
Pollux fratres belligerarunt et
Aethram Thesei matrem et
Phisadiem Pirithoi sororem
ceperunt et in servitutem sorori
dederunt.
(Hyginus, Fabulae 79)
Σχόλια:
Ο Θησέας και ο Πειρίθους άρπαξαν την Ελένη από το ιερό της Ορθίας
Άρτεμης στη Σπάρτη, του οποίου ήταν ιέρεια. Ο ναός, που δεν αναφέρεται από
τον Παυσανία, έχει βρεθεί σήμερα.
372
των Νεκρών μέσω της χερσονήσου
του Ταίναρου, και ενημέρωσαν τον
Πλούτωνα γιατί είχαν έρθει,
βασανίστηκαν για μεγάλο χρονικό
διάστημα από τις Ερινύες. Όταν ο
Ηρακλής ήρθε για να οδηγήσει επάνω
το τρικέφαλο σκυλί, παρακάλεσαν την
υπόσχεσή του για προστασία. Του
δόθηκε η χάρη από τον Πλούτωνα,
και τους έφερε έξω σώους. Ο
Κάστωρ και ο Πολυδεύκης, οι
αδελφοί της Ελένης, αγωνίστηκαν για
χάρη της, και πήραν την Αίθρα,
μητέρα του Θησέα, και τη Φισάδια,
την αδελφή του Πειρίθου, και τις
έδωσαν στην υπηρεσία της αδελφής
τους.
(Aπόδοση της συγγραφέα από την
αγγλική μετάφραση της Grant, 1966)
Από την Πύρριχο κατεβαίνοντας στη
θάλασσα, βρίσκουμε την Τευθρώνη.
Οι κάτοικοι λένε ότι ιδρυτής αυτής
είναι ο Τεύθραντας ο Αθηναίος,
περισσότερο από όλους τους θεούς
τιμούν την Ισσωρία Άρτεμη. Υπάρχει
μάλιστα και πηγή ονομαζόμενη Nαΐα.
Από την Τευθρώνη περί τα εκατόν
πενήντα στάδια απέχει το ακρωτήριο
Ταίναρο, στο οποίο είναι τα λιμάνια
Αχίλλειος και Ψαμαθούς. Στο
ακρωτήρι είναι ναός που μοιάζει με
σπηλιά, με άγαλμα του Ποσειδώνα
μπροστά του. Μερικοί από τους
Έλληνες έπλασαν ότι σ’ αυτό το
μέρος ο Ηρακλής ανέβασε τον σκύλο

(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
3.25.4)
(Πίνδαρος, Πυθιόνικος 4.41)
Εἴρηται περὶ Κερβέρου ὡς κύων ὢν
τρεῖς εἶχε κεφαλάς. δῆλον δὲ ὅτι καὶ
οὗτος ἀπὸ τῆς πόλεως ἐκλήθη
Τρικάρηνος, ὥσπερ ὁ Γηρυόνης·
ἔλεγον δὲ οἱ ἄνθρωποι· «καλός τε
καὶ μέγας ὁ Τρικάρηνος κύων.»
εἴρηται δὲ περὶ αὐτοῦ ὡς Ἡρακλῆς
αὐτὸν ἐξ Ἅιδου ἀνήγαγε, μυθικῶς.
Ἐγένετο δὲ τοιόνδε τι. Γηρυόνηι ἐπὶ
ταῖς βουσὶν ἦσαν κύνες μεγάλοι καὶ
νεανίαι, ὀνόματα δὲ ἦν αὐτοῖς τῶι
μὲν Κέρβερος, τῶι δὲ Ὄρθος. τὸν
μὲν οὖν Ὄρθον Ἡρακλῆς ἐν
Τρικαρηνίαι πρὶν περιελάσαι τὰς
βοῦς ἀναιρεῖ· ὁ δὲ Κέρβερος
συνηκολούθει ταῖς βουσίν.
ἐπιθυμήσας δὲ τοῦ κυνὸς ἀνὴρ
Μυκηναῖος ὄνομα Μολοττός, τὸ μὲν
πρῶτον ἤιτει τὸν Εὐρυσθέα
ἀποδόσθαι αὐτῶι τὸν κύνα· οὐ
βουλομένου δὲ τοῦ Εὐρυσθέως,
ἀναπείθει τοὺς βουκόλους καὶ
κατείργνυσι τὸν κύνα ἐν τῆι
Λακωνικῆι ἐπὶ Ταινάρωι ἐν
σπηλαίωι τινὶ τεκνοποιΐας ἕνεκα,
καὶ ὑφίησιν αὐτῶι κύνας θηλείας
ἐμβατεύειν. Εὐρυσθεὺς δὲ πέμπει
Ἡρακλέα κατὰ ζήτησιν τοῦ κυνός. ὁ
δὲ πᾶσαν Πελοπόννησον περιϊὼν
373
του Άδη, χωρίς να υπάρχει κανείς
υπόγειος δρόμος, η οποία να οδηγεί
εντός της σπηλιάς ούτε είναι εύκολο
από τα σημεία να πεισθεί κανείς ότι
υπάρχει υπόγεια κατοικία των θεών
στην οποία συναθροίζονται οι ψυχές.
(Πάπυρος, 1975)
Αν επιστρέφοντας στην ιερή την
πόλη του Ταινάρου ο Εύφημος -ο γιός
του Ποσειδώνα, που η Ευρώπη, η
κόρη του Τιτυού, στου Κηφισού τις
όχθες γέννησε- θα τον πετούσε εκεί,
που ανοίγεται το χθόνιο του Άδη
στόμα.
(Δίφρος, 1960)
Σύμφωνα με το μύθο ο Κέρβερος
ήταν ένας σκυλί με τρία κεφάλια.
Κατά πάσα πιθανότητα και αυτός,
όπως ο Γηρυόνης, αποκαλούνταν
«Τρικάρηνος», επειδή καταγόταν από
την ομώνυμη πόλη. Έλεγαν οι
άνθρωποι: «όμορφος και
μεγαλόσωμος ο Τρικάρηνος σκύλος».
Ο Ηρακλής, κατά μία απίστευτη
εκδοχή του μύθου, τον ανέσυρε από
τον Άδη.
Τα πράγματα έγιναν μάλλον ως εξής.
Τα βόδια του Γηρυόνη είχαν για
φύλακες κάποια μεγαλόσωμα και
νεαρά σκυλιά, τον Κέρβερο και τον
Όρθο. Ο Ηρακλής σκότωσε τον
Όρθο στην Τρικαρηνία, πριν
αιχμαλωτίσει το κοπάδι των βοδιών,
ενώ ο Κέρβερος συνέχισε να
ακολουθεί τα βόδια. Κάποιος
Μυκηναίος ονόματι Μολοττός θέλησε
να αποκτήσει το σκυλί και αρχικά το
ζήτησε από τον Ευρυσθέα. Επειδή,
όμως, ο Ευρυσθέας αρνήθηκε,
δωροδόκησε τους βοσκούς, πήρε το
σκυλί και το έκλεισε σ' ένα σπήλαιο
ἦλθεν ὅπου αὐτῶι ἐμηνύθη ὁ κύων
ὑπάρχειν, καὶ καταβὰς ἀνάγει ἐκ
τοῦ ἄντρου τὸν κύνα. ἔλεγον οὖν οἱ
ἄνθρωποι· «διὰ τοῦ ἄντρου καταβὰς
εἰς Ἅιδου Ἡρακλῆς ἀνήγαγε τόν
κύνα.»
(Παλαίφατος, Περί απίστων 39)
Inde per inmensum croceo
velatus amictu
Aethera digreditur Ciconumque
Hymenaeus ad oras.
Tendit et Orphea nequiquam
voce vocatur.
Adfuit ille quidem, sed nec
sollemnia verba
Νec laetos voltus nec felix
attulit omen.
Fax quoque, quam tenuit,
lacrimoso stridula fumo
Usque fuit nullosque inuenit
motibus ignes.
Exitus auspicio grauior; nam
nupta per herbas
Dum noua Naiadum turba
comitata uagatur,
Occidit in talum serpentis dente
recepto.
Quam satis ad superas postquam
Rhodopeius auras Defleuit uates,
ne nοn temptaret et umbras.
Ad Styga Taenaria est ausus
descendere porta;
Perque leues populos
simulacraque functa sepulcro
374
στο Ταίναρο της Λακωνίας. Μαζί του
έβαλε και θηλυκά σκυλιά, για να
ζευγαρώσουν και να αποκτήσουν
απογόνους. Ο Ευρυσθέας έστειλε τον
Ηρακλή να βρει το σκύλο και εκείνος
γύρισε όλη την Πελοπόννησο και
τελικά έφθασε στο μέρος όπου,
σύμφωνα με τις πληροφορίες που
είχε, βρισκόταν το ζώο, Μπήκε στο
σπήλαιο και έβγαλε έξω το σκύλο.
Έλεγαν, λοιπόν, οι άνθρωποι: «ο
Ηρακλής κατέβηκε από το σπήλαιο,
στον Άδη και ανέσυρε το σκύλο».
(Βάνιας, 2000)
Ντυμένος ο Υμέναιος κροκόχρωμο
χιτώνα, επέταξε ανάερα στη χώρα
των Κικόνων, όπου τ' Ορφέα η φωνή
να 'ρθει τον προσκαλούσε. Πήγε, μα
δίχως της χαράς τα γνώριμα
τραγούδια, δίχως την όψη xαρωπή,
χωρίς καλά σημάδια.
Δεν άναβ' η λαμπάδα του, όσο κι αν
την κουνούσε, μον’ έτριζε κι απ' τον
καπνό δακρύζανε τα μάτια. Το τέλος
όμως πιο κακό κι απ' τα σημάδια
εβγήκε. Ενώ γυρνoύσ' η νιόνυφη σε
πράσινο λιβάδι κι ακολουθούσαν πίσω
της πλήθος οι Ναϊάδες, δόντι φιδιού
τη δάγκωσε στο πόδι και πεθαίνει,
πικρά στη γη την έκλαψε ο ψάλτης
της Ροδόπης, μα και στον Αδη ν'
ακουστεί θέλει να δοκιμάσει.
Κι έτσι απ' τις πύλες τόλμησε
περνώντας του Ταινάρου στη Στύγα
για να κατέβει. Μέσ' απ' των
πεθαμένων τα τόσα τα φαντάσματα
στην Περσεφόνη φτάνει και στων
σκιών το βασιλιά, στην πικραμένη
χώρα.
(Δίφρος, 1966)
Persephonen. adiit inamoenaque
regna tenentem
Umbrarum dominum pulsisque ad
carmina neruis
(Ovidius, Metamorphoses 10.1)
(Διόδωρος, Ιστορική Βιβλιοθήκη
4.25.4)
(Ορφικά, Αργοναυτικά 40)
Εκστράτευσε μαζί με τους
Αργοναύτες και για τον έρωτα που
έτρεφε για τη γυναίκα του τόλμησε
πέρα από κάθε λογική να κατέβει
στον Άδη, όπου, επειδή ψυχαγώγησε
την Περσεφόνη με το τραγούδι του,
την έπεισε να συνεργήσει στις
επιθυμίες του και να του επιτρέψει να
πάρει την πεθαμένη γυναίκα του από
τον Αδη, όπως είχε κάνει ο
Διόνυσος- γιατί και για εκείνον λέει ο
μύθος πως ανέβασε τη μητέρα του
από τον Άδη, της μετέδωσε την
αθανασία του και τη μετονόμασε
Θυώνη. Τώρα, όμως, που μιλήσαμε
για τον Ορφέα, ας επιστρέψουμε πάλι
στον Ηρακλή.
(Κάκτος, 1998)
Αυτά που είδα ή κατάλαβα
τότε που βάδισα τη σκοτεινή οδό του
Ταίναρου μέσα στον Άδη,
για της γυναίκας μου τον έρωτα, με
πίστη στην κιθάρα μου
(Κάκτος, 2003)

Σχόλια:

Στο Ταίναρο της Λακωνίας υπήρχε μια σπηλιά που θεωρούνταν πύλη
καθόδου στο Άδη. Πρόκειται για την πιο γνωστή πύλη για τον Κάτω Κόσμο ή
τουλάχιστον αυτή που αναφέρεται πιο συχνά στη γραμματεία. Από την πύλη
αυτή κατέβηκαν στον Άδη, ο Θησέας με τον Πειρίθου για να κλέψουν την
Περσεφόνη, ο Ηρακλής για να κλέψει τον Κέρβερο και ο Ορφέας για να πάρει
πίσω τη γυναίκα του, Ευρυδίκη. Η σπηλιά αυτή δεν σημειώνεται στη λίστα με τα
σπήλαια της Πελοποννήσου της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και
Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδας (πίνακας 40).
Εκεί υπήρχε ιερό του Ποσειδώνα σε σχήμα σπηλιάς και όχι του Άδη. Ίσως ο
Άδης να ήταν ο προηγούμενος κάτοχος του ιερού ή ίσως ο Ποσειδώνας να
λατρευόταν εκεί με την χθόνια ιδιότητά του.
375
 Προφανώς στο ακρωτήριο υπήρχε χάσμα της γης που ενέπνευσε τους
κατοίκους για να πλάσουν μύθο γύρω από αυτό. Παραλληλίζεται με τους
αντίστοιχους μύθους γύρω από τεκτονικά χάσματα στην Τροιζήνα απ’ όπου
γύρισε ο Διόνυσος από τον Άδη μαζί με τη Σεμέλη και ο Ηρακλής με τον
Κέρβερο και στην Ερμιόνη απ’ όπου επίσης γύρισε ο Ηρακλής στον Επάνω
Κόσμο. Παρατηρείται εδώ ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο που δείχνει ότι
θεωρούσαν τα χάσματα του εδάφους τόσο βαθιά και παράξενα που νόμιζαν ότι
έφταναν στον Κόσμο των Νεκρών.

Υπάρχει στο Ταίναρο και πηγή η

οποία τώρα δεν παρουσιάζει τίποτα
το αξιοθαύμαστο, άλλοτε όμως λένε
ότι εκείνοι που παρατηρούσαν μέσα
στα νερά της, έβλεπαν τα λιμάνια και
τα πλοία. Έπαψε όμως να έχει το
νερό αυτήν την θαυματουργική
ιδιότητα αφ’ ότου μια γυναίκα έπλυνε
εκεί μολυσμένο ένδυμα.
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση (Πάπυρος, 1975)
3.25.8)

Σχόλια:

Ακόμα και σήμερα σε χωριά της Ελλάδας υπάρχουν παραδόσεις για τις
«μαγικές» ιδιότητες του νερού. Στο νερό συχνά αντικατοπτρίζονται οι επιθυμίες
(ο μέλλων σύζυγος, ο ξενιτεμένος) και οι αγωνίες. Στην πηγή που αναφέρει το
απόσπασμα, απεικονίζονταν πλοία και λιμάνια. Στην πηγή του μαντείου της
Δήμητρας, στην Πάτρα, απεικονίζονταν οι ασθενείς. Αλλά και η Θέμιδα όταν
χρησμοδοτούσε στο μαντείο των Δελφών, κοιτούσε μια φιάλη με νερό.

Εικόνα 32: Η Θέμις δίνει χρησμό στον βασιλιά της Αθήνας Αιγέα σχετικά με τη
γέννηση του Θησέα. H Θέμις κρατά στο αριστερό χέρι φιάλη και στο δεξιό κλαδί
ιερής δάφνης. (αττική ερυθρόμορφη κύλικα του 430 π.X., Βερολίνο,
Αρχαιολογικό Μουσείο - LIMC 13692).

376
 Χωρίο που αξίζει να μελετηθεί από εθνολογική, ηθολογική και από άλλη
επιστημονική σκοπιά (επιπλέον πληροφορίες βλ. Physicists in parapsychology,
edited by Liudmila P. Boldyreva and Nina P. Sotina, Moscow, Hadrow 2002).

Αποσπάσματα με μυθολογικές και γεωλογικές πληροφορίες και σχολιασμός για

τόπους που δεν χαρακτηρίστηκαν γεωμυθότοποι

Αμύκλαι
Διάβασε τον υάκινθο, διότι έχει
πάνω επιγραφή και λέει ότι φύτρωσε
από τη γη για όμορφο νεαρό, τον
οποίο θρηνεί στην αρχή της άνοιξης,
επειδή, νομίζω, γεννήθηκε από αυτόν
όταν πέθανε. Μην αφήσεις το λιβάδι
να σε καθυστερήσει, διότι φυτρώνει
και εδώ όμοιο με αυτό που βγαίνει
από τη γη. Η ζωγραφιά μας λέει ότι
τα μαλλιά του νεαρού είναι
«υακινθινά» και ότι το αίμα του, που
πίνει φρέσκο η γη, δίνει στο λουλούδι
το χρώμα του. Ρέει από αυτό ακριβώς

377

(Φιλόστρατος, Εικόνες 1.24)
το κεφάλι, εκεί οπού χτυπήθηκε από
τον δίσκο. Φοβερό το σφάλμα κι
απίστευτη η ιστορία που λέγεται για
τον Απόλλωνα. Επειδή όμως δεν
έχουμε έρθει εδω για να κρίνουμε
τους μύθους και να τους
αμφισβητήσουμε, αλλά μόνο ως
θεατές των ζωγραφικών πινάκων, ας
εξετάσουμε τη ζωγραφιά και πρώτα
απ' όλα τη βαλβίδα απ' όπου
ρίχνεται ο δίσκος. Η βαλβίδα αυτή
ξεχωρίζει και έχει μικρή έκταση
ώστε να χωράει μόνο έναν άνθρωπο
όρθιο, και δεν στηρίζει παρά το πίσω
μέρος του δεξιού ποδιού, αφού το
μπροστινό έχει κλίση, και κάνει να
σηκωθεί στον αέρα το άλλο πόδι, το
οποίο πρέπει να είναι ευθύ και να
ακολουθεί τις κινήσεις του δεξιού
χεριού. Όσο για τη στάση του
ανθρώπου που κρατάει τον δίσκο,
πρέπει να στρέφει το κεφάλι προς τα
δεξιά και να σκύψει τόσο ώστε να
μπορεί να κοιτάζει τα πλευρά του και
να ρίχνει τον δίσκο σαν να τραβιέται
προς τα πάνω και να βάζει όλη τη
δεξιά του πλευρά στο ρίξιμο. Και ο
Απόλλωνας κάπως έτσι έριξε τον
δίσκο, διότι δεν θα μπορούσε να γίνει
διαφορετικά ο δίσκος όμως χτύπησε
τον νεαρό, ο οποίος κείτεται εκεί
πάνω στον ίδιο τον δίσκο - ο νεαρός
είναι από τη Λακωνία με ίσιες
κνήμες, εξασκημένος στο τρέξιμο, οι
μύες των βραχιόνων είναι ήδη
γυμνασμένοι και κάτω από τη σάρκα
του ξεχωρίζει ο καλοσχηματισμένος
σκελετός του. Ο Απόλλωνας με
αστραποβόλο βλέμμα στέκεται ακόμα
στη βαλβίδα, απ' όπου έριξε τον
δίσκο, και κοιτάζει καταγής. Θα

378
 έλεγες ότι είναι στυλωμένος εκεί,
τόσο μεγάλη είναι η σαστιμάρα του.
Αγροίκος είναι ο Ζέφυρος που
θύμωσε με τον Απόλλωνα και τον
έκανε να ρίξει τον δίσκο πάνω στο
παιδί, γι’ αυτό όλα τούτα φαίνονται
αστεία στον άνεμο και κοροϊδεύει
κοιτώντας από ψηλά. Βλέπεις,
φαντάζομαι, αυτόν με τους
φτερωτούς κροτάφους του και την
όμορφη εμφάνισή του. Έχει πάνω του
στεφάνι απ' όλα τα λουλούδια και
λίγο αργότερα θα πλέξει μαζί με αυτά
και τον υάκινθο.
(Κάκτος, 1992)

Σχόλια:

O Φιλόστρατος ο Μεγάλος (190 μ.Χ - 230 μ.Χ.), από τη Λήμνο, στο

απόσπασμα αυτό περιγράφει αναλυτικά τη βαλβίδα, δηλαδή έναν κυκλικό και
επίπεδο σχηματισμό της γης, απ’ όπου έριχναν το δίσκο οι αθλητές της
δισκοβολίας.
Ο Φλάβιος Φιλόστρατος (160/170 - 244/249 μ.Χ.), θείος του
προηγούμενου, αναφέρει μία άλλη περίπτωση βαλβίδας: ο τάφος του Γηρυόνη
(Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον, 5.4.1) είναι σε ένα νησί πετρώδες, που έχει
στην κορυφή του μια κυκλική και επίπεδη επιφάνεια, σαν βαλβίδα δισκοβολίας.
Έρευνες έδειξαν ότι η επιφάνεια αυτή είναι διαπυρογενής κρατήρας
(Papamarinopoulos, 2007).
Ο Κακριδής (1986) υποστηρίζει ότι το σκότωμα του Υάκινθου από τον
Απόλλωνα αλληγορεί την αποξήρανση του βλαστού από τον καυστικό ήλιο-
αυτό δηλώνει και ο δίσκος, τον ηλιακό δίσκο.

Ὑάκινθος Ἀμυκλαῖον ἦν μειράκιον Ο Υάκινθος ήταν ένα όμορφο

καὶ καλόν· εἰς τοῦτον εἶδε μὲν ὁ
Ἀπόλλων, εἶδε δὲ καὶ ὁ Ζέφυρος· καὶ
ἄμφω κατείχοντο τῇ μορφῇ, καὶ
φιλότιμος ἦν ἀφ᾽ ὧν εἶχεν
ἑκάτερος. ἐτόξευε μὲν ὁ Ἀπόλλων,
ἔπνει δὲ ὁ Ζέφυρος· μέλη μὲν ἦν τὰ
παρ᾽ ἐκείνου καὶ ἡδονή, φόβος δὲ τὰ
παρὰ τούτου καὶ ταραχή. ῥέπει
πρὸς τὸν δαίμονα τὸ μειράκιον, καὶ
Ζέφυρον ὑπὸ ζηλοτυπίας ὁπλίζει
πρὸς πόλεμον. μετὰ ταῦτα ἦν
γυμνασία τῷ μειρακίῳ καὶ τιμωρία
παλικάρι από τις Αμύκλες. Τον
ξεχώρισε ο Απόλλωνας, τον
εποφθαλμιούσε κι ο Ζέφυρος. Και οι
δύο θαμπώθηκαν από την ομορφιά
του και ανταγωνίζονταν ποιος θα τον
κερδίσει. Ο καθένας χρησιμοποιούσε
τα μέσα που διέθετε: ο Απόλλωνας
τα βέλη του και ο Ζέφυρος τους
ανέμους. Ο ένας προσπαθούσε να τον
προσελκύσει με μουσικές και ηδονές,

379
παρὰ Ζεφύρου. δίσκος ἦν ὁ πρὸς
τὴν ἀναίρεσιν ἐκείνου διακονήσας,
ὑπὸ τούτου μὲν ἀφεθείς, ὑπ᾽
ἐκείνου δὲ ἐνεχθείς. καὶ ὁ μὲν
ἐτεθνήκει, τὴν Γῆν δὲ οὐκ ἦν
ἔρημον ὑπομνήματος ἀφεῖναι τὴν
συμφοράν, ἀλλὰ τὸ ἄνθος ἀντὶ τοῦ
μειρακίου γίνεται καὶ τοὔνομα
δέχεται. λέγουσι δ᾽ ὅτι καὶ τῆς
προσηγορίας ἐν φύλλοις
ἐπιγέγραπται τὸ προοίμιον.
(Παλαίφατος, Περί απίστων 46)
ενώ ο άλλος με το φόβο και την
αντάρα. Το παλικάρι προτίμησε τον
Απόλλωνα και ο Ζέφυρος από τη
ζήλια του στράφηκε εναντίον του.
Λίγο αργότερα ο Ζέφυρος τον
εκδικήθηκε, την ώρα που ο νέος
αθλούνταν. Το φονικό όπλο ήταν ένας
δίσκος, που ο Υάκινθος έριξε και ο
Ζέφυρος κατηύθυνε εναντίον του. Μ'
αυτόν τον τρόπο σκοτώθηκε. Η Γη
δεν μπορούσε να μείνει αδιάφορη
απέναντι στο τραγικό γεγονός. Στον
τόπο του θανάτου του φύτρωσε ένα
λουλούδι με τ' όνομά του. Λένε,
επίσης, ότι στα φύλλα είναι χαρα-
γμένη η ιστορία της επωνυμίας του.
(Βάνιας, 2000)

Σχόλια:

Δεύτερη ομοιότητα ανάμεσα στους μύθους του Υάκινθου (Φιλόστρατος ο

Μεγάλος) και του Γηρυόνη (Φλάβιος Φιλόστρατος): το μοτίβο να φυτρώνει ένα
φυτό στον τόπο θανάτου τους.
Στην περίπτωση του Υάκινθου, το αίμα του, που έτρεξε μόλις τον σκότωσε ο
δίσκος, έδωσε στο λουλούδι υάκινθο το χρώμα του.
Στον δέκατο άθλο του ο Ηρακλής έπρεπε να φέρει στον Ευρυσθέα τα βόδια
του Γηρυόνη. Μόλις ο Ηρακλής σκότωσε το τρικέφαλο και τρισώματο πλάσμα,
τον έθαψε σ’ ένα λοφώδη τόπο, έναν διαπυρογενή κρατήρα (Papamarinopoulos,
2007). Στο σημείο εκείνο, στον τάφο του, φύτρωσαν δύο πεύκα που έβγαζαν
κόκκινα δάκρυα ή αίμα, δηλαδή ερυθρό ρετσίνι (Φλάβιος Φιλόστρατος, Τὰ ἐς
τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον, 5.4.1). To ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται στη Θήβα,
στον τάφο του Μενοικέα, που αυτοκτόνησε, φύτρωσε μια ροδιά (Παυσανίας,
9.25). Τέλος στον τάφο του Πολυνείκη, γιου του Οιδίποδα, οι Ερινύες είχαν
αφήσει να φυτρώσει μια ροδιά, που οι καρποί της, όταν τους άνοιγε κανείς,
έσταζαν αίμα (Φιλόστρατος, Εικόνες , 2.29)
Όπως και το φυτό υάκινθος, έτσι και το συγκεκριμένο είδος πεύκου είναι
υπαρκτό.

ΕΡΜΗΣ
Ήλιε, ο Δίας είπε να μην
τρέξεις με το άρμα σου σήμερα ούτε
αύριο ούτε μεθαύριο, αλλά να μείνεις
μέσα και στο μεταξύ ας γίνει μια
μακριά νύχτα. Ας λύσουν λοιπόν οι

380
 Ώρες τα άλογα κι εσύ σβήσε τη
φωτιά και ξεκουράσου λίγο.
ΗΛΙΟΣ
Τι πρωτοφανή και αλλόκοτα
πράγματα ήρθες να παραγγείλεις,
Ερμή. Μην έκανα κανένα
παραστράτημα στο δρόμο που πάω
έτρεξα με τα’ άλογα έξω από τα
σύνορα και γι’ αυτό θύμωσε ο Δίας κι
αποφάσισε να κάνει τη νύχτα
τριπλάσια της μέρας;
ΕΡΜΗΣ
Όχι, δεν συμβαίνει τίποτα τέτοιο,
ούτε και θα κρατήσει αυτό για πάντα.
Για την ώρα του χρειάζεται να γίνει η
νύχτα μακρύτερη από τη μέρα.
ΗΛlOΣ
Και πού βρίσκεται ο Δίας ή από πού
σε στέλνει για να μου φέρεις αυτήν
την παραγγελία;
ΕΡΜΗΣ
Από τη Βοιωτία μ’ έστειλε, Ήλιε,
όπου βρίσκεται πλαγιασμένος με τη
γυναίκα του Αμφιτρύωνα και
ερωτοτροπεί μαζί της.
ΗΛΙΟΣ
Και δεν του φτάνει μια νύχτα;
ΕΡΜΗΣ
Καθόλου, γιατί από το σμίξιμό του
αυτό πρέπει να γεννηθεί ένας
μεγάλος και πολύαθλος θεός. Είναι
λοιπόν αδύνατο να τον ολοκληρώσει
σε μια νύχτα.
ΗΛΙΟΣ
Ας γίνει λοιπόν αυτό που λες κι ας
είναι ώρα καλή. Μα τι να σου πω,
Ερμή, τέτοια πράγματα όμως, δεν
γίνονταν ποτέ την εποχή του Κρόνου-
όπως ξέρω εγώ που είμαι σύγχρονός
του. Ούτε ποτέ είχε αφήσει το
κρεβάτι της Ρέας ούτε είχε

381

(Λουκιανός, Θεών Διάλογοι 14.1)
παρατούσε τον ουρανό για να
κοιμάται στη Θήβα. Τότε η μέρα ήταν
μέρα και η νύχτα κρατούσε όσο
έπρεπε, ανάλογα με τις εποχές του
χρόνου, ούτε γινόταν κανένα
παράξενο πράγμα, ούτε έσμιξε ποτέ
με θνητή γυναίκα. Τώρα όμως, για
χατίρι κάποιας γυναικούλας, πρέπει
να αναστατωθούν όλα, τα άλογα να
γίνουν αργοκίνητα, οι δρόμοι
αδιάβατοι, αφού θα μείνουν απάτητοι
τρεις μέρες, και οι άνθρωποι να
ζήσουν χαμένοι μέσα στο σκοτάδι.
Τέτοια θα είναι η απολαβή από τους
έρωτες του Δία και θα κάθονται μέσα
στο ατελείωτο σκοτάδι να περιμένουν
πότε εκείνος θα τελειώσει τον
αθλητή που λες.
ΕΡΜΗΣ
Σώπα, Ήλιε, για να μην πληρώσεις
τα λόγια σου ακριβά. Εγώ πάω να
βρω τη Σελήνη και τον Ύπνο για να
κάνω και σ' αυτούς τις παραγγελίες
του Δία: δηλαδή εκείνη να βαδίζει
αργά και ο Ύπνος να μην αφήσει τους
ανθρώπους να ξυπνήσουν, ώστε να
μην καταλάβουν πως η νύχτα υπήρξε
τόσο μεγάλη.
(Ζαχαρόπουλος, 1992)

Σχόλια:

Είναι ο μύθος που μιλάει για τη «σύλληψη» του Ηρακλή. Ο Δίας

προκειμένου να κοιμηθεί με την Αλκμήνη, γυναίκα του Αμφιτρύωνα,
εκδιωχθέντα βασιλιά της Τίρυνθας και των Μυκηνών, που κατοικούσε στη Θήβα,
και να απολαύσει τον έρωτα μαζί της, είπε στον Ήλιο να μη βγει για τρεις μέρες.
Έτσι κατάφερε να κοιμηθεί μαζί της μια μεγάλη νύχτα, που κράτησε όσο τρεις.
Επιπλέον η Σελήνη αργοπόρησε τη δύση της και ο Ύπνος δεν άφησε τα
προσκεφάλια των ανθρώπων.
Για τους αρχαίους, οι ήρωες δεν είναι μόνο υπερμεγέθη όντα που κάνουν
υπερφυσικά κατορθώματα, αλλά και η σύλληψή τους δεν μπορεί παρά να
αλλάζει τον ρου του κόσμου. Ο Ηρακλής εν προκειμένω, δεν είναι μόνο γιός του
Δία, αλλά και για να τον «σπείρει» ο Δίας, ο ήλιος δεν βγήκε για τρεις μέρες.

382
 Ίσως να πρόκειται για μύθο που έχει μια γεωλογική ή αστροφυσική ερμηνεία.
Ίσως αναφέρεται σε στάχτη από ηφαιστειακή έκρηξη ή σε σκόνη που
ακολούθησε κομήτη και κάλυψε τον ήλιο για τρεις ημέρες. Φαινόμενα τόσο
ιδιαίτερα και δυσερμήνευτα, που οδήγησαν αναδρομικά στη «γέννηση» ενός
ημίθεου.

Κι οι Αφαρητιάδες, ο Λυγκέας και ο

υπερδύναμος Ίδας, πήγαν από την
Αρήνη κι οι δύο έχοντας θάρρος για
τη μεγάλη δύναμή τους. Ο Λυγκέας
είχε μάτια πολύ δυνατά ώστε αν είναι
η φήμη πραγματική εκείνος ο άντρας
εύκολα και κάτω ακόμα από τη γη
(Απολλώνιος ο Ρόδιος, μπορούσε να βλέπει με μάτια καθαρά.
Αργοναυτικά 1.141) (Ζήτρος, 2005)

Σχόλια:

Ίσως το απόσπασμα μιλά για την υπερόραση που έχουν κάποιοι

άνθρωποι. Όπως υπάρχουν άνθρωποι που βλέπουν πολύ μακριά, ίσως υπάρχουν
και άνθρωποι που με παρακανονικό τρόπο βλέπουν μέσα στην ύλη (Ο’ Μ
Bockris, 2004), παρόλο που ο κυνικός Παλαίφατος στο απόσπασμα που
ακολουθεί δεν το δέχεται αλλά το ερμηνεύει ως προσπάθεια εξόρυξης
μεταλλευμάτων.
Έρευνες αναφέρουν μεταλλείο στον Αγ. Ελισσαίο, στην Νεάπολη Λακωνίας
που λειτουργούσε μέχρι το 1944, όπου έχουν βρεθεί αρχαίες σκωρίες
(προσωπική επικοινωνία με Γ. Μπασιάκο, ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος).

Λέγεται ὡς Λυγκεὺς καὶ τὰ ὑπὸ γῆν Λένε πως ο Λυγκεύς μπορούσε να

ἑώρα. τοῦτο δὲ ψευδές.
Τὸ δὲ ἀληθὲς ἔχει ὧδε. Λυγκεὺς
πρῶτος ἤρξατο μεταλλεύειν χαλκὸν
καὶ ἄργυρον καὶ τὰ λοιπά· ἐν δὲ τῆι
μεταλλείαι λύχνους καταφέρων
ὑπὸ τὴν γῆν, τοὺς μὲν
κατελίμπανεν ἐπὶ τοῦ τόπου, αὐτὸς
δὲ θυλάκους ἀνέφερε τοῦ χαλκοῦ
καὶ τοῦ σιδήρου. ἔλεγον οὖν οἱ
ἄνθρωποι· «Λυγκεὺς καὶ τὰ ὑπὸ γῆν
ὁρᾶι καὶ καταδύνων ἀργύριον
ἀναφέρει.»
(Παλαίφατος, Περί απίστων 9)
διακρίνει ό,τι βρισκόταν κάτω από τη
γη. Αυτό βέβαια είναι ψευδές. Άλλη
είναι η αλήθεια. Ο Λυγκέας ήταν ο
πρώτος που επιχείρησε να εξορύξει
χαλκό, ασήμι και άλλα μεταλλεύματα.
Κατά την εξόρυξη, άλλα λυχνάρια
κατέβαζε στα έγκατα της γης και
άλλα τα άφηνε στην επιφάνειά της.
Στη συνέχεια, μετέφερε σάκους
γεμάτους χαλκό και σίδηρο. Έλεγαν,
λοιπόν, οι άνθρωποι: «ο Λυγκέας
διακρίνει ό,τι βρίσκεται κάτω από τη
γη, βυθίζεται στα έγκατά της και
ανακαλύπτει λεφτά».

383
 (Βάνιας, 2000)
Προχωρώντας συναντούμε τάφο
καλούμενο του Ίππου, γιατί εδώ ο
Τυνδάρεως θυσίασε ένα άλογο, όταν
όρκισε τους μνηστήρες της Ελένης,
ιππεύοντας άλογο ευνουχισμένο. Ο
όρκος ήταν να βοηθήσουν την Ελένη
και τον μέλλοντα σύζυγό της, αν
προσβάλλονταν αυτοί. αφού τελείωσε
τον όρκο, έσκαψε και έβαλε το άλογο
σ’ αυτό εδώ το μέρος. Είναι και εφτά
κίονες, που δεν απέχουν και πολύ
από τον τάφο αυτό, κατά παλαιά
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
συνήθεια, που λένε ότι είναι αγάλματα
3.20.9)
των πλανητών αστέρων.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Οι επτά κίονες, που είναι αγάλματα των πλανητών αστέρων, δηλώνουν τόπο
με αστρονομική σημασία και αστρονομική χρήση. Απόσπασμα που χρειάζεται
έρευνα.

Στους πρόποδες του Ταΰγετου, προς

τα μεσόγεια, είναι η Σπάρτη και οι
Αμύκλες, στις οποίες υπάρχει το ιερό
του Απόλλωνα, και η Φάρις. Το
έδαφος της πόλης Σπάρτης είναι
αισθητά χαμηλότερο από το έδαφος
της υπόλοιπης χώρας, αν και
περικλείεται από βουνά. εντούτοις
όμως κανένα μέρος του δεν είναι
ελώδες, παλιά ήταν ελώδες το
προάστιο της, το οποίο ως εκ τούτου
το έλεγαν Λίμνες. και ο ναός του
Λιμναίου Διονύσου που είχε κτιστεί
μέσα στο νερό, σήμερα βρίσκεται σε
τελείως ξηρό έδαφος.
(Πάπυρος, 1975)

384
(Στράβων, Γεωγραφικά 8.5)

Σχόλια:

Αναφορά σε υδρογεωλογικό φαινόμενο. Εκεί όπου βρίσκεται η Φάρις, λίγο

νοτιότερα των Αμυκλών, κοντά στον Ευρώτα ποταμό, είναι το πιο χαμηλό,
υψομετρικά, σημείο της πεδιάδας. Ενώ στην αρχαιότητα λίμναζε το νερό στην
περιοχή, με αποτέλεσμα να έχει ονομαστεί Λίμνες, την εποχή του Παυσανία (2ος
μ.Χ. αι.) το έδαφος ήταν στεγνό.
Όπως ειπώθηκε και στο Ν. Αρκαδίας (βλ. Ασέα) ο ποταμός Ευρώτας και ο
Αλφειός αναδύονται και βυθίζονται πότε ενωμένοι και πότε ξεχωριστοί σε μια
υδάτινη πορεία που χαρακτηρίζεται από καταβόθρες, υπόγειες πηγές και
καρστικές δομές. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το παρόν απόσπασμα: πιθανώς
η Φάρις βρίσκεται σε καταβόθρα που απορροφά τα νερά του Ευρώτα όταν
υπερχειλίζει και πλημμυρίζει την περιοχή. Όταν όμως οι υπόγειες διαδρομές
ελευθερώνονται το έδαφος στεγνώνει.
Αναφέρεται ότι και το Έλος, παλιό λιμάνι της Λακωνίας αχρηστεύτηκε από
τις προσχώσεις του Ευρώτα ποταμού (Παπαχατζής, 1979).

Σπάρτη
Όταν ο Λίχας έφτασε εκεί, οι
Σπαρτιάτες μετά από χρησμό
αναζητούσαν να βρουν τα οστά του
Ορέστη. Ο Λίχας όμως υποψιάστηκε
πως αυτά βρίσκονταν στην οικία ενός
σιδηρουργού, από το εξής γεγονός.
Όσα είδε στην οικία του σιδηρουργού,
τα συνδύαζε με τα λεγόμενα του
χρησμού των Δελφών, δηλαδή
ταύτισε το φυσερό με τους ανέμους
του χρησμού, γιατί και αυτό βγάζει
δυνατό φύσημα, τον χτύπο δε τον
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
ταύτισε με το σφυρί και τον
3.3.6)
αντίκτυπο με το αμόνι.
(Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Γύρω στο 560 π.Χ. το μαντείο των Δελφών είπε στους Σπαρτιάτες ότι, για
να απωθήσουν τους διεκδικητές της γης τους, Τεγεάτες, πρέπει να
επαναπατρίσουν την σωρό του Ορέστη. Αφού στάθηκε αδύνατο να βρουν τον
τάφο του, οι Σπαρτιάτες επέστρεψαν στο μαντείο και ζήτησαν πάλι βοήθεια. Το
μαντείο τους έδωσε ένα χρησμό που μιλούσε για κάποιο σιδηρουργείο. Πάλι
τίποτα δε βρήκαν οι Σπαρτιάτες.

385
 Εν τω μεταξύ ένας Λάκων ιππέας, εν αποστρατεία, ο Λίχας, βρισκόταν στην
Τεγέα, ψαρεύοντας πληροφορίες από τους εχθρούς, και κουβεντιάζοντας με
ένας σιδερά που δούλευε στο εργαστήριό του, άκουσε για ένα τεράστιο
φέρετρο. Ο σιδεράς του εξομολογήθηκε ότι βρήκε τυχαία, στην αυλή του ένα
φέρετρο επτά πήχεις (1 πήχυς = περίπου 0,65μ άρα 4,5μ), και όταν το άνοιξε,
είδε ότι περιείχε έναν εξίσου τεράστιο σκελετό. Το έψαξε, το μέτρησε και
φοβισμένος το ξανάχωσε στο χώμα.
Ο Λίχας λοιπόν συνειδητοποιώντας την τύχη του, νοίκιασε ένα δωμάτιο,
και πήγε το βράδυ κρυφά και έσκαψε στην αυλή. Βρήκε το φέρετρο και μαζί
του, δραπέτευσε μέσα στη νύχτα για τη Σπάρτη. Αφού παρέδωσε τον σκελετό
στην πόλη, οι Σπαρτιάτες τον έθαψαν με τιμές ήρωα, και η Σπάρτη έγινε ανίκητη
(Ηρόδοτος, Ιστορίαι 1.67, Παυσανίας, 3.3.5).
Η Mayor λέει, (2000) ότι η Τεγέα βρίσκεται σε μια προϊστορική λεκάνη, που
περιέχει απολιθώματα από μαμούθ και αλλά θηλαστικά της εποχής των
παγετώνων. Θεωρεί λοιπόν, ότι, μάλλον κάποιοι, πριν τον άτυχο Τεγεάτη, είχαν
βρει το τεράστιο απολίθωμα και το είχαν θάψει με ανθρώπινες συνήθειες. Οι
άνθρωποι πάντοτε πίστευαν ότι οι ήρωες είναι τεράστιοι γι’ αυτό και κάνουν
υπεράνθρωπα κατορθώματα. Έτσι, ήταν πολύ φυσικό να ταυτίσουν το πιθανώς
γιγάντιο απολίθωμα με τον τολμηρό Ορέστη, που βρέθηκε ακριβώς τη στιγμή
που το αναζητούσαν.
Άλλες περιπτώσεις σωρών ηρώων που καταγράφονται είναι οι εξής: ο Κίμων
επαναπάτρισε τη σωρό του Θησέα από τη Σκύρο (
Παυσανίας
3.3.7), οι Σπαρτιάτες τη σωρό του Τισαμενού που βρισκόταν στην Ελίκη
(

7.1.8.5), οι Ολύμπιοι της Ιπποδάμειας (

6.20.7), οι Μαντινείς του Αρκά (

8.9.3 και

8.36.8), οι Μεσσήνιοι του Αριστομένη

(
4.32.3) από τη
μακρινή Ρόδο και οι Σικυώνιοι του Μελάνιππου από τις Θήβες (

Ηρόδοτος 5.67).
Στον αντίποδα, ο Παυσανίας αστειευόταν για ένα μικρό χάλκινο δοχείο που
βρέθηκε στο Αργος και υποτίθεται περιείχε οστά του Τάνταλου (
2.22.2).
Συνήθως, λέει ο Παυσανίας, γιγαντιαία οστά εκτίθενται στα κατά τόπους
Ασκληπιεία, στο θεό της ιατρικής επιστήμης, όπως στον Ασωπό (

3.22.9) και στη Μεγαλόπολη, όπου ο ίδιος είδε υπερμεγέθη οστά που

386
έμοιαζαν ανθρώπινα. Οι ντόπιοι του είπαν ότι πρόκειται για κάποιον γίγαντα
(
8.32.5).
ου
Ο Φλέγων από τις Τράλλεις, ιστορικός του 2 μ.Χ. αι. αναφέρει ότι στη
Μεσσηνία μια καταιγίδα έσπασε ένα λίθινο δοχείο που βρισκόταν στο έδαφος.
Μέσα είχε ένα τεράστιο σκελετό με τρία κρανία και δυο γνάθους. Η επιγραφή
έλεγε Ίδας, ο ομηρικός, γιγάντιος ήρωας της Μεσσηνίας. Οι κάτοικοι έφτιαξαν,
δημοσία δαπάνη, ένα νέο λίθινο δοχείο και τον ξαναέθαψαν (Απόσπασμα
2b,257, F.36.450).
Φυσικά πρόκειται πάλι για απολιθώματα προϊστορικής εποχής, που όμως
αυτή τη φορά αποδόθηκαν σε υπερφυσικούς ήρωες ή γίγαντες, όπως ο Ίδας και
ο Τάνταλος.

Χάρτης 79: Τόποι όπου βρέθηκαν γιγάντια οστά σύμφωνα με τον Παυσανία.
(Από έρευνα της A. Mayor)

Πελλάνα
Τα αξιοθέατα, τα οποία είδα, εδώ
είναι το ιερό του Ασκληπιού και η
πηγή η ονομαζόμενη Πελλανίδα. Λένε
ότι σ’ αυτήν έπεσε μια κοπέλα ενώ
έπαιρνε νερό, και ενώ αυτή
εξαφανίστηκε, το μαντήλι του

387
 κεφαλιού της φάνηκε σε άλλη πηγή, τη
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση Λαγκία.
3.21.2.5) (Πάπυρος, 1975)

Σχόλια:

Ακόμα μια αναφορά σε καρστικές δομές του εδάφους. Εδώ πρόκειται για
πηγές που επικοινωνούν με υπόγειους αγωγούς και καταβόθρες. Παραλληλίζεται
με το μύθο για τα στεφάνια που ρίχνονταν στον Αλφειό και τον Ευρώτα (β. Ν.
Αρκαδίας) και με την πηγή της Ινούς στην Επίδαυρο Λιμηρά.

Χάρτης 80: Η καρστικότητα της Πελοποννήσου σύμφωνα με το χάρτη του

Milanovic (Water resources engineering in karst, -CRC Press, Boco Raton, 2004)
που παρατίθεται από την Crouch (1996)

Η σκιασμένη περιοχή είναι αυτή που χαρακτηρίζεται από καρστικότητα.

388
 Παράρτημα

Χάρτης 81: Αρχαιολογικές αναφορές κατά Παυσανία, Στράβωνα,

Απολλόδωρο και Διόδωρο

Χάρτης του σημερινού Ν. Λακωνίας. Με μπλε κουκκίδες σημειώνονται οι

αρχαιολογικές πληροφορίες όπως τις περιγράφουν στα κείμενά τους ο
Παυσανίας (Ελλάδας Περιήγηση), ο Στράβων (Γεωγραφικά), ο Απολλόδωρος
(Βιβλιοθήκη) και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (Ιστορική Βιβλιοθήκη).
Με τρίγωνο σημειώνονται τα ορατά αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το
Υπουργείο Πολιτισμού (www.listedmonuments.culture.gr και
www.odusseus.culture.gr)

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό)

389
 Υπόμνημα
1. Καρυαί 10. Αμύκλαι 19. Επίδαυρος 28. Οίτυλο
Λιμηρά
2. Πελλάνα 11. Φάρις 20. Υπερτελέατο 29. Πύρριχος
3. Κνακάδιο 12. Θεράπνη 21. Ασωπός 30. Τευθρώνη
4. Ταΰγετος 13. Πάρνωνας 22. Βοιαί 31. Αίγιλα
5. Τίασα 14. Κύφαντας 23. Νυμφαίο 32. Ιππόλα
6. Θόρναξ 15. Γερόνθραι 24. Κροκεαί 33. Καινήπολη
7. Σπάρτη 16. Έλος 25. Αιγιαί 34. Ταίναρο
8. Μενελάιο 17. Ακριαί 26. Γύθειο
9. Αλεσιές 18. Ζάραξ 27. Λας

Αναλυτικά:

Πίνακας 44 - Αρχαιολογικά μνημεία Λακωνίας σύμφωνα με τις πηγές

α/α τόπος είδος Θεός/ήρωας επιπλέον πληροφορίες
1 Καρυαί ναός Άρτεμη άγαλμα και γιορτή
Καρυάτις
2 Πελλάνα ιερό Ασκληπιός Πελλανίδα πηγή/
Λαγκία πηγή
3 Κνακάδιο ναός Απόλλων
Κάρνειος
4 Ταΰγετος τέμενος Δίας Μεσαπέας
4 Ταΰγετος ναός Διόνυσος άγαλμα
4 Ταΰγετος ιερό Δήμητρα βωμός Ήλιου και ξόανο
Ελευσίνια Ορφέα
5 Τίασα ιερό Χάριτες
6 Θόρναξ άγαλμα Απόλλων
Πυθαέας
7 Σπάρτη 3 ιερά Αθηνά άγαλμα/ ηρώο Υόπα/
Κελεύθεια ηρώο Λέλεγα
7 Σπάρτη τέμενος Ποσειδών άγαλμα Αθηνάς
Ταινάριος

390
7 Σπάρτη Ζεύς Ξένιος
7 Σπάρτη Αθηνά Ξενία τα Εφορεία/ μνημεία
Επιμενίδη και Αφαρέα
7 Σπάρτη ιερό Ποσειδών
Ιπποκούριος
7 Σπάρτη ιερό Άρτεμη Αιγιναία
7 Σπάρτη ιερό Άρτεμη Ισσώρα Λιμναία, δηλώνει ότι
είναι η Βριτόματυς των
Κρητών
7 Σπάρτη ιερό Θέτις ξόανο/ στήλη με νίκες
7 Σπάρτη ιερό Δήμητρα Χθόνια
7 Σπάρτη ιερό Δίας Ολύμπιος
7 Σπάρτη ιερό Σάραπης
7 Σπάρτη ιερό Ποσειδών
Γενέθλιος
7 Σπάρτη ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο/ ηρώο
Τήλεκλου/ ηρώο
Κλεοδαίου και Οίβαλου
7 Σπάρτη ναός Αφροδίτη ξόανο/υπερώο
Μορφώ Αφροδίτης
7 Σπάρτη ιερό Φοίβη/Ιλάειρα αγάλματα
7 Σπάρτη ιερό Ελένη
7 Σπάρτη ιερό Ηρακλής άγαλμα
7 Σπάρτη ιερό Αθηνά
Αξιόποινος
7 Σπάρτη ιερό Αθηνά
7 Σπάρτη ναός Ποσειδών
Ιπποσθένης
7 Σπάρτη άγαλμα Ποσειδών
Ενάλιος
7 Σπάρτη, αγορά Στοά Πέρσες Περσική Στοά με
ανάγλυφες παραστάσεις
Περσών/ αγάλματα
Μαρδόνιου και
Αρτεμισίας
7 Σπάρτη, αγορά ιερό Δίας Αγοραίος εικόνα Αγία
7 Σπάρτη, αγορά ιερό Γη
7 Σπάρτη, αγορά ιερό Αθηνά Αγοραία
7 Σπάρτη, αγορά ιερό Ποσειδών
Ασφάλιος

391
7 Σπάρτη, αγορά ιερό Απόλλων
7 Σπάρτη, αγορά ιερό Ήρα
7 Σπάρτη, αγορά ιερό Μοίρα αδριάντας Δήμου
Λακεδαιμονίων Σπαρτιατών/ τάφος
Ορέστη/ άγαλμα
Πολύδωρου
7 Σπάρτη, αγορά άγαλμα Ερμής Αγοραίος με Διόνυσο
7 Σπάρτη, αγορά, άγαλμα Απολλών αγάλματα Λητούς-
χορός Πυθαέας Άρτεμης
7 Σπάρτη, ακρόπολη ιερό Αθηνά Ιερό Χαλκιοίκος/
Πολιούχος άγαλμα χάλκινο εικόνα
άθλων Ηρακλή/ εικόνα
γέννησης Αθηνάς/
εικόνα Ποσειδώνα και
Αμφιτρίτης
7 Σπάρτη, ακρόπολη ιερό Αθηνά Εργάνη
7 Σπάρτη, ακρόπολη ναός Δίας Κοσμήτας μνήμα Τυνδάρεω/ 2
αετοί και 2 Νίκες
7 Σπάρτη, ακρόπολη ιερό Μούσες
7 Σπάρτη, ακρόπολη ναός Αφροδίτη Άρεια ξόανα
7 Σπάρτη, ακρόπολη άγαλμα Δίας Ύπατος 2 αδριάντες Παυσανία
(δαίμονας Επιδιώτης)
7 Σπάρτη, ακρόπολη άγαλμα Αφροδίτη αγάλματα Ύπνου και
Αμβολογήρα Θανάτου
7 Σπάρτη, Αλπίο ναός Αθηνά
Οφθαλμίτις
7 Σπάρτη, Αλπίο ιερό Άμμων
7 Σπάρτη, Αλπίο ιερό Άρτεμη Κνάγια
7 Σπάρτη, δρόμος ιερό Ποσειδών ιερό Λυκούργου/ τάφος
Δωματίτης Εύκοσμου/ βωμός
Λαθρίας/ βωμός
Αναξάνδρας/ τάφος
Θεόπομπου/ τάφος
Ευρυβιάδη/ ηρώο
Αστραβάκου
7 Σπάρτη, δρόμος ιερό Ασκληπιός ξόανο/ τρόπαιο
Αγνίτας Πολυδεύκη
7 Σπάρτη, δρόμος ιερό Διόσκουροι ηρώο Άλκωνα
Αφετήριοι
7 Σπάρτη, δρόμος - ιερό Διόσκουροι

392
 γυμνάσια
7 Σπάρτη, δρόμος - ιερό Χάριτες
γυμνάσια
7 Σπάρτη, δρόμος - ιερό Ειλείθυια
γυμνάσια
7 Σπάρτη, δρόμος - ιερό Απόλλων μνήμα Ευμήδη/ άγαλμα
γυμνάσια Κάρνειος Ηρακλή/ μνήμα
Μενέλαου
7 Σπάρτη, δρόμος - ιερό Άρτεμη Ηγεμόνη
γυμνάσια
7 Σπάρτη, Ελλήνιο βωμός Απόλλων μνήμα Ταλθυβίου
Ακρίτας
7 Σπάρτη, Ελλήνιο ιερό Γη Γάσηπτο
7 Σπάρτη, Ελλήνιο ιερό Απόλλων
Μαλεάτης
7 Σπάρτη, Ελλήνιο ιερό Δίκτυννα βασιλικοί τάφοι
Ευρυπωντιδών
7 Σπάρτη, Ελλήνιο ιερό Αρσινόη
7 Σπάρτη, ιερό Ασκληπιός εν τάφοι Αγιαδών
Θεομηλίδα Αγιαδών βασιλέων/ λέσχη
Κροτανών/ μνήμα
Ταινάρου
7 Σπάρτη, Κολώνα ναός Διόνυσος
Κολωνάτας
7 Σπάρτη, Κολώνα ιερό Δία Ευάνεμος τέμενος ήρωα/ ηρώο
Πλεύρωνα
7 Σπάρτη, Λιμναίο ιερό Άρτεμη Όρθια ή ξόανο από την Ταυρική
Λυγόδεσμα που έφερε ο Ορέστης
και η Ιφιγένεια
7 Σπάρτη, λόφος ναός Ήρα Αργεία
7 Σπάρτη, λόφος ιερό Ήρα Υπερχειρία
7 Σπάρτη, λόφος ξόανο Ήρα Αφροδίτη αδριάντας Ετοιμοκλή
7 Σπάρτη, άγαλμα Ηρακλής αδριάντας Λυκούργου/
Πλατανισταίς ηρώο Κυνίσκας/
Άλκιμου/
Εναρσφόρου/Δορκέα/
μνήμα Αλκμάνα
7 Σπάρτη, Ποικίλη ιερό Ήρα Αιγοφάγος ηρώο Κάδμου/ ηρώο
Λέσχη Οιόλυκου/Αιγέα/
Αμφίλοχου
7 Σπάρτη, Σκιάς ναός Κόρη Σώτειρα

393
7 Σπάρτη, Σκιάς ιερό Απόλλων άγαλμα Αφεταίου
Κάρνειος
7 Σπάρτη, Σκιάς βωμοί Δίας/ Αθηνά/
Διόσκουροι/
όλοι Αμβούλιοι
7 Σπάρτη, Σκιάς αγάλματα Δίας/ τάφος Κυνόρτα/ τάφος
Αφροδίτη/ Κάστορα/ τάφος Ιδα/
Ολύμπιοι τάφος Λυγκέα
7 Σπάρτη, Φρούρια ναός Άρτεμη μνήμα μάντεων Ιαμιδών/
ιερό Μάρωνα
7 Σπάρτη, Φρούρια ιερό Αλφειός
7 Σπάρτη, Φρούρια ιερό Δίας Τρόπαιος
7 Σπάρτη, Φρούρια ιερό Μεγάλη Μητέρα ηρώο Ιππόλυτου/
Θησέα/ Αύλωνα
7 Σπάρτη προς άγαλμα Αθηνά Παρεία
Αρκαδία
7 Σπάρτη προς ιερό Αχιλλέας μνήμα Ίππου/7 κίονες
Αρκαδία με αγάλματα πλανητών
7 Σπάρτη προς τέμενος Κράνιος
Αρκαδία Στεμματίας
7 Σπάρτη προς ιερό Άρτεμη Μυσία άγαλμα Αιδούς/μνήμα
Αρκαδία Λάδα
7 Σπάρτη προς ιερό Δίας Πλούσιος
Θεράπνη
7 Σπάρτη προς ξόανο Αθηνά Αλέα
Θεράπνη
7 Σπάρτη προς ναός Ασκληπιός
Θεράπνη Κοτυλέας
7 Σπάρτη προς ιερό Άρης Θηρειτάς
Θεράπνη
8 Μενελάιο ναός Μενέλαος τάφοι Μενέλαου και
Ελένης και Μεσσηίδα
κρήνη
8 Μενελάειο ιερό Απόλλων Φοιβαίο
9 Αλεσίες ηρώο Λακεδαιμόνιοι
10 Αμύκλαι άγαλμα Άρτεμη στο βάθρο βωμός
Λευκοφρύνη Υάκινθου και
παραστάσεις/ μνήμα
Υάκινθου / άγαλμα
Απόλλωνα/θρόνος
Αμυκλαίου και

394
 παραστάσεις
10 Αμύκλαι ιερό Αφροδίτη παρά γυναίκα με λύρα
Αμυκλαίω 'Σπάρτη'/ χάλκινοι
τρίποδες και πάνω
αγάλματα Αφροδίτης/
Άρτεμης/ Κόρης/ στήλη
Αίνητου και αδριάντας
10 Αμύκλαι ιερό Αλεξάνδρα άγαλμα/ εικόνα
Κλυταιμνήστρας/ μνήμα
Αγαμέμνονα
10 Αμύκλαι ιερό Διονύσου
Ψίλακα
10 Αμύκλαι ιερό Χάριτες
12 Θεράπνη ναός Διόσκουροι
12 Θεράπνη ιερό Ποσειδών
Γαιάοχος
12 Θεράπνη βωμός Άρης Ενυάλιος
12 Θεράπνη ιερό Πολυδεύκης
13 Πάρνωνας όρος μαρμάρινες
Ερμές
14 Κύφαντες ιερό Ασκληπιός μαρμάρινο άγαλμα και
σπήλαιο κρήνη
15 Γερόνθραι ναός Άρης άλσος και γιορτή
15 Γερόνθραι ναός Απόλλων κεφάλι αγάλματος από
ελεφαντόδοντο
17 Ακρίαι ναός Μητέρα Θεών λίθινο άγαλμα και μνήμα
Νικοκλή
18 Ζάραξ ναός Απόλλων άγαλμα
19 Επίδαυρος Λιμηρά βωμοί Ασκληπιός νερό
19 Επίδαυρος Λιμηρά ιερό Αφροδίτη άγαλμα
19 Επίδαυρος Λιμηρά ιερό Ασκληπιός μαρμάρινο άγαλμα
19 Επίδαυρος Λιμηρά ναός Αθηνά
19 Επίδαυρος Λιμηρά ναός Δίας Σωτήρ
19 Επίδαυρος Λιμηρά ιερό Ινώ λίμνη
20 Υπερτελέατο (των ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο
Αχαιών
Παρακυπαρισσίων)
21 Ασωπός ιερό Ασκληπιός οστά
Φιλόλαος
21 Ασωπός ιερό Αθηνά

395
 Κυπαρισσία
22 Βοιαί ναός Απόλλων
22 Βοιαί ιερό Ασκληπιός ναός Υγείας
22 Βοιαί ιερό Σάραπης και
Ίσιδα
22 Βοιαί ιερό Άρτεμη λίθινο άγαλμα Ερμή
Σώτειρα
22 Βοιαί προς ιερό Άρτεμη Λιμνάτις
Επίδαυρος Λιμηρά
22 Βοιαί, σύνορα ιερό Απόλλων ξόανο
Επιδήλιος
23 Νυμφαίο άγαλμα Ποσειδών όρθιο και πηγή/ σπηλιές
και κοιλότητες
αφιερωμένες στον
Ποσειδώνα
24 Κροκεαί άγαλμα Δίας Κροκεάτης χάλκινα αγάλματα
Διοσκούρων
25 Αιγιαί ναός Ποσειδών λίμνη και άγαλμα
26 Γύθειο ιερό Δίας Καππώτας αργός λίθος Ορέστη
(βράχος όπου κάθισε ο
Ορέστης για να
θεραπευτή από τη
«μανία» του)
26 Γύθειο ιερό Άμμων
26 Γύθειο ιερό Ασκληπιός χάλκινο άγαλμα και πηγή
26 Γύθειο ιερό Δήμητρα
26 Γύθειο άγαλμα Ποσειδών
Γαίαοχος
26 Γύθειο άγαλμα Απόλλων αγάλματα Ηρακλή
Κάρνειος Διονύσου
26 Γύθειο ιερό Αφροδίτη άγαλμα Θέτιδας/
Μιγωνίτις Πραξιδίκας
26 Γύθειο ιερό βουνό Διόνυσος 'Λαρύσιο' βουνό
26 Γύθειο ναός Αθηνά άγαλμα
27 Λας, κορυφή όρους ιερό Αθηνά Ασία το έκτισαν οι Διόσκουροι
Ασία από ευγνωμοσύνη,
γυρίζοντας από την
Κολχίδα, άγαλμα Ηρακλή
28 Οίτυλο ιερό Σάραπης
28 Οίτυλο ξόανο Απόλλων
Κάρνειος

396
28 Οίτυλο προς ιερό Ινώ μαντείο και χάλκινο
Θαλάμαι άγαλμα Πασιφάης
(=Σελήνη) και Ηλίου
29 Πύρριχος ιερό Άρτεμη και2 ξόανα
Αστρατεία
29 Πύρριχος ιερό Απόλλων
Αμαζόνιος
30 Τευθρώνη ιερό Άρτεμη Ισσωρία πηγή Ναϊα
31 Αίγιλα ιερό Δήμητρα γιορτή
32 Ιππόλα, ιερό Αθηνά
ακρωτήριο Ιππολαΐτιδα
Θυρίδες
33 Καινήπολη ιερό Δήμητρα
σπήλαιο
33 Καινήπολη ναός Αφροδίτη λίθινο άγαλμα
34 Ταίναρο ναός Ποσειδών ναός σε σχήμα σπηλιάς
και άγαλμα και άγαλμα
Αρίωνα σε δελφίνι και
πηγή
i Σπάρτη ιερό Λυκούργος
i Σπάρτη ιερό Άρτεμη Λιμναίο
ii Ταίναρο ιερό Ποσειδών σε άλσος
a Σπάρτη βωμός Δίας Πατρώος
α Αμύκλαι ιερό Απόλλων
(Αμυκλαίου)
β Ταίναρο ιερό Ποσειδών
(Ταινάριου)
(Με αραβικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Παυσανία, με
λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα, με λατινικό
αλφάβητο οι πληροφορίες του Απολλόδωρου και με ελληνικό αλφάβητο οι
πληροφορίες του Διόδωρου)

397
 Αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού:

Πίνακας 45 - Αρχαιολογικά μνημεία που έχουν βρεθεί

2 Πελλάνα ακρόπολη, τάφοι
7 Σπάρτη ακρόπολη, ιερό Χαλκιοίκου Αθηνάς, θέατρο,
κυκλικό οικοδόμημα, ιερό Ορθίας Άρτεμης
8 Μενελάειο ιερό Μενέλαου και Ελένης και μυκηναϊκά κτίσματα
10 Αμύκλαι Ιερό Απόλλωνα Αμυκλαίου, Αμύκλαιον
11 Φάρις
16 Έλος
18 Ζάραξ ακρόπολη, τείχη
19 Επίδαυρος Λιμηρά ακρόπολη, νεκροταφείο
21 Ασωπός
22 Βοιαί
26 Γύθειο θέατρο, ιερό Αφροδίτης, ιερό Δία Καππώτα ή
Αργός Λίθος Ορέστη
29 Πύρριχος
33 Καινήπολη ακρόπολη
34 Ταίναρο ιερό Ποσειδώνα Ταινάριου

398
Χάρτης 82: Μύθοι

Χάρτης σημερινού Ν. Λακωνίας. Με κόκκινες κουκκίδες σημειώνονται οι

τόποι στους οποίους συντελέστηκαν μύθοι της ελληνικής μυθολογίας. Με
κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι.

Υπόμνημα
1. Σπάρτη 2. Θεράπνη 3. Αμύκλαι 4. Κύφαντες
5. Επίδαυρος Λιμηρά 6. Γύθειο 7. Ταίναρο 8. Ακρωτήριο Μαλέας

399
Αναλυτικά:

(Με κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι.)

Πίνακας 46 - Μύθοι Λακωνίας

α/α τόπος Θεός/ήρωας μύθος
1 Σπάρτη Άρτεμη στο ναό της Ορθίας Άρτεμης υπήρχε το
άγαλμα που έφεραν η Ιφιγένεια, ο Ορέστης
και ο Πυλάδης από την Ταυρεία. Εδω
τελούνταν ανθρωποθυσίες στην Ταυροπόλο
Άρτεμη με διαταγή χρησμού. Ο Λυκούργος
τις αντικατέστησε με μαστίγωμα εφήβων.
(Παυσανίας 3.16.7, Υγίνος Μύθοι 261)
1 Σπάρτη Ελένη από το ναό της Ορθίας Άρτεμης απήχθη η
Ελένη δώδεκα ετών, από το Θησέα και τον
Πειρίθοο που ήθελαν να παντρευτούν
κόρες του Δία. (Πλούταρχος Θησέας 31.2,
Διόδωρος 4.63, Απολλόδωρος 3.23, Ηρόδοτος
9.73, Υγίνος Μύθοι 79)
1 Σπάρτη Δήμητρα εδω ο Ορφέας εισήγαγε τη λατρεία της
χθόνιας Δήμητρας. (Παυσανίας 3.14.5)
2 Θεράπνη Ελένη από εδώ πήρε ο Πάρης την Ελένη.
(Απολλόδωρος 3.3, Όμηρος Ιλιάδα 3.173,
Οδύσσεια 23.218, Ευριπίδης Τρωάδαι 943,
Ηρόδοτος 2.114, Σχολιαστής του Λυκόφρων
Αλεξάνδρα 132)
2 Θεράπνη Ηρακλής ο Ηρακλής λεηλάτησε την Πύλο, γιατί ο
Ιπποκόων του είχε αρνηθεί εξαγνισμό από
το θάνατο του Ιφίτου. Έδωσε στον Κηφέα
της Τεγέας μια τούφα απ’ τα μαλλιά της
Γοργόνας και με τη βοήθειά του σκότωσε
τον Ιπποκόωντα. Τελικά, αποκατέστησε
στο θρόνο τον Τυνδάρεω. (Απολλόδωρος
2.7.3, Διόδωρος 4.33.5, Παυσανίας 2.18.7,
8.47.5, 8.53.9)
2 Θεράπνη Τηλέμαχος εδω ήρθε ο Τηλέμαχος για να ρωτήσει το
Μενέλαο για την τύχη του Οδυσσέα.
(Όμηρος Οδύσσεια 4.1, 4.554, 7.243, 12.446)
3 Αμύκλαι Απόλλων εδω ο Απόλλων ερωτεύτηκε τον Υάκινθο,
γιο του Αμύκλα, τον οποίο σκότωσε ο
Βορέας. Ο Απόλλωνας τον μεταμόρφωσε σε

400
 λουλούδι. (Οβίδιος Μεταμορφώσεις 10.162,
Φιλόστρατος Εικόνες 1.24, Απολλόδωρος 13.3,
Απολλώνιος ο Ρόδιος 4.1705, Λουκιανός Θεών
Διάλογοι 14, Παυσανίας 3.13)
3 Αμύκλαι Ελένη εδω ο Τυνδάρεω συγκέντρωσε τους
μνηστήρες και πάντρεψε την Ελένη. Οι
μνηστήρες ορκίστηκαν ότι θα την
υπερασπιστούν ενάντια σε κάθε ύβρη.
(Παυσανίας 3.20.9, Θουκυδίδης 1.9, Ευριπίδης
Ιφιγένεια εν Αυλίδι 57, Σχόλια στον Λυκόφρων
Αλεξάνδρα 202)
3 Αμύκλαι Ηρακλής εδώ ο Ηρακλής ζήτησε εξαγνισμό για τη
δολοφονία του Ιφίτου από το βασιλιά
Δηίφοβο. (Απολλόδωρος 2.6.2, Διόδωρος
4.31.5)
3 (Αμύκλαι) Κάστωρ και πατρίδα των Διοσκούρων. (Υγίνος Μύθοι 77,
Ευρώτας Πολυδεύκης Απολλόδωρος 3.10.7, Ομηρικοί Ύμνοι 17.3,
ποταμός 33.5, Πίνδαρος Πυθιόνικος 1.65, Όμηρος
Οδύσσεια 11.302, Παυσανίας 1.33.7, 3.16.1,
Ερατοσθένης Καταστερισμοί 25, Ευριπίδη
Ελένη 1497)
4 Κύφαντες Αταλάντη η Αταλάντη εξαντλημένη από τη δίψα
κτύπησε ένα βράχο με το δόρυ της και
ανέβλυσε νερό δίπλα στη σπηλιά του
Ασκληπιού. (Παυσανίας 3.24.2)
5 Επίδαυρος Ινώ Μαντική λίμνη, όπου έριχναν κριθαρένια
Λιμηρά ψωμιά, ερμηνεύοντας ως καλό οιωνό το
βύθισμα τους στα νερά και ως κακό τη
διατήρηση τους στην επιφάνεια. (Παυσανίας
1.42.7, 2.23.8, 4.34.4)
6 Γύθειο Απόλλων ο Ηρακλής πήγε στους Δελφούς για να βρει
τρόπο να θεραπευτεί από τις τύψεις για το
φόνο του Ίφιτου. Η Πυθία δεν του
χρησμοδοτούσε και αυτός οργισμένος
άρπαξε τον τρίποδα του ναού. Μαλώσει με
τον Απόλλωνα και τους χωρίσει ο Δίας με
κεραυνό. Για τη συμφιλίωση τους ίδρυσαν
το Γύθειο. (Παυσανίας 3.21.8, Απολλόδωρος
2.6.2, Στέφανος Βυζάντιος Γύθειον)
7 Ταίναρο Άδης Πύλη του Αδη. Ήταν αφιερωμένο στον
Ποσειδώνα Χθόνιο και είχε ψυχοπομπείο
γύρω από μια σπηλιά. Ήταν η πύλη απ΄

401
 όπου επικοινωνούσαν με τις ψυχές των
νεκρών. Από εδώ κατέβηκαν στον Αδη και
ο Ηρακλής για να πάρει τον Κέρβερο και ο
Θησέας με τον Πειρίθοο για να πάρουν την
Περσεφόνη. Επίσης ο Ορφέας για να
καλέσει την ψυχή της Ευρυδίκης.
(Απολλόδωρος 2.5.12, Στράβων 8.5.1, Οβίδιος
Μεταμορφώσεις 10.1, Πίνδαρος Πυθιόνικος
4.44, Απολλώνιος ο Ρόδιος 1.101, Παυσανίας
2.22.6, 9.30.6, Διόδωρος 4.25.4, Υγίνος
Μύθοι 164, Ευριπίδη Άλκηστις 357, Ορφικά
Αργοναυτικά 42)
8 Ακρωτήρι Ηρακλής εδω ο Ηρακλής κυνηγώντας τους
Μαλέας Κενταύρους από τη Φολόη, έριξε ένα βέλος
στον Έλατο και πέτυχε το Χείρωνα, ο
οποίος νικημένος από τον πόνο ζήτησε να
πεθάνει. Στη θέση του έγινε αθάνατος ο
Προμηθέας. (Διόδωρος ο Σικελιώτης 4.12.4,
Απολλόδωρος 2.5.4)

402
Γεωλογία κατά Παυσανία και Στράβωνα:

(Με μαύρα στοιχεία σημειώνονται οι γεωλογικές πληροφορίες που δίνει ο

Παυσανίας -ποταμοί, λίμνες, πηγές, κρήνες και σπήλαια. Με κόκκινα οι
επιπλέον πληροφορίες από το Στράβωνα. Οι κοινές πληροφορίες δεν
αναφέρονται δύο φορές).

Πίνακας 47
Ποταμοί Τόπος
Αρχαία Γεωλογία
Ευρώτας
Τίασα Σπάρτη προς Αμύκλες
Φελλίας Αλεσιές προς Φάριδα
Σμήνος Υψοί
Σκύρος Αράινο
Πηγές-Κρήνες Τόπος
πηγή Λεύκτρα
Κρήνη Δορκεία Σπάρτη
Κρήνη Μεσσηΐς Θεράπνη
Κρήνη Πολυδεύκεια Θεράπνη
Κρήνη Πελλανίς Πελλάνα
Πηγή Λαγκεία Πελλάνα
Πηγές Βελεμίνα
Πηγή Ασκληπιού Γύθειο
Πηγή Πύρριχος
Πηγή Ταίναρο
Πηγή Ναΐα Τευθρώνη
Πηγές Παλαιά
Πηγές Μαριός
Πηγή Κύφαντες
Κρήνη Γαλακώ Ασία
Πηγή Σελήνη Οίτυλο προς Θαλάμες-ιερό Ινούς
Πηγή Νυμφαίο
Πηγή Άνονος Δέρειο
Λίμνες Τόπος
Λίμνη Ποσειδώνα Αιγιές
Λίμνη Ινούς Επίδαυρος Λιμηρά
Σπήλαια Τόπος
Σπηλιά Νυμφαίο
Σπήλαιο της Κλαίας Καλάθιο όρος

403
Χάρτης 84: Σπήλαια

Χάρτης σημερινού Ν. Λακωνίας. Με κίτρινες κουκκίδες σημειώνονται οι

θέσεις των σπηλαίων που έχουν βρεθεί σύμφωνα με την Εφορεία
Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας του Υπουργείου
Πολιτισμού.

(Τα σημεία στο χάρτη που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό)

404
 Υπόμνημα
1. Γέρακας 9. Βελανίδια 17. Τάλαντα 25. Παρόρειο 33. Μίνα
2. Κοκκάλα 10. Βελιές 18. Αλεποχώρι 26. Πελλάνα 34. Οίτυλο
3. Λάγια 11. Ιέραξ 19. Αναβρυτή 27. Πολοβίτσα 35. Πύργος
Διρού
4. Λυγερέα 12. Κάτω 20. Γεράκι 28. Τρύπη 36.
Καστανέα Μεταμόρφωση
5. Μυρσίνη 13. Κρεμαστή 21. Γκοριτσά 29. Αρεόπολη 37. Κάμπος
Βοιών
6. Νεοχώρι 14. Κυπαρίσσι 22. Δάφνιο 30. 38.
Γερολιμένας Παντάνασσα
7.Αγ.Απόστολοι 15.Μεταμόρφωση 23. Κροκεαί 31. Δρύαλος 39. Νέο Οίτυλο.
8. Αγ. 16. Ρειχέα 24. Λογγάστρα 32. Κούνος
Δημήτριος

405
 Αναλυτικά:

Πίνακας 48 - Σπήλαια Λακωνίας

α/α είδος τόπος θέση όνομα
1891 σπήλαιο Γέρακας Λακωνίας Όρμος Γέρακα Νηκρίδες
1892 σπηλαιοβάραθρο Κοκκάλα Γυθείου Ποτάμια
1893 σπηλαιοβάραθρο Κοκκάλα Γυθείου Λούρες
1894 δολίνη Λάγια Γυθείου πλησίον Αγ. Άβατο
Κυπριανού
1895 σπήλαιο Λυγερέα Γυθείου Σκουφομύτη
1896 σπήλαιο Μυρσίνη Γυθείου Καταφύγιο
1897 σπήλαιο Νεοχώρι Γυθείου
1898 σπήλαιο Αγ. Απόστολοι Επιδαύρου Κακαγιάννη Αψήφη
1899 σπηλαιοάνοιγμα Αγ. Δημήτριος Ράχη
Μονεμβασιάς
1900 σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου βουνό Κριθίνα Μαυροσπηλιά
1901 ενάλιο σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου Αη Γιώργης
1902 σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου βουνό Κριθίνα Σταυρός
1903 σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου Στρογγύλα
1904 σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου Κάβο Μαλέας Κοκκαλιάρα
1905 σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου Αη Γιάννης
1906 σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου Κορακοφωλιά
1907 ενάλιο σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου Αετός
1908 σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου Κωσταγιά
1909 σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου Γουβαλιά
1910 ενάλιο σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου Μερίχια
1911 σπήλαιο Βελανίδια Επιδαύρου Αη Παύλος
1912 σπήλαιο Βελιές Επιδαύρου αγρόκτημα Πηγάξα
Καραχρήστου
1913 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Κάστρο
1914 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Αραμπούκι
1915 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Ανεβασιά
1916 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Αριάνα
1917 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Καστρί
1918 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Ραπατζή
1919 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Πανιπάς
1920 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Τεριζή
1921 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Αρκουδάκι
1922 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Πέτρα
1923 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Αρμακάς

406
1924 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Κάρκανο
1925 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Πρόποδες
1926 σπήλαιο Ιέραξ Επιδαύρου Αρκουδάκι
1927 σπήλαιο Κάτω Καστανέα Βοιών Αγ. Ανδρέας Αγ. Ανδρέας
1928 σπήλαιο Κρεμαστή Επιδαύρου
1929 σπήλαιο Κρεμαστή Επιδαύρου
1930 σπήλαιο Κυπαρίσσι Επιδαύρου Σάρου
1931 σπηλαιοβάραθρο Κυπαρίσσι Επιδαύρου Μπάμπολα
1932 κοιλώματα Κυπαρίσσι Επιδαύρου Ασκληπιού
1933 σπήλαιο Κυπαρίσσι Επιδαύρου Αγ. Βαρβάρα
1934 σπήλαιο Κυπαρίσσι Επιδαύρου Μιχάλη
1935 σπήλαιο Κυπαρίσσι Επιδαύρου Παλαιοχώρα
1936 σπήλαιο Κυπαρίσσι Επιδαύρου Μύρου
1939 σπηλαιοβάραθρο Κυπαρίσσι Επιδαύρου Μπάμπολα
1940 σπήλαιο Κυπαρίσσι Επιδαύρου Ιμπραήμ
1941 δίδυμο σπήλαιο Κυπαρίσσι Επιδαύρου χωριό Βρύση Παλαιοχώρα
1942 σπηλαιοβάραθρο Μεταμόρφωση Επιδαύρου
1943 σπήλαιο Ρειχέα Επιδαύρου Μπελεσέικα
(εκκλησία)
1944 σπήλαιο Ρειχέα Επιδαύρου Μπελεσέικα (Α.
Μπελεση)
1945 σπήλαιο Ρειχέα Επιδαύρου ΒΑ χωριού Ρειχιά Κυροστά
1946 βάραθρο Τάλαντα Επιδαύρου Καρόλακκα
1947 βάραθρο Τάλαντα Επιδαύρου Λυκόβουνο
1948 σπήλαιο Αλεποχώρι Λακεδαίμονας Κουβελέικες σπηλιές Α’ Κουβελέικη
Σπηλιά
1949 σπήλαιο Αλεποχώρι Λακεδαίμονας Στέρνα Αιβαλιώτη
1950 σπήλαιο Αναβρυτή Λακεδαίμονας Παναγία η
Ζαγούνα
1951 σπήλαιο Αναβρυτή Λακεδαίμονας Παναΐτσα
1952 σπήλαιο Γεράκι Λακεδαίμονας Κακαβούρι
1953 σπήλαιο Γεράκι Λακεδαίμονας Λεοντογιαννάκη
1954 σπήλαιο Γεράκι Λακεδαίμονας Κακαβούρι
1955 σπήλαιο Γεράκι Λακεδαίμονας Βελωτά
1956 σπήλαιο Γεράκι Λακεδαίμονας Μπρίνιζα
1957 βάραθρο Γεράκι Λακεδαίμονας Κατσικόλακας
1958 σπήλαιο Γκοριτσά Λακεδαίμονας 2χλμ ΒΑ
1959 βάραθρο Δάφνιο Λακεδαίμονας Αντραβάνι- λόφος Τρύπα
Βουνί Γεώργαινας
1960 βάραθρο Κροκεές Λακεδαίμονας Κουφοβούνι-λόφος Κουφόσπηλο

407
 Βουνί
1961 σπήλαιο Λογγάστρα Λακεδαίμονας Ραγιά Σπηλιά
1962 σπήλαιο Λογγάστρα Λακεδαίμονας Λακκώματα
1963 σπήλαιο Παρόρειο Λακεδαίμονας ΒΑ πλευρά Ταΰγετου Παναγιά η
Λαγκαδιώτισσα
1964 σπήλαιο Πελλάνα Λακεδαίμονας
1965 σπηλαιώδες Πολοβίτσα Λακεδαίμονας Κοτρώνια Καταφύγιο
άνοιγμα
1966 σπήλαιο Πολοβίτσα Λακεδαίμονας Καπετανάκου
1967 βάραθρο Πολοβίτσα Λακεδαίμονας Σπηλιά του Δούκα
1968 σπηλαιοβάραθρο Τρύπη Λακεδαίμονας Καιάδας
1969 παραθαλάσσιο Αρεόπολη Οιτύλου κοντά στο Απήδημα Μπάλιαρη
σπήλαιο
1970 σπήλαιο Αρεόπολη Οιτύλου όρμος Λιμένιου Καλαμάκια
1971 σπηλαιώδη Αρεόπολη Οιτύλου Απήδημα Απήδημα
κοιλώματα
1972 βάραθρο Γερολιμένας Οιτύλου
1973 σπήλαιο Γερολιμένας Οιτύλου Χαστική
1974 σπήλαιο Γερολιμένας Οιτύλου Νιές
1975 σπήλαιο Γερολιμένας Οιτύλου Μαρτίνας
1976 βάραθρο Γερολιμένας Οιτύλου Ν χωριού Οχιά
1977 σπήλαιο Δρύαλος Οιτύλου όρμος Κουκούρι Κουκουρότρυπα
1978 δολίνη Δρύαλος Οιτύλου εκκλησία χωριού Τσόπακας
1979 σπηλαιοβάραθρο Κούνος Οιτύλου Φλώρος-κτήμα
Σταφιδά
1980 βάραθρα 5 Μίνα Οιτύλου
1981 τυφλό σπήλαιο Νέο Οίτυλο Μελιτζιά
1982 σπήλαιο Οίτυλο Μουτσίτζο Χωστό
1983 υποθαλάσσια Οίτυλο όρμος Αρφίγκια
σπήλαια
1984 σπήλαιο Οίτυλο όρμος Λαγκαδάκι Ταξιάρχης
1985 σπήλαιο Οίτυλο Μούσκουρο
1986 σπήλαιο Οίτυλο Ροζωτό Χοτάσιας
1987 σπηλαιοβάραθρο Οίτυλο Μιχαλαράκι
1988 σπήλαιο Οίτυλο Ελαιοχώρι
1989 υποθαλάσσιο Οίτυλο 400μ Β από Στάμα Καταφύγιο
σπήλαιο Τραχήλας
1990 σπηλαιοβάραθρο Οίτυλο Γερόλακος ή
Γερόλακκα
1991 σπηλαιοβάραθρο Οίτυλο Κολομίνιτσα

408
1992 σπήλαιο Οίτυλο Φουρνάκι
Κολομινίτσας
1993 σπήλαιο Οίτυλο όρμος Λαγκαδάκι Ανοιχτό
1994 σπήλαιο Οίτυλο Τριμέσι
1995 σπήλαιο Οίτυλο Σχοινί Χουγιάκου
1996 σπηλαιοβάραθρο Οίτυλο Πασαλιάρη
1997 υποθαλάσσιο Οίτυλο όρμος Λαγκαδάκι Καλόγριες
σπήλαιο
1998 σπήλαιο Οίτυλο Κρεμαστό
1999 σπήλαιο Οίτυλο Περιστάτσα- Λοκι
2000 σπήλαιο Οίτυλο κτήμα Γιατριάνικο
Βλαχοδημητρόπουλου
2001 σπηλαιοβάραθρο Οίτυλο σπιτάκια Μοίρη
2002 υποθαλάσσιο Οίτυλο όρμος Λαγκαδάκι Καλόγριες 2
σπήλαιο
2003 υποθαλάσσιο Οίτυλο Στάμα Στάμα
σπήλαιο
2004 υποθαλάσσιο Οίτυλο 1000μ Β από Στάμα
σπήλαιο
2005 σπήλαιο Οίτυλο όρμος Λαγκαδάκι Παναγίτσα
2006 βραχοσκεπή Οίτυλο Ακρωτήρι Σχοινί Σχοινί
2007 βραχοσκεπή Πύργος Διρού όρμος
Αρτσι(Λαγκαδάκι)
2008 σπήλαιο Πύργος Διρού Γαλούνια Κοράλλια
2009 σπήλαια 2 Πύργος Διρού Φουρνιάτα & Χαρούδα Λατομεία 2
2010 σπηλαιοβάραθρο Πύργος Διρού όρμος Αρτσι Βύθακας
2011 σπήλαιο Πύργος Διρού Γλυφάδα ή
Βλυχάδα
2012 σπήλαιο Πύργος Διρού Καταφυγι
2013 σπήλαιο με Πύργος Διρού Αλεπότρυπα
λίμνη
3367 σπήλαιο Μεταμόρφωση Επιδαύρου Αγ. Μαρίνα
3489 οριζόντιο Αλεποχώρι Επιδαύρου Κουβελέικες Σπηλιές Β’ Κουβελέικη
σπήλαιο Σπηλιά
3663 σπήλαιο Αρεόπολη Μάνης
3701 σπήλαιο Οίτυλο
3745 σπήλαιο Κάτω Καστανιά
3746 βάραθρο Κάμπος Βοιών Περιστεριάς
3747 σπήλαιο Αγ. Απόστολοι Αγ. Ανδρέας
3748 βάραθρο Παντάνασσα Στενά

409
3749 σπήλαιο Παντάνασσα Επιδαύρου
3750 σπήλαιο Βελιές Επιδαύρου Πλατώρι-Καμάρι
3751 σπήλαιο Βελιές Επιδαύρου Πηγάζα
(Διατηρήθηκε η αρίθμηση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και
Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας)

410
Χάρτης 84: Ποταμοί

Χάρτης του Ν. Λακωνίας, όπου σημειώνονται όσοι από τους ποταμούς, που
αναφέρουν οι Παυσανίας και Στράβων, υπάρχουν και σήμερα.

Οι ποταμοί Ευρώτας και Τίασα.

411
Χάρτης 85: Θερμομεταλλικές πηγές
Χάρτης του σημερινού Ν. Λακωνίας. Με πράσινες κουκκίδες σημειώνονται
οι θερμομεταλλικές πηγές σύμφωνα με το χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1997)

412
Αναλυτικά:

Πίνακας 49 - Θερμομεταλλικές Πηγές

α/α όνομα τόπος
1 Βασσαρά όρος Πάρνωνας
2 Βορδόνια Σελασσία Σπάρτης
3 Γύθειο
4 Δροσοπηγή Λακωνίας Πύρριχος
5 Μονεμβασιά
6 Δαιμονία όρμος Αρχάγγελος
7 Παντάνασσα Ελληνικό Λακωνίας-Ακρωτήριο Πούντα
8 Νεάπολη Λακωνίας

413
Χάρτης 86: Ρήγματα

Χάρτης του σημερινού Ν. Λακωνίας. Με μωβ γραμμές σημειώνονται τα

ρήγματα σύμφωνα με το σεισμοτεκτονικό χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1989)

414
Χάρτης 87: Συγκεντρωτικός χάρτης του σημερινού Ν. Λακωνίας με τα
αρχαιολογικά, μυθολογικά και γεωλογικά δεδομένα.

Αρχαιολογικά μνημεία
κατά
Ορατά μνημεία
τους
Μύθοιαρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες
Ποταμοί

415
Λεξικό τοπωνυμίων:

Πίνακας 50- Τοπωνύμια Λακωνίας

1 Αμύκλαι Αμύκλας, γιος του Λακεδαίμονα και της Σπάρτης
2 Σπάρτη γυναίκα του Λακεδαίμονα, κόρη του Ευρώτα
3 Θεράπνη κόρη του Λέλεγα
4 Ταίναρο γιος του Δία ή του Ικαρίου ή εγγονός του Έλατου

416
 Νομός Μεσσηνίας

Χάρτης 88:

417
Ιστορία της περιοχής:

Η χώρα αυτή ήταν κάποτε ακατοίκητη και κατοικήθηκε με τον

ακόλουθο τρόπο: όταν πέθανε ο Λέλεξ, που βασίλευε στη Λελεγία, την χώρα

που αργότερα ονομάστηκε Λακωνική, ο Μύλης, ο μεγαλύτερος γιος του,

κατέλαβε την εξουσία. Ο Πολυκάων, ο μικρότερος, παντρεύτηκε την

αργίτισσα Μεσσήνη, κόρη του Τρίοπα. Επειδή η Μεσσήνη από τον πατέρα της

είχε μεγάλη δύναμη και αξιώματα στο Άργος, δεν ήθελε να είναι ο άντρας της

ένας απλός πολίτης. Έτσι Πολυκάων και Μεσσήνη, μάζεψαν στρατό από το

Άργος και τη Λακεδαίμονα, κατέκτησαν τη χώρα αυτή και την ονόμασαν

Μεσσηνία. (Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση 4.1.2)

418
Γεωμυθότοποι:

29. Κορώνη- κατηγορία 1

α. Γεωμύθος
Eδώ αναδύθηκε ως θεά από τη θάλασσα η Ινώ- Λευκοθέα.

β. Χάρτης μετά τη χωρική ανάλυση

Χάρτης 89: Κορώνη. Σημειώνονται αρχαιολογικά μνημεία και γεωμύθος

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Γεωμύθοι

419
γ. Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας

Η Κορώνη είναι πόλη κείμενη στα

δεξιά του Πάμισου, κοντά στη
θάλασσα και στους πρόποδες κάτω
από το βουνό Μαθία. Κατά το δρόμο
υπάρχει παραθαλάσσια τοποθεσία,
που νομίζουν ότι ήταν το ιερό της
Ινούς, γιατί λένε μάλιστα ότι στο
μέρος αυτό αναδύθηκε από τη
θάλασσα αυτή, που την θεωρούσαν
ως τότε θεά, και ονομαζόταν
Λευκοθέα αντί Ινώ. Λίγο πιο πέρα αν
προχωρήσουμε συναντούμε το Βία
ποταμό, που εκβάλλει στη θάλασσα.
Λέγεται ότι πήρε το όνομά του από
τον Βίαντα, γιο του Αμυθάονα.
Μακριά απ' αυτόν τον δρόμο είκοσι
στάδια, βρίσκεται η πηγή της
Πλατανιστώνας, τρέχει δε από
μεγάλο κορμό πλατάνου που μέσα
είναι κούφιος, μοιάζει μάλιστα η
κουφάλα του πλατάνου σαν μικρή
σπηλιά και το νερό από δω, εκείνο
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση που προορίζεται για πόσιμο,
4.34.4) κατεβαίνει στην Κορώνη.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Η Κορώνη δεν είναι η μόνη παράλια πόλη που διεκδικεί την Ινώ.
Υποστηρίζεται επίσης ότι αναδύθηκε από την θάλασσα της Επιδαύρου Λιμηράς
(σημερινή Λακωνία), όπου και η ιερή της λίμνη, και από αυτή των Μεγάρων.
Στην ελληνική μυθολογία η Ινώ ήταν κόρη του βασιλιά των Θηβών
Κάδμου και της Αρμονίας, κόρης του Άρη. Ήταν μητριά του Φρίξου και της
Έλλης, του κοριτσιού που έπεσε στη θάλασσα, εκ της οποίας ονομάστηκε
Ελλήσποντος. Σε άλλη εκδοχή η Ινώ τρελαμένη από την Ήρα έπεσε με το γιο
της Μελικέρτη στη θάλασσα των Μεγάρων. Ο Ποσειδών τους μετέτρεψε στις
θαλάσσιες θεότητες, Λευκοθέα και Παλαίμονα.
Αξίζει να διερευνηθεί η μυθολογική αλλά και η λατρευτική σύνδεση της
Ινούς με το νερό, περαιτέρω.

420
 Αποσπάσματα με μυθολογικές και γεωλογικές πληροφορίες και σχολιασμός
για τόπους που δεν χαρακτηρίστηκαν γεωμυθότοποι

Μοθώνη (Μεθώνη)
Και της Άρτεμης υπάρχει ιερό στο
μέρος αυτό και μέσα σε πηγάδι νερό
ανακατεμένο με πίσσα, που στην όψη
είναι παρόμοιο με το κυζηκινό μύρο.
Θα ήταν εύκολο όμως στον καθένα να
δει νερά κάθε είδους στο χρώμα και
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
στην οσμή.
4.35.8.6)
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Η περιγραφή του «νερού» μοιάζει σαν να πρόκειται για πετρέλαιο.

Η πίσσα ήταν γνωστή από την αρχαιότητα. Αναφέρεται ήδη από τον Όμηρο
στην Ιλιάδα (4.277) και τον Ηρόδοτο (4.195) που είδε με τα μάτια του πίσσα,
στη λίμνη του Κεριού στη Ζάκυνθο, όπου σήμερα αναβλύζει πετρέλαιο.

Πύλος
Η Μαία λοιπόν, η μεγαλύτερη απ’
όλες, αφού συνευρέθηκε με το Δία σ'
ένα σπήλαιο της Κυλλήνης γέννησε
τον Ερμή. Αυτός πρώτα-πρώτα, ενώ
ακόμα βρισκόταν στην κούνια,
δραπέτευσε και ήρθε στην Πιερία. Κι
έκλεψε τις αγελάδες που έβοσκε ο
Απόλλωνας. Και για να μην
ανακαλυφθεί από τα πατήματά του
φόρεσε στα πόδια υποδήματα και
(Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3.112) αφού τις έφερε λοιπόν τις αγελάδες
στην Πύλο τις έκρυψε σε μια σπηλιά.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)
Νεύμα έκανε ο Δίας κι ο λαμπρός
Ερμής τότε υπάκουσε τον έπεισε του
ασπιδοφόρου η σκέψη. Βιαστικά τα
δυο όμορφα παιδιά του Δία τότε στην
αμμουδερή την Πύλο, στου Αλφειού

421
 το ρέμα πήγαν, στα χωράφια, στο
ψηλόστεγο άντρο, όπου τα ζώα
έτρωγαν τη νύχτα την τροφή τους.
Και ο Ερμής προχώρησε μες στο
πέτρινο άντρο και έβγαλε έξω από
αυτό τις δυνατές γελάδες. ο γιος της
Λητώς χωριστά προβιές γελάδων
είδε σ' ένα βράχο απόκρημνο και τον
Ερμή ρωτούσε.
(Ζήτρος, 2005)

(Ομηρικοί Ύμνοι, Στον Ερμή 395)

[Αμφισβητούμενα έργα του
Ομήρου]

Σχόλια:

Ο αλληγορικός μύθος της κλοπής των βοδιών του Απόλλωνα συμβολίζει

την εποχή που ο Ερμής αναλαμβάνει επίσημα ως θεός - προστάτης του
εμπορίου, αρμοδιότητα που είχε παλαιότερα ο Απόλλωνας.

Στο μέρος αυτό (στην Πύλο) υπάρχει

ιερό της Αθηνάς, που την ονόμαζαν
Κορυφασία και ναός του Νέστορα,
μέσα στο οποίο υπάρχει εικόνα του
Νέστορα. Γι' αυτόν υπάρχει και μέσα
στην πόλη μνημείο, ενώ αυτό, που
βρίσκεται μακρύτερα από την Πύλο,
λένε πως είναι του Θρασυμήδη. Στην
πόλη υπάρχει και σπηλιά. Λένε πως
ήταν στάβλος για τα βόδια του
Νέστορα και ακόμα πρωτύτερα του
Νηλέα. Θα ήταν θεσσαλική η ράτσα
αυτή των βοδιών του Ίφικλου, που
(Παυσανίας, Ελλάδας Περιήγηση
μια φορά κι έναν καιρό ήταν πατέρας
4.36.2)
του Πρωτεσίλαου.
(Ζαχαρόπουλος, 1939)

Σχόλια:

Σύμφωνα με την ΛΗ’ Προϊστορική και Κλασική Εφορεία Αρχαιοτήτων έχει

422
βρεθεί το σπήλαιο των αρχαίων κειμένων. Ονομάζεται σπήλαιο του Νέστορα και
βρίσκεται στον Ρωμανό Πυλίας (Πίνακας 47). Πρόκειται για ένα ευρύχωρο
σπήλαιο 20χ16μ και 30μ ύψος. Δεν πρόκειται μόνο για το σπήλαιο, που
χρησίμευε σαν στάβλος για τα κοπάδια του Νηλέα, αλλά και αυτό στο οποίο ο
νεογέννητος Ερμής έκρυψε τις αγελάδες, που έκλεψε από τον Απόλλωνα.
Το σπήλαιο πρωτοεξερευνήθηκε από τον Σλήμαν το 1874 και έχει ανάγκη
περαιτέρω ανασκαφής και αξιοποίησης.
Η περίοδος χρήσης του σπηλαίου έχει πιστοποιηθεί στρωματογραφικά από
την ύστερη Νεολιθική εποχή και ειδικότερα, κατά την πρώιμη ή και ύστατη
φάση της (4η και 3η χιλιετία π.Χ.) και, περιοδικά, κατά την Πρωτοελλαδική, τη
Μεσοελλαδική και την τρίτη Μυκηναϊκή εποχή μέχρι και τους κλασικούς
χρόνους. (www.odysseas.culture.gr - αλφαβητικός κατάλογος μνημείων του
Υπουργείου Πολιτισμού)

423
 Παράρτημα

Χάρτης 90: Αρχαιολογικές αναφορές κατά Παυσανία, Στράβωνα,

Απολλόδωρο και Διόδωρο

Χάρτης του σημερινού Ν. Μεσσηνίας. Με μπλε κουκκίδες σημειώνονται τα

αρχαιολογικά μνημεία του νομού σύμφωνα με όσα περιγράφουν στα κείμενά
τους ο Παυσανίας (Ελλάδας Περιήγηση), ο Στράβων (Γεωγραφικά), ο
Απολλόδωρος (Βιβλιοθήκη) και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (Ιστορική
Βιβλιοθήκη).
Με τρίγωνο σημειώνονται τα ορατά αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το
Υπουργείο Πολιτισμού (www.listedmonuments.culture.gr και
www.odusseus.culture.gr)

424
(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό)

Υπόμνημα
1. Kώτιλος 9. Μεσσήνη 17. Γερήνια 25. Κορώνη
2. Κακαλέτρι 10. Θουρία 18. Καρδαμύλη 26. Λογγάς
3. Μέλπεια /Άνθεια
11.Καλάμαι 19. Λεύκτρα 27. Ασίνη
4. Αυλών 12. Φαραί 20. Πέφνος 28. Μοθώνη
5. Ελάιο 13.Ακοβίτικα 21. Θαλάμαι 29. Βόλιμ(ν)ος
6. Δώριο 14.Αλαγονία 22. Πύλος i. Αμφιγένεια
7. Οιχαλία 15. Καλάθιο όρος 23. Κορυφάσιο
8. Κυπαρισσία 16. Αβία 24. Νιχώρια
(Με λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα)

Αναλυτικά:

Πίνακας 51 -Αρχαιολογικά μνημεία Μεσσηνίας σύμφωνα με τις πηγές

α/α τόπος είδος Θεός/ήρωας επιπλέον πληροφορίες
1 Κώτιλος ναός Αφροδίτη άγαλμα
3 Μέλπεια ιερό Παν Νόμιος
Νόμια όρη
4 Αυλών ναός Ασκληπιός άγαλμα
Αυλών
5 Ελάιο ιερή Δήμητρα άγαλμα (αρχικά ξόανο) και
σπηλιά Μέλαινα άλσος
7 Οιχαλία άγαλμα Κόρη
Δήμητρας,
Αγνή
7 Οιχαλία άγαλμα Ερμής
7 Οιχαλία άγαλμα Απόλλων Μυστήρια
Κάρνειος
8 Κυπαρισσία πηγή Διόνυσος Διονυσιάδα
8 Κυπαρισσία ιερό Απόλλων
8 Κυπαρισσία ιερό Αθηνά
Κυπαρισσία
9 Μεσσήνη ιερό Ποσειδών
9 Μεσσήνη ιερό Αφροδίτη
9 Μεσσήνη άγαλμα Μητέρα Θεών μαρμάρινο

425
9 Μεσσήνη άγαλμα Άρτεμη
Λαφρία
9 Μεσσήνη ιερό Δίας άγαλμα και γιορτές
ΙΘωμάτας
9 Μεσσήνη ναός Ειλείθυια άγαλμα
9 Μεσσήνη ιερό Δήμητρα μέγαρο Κουρητών,
αγάλματα Διοσκούρων
9 Μεσσήνη ιερό Ασκληπιός άγαλμα και άγαλμα γιών
του, μαρμάρινα αγάλματα
Απόλλωνα, Μουσών,
Ηρακλή, Θήβας, Τύχης,
σιδερένιο άγαλμα
Επαμεινώνδα
9 Μεσσήνη άγαλμα Άρτεμη
Φώσφορος
9 Μεσσήνη ναός Μεσσήνη άγαλμα μαρμάρινο και
άγαλμα χρυσό και
ζωγραφικές παραστάσεις
9 Μεσσήνη αγάλματα Θεοί Ιεροθέσιο. Χάλκινο άγαλμα
Επαμεινώνδα, τρίποδες
άπυροι, αγάλματα Ηρακλή,
Ερμή, Θησέα, Αιθίδας,
μνήμα Αριστομένη
9 Μεσσήνη προτομή Ερμής
9 Μεσσήνη ιερό Σέραπης -
Ίσιδα
9 Μεσσήνη άγαλμα Δίας Σωτήρ κρήνη Αρσινόη, πηγή
Κλεψύδρα
10 Θουρία και ιερό Συρία Θεά
Άνθεια
11 Καλάμαι ναός Άρτεμη
Λιμνάτις
12 Φαραί ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο
12 Φαραί ναός Τύχη άγαλμα
12 Φαραί άλσος Απόλλων πηγή
Κάρνειος
14 Αλαγονία ιερό Διόνυσος
14 Αλαγονία ιερό Άρτεμη
15 Καλάθιο όρος ιερό Κλαία σπήλαιο
16 Αβία ιερό Ηρακλής Ηρακλείο

426
16 Αβία ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο
17 Γερήνια ιερό Μαχάων χάλκινο άγαλμα και μνήμα,
ο τόπος λέγεται Ρόδος
18 Καρδαμύλη τέμενος Νηρηίδες
18 Καρδαμύλη ιερό Αθηνά
18 Καρδαμύλη άγαλμα Απόλλων
Κάρνειος
19 Λεύκτρα ναός Κασσάνδρα άγαλμα
19 Λεύκτρα άγαλμα Ασκληπιός άγαλμα Ινούς
19 Λεύκτρα ξόανα Απόλλων
Κάρνειος
19 Λεύκτρα ιερό Αθηνά άγαλμα
19 Λεύκτρα ναός Έρωτας άλσος
19 Λεύκτρα άγαλμα Δίας
Ιθωμάτας
20 Πέφνος αγάλματα Διόσκουροι χάλκινα
22 Πύλος ιερό Αθηνά οικία Νέστορα και
Μεσσηνίας Κορυφάσια ζωγραφικές παραστάσεις,
μνήμα Νέστορα και μνήμα
Θρασυμήδη
25 Κορώνη ιερό Ινώ
25 Κορώνη ναός Αρτέμη πηγή Πλατανιστώνα
Παιδοτρόφος
25 Κορώνη ναός Ασκληπιός μαρμάρινο άγαλμα
25 Κορώνη ναός Διόνυσος μαρμάρινο άγαλμα
25 Κορώνη άγαλμα Δίας Σωτήρ χάλκινο
25 Κορώνη άγαλμα Αθηνά άγαλμα με κορώνη
25 Κορώνη προς ιερό Απόλλων χάλκινο άγαλμα Αργεώτα,
Μεσσήνη Κόρυνθος ξόανο
27 Ασίνη ναός Απόλλων
Μεσσηνιακή
27 Ασίνη ναός Δρύοψ
Μεσσηνιακή
28 Μοθώνη ιερό Άρτεμη πηγάδι
28 Μοθώνη ναός Αθηνά άγαλμα
Ανεμώτις
i Αμφιγένεια/ ιερό Λητώ
Υψοί
ii Κορώνη ιερό Αθηνά Ιτωνία
iii Φαραί ιερό Αθηνά

427
 (εκβολές Νεδουσία
Νέδωνα)
iv Γερήνια ιερό Ασκληπιός
Τρικκαίος
a Μεσσήνη βωμός Δίας
Πατρώος
(Με αραβικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Παυσανία, με
λατινικούς αριθμούς σημειώνονται οι πληροφορίες του Στράβωνα, με λατινικό
αλφάβητο οι πληροφορίες του Απολλόδωρου και με ελληνικό αλφάβητο οι
πληροφορίες του Διόδωρου)

Αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού:

Πίνακας 52- Αρχαιολογικά μνημεία που έχουν βρεθεί

2 Κακαλέτριαλλά δενακρόπολη
αναφέρονται στις αρχαίες πηγές
6 Δώριο ακρόπολη Μάλθης
9 Μεσσήνη Ασκληπιείο, ιερό Αχελώου, ναός Δία
Ιθωμάτα, ναός Ορθίας Άρτεμης, ιερό
Ειλείθυιας-Κουρητών, ιερό Άρτεμης
Λιμνάτιδας ή Λαφρίας, κρήνη Κλεψύδρα,
κρήνη Αρσινόη, ιερό Δήμητρας/Διοσκούρων,
ιερό Αριστομένη, άγαλμα Ερμή/Θησέα,
άγαλμα Ηρακλή, Δορυφόρου
10 Άνθεια/Θουρία θολωτός τάφος
13 Ακοβίτικα
18 Καρδαμύλη τάφοι Διοσκούρων, λατομεία
19 Λεύκτρο
21 Θαλάμαι
22 Πύλος ανάκτορα Νέστορα
23 Κορυφάσιο
25 Κορώνη ακρόπολη
26 Λογγάς ναός Απόλλωνα Κόρυθου
28 Μοθώνη οικισμός εποχής χαλκού
29 Βόλιμ(ν)ο ναός Άρτεμης Λιμνάτιδας

428
Χάρτης 91: Μύθοι

Χάρτης σημερινού Ν. Μεσσηνίας. Με κόκκινες κουκκίδες σημειώνονται

οι τόποι στους οποίους συντελέστηκαν μύθοι της ελληνικής μυθολογίας. Με
κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι.

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό)

Υπόμνημα
1. Όρος 2. Οιχαλία 3. Μεσσήνη 4. Πύλος 5. Κορώνη
Νόμια

429
Αναλυτικά:

Με κόκκινο τετράγωνο σημειώνονται οι γεωμύθοι

Πίνακας 53- Μύθοι Μεσσηνίας

α/α τόπος Θεός/ήρωας μύθος
1 Όρος Παν τόπος αφιερωμένος στο Νόμιο Πάνα
Νόμια δηλαδή, της βοσκής. Ο τόπος λεγόταν και
Μέλπεια γιατί εδώ ο Θεός ανακάλυψε τις
μελωδίες για τη σύριγγα (Παυσανίας 8.38.11)
2 Οιχαλία Ηρακλής την Οιχαλία την άλωσε ο Ηρακλής επειδή ο
βασιλιάς Εύρυτος δεν του έδωσε την κόρη
του για γυναίκα, παρά τη συμφωνία τους
(Απολλόδωρος 2.6.1, 2.7.7, Σοφοκλής
Τραχίνιαι 260, 351, 476, Υγίνος, 35,
Διόδωρος ο Σικελιώτης 4.37.5, Όμηρος
Οδύσσεια 8.226)
3 Μεσσήνη Ασκληπιός εδώ γεννήθηκε ο Ασκληπιός από τον
Απόλλωνα και την Αρσινόη, κόρη του
βασιλιά Λεύκιππου (Παυσανίας 4.31.6)
3 Μεσσήνη Ηρακλής τη Μεσσήνη παρέδωσε ο Ηρακλής στο
Νέστορα, ως αποζημίωση για την άλωση
της Πύλου (Παυσανίας 2.18.7, Απολλόδωρος
1.9.9)
3 Μεσσήνη Κάστωρ και εδώ οι Διόσκουροι απάγουν τις κόρες του
Πολυδεύκης Λεύκιππου την ημέρα του γάμου τους. Οι
γαμπροί, γιοι του Αφαρέα, τους
καταδιώκουν και σκοτώνονται και οι
τέσσερις (Απολλόδωρος 3.11.2, Θεόκριτος
22.137, Υγίνος 80, Παυσανίας 4.3.1, Πίνδαρος
Νεμεόνικος 10.57, σχόλια στον Όμηρο: Ιλιάδα
3.243, Σχόλια στον Πίνδαρο: Νεμεόνικος
10.112)
4 Πύλος Ποσειδών πατρίδα του αργοναύτη Περικλύμενου,
γιου του Νηλέα, στον οποίο ο Ποσειδών
είχε δώσει το χάρισμα να μεταμορφώνεται
σε ό,τι θέλει στη μάχη (Απολλώνιος ο Ρόδιος
1.157, Ορφικά Αργοναυτικά 155)
4 Πύλος Μελάμπους εδώ ο Μελάμπους έσωσε κάποια φίδια από
το θάνατο και αυτά τον αντάμειψαν
μαθαίνοντάς του τη γλώσσα των ζώων
(Απολλόδωρος 1.9.11, Όμηρος Οδύσσεια

430
 15.226, Ευστάθιος Παρεκβολαί στην Ομήρου
Οδύσσεια 1.415.32, Σχόλια στον Απολλώνιο
Ρόδιο 1.118)
4 Πύλος Τηλέμαχος στο Νέστορα ήρθε ο Τηλέμαχος για να
ρωτήσει για την τύχη του Οδυσσέα. Ο
Νέστορας θυσίασε εκατόμβη στον
Ποσειδώνα και έστειλε τον Τηλέμαχο στο
Μενέλαο (Όμηρος Οδύσσεια 3.1)
4 Πύλος Ηρακλής την Πύλο λεηλάτησε ο Ηρακλής γιατί οι
κάτοικοι είχαν βοηθήσει τους Ηλείους και
ο βασιλιάς Νηλέας είχε αρνηθεί να τον
εξαγνίσει από το θάνατο του Ίφιτου.
Σκοτώνει τον Νηλέα και τα παιδιά του.
Γλιτώνει μόνο ο Νέστορας. Οι Θεοί
έσπευσαν να βοηθήσουν την Πύλο. Ο
Ποσειδώνας απωθήθηκε με ρόπαλο, ο
Άδης ο Άρης και η Ήρα τραυματίστηκαν
(Παυσανίας 2.2.2, 3.26.6, 5.3.1, 6.22.5,
6.25.2, Απολλόδωρος 1.9.9, 2.7.3, Όμηρος
Ιλιάδα 5.395, 11.689, Ησίοδος Ασπίς 359,
Αποσπάσματα 33β, 34, 35, Οβίδιος
Μεταμορφώσεις 12.542, Υγίνος 10, 31,
Πίνδαρος Αποσπάσματα 171, Σχόλια στον
Πίνδαρο: Πυθιόνικος 9.50.1, Λυκόφρων
Αλεξάνδρα 50)
5 Κορώνη Ινώ εδώ αναδύθηκε ως θεά από τη θάλασσα η
Ινώ- Λευκοθέα (Παυσανίας 3.23.8, 4.34.4)

431
Γεωλογία κατά Παυσανία και Στράβωνα:

(Με μαύρα στοιχεία σημειώνονται οι γεωλογικές πληροφορίες που δίνει ο

Παυσανίας -ποταμοί, λίμνες, πηγές, κρήνες και σπήλαια. Με κόκκινα οι
επιπλέον πληροφορίες από το Στράβωνα. Οι κοινές πληροφορίες δεν
αναφέρονται δύο φορές).

Πίνακας 54
Ποταμοί Τόπος
Πάμισος
Άρις Θουρία
Βαλύρα Μεσσήνη
Λευκασίας Μελιγαλά
Άμφιτος Μελιγαλά
Χάραδρος Οιχαλία
Ηλέκτρα Πολίχνη προς Κυπαρισσία
Κοίος Πολίχνη προς Κυπαρισσία
Βίας Κορώνη
Νέδων Φαραί
Πηγές-Κρήνες Τόπος
Πηγή έξω από Φαραί-άλσος Κάρνειου
Απόλλωνα
Κρήνη Αρσινόη Μεσσήνη
Πηγή Κλεψύδρα Μεσσήνη-ακρόπολη
Πηγή Οιχαλία
Πηγή Αχαΐα Δώριο
Πηγή Πλατανιστών Κορώνη
Πηγή Διονυσιάδα Κυπαρισσία
Πηγές Άμφεια
Σπήλαια Τόπος
Σπηλιά του Νέστορα Πύλος

432
 Χάρτης 92: Σπήλαια

Χάρτης σημερινού Ν. Μεσσηνίας. Με κίτρινες κουκκίδες σημειώνονται οι

θέσεις των σπηλαίων που έχουν βρεθεί σύμφωνα με την Εφορεία
Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας του Υπουργείου
Πολιτισμού.

(Τα σημεία που δεν αριθμούνται ανήκουν σε γειτονικό νομό)

433
 Υπόμνημα
1.Πύλος 11.Κουβελας 21. Κουκουνάρα 31. Δολοί 41. Καρδαμύλη
2. Ιθώμη 12. Καρυές 22. Βελίκα 32. 42. Θουρία
Σωτηριάνικα
3. Σιδηρόκαστρο 13. Κακαλέτρι 23. Σαϊδόνα 33. 43. Εξωχώρια
Σταυροπήγιο
4. Αριστομένης 14.Γλυκορίζι 24. Ρευματιά 34. Σταματινό 44. Ελαιοχώρι
5.Χώρα 15. Βασιλικό 25. Πολύλοφος 35. Πηγάδια 45. Βρωμόβρυση
6. Φλεσσιάδα 16. Αγριλιά 26. Νεοχώρι 36. Νομίτσι 46. Βελανιδιά
Μεσσήνης
7.Σύρριζο 17. Φοινικούντα 27. 37. Νεοχώρι 47. Αρφαρά
Καλογερορράχη Καλαμών
8.Στασιό 18. Ρωμανός 28. Δράινα 38. Λαίικα 48. Αγ. Φλώρος
9. Σιτοχώρι 19. Λογγάς 29. Ανδρούσα 39. Κιτριές 49. Αγ.
Νικόλαος
10.Πέτρα 20. Κυνηγός 30. Τραχήλα 40. Καστανέα 50. Αγ.
Δημήτριος

Αναλυτικά:

Πίνακας 55- Σπήλαια Ν. Μεσσηνίας

α/α είδος τόπος Θέση όνομα
2408 υποθαλάσσιο Αγ. Δημήτριος Δράκος
σπήλαιο Καλαμών
2409 υποθαλάσσιο Αγ. Δημήτριος Τραχήλα
σπήλαιο Καλαμών
2410 σπήλαιο Αγ. Νικόλαος Σελινίτσα Καταφύγι
Καλαμών
2411 υποθαλάσσιο Αγ. Νικόλαος Προς την
σπήλαιο Καλαμών Τραχήλα
2412 υποθαλάσσιο Αγ. Νικόλαος
σπήλαιο Καλαμών
2413 σπήλαιο Αγ. Φλώρος Μάτια (πηγές
Καλαμών Παμισού)
2414 σπήλαιο Αγ. Φλώρος Σπυραίικα ή Σπηλιά του
Καλαμών Γιαννήλακα Γιαννήλακα
2415 σπηλαιώδες Αρφαρά
άνοιγμα Καλαμών

434
2416 σπήλαιο Βελανιδιά
Καλαμών
2417 βάραθρο Βρωμόβρυση Καστρούλι
Καλαμών
2418 βάραθρο Βρωμόβρυση βουνό Γουβάλα
Καλαμών
2419 βάραθρο Βρωμόβρυση Αγριλιά
Καλαμών
2420 βαραθρώδες Δολοί Καλαμών Αγ. Νικόλαος Λυκούργου ή Αγ
σπήλαιο Νικολάου
2421 σπήλαιο Ελαιοχώρι κοντά στα Διμιόβης
Καλαμών Γιαννιτσάνικα
2422 βάραθρο Εξωχώρι Παπαβραμάκη Συρίντα
Καλαμών
2423 σπήλαιο Θουρία 1200μ Β της Καταφύγιο
Καλαμών Θουρίας
2424 ενάλιο-χερσαίο Καρδαμύλη Λάζος Καταφύγι του
σπήλαιο Καλαμών Βατσινίδη
2425 σπήλαιο Καρδαμύλη Λάζος
Καλαμών
2426 σπήλαιο Καρδαμύλη Προάστιο
Καλαμών
2427 σπήλαιο Καστανέα νεκροταφείο
Καλαμών κοινότητας
2428 σπήλαιο Κιτριές Ν όρους Αγ. ιερό της Κλαίας
Καλαμών Γεώργιος
2429 σπήλαιο Λαίικα Μπουτούσα ή
Καλαμών Μηλιά
2430 παράκτιο Νεοχώρι Δ οικισμού
σπήλαιο Καλαμών
2431 υποθαλάσσια Νεοχώρι 500μ ΝΔ από Μάτια Στούπας 2
πηγή Καλαμών λιμάνι
2432 υποθαλάσσιο Νεοχώρι λιμάνι Στούπας Μάτια Στούπας 1
πηγάδι Καλαμών
2433 σπήλαιο Νομίτσι Πωγώνιτσα
Καλαμών
2434 σπήλαιο Νομίτσι Τριστιάνα
Καλαμών
2435 σπήλαιο Πηγάδια Κοκκινοχώματα
Καλαμών
2436 σπήλαιο Σαϊδόνα Νουμβριβίτσα Σόλο

435
 Καλαμών
2437 σπήλαιο Σαϊδόνα Νουμβριβίτσα Βόνα
Καλαμών
2438 σπηλαιώδες Σαϊδόνα Προγορά
άνοιγμα Καλαμών
2439 σπήλαιο Σταματινό
Καλαμών
2440 σπήλαιο Σταματινό
Καλαμών
2441 βάραθρο Σταματινό κορυφή όρους
Καλαμών Γουβάλα
2442 σπήλαια 2 Σταυροπήγιο Κότουλα
Καλαμών
2443 σπήλαια Σωτηριάνικα 2 ώρες Α Πηγάδια
Καλαμών χωριού
2444 σπήλαιο Ανδρούσα Βουρνάζι Μπαρουτοσπηλιά
Μεσσήνης
2445 βάραθρο Αριστομένης Ντούσια
Μεσσήνης
2446 σπήλαιο Αριστομένης Δρογγάρι, όρια
Μεσσήνης με Διόδια
2447 βάραθρο Δράινα
Μεσσηνίας
2448 σπήλαιο Καλογερορράχη Πουρναρορράχη Σπηλιές Τράκκα
Μεσσήνης
2449 σπήλαιο Νεοχώρι Κοκκορότρυπα
Μεσσηνης
2450 σπήλαιο Πολύλοφος Αγ. Παύλος
Μεσσήν (στη λίμνη)
2451 σπήλαιο Ρευματιά Τ. Ζάρα
Μεσσήνη
2452 σπήλαιο Ρευματιά Ταμπούρι
Μεσσήνης
2453 βάραθρο Σαϊδόνα Νουπαντή
Καλαμών
2454 σπήλαιο Βελίκα 15χλμ ΒΔ της Κόκκορα Τρύπα
Μεσσήνης Βελίκας
2455 σπηλαιώδες Κουκουνάρα Κάρκανο
άνοιγμα Πυλίας
2456 καταβόθρα Κυνηγός Βαλάχα
Πυλίας

436
2457 σπήλαιο Κυνηγός Μύτικα
Πυλίας
2458 βάραθρο Κυνηγός Τρύπα Τρύπα του Αράπη
Πυλίας
2459 σπήλαιο Λογγάς Πυλίας Νότια κλιτύς
Παλαιοκάστρου
2460 σπήλαια 2 Πύλος Όρμος- πλατεία
Πύλου
2461 σπήλαιο Ρωμανός Οσμάναγα του Νέστορος
Πυλίας
2462 σπήλαιο Φοινικούντα 3 χαντάκια - Μαύρη Τρούπα
Πυλίας λιμάνι Συκιάς
2463 σπηλαιώδες Αγριλιά Λάζο ή
άνοιγμα Τριφυλίας Μισορράχη
2464 σπήλαιο Βασιλικό Άνω Βασιλικό
Τριφυλίας
2465 σπήλαιο Βασιλικό Κατσούρα
Τριφυλίας
2466 σπήλαιο Βασιλικό βουνό Βασιλικό
Τριφυλίας
2467 σπήλαιο Γλυκορίζι κτήμα Σαρδέλη Σαρδέλη
Τριφυλίας
2468 βάραθρο Κακαλέτρι Παλιοστάνη
Τριφυλίας
2469 βάραθρο Κακαλέτρι Προπάντι
Τριφυλίας
2470 σπήλαιο Κακαλέτρι Γλαντίνες
Τριφυλίας
2471 σπήλαιο Καρυές Παλαιόκαστρο Παλαιοκάστρου
Τριφυλίας
2472 σπήλαιο Κούβελας Αγ. Δημήτριος της Μέλαινας
Τριφυλίας Δήμητρας
2473 βάραθρο Πέτρα
Τριφυλίας
2474 σπηλαιοβάραθρο Πέτρα Νικολή το Λάζο του Νικολή το
Τριφυλίας Λάζο
2475 βάραθρο Σιτοχώρι Λογγάκι
Τριφυλίας
2476 βάραθρο Σιτοχώρι Λουγγουμόδι
Τριφυλίας
2477 σπήλαιο Σιτοχώρι Μεσορράχη

437
 Τριφυλίας
2478 σπήλαιο Στασιό βουνό Γεράνιο Μαύρη Σπηλιά
Τριφυλίας 700μ υψόμετρο
2479 βάραθρο Στασιό Κεφαλόβρυσο
Τριφυλίας
2480 σπήλαιο Στασιό Επάνω Σπηλιά
Τριφυλίας
2481 σπήλαιο- δολίνη Σύρριζο Δυτική πλευρά Νερότρυπα
Τριφυλίας όρος Ξηροβούνι
2482 βάραθρο Σύρριζο 300μ Β Άπατη Τρύπα
Τριφυλίας Νερότρυπας
2483 σπήλαιο Φλεσσιάδα βουνό Κουφιέρο Αγ. Αναργύρων
Τριφυλίας
2484 σπήλαιο Χώρα Καταβόθρα
Τριφυλίας
3371 σπήλαιο Αριστομένης Κοντοβούνια
Μεσσήνης
3372 σπήλαιο Αριστομένης Δρογγάρι
Μεσσήνης
3373 σπήλαιο Αριστομένης Κάρκανο
Μεσσήνης
3374 σπήλαιο Σιδηρόκαστρο βουνό Λιθερό
Μεσσήνης
3375 σπήλαιο Ιθώμη Ακρόπολη
Μεσσήνης
3376 σπήλαιο Τραχήλα
Καλαμών
3386 σπήλαιο Πύλος
3664 σπήλαια Δολοί Καλαμών Κοτούλας Ζαρνάτας

(Διατηρήθηκε η αρίθμηση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και

Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας)

438
Χάρτης 93: Λίμνη

Χάρτης του Ν. Μεσσηνίας που διακρίνεται η τοποθεσία όπου βρίσκεται η

λιμνοθάλασσα Διβάρι.

Λιμνοθάλασσα Διβάρι

439
Χάρτης 94: Ποταμοί

Χάρτης του Ν. Μεσσηνίας όπου σημειώνονται όσοι από τους ποταμούς, που
αναφέρουν οι Παυσανίας και Στράβων, υπάρχουν και σήμερα.

Οι ποταμοί Νέδα, Αμφίτας, Πάμισος και Νέδων

440
Χάρτης 95: Θερμομεταλλικές Πηγές

Χάρτης του σημερινού Ν. Μεσσηνίας. Με πράσινες κουκκίδες σημειώνονται

οι θερμομεταλλικές πηγές σύμφωνα με το χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1997)

441
Αναλυτικά:

Πίνακας 56- Θερμομεταλλικές Πηγές

Θερμομεταλλικές
α/α όνομα Πηγές τόπος
1 Διονύσια Κυπαρισσία
2 Μέλπεια
3 Λουτρό Μεσσηνίας Οιχαλία
4 Μοναστήριο Τριφυλία
5 Πύργος Πύργος Τριφυλίας
6 Μεταξάδες Φλεσιάδα Τριφυλίας
7 Πύργος Πύργος Τριφυλίας
8 Χώρα Μεσσηνίας Τριφυλία
9 Γαργαλιάνοι
10 Πύλος
11 Καινούριο Χωριό Μεθώνη
12 Λαχανάδα Φοινικούντα
13 Χρυσοκελάρια Ακρωτήρι Ακρίτας
14 Αλμυρός Μεσσηνίας Αβία

442
Χάρτης 96: Ρήγματα

Χάρτης του σημερινού Ν. Μεσσηνίας. Με μωβ γραμμές σημειώνονται τα

ρήγματα σύμφωνα με το σεισμοτεκτονικό χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (1989)

443
Χάρτης 97: Συγκεντρωτικός χάρτης του σημερινού Ν. Μεσσηνίας με τα
αρχαιολογικά, μυθολογικά και γεωλογικά δεδομένα.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Ορατά μνημεία
Μύθοι
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες
Ποταμοί

444
Λεξικό τοπωνυμίων:

Πίνακας 57- Τοπωνύμια Μεσσηνίας

1 Μεσσήνη κόρη του Τρίοπα, γιου του Φορύβαντα
2 Κορώνη αποικία της Κορώνης της Βοιωτίας ή επειδή βρέθηκε
κορώνη χάλκινη στην οικοδόμηση του τείχους της
3 Πύλος γιος του Κλήσωνα, από τα Μέγαρα
4 Οιχαλία σύζυγος του Μελανέα, γιου του Απόλλωνα

445
 Παρουσίαση της έρευνας

II. Κατά Θεματικές Ενότητες

Ο Άτλας αυτός αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο, γιατί τα δεδομένα που

έχουν συγκεντρωθεί μπορούν να συνδυαστούν μεταξύ τους και να

φιλτραριστούν με διάφορους τρόπους προκειμένου κάθε φορά να μελετηθούν

διαφορετικές περιπτώσεις (case studies).

Σ’ αυτό το δεύτερο λοιπόν, μέρος της έρευνας επιλέχθηκαν να

παρουσιαστούν κάποια θέματα με σκοπό να φανεί η χρησιμότητα του Άτλαντα

αλλά και να απαντηθούν κάποια συγκεκριμένα ερωτήματα.

Εξετάστηκαν λοιπόν ο Ηρακλής, ο Ποσειδώνας, ο Άδης και ο

Ασκληπιός ως κατεξοχήν πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας που συνδέονται

με γεωλογικά φαινόμενα. Παρουσιάζονται οι γεωμυθότοποι τους (με εξαίρεση

των Ασκληπιό) και αναλύονται με κοινό παρονομαστή το εξεταζόμενο θέμα.

Γι’ αυτούς δημιουργήθηκαν, όπως και στους νομούς, χάρτες και

πίνακες με όσα από τα δεδομένα κρίθηκε κάθε φορά απαραίτητα. Οι χάρτες

και οι πίνακες αυτοί παρουσιάζονται στα αντίστοιχα παραρτήματα.

Το ίδιο συνέβη και στην ενότητα θεοί, όπου εξετάζονται συνδυαστικά

οι γεωμύθοι και οι μύθοι που αφορούν την παρουσία κάποιου θεού στην

Πελοπόννησο.

Τέλος, εξετάστηκε η σύνδεση ναών και μαντείων της Πελοποννήσου

με τα σεισμοτεκτονικά ρήγματα ώστε να διαφανεί η μεταξύ τους σχέση.

446
 Ηρακλής

Ο Ηρακλής, ο σπουδαιότερος έλληνας ήρωας, ήταν γιος του Δία και

της Αλκμήνης. Γεννήθηκε στη Θήβα και βρέφος ακόμα, ανακάλυψε τις

υπερφυσικές του ικανότητες. Στην αρχαιότητα ήταν πολύ δημοφιλής και

αποτέλεσε κεντρικό πρόσωπο πολλών μύθων και έργων τέχνης.

Η μητέρα του, Αλκμήνη, ήταν παντρεμένη με τον Αμφιτρύωνα, με τον

οποίο κατέφυγαν στη Θήβα, επειδή ο Αμφιτρύωνας είχε δολοφονήσει τον

Ηλεκτρύωνα κατά λάθος (πατέρα της Αλκμήνης και γιο του Περσέα). Όταν

έλειπε ο Αμφιτρύωνας, ο Δίας πήρε τη μορφή του και κοιμήθηκε με την

Αλκμήνη. Πριν γεννηθεί ακόμα ο Ηρακλής, ο Δίας ανήγγειλε στους Θεούς ότι

ο επόμενος απόγονος του Περσέα που θα γεννηθεί, θα βασιλεύσει στον

Θρόνο των Περσίδων, στις Μυκήνες. Η Ήρα όμως έστειλε την Ειλείθυια να

επισπεύσει τη γέννηση του Ευρυσθέα, γιου του Σθένελου και της Νικίππης

και εγγονού του Περσέα. Έτσι έγινε βασιλιάς των Μυκηνών ο εφταμηνίτικος

Ευρυσθέας, ξάδερφος του Ηρακλή.

Ο θετός πατέρας του Ηρακλή, ο Αμφιτρύωνας, ο οποίος ανέλαβε να

τον μεγαλώσει, τον δίδαξε την τέχνη του ηνιόχου, ο Κάστορας του δίδαξε την

οπλασκία, ο Αίλυκος την πάλη, ο Εύρυτος το τόξο, ο κένταυρος Χείρωνας τις

Επιστήμες και ο Λίνος τη Μουσική. Όταν ήταν έφηβος προκάλεσε τον πόλεμο

μεταξύ της Θήβας με το βασίλειο του Ορχομενού. Ως ανταμοιβή για τη νίκη

του εναντίον του Ορχομενού, πήρε για γυναίκα του τη Μεγάρα, κόρη του

βασιλιά της Θήβας, με την οποία απέκτησε τρία (κατ' άλλους περισσότερα)

παιδιά. Η Ήρα όμως, τον τρέλανε, με αποτέλεσμα να σκοτώσει τη γυναίκα του

και τα παιδιά του. Όταν συνειδητοποίησε τι έκανε, αποφάσισε να πάει στο

447
Μαντείο των Δελφών για να πάρει χρησμό, ώστε να μάθει με ποιον τρόπο θα

μπορούσε να εξαγνισθεί. Σύμφωνα με τον χρησμό, έπρεπε να υπηρετήσει για

δώδεκα χρόνια τον Ευρυσθέα, βασιλιά της Τίρυνθας, και να πραγματοποιήσει

τους άθλους που θα του πρόσταζε εκείνος.

Ο ήρωας επιτέλεσε δώδεκα κύριους και πολλούς δευτερεύοντες

άθλους. Οι έξι πρώτοι άθλοι πραγματοποιούνται στην Πελοπόννησο, ενώ οι

υπόλοιποι έξι σε διάφορα μέρη του τότε γνωστού κόσμου. Σε κάποιους

άθλους είχε την βοήθεια του ανιψιού του, Ιόλαου.

Ο Μαριολάκος, (Γεωμυθολογική προσέγγιση των άθλων και των άλλων

έργων του Ηρακλή, 2011), μελετώντας τις φυσικογεωλογικές αναφορές των

αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, ανασυνέθεσε την ταυτότητα του Ηρακλή και

τη μακρά πορεία του από την Πελοπόννησο, την Αίγυπτο, την Αιθιοπία, την

Ιβηρική Χερσόνησο μέχρι την Ισλανδία, τη Γροιλανδία, και τον Εύξεινο

Πόντο.

Ο Ηρακλής, υποστηρίζει είναι ένας παγκόσμιος ήρωας. Ξεκίνησε από

τη Θήβα και η δραστηριότητά του τοποθετείται κατά τον 13ο αι. π.Χ., δηλαδή

100 χρόνια πριν από τον Τρωικό Πόλεμο. Οι άθλοι και τα άλλα έργα του,

παραπέμπουν σε μεγάλα υδραυλικά έργα και στην αναζήτηση μεταλλευμάτων

σε πολύ μακρινές περιοχές.

- Υδραυλικού περιεχομένου είναι οι άθλοι: Λερναία Ύδρα, η Κόπρος του

Αυγεία και οι Στυμφαλίδες Όρνιθες, ενώ του αποδίδονται πολλά

αντιπλημμυρικά και αποστραγγιστικά έργα, όπως τα αυλάκια και τα

αναχώματα στις όχθες του Αχελώου, η αύλακα της Μαντίνειας, η

αντιπλημμυρική προστασία της Τίρυνθας και η επισκευή ρήγματος στον Νείλο

ποταμό, που είχε προκληθεί λόγω μεγάλων βροχοπτώσεων.

-Μεταλλευτικού περιεχομένου είναι οι άθλοι με τα βόδια του Γηρυόνη, που

τοποθετούνται στην Ιβηρική Χερσόνησο και τα Μήλα των Εσπερίδων. Ο

Στράβωνας και ο Πλούταρχος αναφέρουν ότι έφθασε σ' ένα νησί στη δυτική

448
άκρη του Ωκεανού, ουσιαστικά για να αξιοποιήσει τον ορυκτό πλούτο (χρυσό,

άργυρο, κασσίτερο).

Ο Ηρακλής, που ενδιαφερόταν για χρυσάφι, συμμετείχε βεβαίως και

στο μυθικό ταξίδι του Ιάσονα προς την Κολχίδα, αλλά εγκατέλειψε την Αργώ

και τους Αργοναύτες και η πιθανή πορεία του ήταν: Κρήτη, Λιβύη (όπου

μάχεται με τον Ανταίο), Ταγγέρη, Γιβραλτάρ (όπου τοποθέτησε τις Ηράκλειες

Στήλες), Ιβηρική Χερσόνησος, Γάδειρα. Μετά την Ιβηρική Χερσόνησο και

αφού παρέδωσε τη βασιλεία των Ιβήρων στους αρίστους, όπως αναφέρεται,

ίδρυσε την πόλη Αλίσια, τη σημερινή Alice st Reine στη Βουργουνδία.

Ο Ηρακλής διέσχισε ποταμούς, ωκεανούς και έφθασε απέναντι από τη

μεγάλη ήπειρο, την Ωγυγία, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος στα Ηθικά του.

Περιγράφεται ως ένα νησί που βρίσκεται μακριά στη θάλασσα και απέχει

δρόμο πέντε ημερών από τη Βρετανία. Ποια είναι αυτή η περιοχή; Πιθανόν η

Ισλανδία ή η Γροιλανδία ή ίσως η Αμερική.

Γεωμυθότοποι:

Νεμέα – σκότωσε το λιοντάρι

Στύμφαλος – έδιωξε και σκότωσε τις Στυμφαλίδες όρνιθες

Γύθειο – ίδρυσε το Γύθειο για συμφιλίωση με τον Απόλλωνα

Ερμιόνη –ανέβασε από τον Άδη τον Κέρβερο

Ψωφίς –αιχμαλώτισε τον Ερυμάνθιο Κάπρο

Φενεός – εξέτρεψε τον Αροάνιο ποταμό

Τροιζήν – ανέβασε από τον Άδη τον Κέρβερο

Λέρνα –σκότωσε τη Λερναία Ύδρα

Άνιγρος ποταμός-πλύθηκε ο Κένταυρος μετά τον τραυματισμό του από τον

Ηρακλή

Ταίναρο –κατέβηκε στον Άδη για να πάρει τον Κέρβερο

449
Ήλις- καθάρισε την κόπρο του Αυγεία

Στην παρούσα διατριβή αποδείχθηκε ότι όλοι οι γεωμύθοι του Ηρακλή

σχετίζονται με το γεωπεριβάλλον του τόπου στον οποίο αναφέρονται. Οι ίδιοι

οι άθλοι του αλλά και τα δευτερεύοντα κατορθώματά του αφορούν

εγγειοβελτιωτικά και υδραυλικά έργα, που καλυτέρεψαν τη ζωή των κατοίκων

των περιοχών αυτών, ή εμπλέκονται με ιδιαίτερες γεωλογικές συνθήκες και

μορφώματα.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν η Νεμέα, η Στυμφαλία, το Γύθειο, η

Ψωφίδα, ο Φενεός, η Λέρνα και η Ήλιδα. Οι γεωμύθοι της Τροιζήνας, της

Ερμιόνης, του Ταίναρου και του Άνιγρου ποταμού συνδέουν τον Ηρακλή με

χάσματα της γης (στους τρεις πρώτους τόπους) και με υδροθειούχα νερά

(στον τελευταίο).

Επιβεβαιώνεται λοιπόν η άποψη του Μαριολάκου (2011) ότι στην

παραγματικότητα, στον Ηρακλή αποδόθηκαν όλα τα ωφέλιμα αλλά

υπεράνθρωπα έργα που έγιναν σε διάφορες χρονικές περιόδους. Αυτά τα

«κατορθώματα» δεν μπορούσαν παρά να αποδοθούν σ’ έναν ημίθεο και να

ζητήσουν να ενδυθούν το κύρος του, καθώς ήταν ο ήρωας που δεν γνώριζε

τοπικούς ή χρονικούς περιορισμούς.

450
 Παράρτημα

Χάρτης 98 :Αρχαιολογικές αναφορές του Ηρακλή

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες

451
Πίνακας 58- Αρχαιολογικές αναφορές Ηρακλή
a/a τόπος είδος ήρωας επιπλέον πληροφορίες
10 Αβία ιερό Ηρακλής Ηρακλείο
3 Αίγιο σε κτήριο άγαλμα Ηρακλής σαν θεός από το Αργος
2 Βούρα- εικόνα Ηρακλής μαντική σπηλιά
Βουραϊκός
ποταμός
11 Ήλις βωμός Ηρακλής προτομή Ηρακλή
Ιδαίος
1 Μεγαλόπολη ναός Ηρακλής- και άγαλμα
Ερμής
5 Ολυμπία βωμοί Ηρακλής
Παραστάτης
και αδελφοί
του
7 Σικυών ιερό Ηρακλής ξόανο και λίθινο άγαλμα
γυμνάσιο
9 Σπάρτη ιερό Ηρακλής άγαλμα
4 Σύνορα ιερό Ηρακλής
Αχαΐας-
Ηλείας,
ποταμός
Λάρισος
6 σύνορα Πίσας- ιερό Ηρακλής τάφος Σαύρου
Αρκαδίας
8 Φλιούς ναός Ηρακλής
α’ Κλεωναί ιερό Ηρακλής
(οι αραβικοί αριθμοί αντιστοιχούν στις πληροφορίες του Παυσανία και οι
ελληνικοί στις πληροφορίες του Διόδωρου)

452
Χάρτης 99: Γεωμύθοι του Ηρακλή

Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες

Ποταμοί

453
Πίνακας 59- Γεωμύθοι του Ηρακλή
α/α τόπος ήρωας μύθος
κατηγορία 3
1 Νεμέα Ηρακλής εδώ πραγματοποιεί τον πρώτο του άθλο και
σκοτώνει το λιοντάρι, απόγονο του Όρθρου
και της Έχιδνας που είχε αναθρέψει η Ήρα.
2 Στύμφαλος Ηρακλής Οι Στυμφαλίδες όρνιθες, ανθρωποφάγα
πτηνά που διωχτήκαν από τον Ορχομενό από
τους λύκους, κατέφυγαν στη λίμνη. Ο
Ηρακλής, στον έκτο άθλο του, με τα κρόταλα
που έφτιαξε ο Ήφαιστος και του έδωσε η
Αθηνά, διώχνει τα πουλιά και σκοτώνει και
μερικά με το τόξο.
3 Γύθειο Απόλλων ο Ηρακλής πηγαίνει στους Δελφούς για να
βρει τρόπο να θεραπευτεί από τις τύψεις για
το φόνο του Ίφιτου. Η Πυθία δεν του απαντά
και αυτός οργισμένος αρπάζει τον τρίποδα
του ναού. Μαλώνει με τον Απόλλωνα και
τους χωρίζει ο Δίας με κεραυνό. Για τη
συμφιλίωση τους ιδρύουν το Γύθειο.
κατηγορία 2
4 Ερμιόνη Άδης ανοιχτό χάσμα στο έδαφος που επικοινωνεί
Κλύμενος με τον Άδη. Από εδώ επέστρεψε ο Ηρακλής
από τον Άδη.
5 Ψωφίς Ηρακλής στην κοιλάδα της Λάμπειας ο Ηρακλής
αιχμαλωτίζει τον Ερυμάνθιο κάπρο.
6 Φενεός Ηρακλής εδώ ρυθμίζει την κοίτη του Αροάνιου
ποταμού που είχε πλημμυρίσει την πόλη.
7 Τροιζήν Ηρακλής από το χάσμα στο ιερό του Κλύμενου, στην
Ερμιόνη, όπου λατρευόταν ο Άρης,
επιστρέφει ο Ηρακλής από τον Αδη στην
Τροιζήνα, μαζί με τον Κέρβερο.
8 Λέρνα Ηρακλής Στους πρόποδες του Ποντίνου, στη πηγή
της Αμυμώνης, ο Ηρακλής πραγματοποιεί το
δεύτερο άθλο του, σκοτώνοντας τη Λερναία
Ύδρα, κόρη του Τυφώνα και της Έχιδνας.
9 Άνιγρος Ηρακλής επειδή τα νερά του μυρίζουν λένε ότι ο
ποταμός Κένταυρος Πυλήνορας που τραυματίστηκε
από τον Ηρακλή, έπλυνε τις πληγές του.
κατηγορία 1

454
10 Ταίναρο Άδης Πύλη του Αδη. Ήταν ναός αφιερωμένος στον
Ποσειδώνα Χθόνιο και είχε ψυχοπομπείο
γύρω από μια σπηλιά. Ήταν η κύρια πύλη απ΄
όπου επικοινωνούσαν με τις ψυχές των
πεθαμένων. Από εδώ κατέβηκαν στον Αδη
και ο Ηρακλής για να πάρει τον Κέρβερο και
ο Θησέας με τον Πειρίθου για να πάρουν την
Περσεφόνη. Επίσης ο Ορφέας για να καλέσει
την ψυχή της Ευρυδίκης.
11 Ήλις Ηρακλής εδω ο Ηρακλής κάνει τον πέμπτο του άθλο,
καθαρίζει τους στάβλους του Αυγεία,
κατευθύνοντας τα νερά του Πηνειού με δυο
κανάλια. Όταν ζήτα την αμοιβή του, το ένα
δέκατο των κοπαδιών, ο Αυγείας τον διώχνει
μαζί με το γιο του που τον υπερασπίστηκε. Ο
Ηρακλής θα γυρίσει αργότερα, θα καταλάβει
την πόλη και θα σκοτώσει τον Αυγεία.

455
Χάρτης 100: Συγκεντρωτικός χάρτης του Ηρακλή

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες

456
 Ποσειδών

O Ποσειδώνας, γιος του Κρόνου και της Ρέας, στο μοίρασμα του

Κόσμου με τ’ αδέλφια του. πήρε τη θάλασσα και όλο το υδάτινο στοιχείο. Από

τότε έγινε ο Θεός του πόντου, αλλά και των ποταμών, των πηγών και του

πόσιμου νερού. Πάνω στο χρυσό άρμα του και με τη συνοδεία δελφινιών,

ιππόκαμπων, γοργονών, και θαλάσσιων θεοτήτων σκίζει τα νερά, κρατώντας

στα χέρια του την τρίαινα.

Όμως η πρώτη ιδιότητα του Θεού ήταν η χθόνια. Συνδεόταν με τους

σεισμούς και ήταν υπεύθυνος για μια σειρά από γεωμορφολογικά φαινόμενα,

όπως η διαμόρφωση της γήινης επιφάνειας με βουνά, κοιλάδες, νησιά,

πορθμούς, και ισθμούς. Επιπλέον κάθε είδους κρατήρες, όπως

προσκρουσιγενείς, ηφαιστιογενείς και διαπυρογενείς (Papamarinopoulos

2007).

Για τον Ποσειδώνα δημιουργήθηκε χάρτης αρχαιολογικών,

γεωμυθολογικών και γεωλογικών δεδομένων (βλ. Παράρτημα), με σκοπό η

συγκέντρωση αυτή να επιτρέψει περαιτέρω έρευνα.

Η επισκόπηση του χάρτη δείχνει ότι ο Ποσειδώνας στην Πελοπόννησο

δεν τιμάται μόνο σε παράκτια ή παραλίμνια μέρη ή κοντά σε ποτάμια και πηγές

αλλά και στην ορεινή καρδιά της, όπου εορταζόταν με την αρχική, χθόνια

ιδιότητά του. (Αναλυτική έρευνα για τον Ποσειδώνα και τη λατρεία του στην

Πελοπόννησο έχει κάνει ο Mylonopoulos 2003).

Γεωμυθότοποι Ποσειδώνα:

Άργος- έκανε τα ποτάμια να στερέψουν

457
Λέρνα- χτύπησε το βράχο και ανέβλυσαν τρεις αστείρευτες πηγές

Νεστάνη- τόπος ανατροφής του

Όπως αποδείχθηκε κατά την εξέταση των τόπων αυτών (βλ. Ν.

Αργολίδας και Ν. Αρκαδίας) και οι τρεις γεωμύθοι συνδέονται με το

γεωλογικό περιβάλλον του Αργού πεδίου και του Αργολικού κόλπου:

-το Άργος, λόγω της έντονης καρστικότητας του Αργού πεδίου,

υπέστη έντονες υδρογεωλογικές μεταβολές στο πέρασμα των χρόνων με τον

κατακλυσμό της περιοχής να εναλλάσσεται με την ανυδρία των ποταμών και

των πηγών

-το ίδιο περιβάλλον απεικονίζει και ο γεωμύθος με τις πηγές της

Λέρνας. τις καρστικές πηγές που αναβλύζουν ξαφνικά

- η Νεστάνη (στην ανατολική άκρη του Αργού πεδίου) συνδέεται μέσω

σπηλαιοκαταβόθρας με τον Αργολικό κόλπο.

458
 Παράρτημα

Χάρτης 101: Συγκεντρωτικός χάρτης

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες

459
Πίνακας 60- Αρχαιολογικές αναφορές Ποσειδώνα
α/α τόπος είδος Θεός επιπλέον πληροφορίες
1 Πάτρα, κοντά στο ναός Ποσειδών με άγαλμα
λιμάνι
2 Σύνορα Αχαΐας- ιερό Ποσειδών
Ηλείας, ποταμός Λευκυονίτης
Λάρισος
3 Αίγιο, κοντά στη ιερό Ποσειδών
θάλασσα
3 Αίγιο, απέναντι χάλκινο Ποσειδών
από την αγορά σε άγαλμα
κτήριο

4 Ελίκη ιερό Ποσειδών

5 Πελλήνη ιερό Ποσειδών Ποσείδιο
6 Σικυών βωμός Ποσειδών
Ίσθμιος
6 Σικυών, λιμάνι ιερό Ποσειδών
7 Λέχαιο ιερό Ποσειδών χάλκινο άγαλμα
8 Ισθμός ιερό Ποσειδών αδριάντες αθλητών,
αγάλματα Ποσειδώνα
Αμφιτρίτης, Θάλασσας,
Τριτώνων
9 Φενεός, ακρόπολη άγαλμα Ποσειδών χάλκινο
Ίππιος
10 Ολυμπία βωμοί Δίας και χάλκινο άγαλμα Δια,
Ποσειδών Δίας Όρκιος
Λαοίτας
10 Ολυμπία, 2 βωμοί Ιππίος
Λεονίδαιο Ποσειδών
10 Ολυμπία αγάλματα αγάλματα παιδιών, 2
αδριάντες Ηρακλή,
Έκτορας, Ηρακλής και
Αμαζόνα, Νίκη, Ίφιτος
και Εκεχειρία,
Αμφιτρίτη, Ποσειδών,
Εστία, Κόρη, Αφροδίτη,
Γανυμήδης, Άρτεμης,
Όμηρος, Ησίοδος,
Ασκληπιός, Υγεία,
Αγώνας, Διόνυσος,

460
 Θράκα Ορφέα, Αθηνά,
Νίκη, άθλοι Ηρακλή, 2
άλογα και ηνίοχοι.
11 Καφυαί ιερό Ποσειδών
12 Ορχομενός ιερό Ποσειδών μαρμάρινο άγαλμα
13 Μεθύδριο ναός Ποσειδών
Ίππιος
14 Ελισσών ναός Ποσειδών άγαλμα
Επόπτης
15 Τρικόλωνοι ιερό Ποσειδών άγαλμα και άλσος
16 Βόρειο ναός Αθηνά και Αθηνά Σώτειρα
Ποσειδών
17 Λυκόσουρα βωμοί Δήμητρα-
Δέσποινα-
Μεγάλη
Μητέρα-Ίππιος
Ποσειδών-Άρης
17 Λυκόσουρα Μέγαρο για Δέσποινα άλσος- βωμός Ίππιου
θυσίες Ποσειδώνα
18 Άργος ιερό Ποσειδών
Προσκλύστιος
19 Τημένιο ιερό Ποσειδών
20 Ναυπλία ιερό Ποσειδών πηγή Κάναθος
21 Γενέσιο ιερό Ποσειδών πολυάνδρια
Γενέσιος
22 Τροιζήν προς ιερό Ποσειδών
Ερμιόνη, ποταμός Φυτάλμιος
Υλλικός
23 Δίδυμοι ιερό Ποσειδών άγαλμα
24 Ερμιόνη ιερό Ποσειδών
(ακρόπολη)
24 Ερμιόνη ιερό Άρτεμη χάλκινο άγαλμα
Ιφιγένεια Ποσειδώνα με δελφίνι
25 Μεσσήνη ιερό Ποσειδών
26 Σπάρτη τέμενος Ποσειδών άγαλμα Αθηνάς
Ταινάριος
26 Σπάρτη ιερό Ποσειδών
Ιπποκούριος
26 Σπάρτη ιερό Ποσειδών
Γενέθλιος
26 Σπάρτη ναός Ποσειδών

461
 Ιπποσθένης
26 Σπάρτη άγαλμα Ποσειδών
Ενάλιος
26 Σπάρτη, αγορά ιερό Ποσειδών
Ασφάλιος
26 Σπάρτη, δρόμος ιερό Ποσειδών
Δωματίτης
26 Σπάρτη, ιερό Αθηνά Ιερό Χαλκιοίκος/
ακρόπολη Πολιούχος άγαλμα χάλκινο εικόνα
άθλων Ηρακλή/
εικόνα γέννησης
Αθηνάς/ εικόνα
Ποσειδώνα και
Αμφιτρίτης
27 Θεράπνη ιερό Ποσειδών
Γαιάοχος
27 Θεράπνη βωμός Ποσειδών
Ενυάλιος
28 Αιγιαί ναός Ποσειδών λίμνη και άγαλμα
29 Γύθειο άγαλμα Ποσειδών
Γαίαοχος
30 Ταίναρο ναός Ποσειδών ναός σε σχήμα σπηλιάς
(Ταινάριος) και άγαλμα και
άγαλμα Αρίωνα πάνω
σε δελφίνι και πηγή
31 Νύμφαιο άγαλμα Ποσειδών όρθιο άγαλμα και
πηγή/ σπηλιές και
κοιλότητες
αφιερωμένες στον
Ποσειδώνα
32 Ήλις, αγορά άγαλμα Ποσειδών
Σατράπης
32 Μεγαλόπολη, άγαλμα Ερμής Αγήτωρ αγάλματα Απόλλωνα-
αγορά Αθηνάς-Ποσειδώνα-
Ηρακλή
33 Κεχρεαί ναός Αφροδίτη μαρμάρινο άγαλμα,
χάλκινο άγαλμα
Ποσειδών
34 Κόρινθος, λουτρά άγαλμα Ποσειδών και κρήνη Άρτεμης και
Άρτεμη πάνω Βελλεροφόντης
και Πήγασος

462
34 Κόρινθος, κρήνη άγαλμα Ποσειδών χάλκινο και στα πόδια
του δελφίνι
34 Κόρινθος προς άγαλμα Ποσειδών, με δελφίνι
Λέχαιο Λευκοθέα και
Παλαίμων
141 Αλήσιο ιερό Ποσειδών τάφος κορών Πελία
Ίππιος
i Αιγαί (ακρόπολη) ιερό Ποσειδών
ii Δρέπανο ιερό Ποσειδών
iii Ισθμός ιερό Ποσειδών
‘Ισθμιος
iv Σαμικό άλσος Ποσειδών
(ακρόπολη) Σάμιος
v Λέπρεο (Άννιος ή ιερό Ποσειδών
Άνιγρος ποταμός) Σάμιος

vi Τροιζήν ιερό Ποσειδών Ποσειδωνία

Πίνακας 61- Γεωμύθοι Ποσειδώνα

α/α τόπος Θεός μύθος
κατηγορία 3
1 Άργος Ποσειδών για το Άργος έριζαν ο Ποσειδώνας και η
Ήρα και έβαλαν διαιτητές τους ποταμούς
Ίναχο, Κηφισό και Αστερίωνα. Η απόφαση
ήταν υπέρ της Ήρας και ο Ποσειδώνας
απέσυρε τα νερά και μόνο όταν έβρεχε
είχαν νερό τα ποτάμια.
κατηγορία 2
2 Λέρνα Ποσειδών εδω αποβιβάστηκε ο Δαναός με την κόρες
του, γυρνώντας από την Αίγυπτο και
απαιτώντας από τον Γελάνορα το θρόνο του
Άργους. Λόγω ανυδρίας έστειλε την κόρη
του για νερό. Εμφανίστηκε ο Ποσειδώνας και
απέκτησε με την Αμυμώνη τον Ναύπλιο. Για
χάρη της χτύπησε το βράχο και δημιούργησε
τρείς πηγές, η μια πήρε το όνομά της. Οι
πηγές της Λέρνας είχαν νερό ακόμη και το

463
 καλοκαίρι όταν στέρευαν οι ποταμοί.
κατηγορία 1
3 Νεστάνη Ποσειδών εδώ η Ρέα, επειδή τα προηγούμενα παιδιά
της τα είχε καταπιεί ο Κρόνος, άφησε τον
Ποσειδώνα, βρέφος, σ΄ ένα κοπάδι, στην
κρήνη της Άρνης. Η Ρέα έδωσε στον Κρόνο
αντ΄ αυτού ένα πουλάρι.

464
 Άδης

Ο Άδης, γιος του Κρόνου και της Ρέας, ήταν αδερφός του Δία. Έλαβε

μέρος στην Τιτανομαχία στο πλευρό του Δία και όταν οι Θεοί νίκησαν και

μοίρασαν τον κόσμο με κλήρο, του Άδη του έτυχε ο Κάτω Κόσμος, το σκοτεινό

βασίλειο των νεκρών. Οι Κύκλωπες, πριν τη μάχη, του έδωσαν μια

περικεφαλαία που καθιστούσε αυτόν που τη φορούσε αόρατο. Αυτό δηλώνει

και το όνομα του, Άδης, προερχόμενο από το Άιδης (α στερητικό –ιδης <

ειδέναι), αυτός που δεν μπορείς να δεις (Καρβάλιο, 2007).

Εικόνα 33: ο Άδης με το τέθριππο.

465
Γεωμυθότοποι:

Πίσα – η νύμφη Αρέθουσα ως υπόγειο ρεύμα γνωρίζει τον Άδη

Λέρνα – κατέβηκε ο Άδης στον Κάτω Κόσμο με την Περσεφόνη

Τροιζήν – γύρισαν από τον Άδη ο Διόνυσος και ο Ηρακλής

Ερμιόνη – γύρισε από τον Άδη ο Ηρακλής με τον Κέρβερο

Ταίναρο – κατέβηκε στον Άδη ο Ηρακλής

Αλκυονία λίμνη - κατέβηκε στον Άδη ο Διόνυσος να πάρει τη Σεμέλη

Από τους γεωμύθους αυτούς, που είναι κυρίως μύθοι για την

επικοινωνία με τον κόσμο των νεκρών, προκύπτει ότι οι Πύλες του Άδη στην

Πελοπόννησο βρίσκονται:

Στο Χείμαρρο ποταμό - Λέρνα

Στην Τροιζήνα

Στην Ερμιόνη

Στο Ταίναρο

Στην Αλκυονία λίμνη

Στη Λέρνα, στην Ερμιόνη και στην Τροιζήνα υπάρχουν και ιερά του

Άδη. Όπως φάνηκε στην εξέταση των γεωμυθότοπων στην Τροιζήνα, στην

Ερμιόνη και στο Ταίναρο χάσματα συνδεόμενα με ρήγματα ήταν οι αφορμές για

να θεωρηθούν οι τόποι αυτοί ως στόμια για τον Κόσμο των Νεκρών. Η

Αλκυονία λίμνη και ο Χείμαρρος ποταμός χαρακτηρίζονται από καρστικότητα

και καταβόθρες, που έκαναν και αυτούς τους τόπους Πύλες του Άδη. Η Πίσα

δεν είναι Πύλη του Άδη αλλά τόπος όπου η Αρέθουσα γνώρισε τον Άδη. Αυτό

466
οφείλεται στις υπόγειες, καρστικές διαδρομές μιας πηγής και ενός ποταμού

(βλ. Ήλιδα).

Επομένως είναι αυταπόδεικτο ότι το γεωλογικό περιβάλλον των τόπων

αυτών επέδρασαν αποφασιστικά στη δημιουργία γεωμύθων σχετικά με τις

Πύλες του Κάτω Κόσμου. Αυτό που δεν έχει αποδειχθεί είναι αν αυτές οι

συνθήκες ενέπνευσαν αυτούς τους γεωμύθους ή αν οι γεωμύθοι προϋπήρχαν

και τοποθετήθηκαν σε αυτούς τους τόπους εξαιτίας της γεωλογικής τους

ιδιαιτερότητας.

Επισημαίνεται εδώ ότι πρέπει να εξεταστεί το γεωλογικό περιβάλλον

όλων των τόπων όπου αναφέρεται από τις πηγές ιερό του Άδη ή άλλων

θεοτήτων του Κάτω Κόσμου.

467
 Παράρτημα

Χάρτης 102 :Αρχαιολογικές αναφορές κατά Παυσανία και Στράβωνa:

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Σπήλαια
Πηγές

Λίμνες
Ρήγματα

468
 Αναλυτικά:

Πίνακας 62- Αρχαιολογικές αναφορές Άδη

a/a τόπος είδος θεός επιπλέον πληροφορίες
1 Τροιζήν, ναός Άρτεμης βωμοί θεών Κάτω Κόσμου
αγορά Σώτειρα
2 Ερμιόνη ναός Άδης Αχερουσία Λίμνη
Κλύμενος
3 Ήλις, περίβολος Άδης ναός
αγορά
4 Λέρνα περίβολος Πλούτωνα
i Αχέροντας ιερό Άδη
ii Μίνθη τέμενος Άδης
(οι αραβικοί αριθμοί αντιστοιχούν στις πληροφορίες του Παυσανία και οι λατινικοί
σε αυτές του Στράβωνα.)

469
Χάρτης 103: Γεωμύθοι

Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες

470
 Αναλυτικά:

Πίνακας 63- Γεωμύθοι του Άδη

α/α τόπος θεός μύθος
κατηγορία 3
1 Πίσα Αρεθούσα πατρίδα της νύμφης Αρέθουσας, η οποία, ως
υπόγειο ρεύμα γνώρισε τον Άδη και αποκάλυψε
στη Δήμητρα πού ήταν η Περσεφόνη.
κατηγορία 2
2 Λέρνα Άδης από τον ποταμό Χείμαρρο ο Άδης κατέβηκε στα
Τάρταρα, παίρνοντας μαζί του την Περσεφόνη.
Αρχικά σ' αυτήν την περιοχή γιορταζόταν η
Προσύμνη Δήμητρα ή ο Διόνυσος, που
σχετίζονταν με τη γονιμότητα. Μετά
καθιερώθηκε η Λερναία Δήμητρα που συνδέεται
με τον Κάτω Κόσμο.
3 Τροιζήν Διόνυσος εδώ γύρισε ο Διόνυσος από τον Άδη μαζί με τη
Σεμέλη.
4 Τροιζήν Ηρακλής ο Ηρακλής επέστρεψε στην Τροιζήνα από τον
Άδη, μαζί με τον Κέρβερο.
5 Ερμιόνη Άδης ανοιχτό χάσμα στο έδαφος που επικοινωνούσε
Κλύμενος με τον Άδη. Από εδώ επέστρεψε ο Ηρακλής από
τον Άδη. Κλύμενος, ο Επικαλούμενος δηλαδή,
είναι ένα από τα ονόματα του θεού του Κάτω
Κόσμου.
κατηγορία 1
6 Ταίναρο Άδης Πύλη του Αδη. Ήταν αφιερωμένο στον
Ποσειδώνα Χθόνιο και είχε ψυχοπομπείο γύρω
από μια σπηλιά. Ήταν η πύλη απ΄ όπου
επικοινωνούσαν με τις ψυχές των πεθαμένων.
Από εδώ κατέβηκαν στον Άδη και ο Ηρακλής
για να πάρει τον Κέρβερο και ο Θησέας με τον
Πειρίθου για να πάρουν την Περσεφόνη. Επίσης
ο Ορφέας για να καλέσει την ψυχή της
Ευρυδίκης.
7 Αλκυονία Άδης λίμνη που οδηγεί στον Άδη, απ’ όπου κατέβηκε
λίμνη ο Διόνυσος για να πάρει τη Σεμέλη.

471
Χάρτης 104: Συγκεντρωτικός χάρτης

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς

Γεωμύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες

472
 Θεοί

Η Πελοπόννησος, ως τόπος που κατοικήθηκε πολύ πρώιμα, είναι

φυσικό να θεωρείται ως τόπος, όπου γεννήθηκαν, ανατράφηκαν, και έδρασαν

οι ίδιοι οι Θεοί. Θεωρείται αγαπημένος τόπος των θεών και ίσως «θείος

τόπος».

Ίσως η ανάγκη δημιουργίας αυτών των μύθων, με τη θεϊκή παρουσία,

να σχετίστηκε ή και να εμπνεύστηκε από το γεωλογικό υπόβαθρο της

Πελοποννήσου. Δημιουργήθηκαν λοιπόν, χάρτες με τους μύθους και τους

γεωμύθους, που σχετίζονται με κάποια θεϊκή παρουσία, σε συνδυασμό με τα

γεωλογικά δεδομένα, για να διαφανούν τα κοινά τους στοιχεία (Οι χάρτες και

οι πίνακες αυτοί παρουσιάζονται στο Παράρτημα). Εδώ παρατίθενται οι

ερμηνείες των γεωμυθότοπων, όπως αναλύθηκαν στους αντίστοιχους

τόπους, για να φωτιστούν από άλλη οπτική γωνία.

Γεωμυθότοποι:

Βρασιές –από τη θάλασσα ξεβράστηκε η λάρνακα με το Διόνυσο και τη Σεμέλη

Τραπεζούς – έγινε η Γιγαντομαχία

Κορώνη – αναδύθηκε από τη θάλασσα ως θεά η Ινώ

Αλίφηρα – γεννήθηκε η Αθηνά

Νεστάνη - ανατράφηκε ο Ποσειδών

Δρέπανο - ο Κρόνος πέταξε το δρεπάνι με το οποίο ευνούχισε τον Ουρανό

και γεννήθηκε η Αφροδίτη

473
 Επιπλέον στην Πελοπόννησο γεννήθηκε ο Ασκληπιός, οι Διόσκουροι,

ανατράφηκε η Ήρα και κρύφτηκε ο Δίας.

-Στην Τραπεζούντα τα κοιτάσματα λιγνίτη της Μεγαλόπολης και τα

απολιθωμένα οστά παλαιολιθικών θηλαστικών ενέπνευσαν το μύθο της

Γιγαντομαχίας.

-Για τη Νεστάνη τα συμπεράσματα έχουν παρουσιαστεί και σε άλλα

σημεία: η σπηλαιοκαταβόθρα στο λόφο της Πανηγυρίστρας και η καρστική

επικοινωνία με τον Αργολικό κόλπο τον έκαναν τόπο ανατροφής του

Ποσειδώνα.

-Για τις Βρασιές, την Κορώνη, την Αλίφηρα και το Δρέπανο, όπως

αναφέρθηκε και στην εξέταση κατά τόπους, δεν υπάρχουν αρκετές

πληροφορίες που να συνδέουν τους γεωμύθους με το γεωλογικό περιβάλλον.

Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν υπάρχουν ούτε αρχαιολογικές ή

αρχαιοπεριβαλλοντικές έρευνες. Ο Άτλας όμως με το συγκέντρωση των

δεδομένων που παρέχει μπορεί να κατευθύνει μελλοντικές έρευνες σε

διάφορους συνδυασμούς.

474
 Παράρτημα

Χάρτης 105: Μύθοι και Γεωμύθοι των Θεών

Γεωμύθοι
Μύθοι
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες

475
Πίνακας 64- Μύθοι των Θεών
α/α τόπος Θεός μύθος
Γεωμύθοι
κατηγορία 2
1 Βρασιές Διόνυσος εδω εκ-βράστηκε η λάρνακα στην οποία
έκλεισε ο Κάδμος τη Σεμέλη και το Διόνυσο.
Η Σεμέλη πέθανε και ο Διόνυσος
ανατράφηκε από τους κατοίκους ή από την
Ινώ.
2 Τραπεζούς Γίγαντες στην πηγή της Ολυμπιάδας, που μια χρονιά
έτρεχε νερό και την άλλη όχι, κοντά στην
οποία ανάβλυζε φωτιά, έγινε η
Γιγαντομαχία. Οι Αρκάδες γιόρταζαν εκεί τα
μυστήρια των Μεγάλων Θεών. Πρόσφεραν
θυσίες στις αστραπές, στις θύελλες και τις
βροντές.
Γεωμύθοι
κατηγορία 1
3 Κορώνη Ινώ εδώ αναδύθηκε ως θεά από τη θάλασσα η
Ινώ- Λευκοθέα
4 Αλίφηρα Αθηνά ο Δίας έσπειρε στην ωκεανίδα Μήτι την
Αθηνά, όμως την καταβρόχθισε πριν τη
γέννα, προειδοποιημένος από τη Γαία και
τον Ουρανό, ότι αν ξανάμενε έγκυος η
Μήτι, το αρσενικό αυτό παιδί θα
κυριαρχούσε στον κόσμο. Έτσι η Αθηνά
μεγάλωσε στο κεφάλι του Δία και όταν ήρθε
η ώρα, ο Ήφαιστος άνοιξε το κεφάλι του
Δία και βγήκε η Αθηνά ενήλικη και
πάνοπλη. Ο Δίας ονομάστηκε Λεχεάτης από
τη λοχεία και η Αθηνά Τριτωνία ή
Τριτογένεια από την πηγή Τριτωνίδα κοντά
στην οποία γεννήθηκε.
5 Νεστάνη Ποσειδών εδώ η Ρέα, επειδή τα προηγούμενα παιδιά
της τα είχε καταπιεί ο Κρόνος, άφησε τον
Ποσειδώνα βρέφος σ΄ ένα κοπάδι, στην
κρήνη της Άρνης. Η Ρέα έδωσε στον Κρόνο
αντ΄ αυτού ένα πουλάρι.
6 Δρέπανο Κρόνος ο Ουρανός είχε φυλακίσει τους Κύκλωπες

476
 και τους Εκατόγχειρες στα έγκατα της γης
γι΄ αυτό η Γαία έδωσε στον Τιτάνα Κρόνο
ένα δρεπάνι να τον ευνουχίσει. Πέταξε τα
γεννητικά του όργανα στη θάλασσα του
Δρέπανου και το δρεπάνι και γεννήθηκε η
Αφροδίτη από τον αφρό της θάλασσας. Από
το αίμα του που έπεσε στη γη γεννήθηκαν οι
Γίγαντες, οι νύμφες Μελίες και οι Ερινύες.
Μύθοι
7 Στύμφαλος Ήρα εδώ ανατράφηκε η Ήρα από τον Τέμενο,
γιο του Πελασγού. Αργότερα ανέγειρε προς
τιμήν της τρία ιερά, Παιδί- Τέλεια- Χήρα.
8 Άργος Δίας εδώ ο Δίας μεταμορφωμένος σε χρυσή
βροχή μπήκε στην υπόγεια, χάλκινη κάμαρα
της Δανάης και απέκτησε μαζί της τον
Περσέα.
9 Μεσσήνη Ασκληπιός εδώ γεννήθηκε ο Ασκληπιός από τον
Απόλλωνα και την Αρσινόη, κόρη του
βασιλιά Λεύκιππου.
10 Ογκείο Δήμητρα εδω η Δήμητρα μεταμορφώθηκε σε φοράδα
για να ξεφύγει από τον Ποσειδώνα. Αυτός
όμως μεταμορφώθηκε σε άλογο και από την
ένωσή τους γεννήθηκε το άλογο Αρίων και
ένα κορίτσι, το όνομα του οποίου γινόταν
γνωστό μόνο στους μυημένους στα Ελευσίνια
μυστήρια.
11 Όρος Δίας εδω ο Δίας, μέσα σε καταιγίδα,
Κοκκύγιο μεταμορφώθηκε σε κοράκι, μόλις η Ήρα το
αγκάλιασε αυτός τότε πήρε την κανονική
του μορφή και την έπεισε να ενωθεί μαζί
του.
12 Όρος Δίας εδώ η Ρέα έσωσε τον Δία από τον πατέρα
Θαυμάσιο του Κρόνο, που ήθελε να τον
καταβροχθίσει, δίνοντας του μια πέτρα.
13 Τίτθιο Ασκληπιός εδώ εγκαταλείφθηκε ο Ασκληπιός μόλις
γεννήθηκε και θήλασε μια κατσίκα. Τον
βρήκε ο Αρεσθάνας, ένας βοσκός και
διέδωσε ότι το παιδί θεραπεύει αρρώστιες.
14 Επίδαυρος Ασκληπιός Εδώ γεννήθηκε ο Ασκληπιός από τον
Απόλλωνα και την Κορωνίδα, κόρη του
Φλέγυα.

477
15 Αμύκλαι Απόλλων εδω ο Απόλλων ερωτεύτηκε τον Υάκινθο,
γιο του Αμύκλα, τον οποίο σκότωσε ο
Βορέας. Ο Απόλλωνας τον μεταμόρφωσε σε
λουλούδι.
16 Αμύκλαι Κάστωρ και πατρίδα των Διοσκούρων.
Πολυδεύκης

478
 Ασκληπιός

Ο Ασκληπιός, γιος του Απόλλωνα και της Αρσινόης, γεννήθηκε στην

Μεσσήνη ή την Επίδαυρο. Έμαθε την ιατρική από τον κένταυρο Χείρωνα και

αποδείχθηκε τόσο προικισμένος σε αυτήν, που μπορούσε ακόμα και να

επαναφέρει νεκρούς στη ζωή. Ήταν ο μέγας γιατρός της μυθολογίας και

θεωρείται πρόγονος όλων των κατοπινών ιατρών, των Ασκληπιάδων.

Οι αρχαίοι Έλληνες έχτιζαν ναούς του Ασκληπιού που ήταν και

θεραπευτικά κέντρα. Τα ονόμαζαν Ασκληπιεία και συνήθως τα έχτιζαν κοντά

σε ιαματικές πηγές αλλά και γλυκές.

Για τον Ασκληπιό δεν υπάρχουν γεωμύθοι. Εντούτοις, η

Πελοπόννησος είναι ο τόπος όπου γεννήθηκε, είτε στην Μεσσήνη είτε στην

Επίδαυρο.

Δημιουργήθηκε χάρτες αρχαιολογικών μνημείων του Ασκληπιού και

θερμομεταλλικών πηγών (βλ. Παράρτημα) με σκοπό να ερευνηθεί αν

υπάρχουν ιερά του Ασκληπιού που βρίσκονται κοντά σε αυτές.

Από την επισκόπηση των χαρτών αλλά και από τη μελέτη του Πίνακα

γεωγραφικών πληροφοριών του Παυσανία και Στράβωνα (βλ. νομοί ) φάνηκε

ότι τα ιερά:

στις Κεχρεές,

στη Μεγαλόπολη,

στις Βοιές Λακωνίας,

στο Γύθειο,

στην Αβία Μεσσηνίας

και στην Επίδαυρο

479
βρίσκονται κοντά σε πηγές- θερμομεταλλικές και φυσικές. Αυτές είναι οι

εξής:

α/α Πίνακας 65- Πηγές

Θερμομεταλλικές Πηγές Φυσικές Πηγές
1 Θωκνία Μεγαλόπολης Μύσαιο Κορινθίας
2 Αλμυρός Μεσσηνίας Γύθειο
3 Γύθειο Πελλάνα Λακωνίας
4 Νεάπολη Λακωνίας Επίδαυρος Λιμηρά
5 Ολυμπία Κύφαντες
6 Κουβέλι Ολυμπίας
7 Φλόκα Ολυμπίας
8 Αγ. Άννα Επιδαύρου

Πράγματι, λοιπόν, στην Πελοπόννησο υπάρχουν οκτώ ναοί του

Ασκληπιού κτισμένοι σε θερμομεταλλικές πηγές (σύμφωνα με το χάρτη του

ΙΓΜΕ) και πέντε κοντά σε φυσικές πηγές (σύμφωνα με τους Παυσανία και

Στράβωνα).

480
 Παράρτημα

Χάρτης 106: Αρχαιολογικές αναφορές του Ασκληπιού

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Πηγές

481
Αναλυτικά:

Πίνακας 66- Αρχαιολογικές αναφορές Ασκληπιού

α/α τόπος είδος Θεός επιπλέον
1 Αίγιο τέμενος Ασκληπιός με άγαλμα της
πληροφορίες
Υγείας, του
Μεσσήνιου
Δαμοφώντα
2 Μύσαιο ιερό Ασκληπιός πηγή με άγαλμα
Κύρος
3 Γερήνια ιερό Μαχάων χάλκινο άγαλμα και
μνήμα, ο τόπος
λέγεται Ρόδος
4 Κυλλήνη ιερό Ασκληπιός
5 Αλίφηρα ιερό Ασκληπιός
6 Άργος, αγορά ναός Ασκληπιός
6 Άργος τέμενος Ασκληπιός Ασκληπιείο,
μαρμάρινο άγαλμα
και άγαλμα Υγείας
7 Κόρινθος προς ναός Ασκληπιός αγάλματα
Σικυών Ασκληπιού και
Υγείας από μάρμαρο
8 Κεχρεαί λιμάνι ιερό Ασκληπιός
και Ίσιδα
9 Σπάρτη ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο
9 Σπάρτη προς ναός Ασκληπιός
Θεράπνη Κοτυλέας
9 Σπάρτη, Θεομηλίδα ιερό Ασκληπιός εν τάφοι Αγιαδών
Αγιαδών βασιλέων
9 Σπάρτη, δρόμος ιερό Ασκληπιός ξόανο/ τρόπαιο
Αγνίτας Πολυδεύκη
10 Μεσσήνη ιερό Ασκληπιός άγαλμα και άγαλμα
γιών του
11 Αβία ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο
12 Κορώνη ναός Ασκληπιός μαρμάρινο άγαλμα
13 Αυλών ναός Ασκληπιός άγαλμα
Αυλών
14 Φαραί ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο

482
15 Πάτρα, κοντά στην ιερό Ασκληπιός
πύλη προς Μεσάτιδα
16 Γύθειο ιερό Ασκληπιός χάλκινο άγαλμα και
πηγή
17 Βοιαί ιερό Ασκληπιός ναός Υγείας
18 Πελλάνα ιερό Ασκληπιός Πελλανίδα πηγή/
Λαγκία πηγή
19 Γόρτυνα (ακρόπολη) ναός Ασκληπιός μαρμάρινος και
αγάλματα
Ασκληπιού και
Υγείας
20 Επίδαυρος τέμενος Ασκληπιός μαρμάρινο άγαλμα
(ακρόπολη)
21 Μαντίνεια διπλό ιερό Ασκληπιός-
Λητώ και
παιδιά της
22 Μεγαλόπολη, λόφος ιερό Ασκληπιός άγαλμα Ασκληπιού
και Υγείας και ιερό
παιδιού Ασκληπιού
23 Σικυών ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο άγαλμα
Ασκληπιού
αγένειου, οστά
θαλάσσιου κήτους
24 Τιτάνη ναός Ασκληπιός Ασκληπιείο,
αγάλματα
Ασκληπιού και
Υγείας σκεπασμένα
με υφάσματα
25 Επιδαυρία ναός Ασκληπιός-
Υγεία-
Απόλλων,
Αγύπτιοι
25 Επιδαυρία ιερό Ασκληπιός άλσος και
χρυσελεφάντινο
άγαλμα, θρόνος με
παραστάσεις, Θόλος

483
26 Σύνορα Αχαΐας- ιερό Ασκληπιός
Ηλείας, ποταμός
Λάρισος
27 Βρασιαί ιερό Ασκληπιός γιορτή
28 Κύφαντες ιερό Ασκληπιός μαρμάρινο άγαλμα
σπήλαιο και κρήνη
29 Ίλιον ναός Ασκληπιός
30 Ύψοις ιερό Ασκληπιός
31 Επίδαυρος Λιμηρά ιερό Ασκληπιός μαρμάρινο άγαλμα
31 Επίδαυρος Λιμηρά βωμοί Ασκληπιός νερό
32 Ασωπός ιερό Ασκληπιός οστά
Φιλόλαος
33 Υπερτελέατο (των ιερό Ασκληπιός Ασκληπιείο
Αχαιών
Παρακυπαρισσίων)
34 Φλιούς, ακρόπολη ναός Ασκληπιός άγαλμα και θέατρο
35 Θέλπουσα ναός Ασκληπιός
36 Ογκείο ιερό Απόλλων ιερό παιδιού
Ογκαιάτης Ασκληπιού και
μνήμα Τρυγόνας
37 Κλείτωρ ιερό Ασκληπιός
38 Καούντα ιερό Ασκληπιός
Καούσιος
39 Τεγέα προς Άργος ναός Ασκληπιός άγαλμα
40 σύνορα Ηλείας- ιερό Ασκληπιός
Αρκαδίας, κοντά
στον Αλφειό
41 Λεύκτρα άγαλμα Ασκληπιός
i Γερήνια ιερό Ασκληπιός
Τρικκαίος
ii Ώλενος ιερό Ασκληπιός
iii Κυλλήνη ελεφάντινο Ασκληπιός
iv Επίδαυρος ιερό
ξόανο Ασκληπιός
(oι αραβικοί αριθμοί αντιστοιχούν στις πληροφορίες του Παυσανία και οι
λατινικοί σε αυτές του Στράβωνα.)

484
 Ναοί και ρήγματα

Μία από τις αρχαίες δοξασίες που ερμηνεύθηκε γεωλογικά, είναι αυτή

που αφορά στο μαντείο των Δελφών και στην έκσταση της Πυθίας όταν

χρησμοδοτούσε.

Ο Piccardi (2004) διαπίστωσε την θέση ενός ρήγματος παράλληλο με

τη σεισμική ζώνη των Δελφών στο βωμό της Αθηνάς.

Οι ψηλοί πέτρινοι όγκοι, οι Φαιδριάδες, που οριοθετούν προς βορρά

την περιοχή των Δελφών, είναι μια μεγάλη ρηξιγενής ζώνη, που

αναπτύσσεται σε διεύθυνση Ανατολής -Δύσης. Μικρότερης τάξης ρήγματα

έχουν εντοπιστεί εγκάρσια προς αυτή τη μεγάλη ζώνη, με διεύθυνση Βορρά-

Νότου. Το ίχνος του ρήγματος, που διέρχεται μέσα από τον ναό του

Απόλλωνα, τονίζεται από την παρουσία πέντε πηγών. Στα σημεία εκφόρτισης

των πηγών παρατηρούνται αποθέσεις πωρόλιθων. Σύμφωνα με τις έρευνες

των De Boer and Hale (2001) και Etiope et al (2006), στις αποθέσεις του

πωρόλιθου αλλά και στο νερό των πηγών που έχουν ακόμα και σήμερα ροή,

ανιχνεύθηκε η παρουσία αερίων, μεθανίου, αιθανίου και αιθυλενίου.

Το αιθυλένιο έχει χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν ως αναισθητικό στην

ιατρική. Σε μικρές δόσεις έχει βρεθεί ότι προκαλεί ευφορία, αίσθηση ροής και

αποσύνδεση της συνείδησης από το σώμα. Σε μεγαλύτερες ποσότητες μπορεί

να προκαλέσει ντελίριο και βίαιες αντιδράσεις, ενώ σε σπάνιες περιπτώσεις

επιφέρει πλήρη απώλεια συνείδησης ή ακόμη και θάνατο σε νεαρά άτομα.

(Luckhardt and Carter, 1923) Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η πηγή

ανάδυσης αιθυλενίου είναι ένας σχηματισμός ανθρακικού πετρώματος, που

εντοπίζεται στο υπέδαφος του ναού. Αυτό συμφωνεί και με τους αρχαίους

485
συγγραφείς που υποστήριζαν την παρουσία χάσματος στο Άδυτο του ναού,

όπου απομονωνόταν η Πυθία μασώντας φύλλα δάφνης.

Δεν είναι όμως, όπως φαίνεται, η μοναδική περίπτωση. Σύγχρονες

αρχαιολογικές έρευνες στον Άγιο Ταξιάρχη στον βόρειο ευβοϊκό κόλπο

έδωσαν κατάλοιπα, που οι ανασκαφείς ταυτίζουν με το μαντείο του Απόλλωνα

Σελινούντιου. Το μαντείο αναφέρεται από τον Στράβωνα (10.1.3). Στην

περιοχή υπάρχει σπήλαιο και μεγάλοι καταρράκτες, ενώ είναι γνωστή τόσο

για τα μεγάλα σεισμοτεκτονικά ρήγματα και για τα ηφαιστειακά κέντρα όσο και

για τις θερμομεταλλικές πηγές. Πραγματικά, διαπιστώθηκε ότι τα

αρχαιολογικά κατάλοιπα βρίσκονται μέσα στη ζώνη της σεισμικής ασυνέχειας,

που ενώνει τα διαφορετικά πετρώματα μεταξύ τους. (Μαριολάκος, 2010).

Αυτές είναι δύο περιπτώσεις, όπου διαπιστώθηκε ότι αρχαία μαντεία

του Απόλλωνα έχουν κτιστεί πάνω σε ρήγματα. Ίσως αυτή η πρακτική να μην

αποτελούσε εξαίρεση, αφού με βάση τη σύγχρονη βιβλιογραφία θα μπορούσαν

να είναι πολλοί οι λόγοι για την επιλογή της τοποθέτησης ενός ναού πάνω σε

ένα ρήγμα:

α. η εντυπωσιακή εικόνα ενός ρήγματος, γεωμορφολογικά,

β. η εκροή αερίων

γ. το ιδιαίτερο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο ενός ρήγματος.

Παρατηρήθηκε μάλιστα ότι το ανώμαλο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο ενός

ρήγματος μπορεί να προκαλέσει φωτεινότητες (φωτεινά φαινόμενα) πάνω από

ρήγματα (Dmitrief, 1992).

Σύμφωνα με πειράματα νευροθεολογίας του Persinger (Ruttan et al,

1990) ένα ανίσχυρο μαγνητικό πεδίο που δεν γίνεται αντιληπτό, επιδρά στους

εγκεφαλικούς νευρώνες της «θρησκείας και της πνευματικότητας», που

βρίσκονται στον κροταφικό λοβό. Δημιουργεί μια αίσθηση υποβλητικής

ατμόσφαιρας και βιώματος μιας μυστικιστικής εμπειρίας. Δηλαδή, η αίσθηση

μιας θείας παρουσίας, άποψη που επικρατεί ακόμα και σήμερα για το τί

486
νοιώθει κανείς κατά την είσοδό του σ’ έναν ναό ( Ruttan, Persinger, and

Koren, 1990).

Ίσως οι αρχαίοι πρόγονοι να γνώριζαν αυτές τις ιδιαιτερότητες ενός

ρήγματος ή πιθανότερα να τις αισθάνονταν.

Γεγονός είναι ότι απαιτούνται γεωλογικές και αρχαιολογικές έρευνες

των αρχαίων ναών και κυρίως των μαντείων. Κυρίως όμως απαιτείται

λεπτομερής χαρτογράφηση και τοπογραφική αποτύπωση της ακριβής θέσης

των ναών έτσι ώστε να μελετηθεί με βεβαιότητα η σχέση τους με τα ρήγματα

που έχουν ακριβείς γεωγραφικές συντεταγμένες στο σεισμοτεκτονικό χάρτη

του ΙΓΜΕ.

Ακολούθως πρέπει να εφαρμοστεί στα ακριβή αυτά δεδομένα χωρική

ανάλυση για να ταυτιστούν οι ναοί που ενδεχομένως βρίσκονται πάνω σε

ρήγματα.

Εδώ παρουσιάζονται δύο χάρτες με απλή απεικόνιση των δεδομένων

αφενός για να καταδειχτεί η χρησιμότητα του Άτλαντα ως εργαλείο που

μπορεί να φιλτράρει τα δεδομένα κατά περίπτωση και αφετέρου για να φανεί

που πρέπει να στραφεί επισταμένα η μελλοντική έρευνα.

Ο χάρτης 107 παρουσιάζει τους ναούς της Πελοποννήσου και τα

σεισμοτεκτονικά ρήγματα και ο χάρτης 108 τα μαντεία και τα ρήγματα.

487
Χάρτης 107: Ναοί και ρήγματα

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς

Ρήγματα

488
Χάρτης 108: Μαντεία και ρήγματα

Μαντεία κατά τους αρχαίους

συγγραφείς

Ρήγματα

489
Πίνακας 67- Μαντεία
a/a τόπος είδος Θεός/ήρωας επιπλέον πληροφορίες
1 Βούρα- εικόνα Ηρακλής σε σπηλιά που μαντεύει
Βουραϊκός από τα κότσια των ζώων
2 Πάτρα ιερό Δήμητρα πουμαντείο
με ρίχνει και
ο μαντική
ενδιαφερόμενος
πηγή
3 Οίτυλο ιερό Ινώ μαντείο
4 Φλιούς, μαντικό
αγορά οίκημα
5 Φαραί μαντείο Ερμής Αγοραίος άγαλμα και πηγή και 30
τετράγωνες πέτρες που
λατρεύονταν σαν Θεοί
6 Άργος ναός- Απόλλων χάλκινο άγαλμα
μαντείο Δειραδιώτη Απόλλωνα
i Ολυμπία μαντείο Δίας Ολύμπιος
ii Λέχαιο μαντείο Ήρα Ακραία
(Οι αραβικοί αριθμοί αφορούν στις Πληροφορίες του Παυσανία και οι
λατινικοί στις πληροφορίες του Στράβωνα)

Με μια μη επιστημονική, οπτική επισκόπηση του χάρτη, τα μαντεία στο

Οίτυλο και την Ολυμπία φαίνεται να είναι πολύ κοντά σε ρήγμα, ενώ είναι

γνωστή και η σεισμικότητα της Πάτρας, όπου υπάρχει το μαντείο της

Δήμητρας (παρόλο που στο χάρτη δεν φαίνεται, καθώς δεν σημειώνονται τα

μικρά τοπικά ρήγματα).

Μαντείο του Απόλλωνα στην Πελοπόννησο υπάρχει μόνο στο Άργος,

περιοχή όπου σημειώνονται ρήγματα, όμως δεν υπάρχει καταγεγραμμένη

μεγάλη σεισμική δόνηση κατά την αρχαιότητα.

Όπως ειπώθηκε όμως απαιτείται ξεχωριστή τοπογραφική αποτύπωση

και χωρική ανάλυση.

490
 Αποτελέσματα

Από τη συγκέντρωση των αρχαιολογικών, μυθολογικών και

γεωλογικών δεδομένων και τη στατιστική και χωρική ανάλυση που

εφαρμόστηκε σε αυτά, προέκυψαν οι Γεωμυθότοποι της Πελοποννήσου.

Πρόκειται για εικοσιοκτώ τόπους με τους γεωμύθους τους, που διακρίθηκαν

σε τρεις κατηγορίες σπουδαιότητας. Η κατηγορία 3 είναι αυτή με τις

περισσότερες ενδείξεις (με τα περισσότερα δεδομένα) και συνεπώς η

κατηγορία 1, αυτή με τις λιγότερες.

Στον χάρτη 109 παρουσιάζονται οι γεωμυθότοποι κατά κατηγορίες και

ακολούθως στον πίνακα αναλυτικά, οι γεωμύθοι των τόπων αυτών. Τέλος

παρατίθεται ο συγκεντρωτικός χάρτης (110) των γεωμύθων και των

αρχαιολογικών και γεωλογικών δεδομένων.

491
Χάρτης 109 :Οι Γεωμυθότοποι της Πελοποννήσου κατά κατηγορίες

Γεωμυθότοποι:
Κατηγορία 1
Κατηγορία 2
Κατηγορία 3

492
Αναλυτικά και συγκεντρωτικά οι κατηγορίες με τους τόπους και τους

γεωμύθους είναι:

Πίνακας 68- Γεωμύθοι

τόποι θεός/ήρωας μύθοι
κατηγορία 3

Κόρινθος Άρτεμη η θεά σκότωσε ακούσια τον Κεχρέα, γιο της

Πειρήνης, η οποία από τον καημό της
μετατράπηκε σε πηγή.
Μήδεια η Μήδεια σκότωσε με τα δώρα της τη Γλαύκη,
τη νέα γυναίκα του Ιάσονα, η οποία έπεσε σε
μια κρήνη που από τότε έφερε τ' όνομα της.
Πίσα Αρέθουσα πατρίδα της νύμφης Αρέθουσας, η οποία ως
υπόγειο ρεύμα γνώρισε τον Αδη και αποκάλυψε
στη Δήμητρα πού ήταν η Περσεφόνη.
Δήμητρα ο Τάνταλος, βασιλιάς της Λυδίας, κάλεσε σε
γεύμα τους θεούς και τους σέρβιρε τον γιο του,
Πέλοπα. Μόνο η Δήμητρα δοκίμασε την
ωμοπλάτη ενώ οι άλλοι θεοί το κατάλαβαν,
τιμώρησαν τον Τάνταλο και ζωντάνεψαν τον
Πέλοπα. Η Δήμητρα αντικατέστησε το μέρος
που έφαγε με κόκκαλο από ελεφαντοστό, το
οποίο φυλασσόταν στην Πίσα.
Άργος Ποσειδών για την προστασία του Άργους έριζαν ο
Ποσειδώνας και η Ήρα και έβαλαν διαιτητές
τους ποταμούς Ίναχο, Κηφισό και Αστερίωνα.
Η απόφαση ήταν υπέρ της Ήρας και ο
Ποσειδώνας απέσυρε τα νερά των ποταμών, τα
οποία είχαν νερό μόνο όταν εκείνος έριχνε
βροχή.
Νεμέα Ηρακλής εδώ πραγματοποίησε τον πρώτο του άθλο και
σκότωσε το λιοντάρι της Νεμέας, απόγονο του
Όρθρου και της Έχιδνας, που είχε αναθρέψει η
Ήρα σ΄ένα σπήλαιο.
Στύμφαλος Ηρακλής Οι Στυμφαλίδες όρνιθες, ανθρωποφάγα πτηνά
που διώχτηκαν από τον Ορχομενό από τους
λύκους, κατέφυγαν στη λίμνη. Ο Ηρακλής, στον
έκτο άθλο του, με τα κρόταλα που έφτιαξε ο
Ήφαιστος και του έδωσε η Αθηνά, έδιωξε τα

493
 πουλιά και σκότωσε και μερικά με το τόξο.
Γύθειο Απόλλων ο Ηρακλής πήγε στους Δελφούς για να βρει
τρόπο να θεραπευτεί από τις τύψεις για το φόνο
του Ίφιτου. Η Πυθία δεν του απάντησε και
αυτός οργισμένος άρπαξε τον τρίποδα του ναού.
Μάλωσε με τον Απόλλωνα και τους χώριζε ο
Δίας με κεραυνό. Για τη συμφιλίωσή τους
ίδρυσαν το Γύθειο.
Νεστάνη Ποσειδών εδώ η Ρέα, επειδή τα προηγούμενα παιδιά της τα
είχε καταπιεί ο Κρόνος, άφησε τον Ποσειδώνα
βρέφος, σ’ ένα κοπάδι, στην κρήνη της Άρνης. Η
Ρέα έδωσε στον Κρόνο αντ’ αυτού ένα πουλάρι.
κατηγορία 2

Βρασιές Διόνυσος στις Βρασιές εκ-βράστηκε η λάρνακα στην οποία

έκλεισε ο Κάδμος τη Σεμέλη και τον Διόνυσο. Η
Σεμέλη πέθανε και ο Διόνυσος ανατράφηκε από
τους κατοίκους ή από την Ινώ.
Ψωφίς Αλκμέων τρελαμένος από τις Ερινύες για το φόνο της
μητέρας του, καθάρθηκε από το βασιλιά Φηγέα
και πήρε ως σύζυγο την κόρη του. Αργότερα
έφυγε, γιατί κατηγορείται ότι εξ’ αιτίας του τα
χωράφια έγιναν άγονα.
Ηρακλής στην κοιλάδα της Λάμπειας ο Ηρακλής
αιχμαλώτισε τον Ερυμάνθιο κάπρο.
Ήλις Ηρακλής εδώ ο Ηρακλής έκανε τον πέμπτο του άθλο:
καθάρισε τους στάβλους του Αυγεία,
κατευθύνοντας προς τα κει τα νερά του
Πηνειού, με δυο κανάλια. Όταν ζήτησε την
αμοιβή του, το ένα δέκατο των κοπαδιών, ο
Αυγείας τον έδιωξε μαζί με τον γιο του που τον
υπερασπίστηκε. Ο Ηρακλής γύρισε αργότερα,
κατέλαβε την πόλη και σκότωσε τον Αυγεία.
Αλφειός εδω ο Αλφειός, γιος του Ωκεανού και της
Θέτιδας αιφνιδίασε την Αρέθουσα, καθώς έκανε
μπάνιο. Αυτή έφυγε και ο Αλφειός την κυνήγησε
σ’ όλη την Πελοπόννησο και τις ιονικές ακτές
μέχρι τις Συρακούσες. Εκεί η Άρτεμη την
μεταμόρφωσε σε πηγή.
Ολυμπία Πέλοπας Ταράξιππος λεγόταν ο τύμβος που ήταν σαν
βωμός στο ιπποδρόμιο της Ολυμπίας. Τα άλογα

494
 που περνούσαν από κει κατά τους αγώνες,
αφήνιαζαν και έσπαγαν τα άρματα. Λένε ότι ήταν
η ψυχή του Μύρτιλου, ηνίοχου του Οινόμαου. Ο
Πέλοπας έκανε θυσίες για να τον εξευμενίσει.
Άλλοι λένε ότι ήταν το φάντασμα του Οινόμαου ή
ένας μνηστήρας ή κάτι που είχε θάψει ο
Οινόμαος για να ταράξει τα άλογα του Πέλοπα.
Η πιο πειστική εκδοχή όμως είναι ότι πρόκειται
για τον Ίππιο Ποσειδώνα.
Τροιζήν Ορέστης έξω από το ναό του θεού Απόλλωνα κατέλυσε ο
Ορέστης, τιμωρημένος σε ένα χρόνο εξορία από
το θεό. Οι κάτοικοι τον εξάγνισαν πάνω στον
ιερό βράχο, με νερό από την Ιπποκρήνη. Η πηγή
δημιουργήθηκε όταν ο Πήγασος χτύπησε το
έδαφος σ’ εκείνο το σημείο με τις οπλές του.
Διόνυσος στην Τροιζήνα γύρισε ο Διόνυσος από τον Άδη
μαζί με τη Σεμέλη.
Ηρακλής Στην Τροιζήνα επέστρεψε ο Ηρακλής από τον
Άδη μαζί με τον Κέρβερο.
Λέρνα Άδης από τον ποταμό Χείμαρρο ο Άδης κατέβηκε στα
Τάρταρα, παίρνοντας μαζί του την Περσεφόνη.
Αρχικά σ' αυτήν την περιοχή γιορταζόταν η
Προσύμνη Δήμητρα ή ο Διόνυσος, που
σχετίζονταν με τη γονιμότητα. Μετά
καθιερώθηκε η Λερναία Δήμητρα, που συνδέεται
με τον Κάτω Κόσμο.
Ποσειδών εδω αποβιβάστηκε ο Δαναός με τις κόρες του,
γυρνώντας από την Αίγυπτο και απαιτώντας από
τον Γελάνορα τον θρόνο του Άργους. Λόγω
ανυδρίας έστειλε την κόρη του να βρει νερό.
Εμφανίστηκε μπροστά της ο Ποσειδώνας και
απέκτησαν τον Ναύπλιο. Για χάρη της χτύπησε
τον βράχο και δημιούργησε τρείς πηγές, η μια
πήρε το όνομά της. Αυτές οι πηγές, οι πηγές της
Λέρνας είχαν νερό ακόμη και το καλοκαίρι, όταν
στέρευαν οι ποταμοί.
Ηρακλής στους πρόποδες του Ποντίνου, στην πηγή της
Αμυμώνης, ο Ηρακλής πραγματοποίησε τον
δεύτερο άθλο του, σκοτώνοντας τη Λερναία
Ύδρα, κόρη του Τυφώνα και της Έχιδνας.

495
Ερμιόνη Άδης ανοιχτό χάσμα στο έδαφος που επικοινωνούσε
Κλύμενος με τον Άδη. Από εδώ επέστρεψε ο Ηρακλής από
τον Άδη.
Κύφαντες Αταλάντη η Αταλάντη εξαντλημένη από τη δίψα χτυπά ένα
βράχο με το δόρυ της και ανέβλυσε νερό. Η πηγή
βρισκόταν δίπλα στη σπηλιά του Ασκληπιού.
Τραπεζούς Γίγαντες στην πηγή της Ολυμπιάδας, που μια χρονιά
έτρεχε νερό και την άλλη όχι, κοντά στην οποία
ανέβλυζε φωτιά, έγινε η Γιγαντομαχία. Οι
Αρκάδες γιόρταζαν εκεί τα μυστήρια των
Μεγάλων Θεών. Πρόσφεραν θυσίες στις
αστραπές, στις θύελλες και τις βροντές.
Επίδαυρος Ινώ μαντική λίμνη, όπου έριχναν κριθαρένια ψωμιά,
ερμηνεύοντας ως καλό οιωνό το βύθισμα τους
Λιμηρά
στα νερά και ως κακό, τη διατήρηση τους στην
επιφάνεια.
Άνιγρος Ηρακλής επειδή τα νερά του ποταμού μύριζαν έλεγαν, ότι
ο Κένταυρος Πυλήνορας που τραυματίστηκε από
ποταμός
τον Ηρακλή, έπλυνε τις πληγές του.
Μελάμπους Η μυρωδιά των νερών οφειλόταν στο γεγονός ότι
εδώ ο Μελάμποδας πέταξε τα εργαλεία που
χρησιμοποίησε για τον εξαγνισμό των θυγατέρων
του Προίτου.
όρος Δίας/Ήρα όρος αφιερωμένος στο Δία και την Ήρα, όπου
γίνονταν θυσίες για να προκληθεί βροχή.
Αραχναίο

Λουσοί Μελάμπους εδώ κατέφυγαν οι κόρες του Προίτου

κυνηγημένες από τον Μελάμποδα. Τις βρήκε και
τις γιάτρεψε από την τρέλα.
κατηγορία 1

Φενεός Ηρακλής εδώ αποσύρθηκε ο ήρωας μαζί με τη μητέρα του

Αλκμήνη και τον ανιψιό του Ιόλαο, μετά την
εκδίωξη από τον Ευρυσθέα. Εδώ πέθανε ο
Ιφικλής, δίδυμος αδερφός του Ηρακλή και αυτός
ρύθμισε την κοίτη του Αροάνιου ποταμού, που
είχε πλημμυρίσει την πόλη.
Αλκυονία Άδης λίμνη που οδηγεί στον Αδη, απ’ όπου κατέβηκε ο
λίμνη Διόνυσος για να πάρει τη Σεμέλη.
Αργυρά Αφροδίτη το βοσκό Σέλεμνο που αγάπησε η νύμφη Αργυρά
και μετά τον ξέχασε, μετέτρεψε η Αφροδίτη σε

496
 ποτάμι. Όποιος κάνει μπάνιο στα νερά του
ξεχνάει τον καημό της χαμένης αγάπης.
όρος Καλλιστώ από εδώ ο Δίας καταστέρισε την Καλλιστώ,
μεταμορφωμένη σε αρκούδα και τον Αρκά. Η
Ερύμανθος
Ήρα την καταδίκασε να περιστρέφεται αδιάκοπα
γύρω από τον Πολικό Αστέρα, δηλαδή να μην
κάνει μπάνιο στα νερά τ΄ Ουρανού.
Αλίφηρα Αθηνά ο Δίας έσπειρα στην ωκεανίδα Μήτι την Αθηνά,
όμως την καταβρόχθισε πριν τη γέννα,
προειδοποιημένος από τη Γαία και τον Ουρανό,
ότι αν ξανάμενε έγκυος η Μήτι, το αρσενικό αυτό
παιδί θα κυριαρχούσε στον κόσμο. Έτσι η Αθηνά
μεγάλωσε στο κεφάλι του Δία και όταν ήρθε η
ώρα, ο Ήφαιστος άνοιξε το κεφάλι του Δία και
βγήκε η Αθηνά ενήλικη και πάνοπλη, στην
Αλίφηρα. Ο Δίας ονομαζόταν Λεχεάτης από τη
«λοχεία» και η Αθηνά Τριτωνία ή Τριτογένεια
από την πηγή Τριτωνίδα, δίπλα στην οποία
γεννήθηκε.
Κορώνη Ινώ εδώ αναδύθηκε ως θεά από τη θάλασσα η Ινώ-
Λευκοθέα.
Ταίναρο Άδης Πύλη του Αδη. Ήταν ναός αφιερωμένος στον
Χθόνιο Ποσειδώνα και είχε ψυχοπομπείο γύρω
από μια σπηλιά. Ήταν η κύρια πύλη απ΄ όπου
επικοινωνούσαν με τις ψυχές των πεθαμένων.
Από εδώ κατέβηκαν στον Αδη και ο Ηρακλής για
να πάρει τον Κέρβερο και ο Θησέας με τον
Πειρίθου για να πάρουν την Περσεφόνη. Επίσης
ο Ορφέας για να καλέσει την ψυχή της
Ευρυδίκης.
Δρέπανο Κρόνος ο Ουρανός είχε φυλακίσει τους Κύκλωπες και
τους Εκατόγχειρες στα έγκατα της γης γι’ αυτό
η Γαία έδωσε στον Τιτάνα Κρόνο ένα δρεπάνι να
τον ευνουχίσει. Πέταξε τα γεννητικά του όργανα
και το δρεπάνι στη θάλασσα του Δρέπανου και
από τον αφρό που δημιουργήθηκε, γεννήθηκε η
Αφροδίτη. Από το αίμα του που έπεσε στη γη,
γεννήθηκαν οι Γίγαντες, οι νύμφες Μελίες και
οι Ερινύες.

497
Χάρτης 110: Συγκεντρωτικός χάρτης γεωμυθότοπων, αρχαιολογικών και
γεωλογικών δεδομένων.

Αρχαιολογικά μνημεία κατά

τους αρχαίους συγγραφείς
Σπήλαια
Πηγές
Ρήγματα
Λίμνες
Γεωμυθότοποι:
Κατηγορία 1
Κατηγορία 2
Κατηγορία 3

498
 Συμπερασματικά, η ανάλυση απέδωσε τρείς κατηγορίες

γεωμυθότοπων. Η τρίτη κατηγορία, η πιο σημαντική, περιλαμβάνει επτά

τόπους και εννέα μύθους. Είναι οι τόποι με τις περισσότερες ενδείξεις για το

ότι η περιρρέουσα γεωλογική τους πραγματικότητα έγινε αιτία δημιουργίας

των γεωμύθων τους. Οκτώ από αυτούς τους γεωμύθους πράγματι συνδέονται

με κάποια γεωλογικά φαινόμενα και έχουν προκύψει εξαιτίας τους ή

τουλάχιστον τους έχουν επηρεάσει. Ο ένατος, η Πίσα, αφορά μύθο που εξηγεί

παλαιοντολογικά ευρήματα.

Η καρστικότητα της Κορίνθου εξηγήθηκε με τη δημιουργία μύθων

σχετικά με την ξαφνική εμφάνιση πηγών.

Τα απολιθώματα αρχαίων θηλαστικών που βρέθηκαν στην Πίσα, κοντά

στην Ολυμπία, ενέπνευσαν τη δημιουργία του μύθου για το γιγαντιαίο

οστό του Πέλοπα.

Η ιδιαίτερη υδρογεωλογική κατάσταση του Άργους διαμόρφωσε το

μύθο του Ποσειδώνα που στέρεψε τους ποταμούς.

Στη Νεμέα η τιθάσευση κάποιου χειμάρρου αποδόθηκε στην τιθάσευση

του λιονταριού από τον Ηρακλή.

Η καταβόθρα του Στύμφαλου που μεταβάλλει τις υδρογεωλογικές

συνθήκες διαμόρφωσε τον άθλο του Ηρακλή για τις Στυμφαλίδες

όρνιθες.

Ίσως τα εγγειοβελτιωτικά έργα του Γυθείου να απεικονίστηκαν με τη

θεμελίωση της πόλης από τον Απόλλωνα και τον Ηρακλή.

Η υδρογεωλογία της Νεστάνης, και κυρίως οι καταβόθρες της την

μετέτρεψαν σε τόπο ανατροφής του Ποσειδώνα.

Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει δεκατέσσερις τόπους και εικοσιένα

γεωμύθους. Οι περισσότεροι δημιουργήθηκαν εξ αφορμής γεωλογικών

499
συνθηκών. Οι γεωλογικές πληροφορίες για τις Βρασιές, το όρος Αραχναίο και

το όρος Ερύμανθος δεν αρκούν ενώ η περίπτωση της Ολυμπίας δεν αποτελεί

καθαρό γεωμύθο αλλά μια προσπάθεια εξήγησης ενός φυσικού νόμου.

Για τις Βρασιές δεν προκύπτει σύνδεση της γεωλογίας τους με την

επιλογή τους ως τόπου, όπου εκβράστηκε η λάρνακα της Σεμέλης.

Είναι φανερό όμως ότι ο μύθος διαμόρφωσε το όνομά τους.

Ο Ερυμάνθιος Κάπρος, της Ψωφίδας, είναι ο ορμητικός Ερύμανθος

ποταμός, που ο Ηρακλής τον περιόρισε με κάποιο εγγειοβελτιωτικό

έργο.

Στην Ήλιδα η ανάγκη για την εκτροπή των ποταμών Πηνειού και

Μηνία αποδόθηκε σε άθλο του Ηρακλή.

Ο μύθος του Ταράξιππου στην Ολυμπία, δημιουργήθηκε από την

ανάγκη να κατανοηθεί ένας φυσικός νόμος, η φυγόκεντρος δύναμη.

Η τεκτονικότητα και σεισμικότητα της Τροιζήνας την κατέστησε Πύλη

του Άδη και τόπο όπου ανάβλυσε ξαφνικά η Ιπποκρήνη.

Για τη Λέρνα ισχύει το ίδιο που αναφέρθηκε και για το Άργος: Η

μεταβληθείσα υδρογεωλογία και η καρστικότητα της περιοχής

δημιούργησαν τους γεωμύθους για τη Λερναία Ύδρα, την Αμυμώνη και

την ύπαρξη Πύλης του Άδη.

Η τεκτονικότητα και η καρστικότητα του υπεδάφους της Ερμιόνης την

μετέτρεψαν σε Πύλη του Άδη.

Σους Κύφαντες ένα υδρόφιλο ρήγμα που προκάλεσε την ξαφνική ροή

μιας πηγής περιβλήθηκε με το μύθο της Αταλάντης.

Στην Τραπεζούντα, τα απολιθώματα παλαιολιθικών θηλαστικών που

βρέθηκαν και τα κοιτάσματα λιγνίτη, οδήγησαν στο να θεωρηθεί ο

τόπος που έγινε η Γιγαντομαχία.

Στην Επίδαυρο Λιμηρά η καταβόθρα με τις υπόγειες ροές περιβλήθηκε

με το μύθο για τη μαντική λίμνη της Ινούς.

500
 Στον Άνιγρο ποταμό, τα υδροθειούχα δύσοσμα νερά ενέπνευσαν τους

μύθους για τον Κένταυρο και τον Μελάμποδα.

Για το όρος Αραχναίο οι πληροφορίες είναι ελλιπείς αλλά ίσως

φωτιστεί ο μύθος με τη μελέτη των κλιματολογικών συνθηκών που

επικρατούν.

Η ιδιαιτερότητα του Σπηλαίου των Λιμνών κοντά στους Λουσούς,

ενέπνευσε το μύθο για τις κόρες του Προίτου.

Δεν γίνεται φανερό γιατί επιλέχθηκε το όρος Ερύμανθος για το μύθο

του καταστερισμού του Αρκάδα και της Καλλιστούς.

Η πρώτη κατηγορία είναι η πιο αμφιλεγόμενη, καθώς στη χωρική και

στατιστική ανάλυση εμφανίζεται ως η κατηγορία με μόνο ένα γεωαρχαιολογικό

δεδομένο πλησίον κάθε γεωμύθου.

Η κατηγορία περιλαμβάνει επτά τόπους και επτά γεωμύθους. Από

αυτούς οι τέσσερις οφείλονται σε γεωλογικές συνθήκες.

Στη Φενεό ένα εγγειοβελτιωτικό έργο παρουσιάστηκε ως έργο του

Ηρακλή.

Οι καρστικές δομές της Αλκυονίας λίμνης, την κατέστησαν Πύλη του

Άδη.

Στα Αργυρά, ο γεωμύθος με τη νύμφη και το Σέλεμνο, ερμηνεύεται ως

πιθανή υδρολογική αλλαγή.

Η επιλογή της Αλίφηρας ως τόπος γέννησης της Αθηνάς δεν έχει

ακόμα φωτιστεί.

Για την Κορώνη οι πληροφορίες δεν αρκούν για να την συνδέσουν με

την Ινώ.

Κάποιο τεκτονικό χάσμα και η σπηλιά στο Ταίναρο το κατέστησε

στόμιο του Άδη.

501
 Ο μύθος του Κρόνου εξηγεί το όνομα του Δρέπανου, αλλά αφήνει

ανεξήγητες τις αιτίες επιλογής του τόπου αυτού ως τόπου γέννησης

της Αφροδίτης.

(Αναλυτικά τα συμπεράσματα για καθένα τόπο στο Κεφάλαιο 4, Παρουσίαση

της Έρευνας.)

Συνολικά, στην τρίτη κατηγορία, φαίνεται πως το γεωλογικό

περιβάλλον επηρέασε τους γεωμύθους σε ποσοστό 88,8% (8 στους 9), στην

δεύτερη κατηγορία σε ποσοστό 80,95% (17 στους 21) και στην πρώτη

κατηγορία σε ποσοστό 57% (4 στους 7). Πράγματι, λοιπόν, στις δύο

κατηγορίες η γεωμυθολογική έρευνα απέδωσε καρπούς, ενώ στην πρώτη

γίνεται φανερό σε ποιους γεωμύθους πρέπει να στραφεί η μελλοντική έρευνα.

502
 Επικλήσεις των Θεών

Κατά την εκπόνηση αυτής της διατριβής προκάλεσαν εντύπωση πόσο

πλούσια και ποικίλα ήταν τα προσωνύμια που απέδωσαν στους θεούς τους οι

αρχαίοι κάτοικοι της Πελοποννήσου. Επιπλέον, παρατηρήθηκε ότι, στις

περισσότερες περιπτώσεις, εμπνέονται από κάποιο τοπωνύμιο αλλά ακόμα

και από κάποιο τοπικό μύθο.

Δημιουργήθηκε λοιπόν, ένας πίνακας των επικλήσεων των θεών, με

σκοπό να διαφωτιστεί και να εμπλουτιστεί η γνώση για τη μυθολογική

συνείδηση στην Πελοπόννησο. Ερμηνεύονται, όπου είναι δυνατόν και

ακολουθεί η παράθεση των μύθων που οδήγησαν στη σύλληψη αυτών των

προσωνυμίων. Δυστυχώς δεν υπάρχουν πληροφορίες για όλες τις

περιπτώσεις.

(Οι εκθέτες αντιστοιχούν στους μύθους που παρατίθενται μετά τον πίνακα)

Πίνακας 69- Επικλήσεις

Επικλήσεις Επεξηγήσεις
Αθηνά
Αγοραία Η προστάτιδα των συνελεύσεων των
ανθρώπων στην αγορά.
Αλέα Από την πόλη Αλέα ή τον Αλεό.
Αμβουλία Η έννοια του ονόματος είναι αβέβαιη,
ίσως σημαίνει αυτή που συμβουλεύει,
αλλά ίσως προέρχεται και από το
ρήμα αναβάλλω, οπότε σημαίνει αυτή
που καθυστερεί το θάνατο.
Ανεμώτις Η νικήτρια των ανέμων1.
Αξιόποινος Η εκδικήτρια2.
Ασία Με το επίθετο αυτό λατρευόταν η

503
 Αθηνά στην Κολχίδα, απ’ όπου,
έφεραν οι Διόσκουροι την λατρεία τη,
στη Λακωνία.
Εργάνη Η εργαζόμενη, επειδή πίστευαν ότι
στήριζε και καθοδηγούσε τον
άνθρωπο σε όλα τα είδη των τεχνών.
Ιππολαΐτιδα Από την Ιππόλα, στη Λακωνία.
Ιτωνία Από τον Ίτωνο, γιό του Αμφικτύονα.
Καλυδωνία Από την Καλυδώνα.
Κελεύθεια άγνωστο, (ίσως αυτή που προστάζει,
κελεύει).
Κισσαία Του φυτού κισσού.
Κορυφασία Από το ακρωτήριο Κορυφάσιο.
Κυπαρισσία Από την πόλη Κυπαρισσία, στη
Μεσσηνία.
Κυρία άγνωστο ( ίσως η κυρίαρχη)
Λαρισαία Από τον ποταμό Λάρισο μεταξύ
Ηλείας και Αχαΐας.
Μαχανίτις Η εφευρετική, αυτή που μηχανεύεται.
Νεδουσία Από τον ποταμό Νέδοντα.
Ξενία Η θεά που προστατεύει τους νόμους
της φιλοξενίας και τους ξένους.
Οξυδερκής Αυτή που βλέπει καλά.
Οφθαλμίτις Η θεά των ματιών.
Παναχαΐς Η θεά όλων των Αχαιών.
Παρεία Ίσως επειδή ένα άγαλμα της στη
Λακωνία ήταν κατασκευασμένο από
παριανό μάρμαρο.
Πολιάς Η θεά που προστατεύει την πόλη.
Πολιάτις Η θεά που φυλάει την πόλη.
Πολιούχος Η προστάτιδα της πόλης.
Πονία -
Προμαχόρμα Η προστάτιδα του κόλπου.
Σαΐτις Όνομα που χρησιμοποιούσαν οι
Έλληνες για την Αιγύπτια Θεά, από
την πόλη Σάις.
Σάλπιγγα -
Σθενιάς Με σθένος, η δυνατή.
Σκιλλουντία Από την πόλη Σκιλλούντα.
Σώτειρα Η θεά που σώζει

504
Τριτωνίς Από την πηγή Τριτωνίδα δίπλα στην
οποία γεννήθηκε.
Χαλινίτις Αυτή που δαμάζει τα άλογα με το
χαλινάρι3.
Χαλκίοικος Η θεά του χάλκινου σπιτιού, από τον
χάλκινο ναό της θεάς στη Σπάρτη.
Απόλλων
Αγυιέας Ο προστάτης των δρόμων και των
δημόσιων χώρων.
Ακέσιος Ο θεός που αποτρέπει το κακό.
Ακρίτας -
Αμαζόνιος Πίστευαν ότι το ναό του Απόλλωνα
Αμαζόνιου στην Πύρριχο της
Λακωνίας τον είχαν κτίσει οι
Αμαζόνες4.
Αμυκλαίος Από την πόλη των Αμυκλών στη
Λακωνία.
Δειραδιώτης Της κορυφογραμμής.
Επιβατήριος Ο θεός που καθοδηγεί τους άνδρες
στο πλοίο5.
Επιδήλιος άγνωστο, ( ίσως από τη Δήλο).
Επικούριος Ο βοηθός. Ο Απόλλωνας είχε λάβει
αυτό το επώνυμο, γιατί είχε κάποια
στιγμή σώσει τις Βάσσες της Ηλείας
από ένα λοιμό6.
Θεάριος -
Θεοξένιος Θεός προστάτης των ξένων.
Θυρξέας -
Κάρνειος Η προέλευση του ονόματος εξηγείται
με διάφορους τρόπους. Μερικοί
πιστεύουν ότι προέρχεται από τον
Κάρνο, έναν ακαρνάνα μάντη, ή από
τον Κάρνο ή Κάρνειο, γιο του Δία και
της Ευρώπης, τον οποίον η Λητώ και
ο Απόλλωνας είχαν μεγαλώσει7.
Κερεάτης -
Κλάριος Από το Κλάρος στη Μικρά Ασία8.
Κόρυνθος -
Λύκιος Από την πόλη Λυκία ή το λύκος
(φως), όποτε και σημαίνει ο δωρητής

505
 του φωτός. Ως Λύκειος σημαίνει ο
σφαγέας των λύκων9.
Μαλεάτης Από το ακρωτήριο Μαλέας.
Ογκαιάτης Από το Ογκείο.
Ολύμπιος Από τον Όλυμπο.
Οριός Των ορίων.
Παρράσιος Από την Παρρασία, στην Αρκαδία.
Πυθαέας -
Πύθιος Από την Πυθώ, το αρχαίο όνομα των
Δελφών.
Τενεάτης Από την Τενέα Κορινθίας.
Τιλφώσσιος Από το όρος Τιλφώσσιο στη Βοιωτία.
Άρης
Ενυάλιος Από τη μητέρα του Ενυώ, που το
όνομά της σημαίνει τρόμος.
Θηρίτας Από τη Θηρώ, τροφό του Άρη, ή
επειδή όταν ο θεός πολεμά γίνεται
θηρίο.
Γυναικοθοίνας Ο θεός που γιορτάζεται από τις
γυναίκες10.
Αφνειός Ο δωρητής των τροφίμων ή της
αφθονίας11.
Άρτεμη
Αγροτέρα Η κυνηγός ή από την πόλη Αγραί12.
Σημαίνει είτε κυνηγός κατσίκας
(αίγας) ή αυτή που ρίχνει το ακόντιο
Αιγιναία (αιγανέη), ή απλά, από το νησί Αίγινα.
Αλφειαία Από τον ποτάμιο θεό Αλφειό13.
Αστρατεία Αυτή που σταματάει την προέλαση,
την εισβολή.
Δαφναία Από το φυτό Δάφνη, ίσως γιατί, ένα
άγαλμά της ήταν κατασκευασμένο από
ξύλο δάφνης.
Δερεάτις Από την πόλη Δέρειο,
Έλεια Η θεά του έλους και του βάλτου,
Ευρίππα Ο ευρετής των αλόγων14.
Εφέσια Από την Έφεσο της Καρίας.
Ηγεμόνη Η αρχηγός ή η κυβερνήτης.
Ημερασία Αυτή που ημερεύει, πραΰνει.
Ιέρεια -

506
Ισσώρα -
Ισσωρία Από το όρος Ισσώριο.
Ιφιγένεια Από την Ιφιγένεια.
Καλλίστη Η πιο όμορφη.
Καρυάτις Από την πόλη Κάρυαι.
Κεδρεάτις -
Κνάγια Από τον Κναγέα15.
Κνακαλήσια -
Κονδυλεάτις -
Κόρδακα Από ένα άσεμνο χορό που ονομάζεται
κόρδακας16.
Κορυφαία Η θεά που κατοικεί στην κορυφή του
βουνού.
Λαφρία Από τον Λάφριο, γιο του Καστάλιου ή
από το επίθετο ελαφριά17.
Λευκοφρύνη Από την Λευκοφρύδα στη Φρυγία.
Λιμναία Δηλαδή αυτή που έχει το ναό της ή
έχει γεννηθεί, σε μια λίμνη ή σ’ ένα
βάλτο.
Λιμνάτιδα -
Λυγοδέσμα Από το θάμνο λύγο (λυγαριά)18.
Λύκεια Η θεά των λύκων.
Λυκοάτιδα Από τη Λυκόα, στην Αρκαδία.
Μεσοπολίτις -
Μυσία Από τη Μυσία.
Νεμυδία -
Όρθια Από το όρος Ορθόσιο ή Ορθό στην
Αρκαδία.
Παιδοτρόφος Η τροφός των παιδιών.
Πατρώα Η θεά των προγόνων (πατέρων).
Πειθώ Η προσωποποίηση της πειθούς.
Πυρωνία Η θεά της φωτιάς.
Σαρωνία Από τη Σαρωνίδα Αττικής.
Σκιάτις Από την Σκιάδα στην Αχαΐα.
Στυμφαλία Της λίμνης Στυμφαλίας.
Σώτειρα Η θεά που σώζει.
Τρικαλαρία -
Υμνία Η θεά των ύμνων.
Φεραία Από τις Φερές στη Θεσσαλία.
Φιλομείραξ Φίλη των νεαρών κοριτσιών.

507
Φώσφορος Αυτή που φέρει το φως.
Ασκληπιός
Κύρος Η ανώτατη αρχή.
Αιγύπτιος Της Αιγύπτου.
Ο θεός της λυγαριάς (που λέγεται ο
Αγνίτας αγνός θάμνος).
Αυλών Από τον Αυλώνα της Μεσσηνίας.
Γορτύνιος Από την Γορτυνία της Αρκαδίας.
Δημαίνετος Από τον Δημαίνετο, ήρωα της
Ηλείας.
εν Αγιαδών -
Καούσιος Από τον Καούντα στην Αρκαδία.
Κοτυλέας Από το οστό κοτύλη (ισχίο).
Τρικκαίος Από την Τρίκκα της Θεσσαλίας.
Φιλόλαος Ο φίλος του λαού.
Αφροδίτη
Ακραία Δηλαδή η Θεά της άκρης, της
κορυφής του βουνού.
Αμβολογήρα Από το ρήμα αναβάλλω και το
ουσιαστικό γήρας, αυτή που
καθυστερεί το γήρας.
Άρεια Η πολεμοχαρής, από τον Άρη.
εν πλινθίω -
Ερυκίνη Από τον Έρυκα, γιο της Αφροδίτης
και του Σικελού βασιλιά Βάτη και
πατέρα της Ψωφίδας.
Κατασκοπεία Αυτή που κατασκοπεύει.
Λιμενία Η θεά του λιμανιού.
Μαχανίτις Η πολυμήχανη.
Μελαινίς Η σκοτεινή.
Μιγωνίτις Από το Μιγώνιο, μέρος μέσα ή κοντά
στο νησί Κρανάη στη Λακωνία.
Μορφώ Η εύμορφη, η καλοφτιαγμένη.
Νυμφαία Των νυμφών.
Ουρανία Η ουράνια, η πνευματική, αλλά και η
κόρη του Ουρανού.
Πάνδημη Αυτή που είναι για όλους τους
ανθρώπους, η λαϊκή, σε αντιδιαστολή
με την Αφροδίτη Ουρανία, ή αυτή που
ενώνει το λαό.

508
παρά Αμυκλαίω -
Παφία Από την Πάφο της Κύπρου.
Ποντία Της θάλασσας.
Συμμάχια Η σύμμαχος.
Συρία Η θεά της Συρίας, ένα όνομα που
δείχνει την ταύτιση της Συρίας Θεάς
Αστάρτης με την Αφροδίτη.
Δήμητρα
Ελευσίνια Από την Ελευσίνα της Αττικής, όπου
η πρωταρχική θέση λατρείας της.
Ερινύα Της μανίας και της οργής.
Κιδαρία Από τον αρκαδικό χορό κίδαρι ή από
μια βασιλική κόμμωση με το ίδιο
όνομα.
Θερμασία Της θερμότητας, της ζεστασιάς.
Θέσμια Αυτή που δίνει τους νόμους.
Θεσμοφόρος Αυτή που φέρνει τους νόμους.
Λερναία Της Λέρνας.
Λουσία Από το Λούσιο ποταμό αλλά και η
καθαρή, η εξαγνισμένη.
Μέλαινα Η μαύρη, η σκοτεινή.
Μυσία Από τον Αργείο Μύσιο19.
Παναχαία Δηλαδή θεά όλων των Αχαιών.
Πελασγίς Από τον Πελασγό.
Προσύμνη Ίσως από την Πρόσυμνα
των Κορυθέων -
Χαμύνη Από το ρήμα χαίνω (>χάσμα) και το
μύω (=κλείνω), ή από τον Χάμυνο,
έναν ντόπιο κάτοικο20.
Χθονία Η θεά της γης, δηλαδή, η προστάτιδα
των τόπων21.
Καρποφόρος Αυτή που φέρει τους καρπούς.
Προστασία Η προστάτιδα.
Δίας
Αγοραίος Ο Θεός προστάτης των συνελεύσεων
των ανθρώπων, της αγοράς.
Απεσάντιος Από το βουνό Απέσας στη Νεμέα.
Απόμυιος Αυτός που διώχνει μακριά τις
μύγες22.
Επιδιώτης Αυτός που δίνει τα αγαθά.

509
Ευάνεμος Ο δωρητής του ευνοϊκού ανέμου.
Ιθωμάτας Από την Ιθώμη της Μεσσηνίας.
Καππώτας Αυτός που πέφτει από τον ουρανό.
Κλάριος Ο θεός που διανέμει τα αγαθά με
κλήρωση.
Κορυφαίος Ο θεός που κατοικεί στην κορυφή του
βουνού, ή ο υπέρτατος θεός.
Κοσμητάς -
Κροκεάτης Από τις Κροκεές της Λακωνίας.
Λαοίτας Του λαού.
Λαρισαίος Από τη Λάρισα του Άργους.
Λευκαίος Από το δέντρο λεύκα.
Λεχεάτης Ο προστάτης της λοχείας ή από το
Λέχαιο της Ηλείας 23.
Λύκαιος Από το όρος Λύκαιο της Αρκαδίας.
Μειλίχιος Ο θεός που μπορεί να εξιλεώνει ή ο
ευγενικός.
Μεσσαπέας Από έναν ιερέα με το όνομα
Μεσσαπέας.
Μηχανέας Αυτός που μηχανεύεται.
Νέμειος Από τη Νεμέα.
Ξένιος Ο προστάτης των νόμων της
φιλοξενίας και των ξένων.
Ολύμπιος Από τον Όλυμπο.
Ομαγύριος Ο θεός της συμμαχίας, της
24
συνάθροισης .
Πατρώος Ο θεός των προγόνων (πατέρων).
Πλούσιος Της αφθονίας.
Σθένιος Ο ισχυρός, ο δυνατός.
Σκοτίτας Ο σκοτεινός.
Σωτήρ Αυτός που σώζει.
Τέλειος Ο προστάτης του γάμου, της
ολοκλήρωσης ή ο ολοκληρωμένος.
Τρόπαιος Αυτός που τρέπει τη μάχη και νικά.
Ύπατος Ο υπέρτατος.
Φίλιος Ο φιλικός.
Φύξιος Ο θεός που προστατεύει τους
φυγάδες.
Χάρμων -
Χθόνιος Της γης.

510
Διόνυσος
Αισυμνήτης Ο άρχοντας, ο κυβερνήτης.
Ακρατοφόρος Ο δωρητής του μη αναμεμιγμένου,
κεκραμένου κρασιού.
Ανθέας Από την Ανθεία της Πάτρας.
Αροέας Από την Αρόη της Πάτρας.
Μεσατέας Από τη Μεσάτιδα της Πάτρας.
Βάκχειος Από τη Βακχική μανία.
Καλυδώνιος Από την Καλυδώνα.
Κολωνάτας Του λόφου.
Κρήσιος Ο κρητικός25.
Λευκυανίτης Από τον ποταμό Λευκυανία.
Λύσιος Ο λυτρωτής.
Μελαναιγίς Από τη μαύρη κατσίκα.
Μύστας Των μυστηρίων.
Πολίτης -
Σαώτης -
Αυξίτης Αυτός που αυξάνει.
Λαμπτήρας Ο λαμπερός ή ο λαμπαδηφόρος.
Ψίλαξ Ο δωρητής των φτερών ή ο αγένειος.
Ερμής
Αγήτωρ Αυτός που οδηγεί τις ψυχές των
ανθρώπων στον Κάτω Κόσμο.
Αγοραίος Ο προστάτης των ανθρώπων που
συναθροίζονται στην αγορά.
Αίπυτος Από τον Αίπυτο, ήρωα της Αρκαδίας.
Ακακήσιος Από τον βασιλιά Άκακο και την πόλη
Ακακήσιο ή ο άκακος, αυτός που δεν
βλάπτει ή που δεν μπορούν να
βλάψουν ή ο θεός που σώζει από το
κακό26.
Δόλιος Του τεχνάσματος, της πονηριάς.
Κυλλήνιος Από το όρος Κυλλήνη στην Αρκαδία27.
Πολύγιος -
Ήρα
Ανθεία Η θεά της ανθοφορίας.
Τέλεια Η θεά σύζυγος, που ολοκληρώθηκε
με το γάμο.
Αιγοφάγος Αυτή που τρώει κατσίκες.
Ακραία Αυτή που λατρεύεται στην κορυφή

511
 ενός βουνού.
Αργεία Από το Άργος, την κύρια έδρα της
λατρείας της.
Αφροδίτη Από την Αφροδίτη.
Βουναία Από το Βούνο, γιο του Ερμή και της
Αλκιδάμειας.
Χήρα Η θεά που χώρισε από το Δία.
Ολυμπία Από τον Όλυμπο.
Παιδί Η θεά πριν παντρευτεί, η κόρη28.
Προδρομία Η πρωτοπόρος.
Υπερχειρία Η θεά που κρατά το προστατευτικό
χέρι της πάνω από έναν άνθρωπο ή
μια πόλη29.
Ποσειδών
Σατράπης Ο μεγαλόπρεπος.
Προσκλύστιος Ο κατακλυσμιαίος.
Ασφάλιος Αυτός που χορηγεί την ασφάλεια
στους λιμένες και γενικά στην
ναυσιπλοΐα.
Γαιάοχος Ο κάτοχος της γης.
Γενέθλιος Ο πατέρας, ο συγγενής.
Γενέσιος Από την πόλη Γενέσιο.
Δωματίτης Ο οικιακός.
Ελικώνιος Από την Ελίκη της Αχαΐας.
Ενάλιος Ο παράλιος.
Επόπτης Ο επιβλέπων.
Ίππιος Ο θεός των αλόγων.
Ιπποκούριος Αυτός που φροντίζει τα άλογα.
Ιπποσθένης Αυτός που έχει τη δύναμη των
αλόγων.
Ίσθμιος Από τον Ισθμό.
Λευκυονίτης -
Σάμιος Από τη νήσο Σάμο.
Ταινάριος Από το Ταίναρο της Λακωνίας.
Φυτάλμιος Αυτός που ανατρέφει τα φυτά.

512
Οι μύθοι που ενέπνευσαν τις επικλήσεις:

1. Αθηνά Ανεμώτις, Μοθώνη: Κάποτε έπνεαν δυνατοί άνεμοι και

κατέστρεφαν τη Μεσσηνία, μέχρι που ο Διομήδης προσευχήθηκε στην
Αθηνά Ανεμώτιδα και οι άνεμοι σταμάτησαν. (Παυσανίας, Ελλάδας
Περιήγηση 4.35.5)
2. Αθηνά Αξιόποινος, Σπάρτη: Ο Οιωνός, ανιψιός του Ηρακλή, σκότωσε
τον σκύλο του Ιπποκόωντα, επειδή του επιτέθηκε. Έτρεξαν τότε τα
παιδιά του Ιπποκόωντα με ρόπαλα και σκότωσαν το παιδί. Ακολούθησε
μάχη ανάμεσα στην οικογένεια του Ιπποκόωντα και τον Ηρακλή, όπου
ο ήρωας πληγώθηκε και έφυγε κρυφά. Αργότερα ο Ηρακλής επέστρεψε
για να εκδικηθεί και έκτισε και το ιερό.
3. Αθηνά Χαλινίτις, Κόρινθος: Η Αθηνά χάρισε στον Βελλεροφόντη τον
Πήγασο, αφού πρώτα τον τιθάσευσε και του πέρασε χαλινάρι η ίδια
(Παυσανίας, 2.4.1)
4. Απόλλων Αμαζόνιος και Άρτεμη Αστρατεία, Πύρριχος: Κατά την
παράδοση εδώ σταμάτησαν την προέλασή τους στη χώρα οι Αμαζόνες
(Παυσανίας, 3.25.3)
5. Απόλλων Επιβατήριος, Τροιζήνα: Ναός που έχτισε ο Διομήδης επειδή
γλύτωσε από τη θύελλα, μόνος αυτός απ’ όλους τους Έλληνες που
γύρισαν από την Τροία (Παυσανίας 2.32.1).
6. Απόλλων Επικούριος, Βάσσαι: Τον ναό αυτό έκτισαν οι κάτοικοι, όταν ο
Θεός σταμάτησε το λοιμό που ταλαιπωρούσε τη χώρα (Παυσανίας
8.38.8).
7. Απόλλων Κάρνειος, Σπάρτη: Τον ακαρνάνα μάντη Κάρνο σκότωσε ο
Ιππότης και έπεσε στο στρατόπεδο των Δωριέων η οργή του
Απόλλωνα. Άλλη εκδοχή: ο Κάρνειος ήταν γιός του Δία και της
Ευρώπης, που τον ανέθρεψαν η Λητώ και ο Απόλλων. Τρίτη εκδοχή:
Στο όρος Ίδη της Τροίας υπάρχει άλσος του Θεού από κρανιές, απ’
όπου ονομάστηκε Κράνιος και με μετάθεση του ρω Κάρνειος
(Παυσανίας 3.13.5)
8. Απόλλων Κλάριος, Κόρινθος: Όταν οι Επίγονοι κατέλαβαν τη Θήβα,
αφιέρωσαν την κόρη του Τειρεσία, Μαντώ, μαζί με άλλους
αιχμαλώτους, στο μαντείο των Δελφών και από κει ο Θεός τους
έστειλε να αποικίσουν την Ασία. Η Μαντώ ήρθε στο Κλάρος,
παντρεύτηκε το βασιλιά και έκτισε το ναό. (Παυσανίας 7.3.1)

513
9. Απόλλων Λύκιος, Σικυών: Κάποτε ορμούσαν στα κοπάδια λύκοι και τα
αποδεκάτιζαν, μέχρι που ο Θεός τους υπέδειξε με χρησμό, έναν τόπο
όπου βρισκόταν ένα ξερό κομμάτι ξύλου. Το φλοιό του, τον ανακάτεψαν
με κρέας, και μόλις το έφαγαν οι λύκοι, πέθαναν. (Παυσανίας, 2.9.7)
- Απόλλων Λύκιος, Άργος: Όταν ο Δαναός έφτασε στο Άργος,
διεκδικούσε την εξουσία από το Γελάνορα. Μόλις όμως ένας λύκος
επιτέθηκε σε κοπάδι βοδιών και πάλεψε με τον αρχηγό-ταύρο και
νίκησε, οι Αργείοι το θεώρησαν οιωνό. Ταύτισαν τον Δαναό με τον
εισβολέα λύκο και το Γελάνορα με τον ταύρο και έδωσαν την εξουσία
στο Δαναό. (Παυσανίας, 2.19.3)
10. Άρης Γυναικοθοίνας, Τεγέα: Στη διάρκεια του πολέμου με τη Σπάρτη
και ενώ η μάχη ήταν αμφίρροπη, οι Τεγεάτισσες έστησαν ένοπλη
ενέδρα κάτω από ένα λόφο και έτρεψαν τους Λακεδαιμόνιους σε φυγή.
Τότε οι γυναίκες μόνες θυσίασαν στον Άρη για τη νίκη τους.
(Παυσανίας 8.48.3)
11. Άρης Αφνειός, όρος Κρήσιο: Ο Θεός έκανε με την Αερόπη ένα γιό,
αλλά αυτή πέθανε στη γέννα. Τότε ο Άρης έκανε το νεογέννητο να
θηλάσει γάλα άφθονο από τη νεκρή μητέρα του. (Παυσανίας 8.44.6)
12. Άρτεμη Αγροτέρα, Αίγειρα: Όταν οι Σικυώνιοι ετοιμάζονταν να
επιτεθούν στην Υπερησία (ομηρικό όνομα της Αίγειρας) οι κάτοικοι
έβαλαν σε όλες τις κατσίκες τους δάδες, έτσι ώστε οι Σικυώνιοι να
νομίζουν ότι ο εχθρός είναι πολυπληθής. Οι Σικυώνιοι αποχώρησαν
και οι Αιγειράτες έκτισαν ναό στην Άρτεμη Αγροτέρα, εκεί όπου
έκατσε η πιο όμορφη αίγα. (Παυσανίας 7.26.2)
13. Άρτεμη Αλφιαία, Λετρίνοι: Τη θεά την αγαπούσε ο Αλφειός και για να
την κατακτήσει πήγε σε μια γιορτη που έκανε με τις νύμφες της. Η
Άρτεμη όμως άλειψε όλων τα πρόσωπα με λάσπη και έτσι Αλφειός ο
δεν μπόρεσε να την ξεχωρίσει και έφυγε. (Παυσανίας 6.22.9)
14. Άρτεμη Ευρίππα και Ποσειδών Ίππιος, Φενεός: Εδώ βρήκε ο
Οδυσσέας της φοράδες του, αφού περιπλανήθηκε σε όλη την Ελλάδα
ψάχνοντάς τις. (Παυσανίας 8.14.5)
15. Άρτεμη Κνάγια, Σπάρτη: Ο Κναγέας, ένας Σπαρτιάτης, είχε
εκστρατεύσει μαζί με τους Διόσκουρους εναντίον των Αφιδνών, αλλά
πιάστηκε αιχμάλωτος και πουλήθηκε ως δούλος στην Κρήτη. Από κει
απέδρασε μαζί με την ιέρεια της θεάς, η οποία πήρε μαζί και το
άγαλμα. (Παυσανίας 3.18.3)

514
16. Άρτεμη Κορδάκα, Πίσα: Όταν ο Πέλοπας νίκησε στον αγώνα με τον
Οινόμαο και παντρεύτηκε την Ιπποδάμεια, οι ακόλουθοί του χόρεψαν
τον τοπικό χορό της Σιπύλου, κόρδακα, για να γιορτάσουν κοντά στη
θεά. (Παυσανίας 6.22.1)
17. Άρτεμη Λαφρία, Πάτρα: Στη διάρκεια μιας γιορτής ο Οινέας, βασιλιάς
της Καλυδώνας ξέχασε να θυσιάσει στη θεά. Τότε η θεά οργίστηκε και
έστειλε εναντίον τους τον Καλυδώνιο Κάπρο. Η οργή της θεάς, λέει ο
Παυσανίας, ήταν πιο ελαφριά για όσους ζούσαν στην Καλυδώνα.
(Παυσανίας, 7.18.10)
18. Άρτεμη Λυγοδέσμα, Σπάρτη: Ο Αστραβάκος και ο Αλώπεκος βρήκαν
ένα άγαλμα μέσα σε ένα θάμνο από λυγαριά, ο οποίος, αφού τύλιξε τα
κλαδιά του γύρω από το άγαλμα, το σήκωσε όρθιο. Γι’ αυτό ονομάζεται
και Άρτεμη Ορθία (Παυσανίας 3.16.11)
19. Δήμητρα Μυσία, Μυσία και Μύσαιο: Ο Αργείος Μύσιος φιλοξένησε τη
Θεά όταν περιπλανιόταν ψάχνοντας την Περσεφόνη. (Παυσανίας
2.35.4)
20. Δήμητρα Χαμύνη, Ολυμπία: Όταν ο Άδης έλαβε μέρος στους
ολυμπιακούς αγώνες με το άρμα του, σε μια στροφή άνοιξε ένα χάσμα
στη γη και τον κατάπιε. Εκεί ιδρύθηκε το ιερό της Δήμητρας Χαμύνης.
(Παυσανίας 6.21.1)
21. Δήμητρα Χθονία, Ερμιόνη: Η Δήμητρα κατά την περιπλάνησή της στην
Αργολίδα ζήτησε τη φιλοξενία του Κολόντα. Αυτός δεν την δέχτηκε
παρά της αντιρρήσεις της κόρης του Χθονίας και κάηκε μαζί με το
σπίτι του. Τότε η Χθονία, που η Δήμητρα την έφερε στην Ερμιόνη,
έκτισε αυτό το ιερό. (Παυσανίας 2.35.4)
22. Δίας Απόμυιος, Ολυμπία: Όταν ο Ηρακλής θυσίαζε στην Ολυμπία, τον
ενοχλούσαν πολύ οι μύγες, μέχρι που θυσίασε στον Απόμυιο Δία και οι
μύγες έφυγαν πέρα από τον Αλφειό. (Παυσανίας 2.14.1)
23. Δίας Λεχεάτης, Αλίφηρα: Στην Αλίφειρα γέννησε ο Δίας την Αθηνά
και μετά έμεινε εκεί το διάστημα της «λοχείας». (Παυσανίας 8.26.6)
24. Δίας Ομαγύριος, Αίγιο: Ο Αγαμέμνονας συγκάλεσε στο Αίγιο πολεμικό
συμβούλιο με τους πιο αξιόλογους Έλληνες για να συναποφασίσουν με
ποιο τρόπο θα επιτεθούν στην Τροία. (Παυσανίας 7.24.2)
25. Διόνυσος Κρήσιος, Άργος: Εδώ λέγεται ότι έθαψε ο Διόνυσος την
Αριάδνη, την κρητική. Ο Θησέας πήρε την Αριάδνη από τον πατέρα της

515
 αλλά την εγκατέλειψε στη Νάξο. Εκεί την βρήκε ο Διόνυσος και την
πήρε μαζί του. (Παυσανίας 2.23.8)
26. Ερμής Ακακήσιος, Ακακήσιο: Ένας αρκαδικός μύθος λέει ότι εδώ
ανατράφηκε ο Ερμής από τον Άκακο, γιό του Λυκάονα. (Παυσανίας
8.36.10)
27. Ερμής Κυλλήνιος, όρος Κυλλήνη: Η Μαία, η ομορφότερη από τις
Πλειάδες, γέννησε εδώ τον Ερμή από το Δία. (Απολλόδωρος, 3.112)
28. Ήρα Παιδί, Τελεία, Χήρα, Στύμφαλος: Ο Τήμενος, γιός του Πελασγού
ανέθρεψε την Ήρα και ίδρυσε τρία ιερά με αυτές τις τρείς επωνυμίες.
(Παυσανίας 2.22.2)
29. Ήρα Υπερχειρία, Σπάρτη: Όταν πλημμύρισε ο Ευρώτας,
κατασκευάστηκε ο ναός, με εντολή χρησμού, για να σώσει τους
Σπαρτιάτες. (Παυσανίας 3.13.8)

516
 Βιβλιογραφία

Αρχαίες πηγές:

Απολλόδωρος (2ος π.Χ. αι), Βιβλιοθήκη.

Απολλόδωρος, Επιτομή.

Μετάφραση: Ζαχαρόπουλος, 1939.

Απολλώνιος Ρόδιος (3ος π.Χ. αι.), Αργοναυτικά.

Μετάφραση: Εκδόσεις Ζήτρος, 2005.

Αριστοτέλης (384- 322 π.Χ.), Ποιητική (1447 α9).

Διόδωρος Σικελιώτης (80-20 π.Χ.), Ιστορική Βιβλιοθήκη.

Μετάφραση: Εκδόσεις Κάκτος, 1998.

Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, Ρωμαϊκή Αρχαιολογία (1.61.1κ.ε.).

Μετάφραση: Εκδόσεις Κάκτος, 2003.

Ηρόδοτος (5ος π.Χ. αι.), Ιστορίαι (7.26.10κ.ε.).

Μετάφραση: Εκδόσεις Παπαδήμας, 1988.

Ησίοδος, Θεογονία (154κ.ε., 325κ.ε.).

Μετάφραση: Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, 1941.

Λιβάνιος (314 – 392 ή 393 μ.Χ), Προγυμνάσματα (2.30.1κ.ε.).

Λουκιανός (2ος μ.Χ. αι), Ενάλιοι Διάλογοι (8.1.6κ.ε.).

Λουκιανός, Θεών Διάλογοι (14.1κ.ε.).

Μετάφραση: Πάπυρος, 1975.

Οβίδιος (43 π.Χ. – 17 μ.Χ.), Μεταμορφώσεις (2.496κ.ε., 10.1κ.ε.).

Μετάφραση: Εκδόσεις Δίφρος, 1966.

Όμηρος, Ιλιάδα.

517
Μετάφραση: Μαρωνίτης, 2010.

Ομηρικοί Ύμνοι (7ος – 6ος π.Χ. αι.), (στον Ερμή 395κ.ε.).

Μετάφραση: Εκδόσεις Ζήτρος, 2005.

Ορφικά (6ος π.Χ. αι.), Αργοναυτικά (40κ.ε.).

Μετάφραση: Κάκτος, 2003.

Παλαίφατος (4ος π.Χ.αι.), Περί Απίστων.

Μετάφραση: Εκδόσεις Βάνιας, 2000.

Παυσανίας (2ος μ.Χ.αι.), Ελλάδας Περιήγηση.

Μετάφραση: Ζαχαρόπουλος, 1939.

Πίνδαρος (522 – 443 π.Χ. ), Πυθιόνικος (4.41κ.ε.).

Πίνδαρος, Ολυμπιόνικος (1.29).

Μετάφραση : Λεκατσάς, Εκδόσεις Δίφρος, 1960.

Πλάτων (427 π.Χ. - 347 π.Χ.), Κριτίας.

Πλάτων, Νόμοι.

Πλάτων, Πολιτεία.

Πλάτων, Τίμαιος.

Πλάτων, Κριτίας.

Πλάτων, Κρατύλος.

Πλάτων, Σοφιστής.

Πλάτων, Φαίδων.

Όλα μετάφραση: Πάπυρος, 1975.

Πλούταρχος (45 – 120 μ.Χ), Απόσπασμα 157.

Πλούταρχος, Θησεύς (311κ.ε.).

Μετάφραση: Εκδόσεις Ζήτρος, 2008.

Στράβων (63 π.Χ. – μετά το 23 μ.Χ.), Γεωγραφικά.

Μετάφραση: Εκδόσεις Πάπυρος, 1975.

Φιλόστρατος (2ος μ.Χ. αι.), Εικόνες (1.8κ.ε., 1.24κ.ε.).

Μετάφραση: Κάκτος 1992.

518
 Hyginus (περ. 64 π.Χ. – 17 μ.Χ.), Fabulae. Translated and Edited by

Mary Grant, (1960), University of Kansas Press, Lawrence.

Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία:

Γεραγά Μ. (2011), Το κλίμα τα τελευταία 40.000 χρόνια. Αναφορά

στην Ανατολική Μεσόγειο, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών.

Γκρέιβς Ρόμπερτ, (1998), Οι Ελληνικοί μύθοι, Κάκτος

Κακριδής Ιωάννης, (1987), Ελληνική Μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών.

Καραλή Λ., Λεξικό αρχαιολογικών και περιβαλλοντικών όρων,

Ελληνικά Γράμματα, 1998

Καραλή Λ., (2005) Περιβαλλοντική Αρχαιολογία, Καρδαμίτσα, Αθήνα

Καραλή Λ., (1991) «Περιβαλλοντική Αρχαιολογία», Αρχαιολογία 38,

Μάρτιος, σελ. 84-86.

Καρβάλιο ντι Μαγκαλιάες Ρομπέρτος, (2007), Το μικρό βιβλίο των

μεγάλων μύθων, Ψυχογιός.

Λάμπρου Αστέριος, (2003), Στη γροθιά του Σούπερμαν, Σύγχρονη

Εποχή.

Λυριτζής Ι., Ραυτοπούλου Μ., (1998), «Αργολίδα: Σύνδεση των

προϊστορικών μύθων με τα γεω-περιβαλλοντικά και αρχαιολογικά

στοιχεία», Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες, Τεύχος 69, σελ. 60-66.

Μαριολάκος Ηλίας, (2010), «Αρχαία Ελλάδα και νερό», Κύκλος

διαλόγου για το νερό –υδατικοί πόροι: υποχρέωση για διατήρηση και

προστασία. Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης.

519
Μαριολάκος Ηλίας, (2010), «Γεωμυθολογική προσέγγιση των άθλων

και των άλλων έργων του Ηρακλή», εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 26-1-

2010.

Μαριολάκος Ηλίας, (2005), «Συμβολή της γεωμυθολογικής

προσέγγισης του περιβάλλοντος στη διαμόρφωση περιβαλλοντικής
συνείδησης», Κέντρο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης Στυλίδας,

Εισηγήσεις σεμιναρίων Π.Ε., ο Μαλιακός.

Μαριολάκος Ηλίας, (2005), «Το γεωπεριβάλλον στο Μαλιακό κόλπο

και τις περί-μαλιακές περιοχές την εποχή που οι προϊστορικοί

Έλληνες έπλαθαν τους θεούς τους: μια γεωμυθολογική προσέγγιση»,

Κέντρο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης Στυλίδας, Εισηγήσεις σεμιναρίων

Π.Ε., ο Μαλιακός.

Μαριολάκος Ηλίας, (2005), «Έριδες μεταξύ των Θεών στην Ελληνική

Μυθολογία. Μία Γεωμυθολογική– Φυσικογεωλογική Προσέγγιση»,

Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Σώμα Ομοτίμων

Καθηγητών.

Μαριολάκος Ηλίας, (2001), «Η γεωπεριβαλλοντική διάσταση της

Ελληνικής μυθολογίας», Δελτίον της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας;

Τόμ. 34, Αρ. 6 2065 – 2086, (2002); Πρακτικά 9ου Διεθνές

Συνεδρίου της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας

Μπαντέκας Ιωάννης, «Κλιματικές αλλαγές και μεταβολές των

ακτογραμμών στην προϊστορία του ανθρώπου»,

http://geomythology.awardspace.com/2008

Μπαντέκας Γιάννης, (2005), «Λιχάδες και Μαλλιακός: από το μύθο

στην πραγματικότητα», Κέντρο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης

Στυλίδας, Εισηγήσεις σεμιναρίων Π.Ε., ο Μαλιακός.

Οδικός και Περιηγητικός Άτλας της Πελοποννήσου, (2009), Anavasi

Digital.

520
Ολάγια Π. – Πριέγο Α., (2003), Μυθολογικός άτλας της Ελλάδας,

Road Εκδόσεις Α. Ε..

Παπαζάχος Β, Παπαζάχου Κ, (1989), Οι σεισμοί της Ελλάδας,

Θεσσαλονίκη, Ζήτη.

Παπαχατζής Ν., (1979), Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Εκδοτική

Αθηνών.

Παυλίδης Σ., Κουκουβέλας Ι., Σταματόπουλος Α., Αγραφιώτης Δ.,

Αλεξανδρής Γ., Ζυγούρα Β., Σμπόρας Σ., (2001),

«Παλαιοσεισμολογική μελέτη του ανατολικού κλάδου του ρήγματος της

Ελίκης (Κορινθιακός)», Δελτίον της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας,

Τόμος XXIV/1, 199-205, Πρακτικά 9ου Διεθνούς Συνεδρίου, Αθήνα.

Πολύζου Ευγενία, Ποσειδών Ιερά και Λατρεία, Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2004
Φρόυντ Σίγκμουντ, (2006), Μια παιδική ανάμνηση του Λεονάρντο Ντα

Βίντσι, Ερατώ.
Ψύχας Π, (2006), …100.000 χρόνια ανθρώπινης παρουσίας στην

Αργολίδα, Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Νέας Κίου.

Levi- Strauss C., (1977), Άγρια Σκέψη, Παπαζήση, Αθήνα.

Patsi-Garin Emmy, (1969), Επίτομο λεξικό Ελληνικής Μυθολογίας,

εκδ. οίκος Χάρη Πάτση, Αθήνα.

Vygotskij S. L., (1988), Σκέψη και Γλώσσα, Γνώση, Αθήνα.

521
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία:

Bilic Tomislav, (2006), «Northern constellations used for

navigation», VAMZ, 3.s., XXXIX.

Bilić Tomislav, (2005), «Latitude sailing on the Mediterranean»,

Opuscula Archaeologica. Vol. 29.
Birx H. James -Editor, (2006), Encyclopedia of Anthropology,

«Geomythology»

Bockris O’ M. John, (2004) The new paradigm: a confrontation

between physics and paranormal phaenomena, D and M Enterprises

Publicer

Boer J.Z.de, Hale J.R. and J. Chanton, (2001), «New Evidence for

the Geological Origins of the Ancient Delphic Oracle», Geology

29 / 8, 707-711.

Boutsikas Efrosyni, (2007-2008) Placing Greek Temples:

An Αrchaeoastronomical Study of the Orientation of Ancient

Greek Religious Structures, University of Texas Press.
Boutsikas Efrosyni, (2007), Astronomy and Ancient Greek Cult. An
application of Archaeoastronomy to Greek Religious, Architecture,
Cosmologies and Landscapes. University of Leicester.
Clendenon Cindy, (2010), «Ancient Greek Geographer Pausanias as a

Qualitative Karst Hydrogeologist», Ground Water, Volume: 48,

Issue: 3, p.p: 465-470

Clendenon Cindy, (2009), Hydromythology and the Ancient Greek

World: An Earth Science Perspective Emphasizing Karst Hydrology,

Fineline Science Press.

522
Clendenon Cindy, (2009), «Ancient Greek hydromyths about the

submarine transport of terrestrial fresh water through seabeds

offshore of karstic regions», Acta Carsologica 38/2-3, 293-301,

Postojna.

Clendenon Cindy, (2009), «Karst Hydrology in ancient myths from

Arcadia and Argolis, Greece», Acta Carsologica 38/1, 145-154,

Postojna.

Crouch D. P., (1996), «Environmental geology of ancient Greek

cities», Environmental Geology 27: 233-245.

Crouch P. Dora, (1993), Water Management in Ancient Greek cities,

Oxford University Press,

Davis G. H., (2008), «Archaeological elements of Mt. Lykaion

Sanctuary of Zeus (southern Peloponnesus) in relation to tectonics

and structural geology», IOP Conf. Series: Earth and Environmental

Science 2.

Dmitrief A. N., (1992), «Geophysical aspects of anomalous

phenomena and Global Ecology, Institute of Geology and

Geophysics», Siberian Branch, Russian Academy of Sciences.

Translated from Izvestiya Vysshikh Uchebnykh Zavedenii, Fizika,

No. 3, pp. 30-38.

Etiope G. et al., (2006), «The geological links of the ancient Delphic

Oracle (Greece): a reappraisal of natural gas occurrence and

origin», Geology 34, 821-824.

Fritz Graf, (1993), Greek Mythology: an introduction. John Hopkins

University Press, Baltimore and London.

P. Karkanas, M. Koumouzelis, J.K. Kozlowski, V. Sitlivy, K. Sobczyk,,

F. Berna & S. Weiner, (2004) «The earliest evidence for clay

523
hearths: Aurignacian features in Klisoura Cave, southern Greece»,

Αntiquity, Volume 78:301 p.p. 513-525.

Κatsonopoulou Dora, (2010), «Earth Science applications in the

field of Archaeology: the Helike example», Δελτίο της Ελληνικής

Γεωλογικής Εταιρίας, Πρακτικά 12ου Διεθνούς Συνεδρίου, Πάτρα.

D. Katsonopoulou, S. Soter and D. Schilardi, (1998) Helike II,

Ancient Helike and Aeigialeia, Athens.

Κoukouvelas Ι.Κ., Pavlides S., Agrafiotis D., Alexadris G.,

Stamatopoulos L., Zygouri V., Verroios S., Sboras S., Kokkalas S.,

(2005), «Coseismic and aseismic adjustment of a river course: The

case history of Kerynities river, Gulf of Corinth, Greece». In:

Ancient Helike and Aigialeia, Archaeological Sites in Geologically

Active Regions (eds) Katsonopoulou D., Soter S., Koukouvelas I.,
Helike III, Proceedings of the 3rd International Conference,

Nikolaiika, Diakopton.

Kraft, John C., Rapp, George Robert, Gifford, John A.,

Aschenbrenner, S. E., (2005), Coastal Change and Archaeological

Settings in Elis, Hesperia, Volume 74, Number 1.

E. C. Krupp, (1991), Βeyond the Βlue Horizon, Ηarper Collins.

Komita Nobuo, (1990), «The Indo-European Attribute of Poseidon

as the Water God», Research Reports of Kanagawa Institute of

Technology A-14.

Luckhardt and Carter, (1923), «The Physiologic Effects of

Ethylene», Journal of the American Medical Association, 80, no 11,

p.p 767-70.

Lykousis V., Sakellariou D., Moreti I., Kaberi H., (2007), «Late

quaternary basin evolution of the Gulf of Corinth: Sequence

524
stratigraphy, sedimentation, fault–slip and subsidence rates.»

Tectonophysics, p.p 29-51.

Mariolakos I, (2011), «Great Cataclysms mentioned in the Bible &

the Greek Mythology: An attempt of a comparative

Geomythological approach» (poster from the Symposium “Τhe

Atlantis Hypothesis”, 2011).

Mariolakos, Nikolopoulos, Bantekas, Palyvos, (2010), «Oracles on

faults: a probable location of a “lost” oracle of Apollo near Oroviai

(Northern Euboea Island, Greece) viewed in its geological and

geomorphological context», Δελτίο της Ελληνικής Γεωλογικής

Εταιρίας, Πρακτικά 12ου Διεθνούς Συνεδρίου, Πάτρα.

Mariolakos and E. Spyridonos, (2010), «Remarks on the

karstification in the wider area of the upper Messinia closed

hydrogeological basin (SW Peloponnesus, Greece).», Δελτίο της

Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας, Πρακτικά 12ου Διεθνούς Συνεδρίου,

Πάτρα.

Mariolakos I. and Theocharis D., (2010), «Geomythological approach

of Asopos river», Δελτίο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας,

Πρακτικά 12ου Διεθνούς Συνεδρίου, Πάτρα.

Mariolakos I.D., (2010), «The forgotten geographic and physical –

oceanographic knowledge of the prehistoric Greeks», Δελτίο της

Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας, Πρακτικά 12ου Διεθνούς Συνεδρίου,

Πάτρα.

Mariolakos I. (1998), «The geomythological geotope of Lerni

Springs (Argolis, Greece).», Geologica Balcanica, 28, 3-4.

Mayor Adrienne, (2009), «Mithradates: Scourge of Rome.» History

Today.

525
Mayor Adrienne, (2007), Mythic Bio-Techne in Classical Antiquity:

Desire, Hope, and Dread Biotechnique Exhibit Catalog, Yerba Buena

Center for the Arts.

Mayor Adrienne, (2007), «Place Names Describing Fossils in Oral

Traditions.» Myth and Geology, ed. B. Masse and L. Piccardi,

London: Geological Society, 273, 245-261.

Mayor Adrienne, (2005), Ancient References to the Fossils in the

Land of Pythagoras. With N. Solounias. Earth Sciences History.

Mayor Adrienne, (2004), «Geomythology», in Encyclopedia of

Geology, ed Richard Selley, Robin Cocks, and Ian Palmer

Forthcoming, Elsevier.

Mayor Adrienne, «Killer Khilats: Legends of Poisoned Robes of

Honour in India. Parts 1" & "Killer Khilats, Part 2: Imperial

Collecting of Poison Dress Legends in India. » With M. Maskiell.

Folklore 112 (2001): 23-45, 163-82.

Mayor Adrienne, (2000), The First Fossil Hunters: Paleontology in

Greek and Roman Times. Princeton University Press.

Mayor Adrienne, (2000), «Bibliography of Classical Folklore

Scholarship: Myths, Legends & Popular Beliefs of Ancient Greece &

Rome.» Folklore 111: 123-38.

Mayor Adrienne, (1995), «The Nessus Shirt in the New World:

Smallpox Blankets in History and Legend» Journal of American

Folklore 108: 54-77.

Mylonopoulos Ioannis, (2003), Πελοπόννησος οικητήριον

Ποσειδώνος. Heiligtümer und Kulte des Poseidon auf der
Peloponnes, Kernos supplement 13, CIERGA: Liége.
Pantic, Nikola: (1988), Canon of Insolation and the Ice Age

Problem, Alven Global.

526
Papamarinopoulos St. P., (2005), The Atlantis Hypothesis:
Searching for a Lost Land, Book of proceedings, International
conference.

Papatheodorou, Geraga and Ferentinos, (2003), «The

Reconstruction of Prehistoric Shorelines in Dokos Island, Aegean

Sea, Using Remote Sensing Techniques», Proceedings of the 4th

Symposium of the Hellenic Society for Archaeometry. National

Hellenic Research Foundation, Athens, 28-31, Archaeopress.

Papazachos, B.C., Comninakis, P.E., Karakaisis, G.F., Karakostas, B.G.,

Papaioannou, Ch.A., Papazachos, C.B. and E.M. Scordilis. (2000), «A

catalogue of earthquakes in Greece and surrounding area for the

period 550BC-1999», Publ. Geophysics. Laboratory, University of

Thessaloniki, 1, pp 333.

Piccardi L. and Tozzi M., «Α Legendary Session, (2004): Myth and

Geology», 32nd IGC INFORMS.

Piccardi Luigi, Masse W. Bruce, (2007), Myth and geology,

Geological Society, Special Publication 273.

Ruttan, L. A., Persinger, M. A. and Koren, S. (1990). «Enhancement

of Temporal Lobe-Related Experiences during Brief Exposures to

MilliGauss Intensity Extremely Low Frequency Magnetic Fields»,

Journal of Bioelectricity 9 (1): 33–54.

Salt Alan Mark, (2008), Creating collective identities through

astronomy? Study of Greek temples in Sicily, University of

Leicester.

Salt Alan & Boutsikas Efrosyni, (2005), «Knowing when to consult

the oracle at Delphi», Αntiquity, 79.

Smith William, (1970), Dictionary of Greek and Roman biography

and Mythology, Little, Brown and Company, Boston.

527
Tsikritsis M., Theodossiou E., Manimanis V.N., Mantarakis P., (2013)

«A Minoan Eclipse Calculator», Journal of Mediterranean

Archaeology and Archaeometry, vol 13, N 1.

Van Andel, T.H., and Shackleton, J.C., (1982), «Late Paleolithic and

Mesolithic coastlines of Greece and the Aegean», Journal of Field

Archaeology, 9, 445-454.

Artemis & Winkler Verlag, (1981-1999), Lexicon Iconographicum

Mythologiae Classicae, (LIMC), Zürich, München, Düsseldorf.

Vitaliano Dorothy, (1973), Legends of the earth: their geologic

origins, Indiana University Press.

Vitaliano Dorothy, (1968), «Geomythology», Journal of the Folklor

Institute, Vol. 5, No. 1.

Vött Α., Fischer P., Hadler Hanna, Handl, M., Lang Franziska,

Ntageretzis K. and Willershäuser T. (2011), «Sedimentary burial of

ancient Olympia (Peloponnese, Greece) by high-energy flood

deposits – the Olympia Tsunami Hypothesis», 2nd INQUA-IGCP-

567 International Workshop on Active Tectonics, Earthquake

Geology, Archaeology and Engineering, Corinth, Greece 2011, 259-

262.

528
Ιστότοποι:

Γεωμυθολογία, http://geomythology.awardspace.com/2008

Αρχαία Ελίκη, www.helikeproject.org

Υπουργείο Πολιτισμού, www.yppo.gr

Τα αρχαιολογικά μνημεία σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού,

www.listedmonuments.culture.gr και www.odusseus.culture.gr

529