Professional Documents
Culture Documents
Ηριδανός
Το ποτάμι κάτω από τη σύγχρονη Αθήνα
Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές
Αθήνα, 8-10 Ιουνίου 2012
Η Αττική των υδάτων Ο Ηριδανός που βρέθηκε να κυλά στη μέση της πόλης άρχισε να δέ-
Όσον αφορά το νερό, η χώρα δεν έχει ούτε άφθονες πηγές, ούτε λίμνες, χεται λύματα με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε βούρκο.
ούτε ποτάμια με συνεχή ροή. Για το λόγο αυτό κάποια εποχή ο ποταμός καλύφθηκε και μετατρά-
(Πλούταρχος, Σόλων, 23) πηκε σε κλειστό αγωγό. Η κάλυψη του Ηριδανού ίσως άρχισε με την
Η «λεπτόγεως» Αττική, με το ξηρό κλίμα και τις σχετικά λίγες βροχο- ανοικοδόμηση της πόλης μετά τη λήξη των περσικών πολέμων (478
πτώσεις, ανέκαθεν είχε πρόβλημα επάρκειας υδάτινων πόρων. π.Χ.). Πιθανότερο όμως θεωρείται το έργο να υλοποιήθηκε κατά τους
Τρεις ποταμοί διέσχιζαν κατά την αρχαιότητα την αττική γη, ο Κη- ρωμαϊκούς χρόνους. Μετά την μετατροπή σε κλειστό αγωγό του τμή-
φισός, ο Ιλισσός και ο Ηριδανός. Εκτός από αυτούς στην αθηναϊκή ματος που διέσχιζε την πόλη, η ελεύθερη ροή του ποταμού περιορί-
πεδιάδα έρρεαν και δυο μικρότεροι χείμαρροι, ο Κυκλοβόρος και ο στηκε στο εκτός των τειχών τμήμα.
Σκίρος.
Ο Κηφισός ήταν ο μεγαλύτερος από τους τρεις ποταμούς. Πηγάζο- Ο ευρωπαϊκός Ηριδανός
ντας από την Πάρνηθα και διαρρέοντας το δυτικό μέρος της πεδιά- Στην αρχαιότητα πίστευαν ότι υπήρχε ένας ευρωπαϊκός ποταμός
δας, εξέβαλλε στο Φαληρικό Δέλτα. Ο Ιλισσός, που είχε τις πηγές του ομώνυμος με τον αθηναϊκό Ηριδανό. Τον τοποθετούσαν στο δυτικό
στις υπώρειες του Υμηττού, διέρρεε το ανατολικό τμήμα της πεδιά- τέλος του κόσμου και θεωρούσαν ότι εκβάλλει στη Βόρεια Θάλασσα,
δας και χυνόταν στον Κηφισό. Τόσο ο Κηφισός όσο και ο Ιλισσός ήταν ενώ στις όχθες του αφθονούσε το ήλεκτρο (κεχριμπάρι).
περισσότερο χείμαρροι παρά ποταμοί με την έννοια της συνεχούς Κατά την αρχαιότητα δεν υπήρχε ομοφωνία για τη θέση του ευρω-
ροής. Το καλοκαίρι ή σε περιόδους ανομβρίας μεταμορφώνονταν σε παϊκού Ηριδανού. Άλλοι θεωρούσαν ότι επρόκειτο για τον Ροδανό
μικρά ρυάκια, ενώ το χειμώνα, και κυρίως μετά από καταρρακτώδεις και άλλοι τον ταύτιζαν με τον Πάδο.
βροχές, πλημμύριζαν τα χαμηλότερα σημεία της πεδιάδας προκαλώ- Ο ευρωπαϊκός Ηριδανός συνδέεται με το μύθο του Φαέθοντα. Ο
ντας καταστροφές. Η εικόνα που παρουσίαζαν μέχρι και το πρώτο
μισό του 20ού αιώνα, οπότε η κοίτη τους διευθετήθηκε ή καλύφθηκε
εντελώς, δεν ήταν πολύ διαφορετική από αυτήν της αρχαιότητας.
2
νεαρός γιος του Ήλιου, οδηγώντας μια μέρα το άρμα του πατέρα
του στον ουρανό, έπεσε μέσα στον Ηριδανό χτυπημένος από τον κε-
ραυνό του Δία. Οι κόρες του Ήλιου, απαρηγόρητες για το θάνατο του
αδερφού τους, θρηνούσαν στις όχθες του ποταμού. Τα δάκρυά τους
καθώς έπεφταν στο νερό γίνονταν κεχριμπάρι και ο ποταμός έλα-
μπε χρυσαφένιος. Οι Ηλιάδες έμειναν εκεί να θρηνούν τον Φαέθοντα
ώσπου ο Δίας τις μεταμόρφωσε σε λεύκες να γέρνουν αιώνια πάνω
από τα χρυσαφένια νερά.
3
Ένα ποτάμι κυλά κάτω από την άσφαλτο νός «κυλά» προς το Σύνταγμα και περνά από τη Βουλή. Στον Εθνικό
Έναν αιώνα αργότερα (1992), οι έρευνες που έγιναν στο πλαίσιο της Κήπο πιθανότατα ενισχύει με τα νερά του την πηγή «Μπουμπουνί-
κατασκευής του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Αθηνών (Μετρό), στρα». Διασχίζοντας εγκάρσια την οδό Αμαλίας, στρίβει στην οδό
έφεραν ξανά στο φως τον χαμένο Ηριδανό. Το γεωραντάρ που ερευ- Όθωνος και κατηφορίζει προς τη Μητροπόλεως. Από την πλατεία
νούσε το υπέδαφος στις οδούς Φιλελλήνων, Όθωνος και Μητροπόλε- του Μοναστηρακίου μπαίνει στο Δημοπρατήριο, συνεχίζει προς την
ως εντόπισε την κοίτη του ποταμού σε βάθος 6 μέτρων. Στη συνέχεια οδό Αδριανού, διασχίζει την οδό Ερμού και εμφανίζεται στον Κερα-
οι ανασκαφές στη Βουλή, τη λεωφόρο Αμαλίας και το Μοναστηράκι μεικό. Εκεί ρέει επιφανειακά για 150 μέτρα περίπου και μετά χάνε-
αποκάλυψαν τμήματα της κοίτης του. ται κάτω από την οδό Πειραιώς. Η μετέπειτα πορεία του είναι επίσης
Έτσι το «παζλ» της πορείας του ποταμού συμπληρώνεται σε γενικές γνωστή: μετά την οδό Πειραιώς στρέφει νότια και ενώνεται με τον
γραμμές ως εξής: Από τις νότιες υπώρειες του Λυκαβηττού ο Ηριδα- Ιλισσό («εκδιδούς ες τον Ιλισσόν», Παυσανίας, βιβλίο Ι, 19,5).
4
Ο Ηριδανός, το ποτάμι της σύγχρονης Αθήνας την κοίτη μέσα από μια γυάλινη οροφή, ενώ κατεβαίνοντας τα σκα-
Όταν το γεωραντάρ που ερευνούσε το υπέδαφος της πλατείας Συ- λιά που οδηγούν στην αποβάθρα του ΗΣΑΠ μπορούν να δουν από
ντάγματος για τις εργασίες του Μετρό εντόπισε την κοίτη του Ηρι- κοντά το ποτάμι και, τις ημέρες με μεγάλη βροχόπτωση, να ακού-
δανού, οι κάτοικοι της Αθήνας ενημερώθηκαν από τον Ημερήσιο σουν τα νερά του να κυλούν μέσα στον πλίνθινο αγωγό.
Τύπο ότι υπάρχει «ένα ποτάμι στην καρδιά του Συντάγματος» και Ο Ηριδανός είναι ένα «ζωντανό» μνημείο. Τα νερά του, υπόγεια ή
ότι «κάτω από την άσφαλτο κυλά η Ιστορία». υπέργεια, εξακολουθούν να κυλούν στην αττική γη. Οι περίοικοι του
Από τον Ιανουάριο του 2000 ένα μικρό μέρος της κοίτης του ποτα- Κεραμεικού, όσοι βαδίζουν στον πεζόδρομο της Ερμού ή περνούν
μού «εκτίθεται» στο σταθμό του Μετρό στην πλατεία Συντάγματος, με τα αυτοκίνητά τους από την οδό Πειραιώς, προσπερνούν τον
ανάμεσα στα άλλα ευρήματα που έφερε στο φως η ανασκαφική τοίχο που περιβάλλει τον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού και
έρευνα. κρύβει το ποτάμι, τον τοίχο που το προστάτεψε από την άσφαλτο
Άλλο ένα τμήμα του Ηριδανού που εντοπίστηκε στο Μοναστηράκι και το τσιμέντο. Όσοι όμως διαβαίνουν την πύλη βρίσκονται μπρο-
είναι από το Μάρτιο του 2007 ορατό και προσιτό στο κοινό. Πρόκει- στά σε μια ευχάριστη έκπληξη. Είναι το ποτάμι που έρχεται από το
ται για μια πλινθόκτιστη θόλο που περιέβαλλε την κοίτη του ποτα- παρελθόν της πόλης μας για να οδεύσει, με τη δική μας φροντίδα
μού, έργο του 2ου αι. μ.Χ. Όσοι περνούν από την πλατεία βλέπουν και προστασία, προς την πόλη του μέλλοντός μας.
5
Αρχαιολογικοί χώροι και φυσικό περιβάλλον κόνα, τόσο που ο επισκέπτης ξεχνά ότι λίγα μέτρα πιο εκεί περνά η
Δεν θα ήταν υπερβολή να αναφέρουμε ότι η επιβίωση ορισμένων πολύβουη οδός Πειραιώς και νιώθει ότι βρίσκεται ακόμα στο «κάλ-
ειδών φυτών και ζώων οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στην προστα- λιστον προάστιον».
σία που παρέχει η περίφραξη ενός αρχαιολογικού χώρου. Ο νόμος
Περί Αρχαιοτήτων του 1932, ο οποίος προέβλεπε, παράλληλα με την
κήρυξη ενός χώρου ως αρχαιολογικού και έναν περιβάλλοντα χώρο
πρασίνου με σκοπό την προστασία και την ανάδειξη των μνημείων,
εξασφάλισε, πιθανόν εν αγνοία του, τη διατήρηση της πανίδας και
της χλωρίδας της περιοχής.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι αρχαιολογικοί χώροι αναδείχθηκαν σε θύ-
λακες πρασίνου και νησίδες «άγριας ζωής» μέσα στο αστικό τοπίο,
καθώς πρόσφεραν τις κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη πλού-
σιας βλάστησης για την αναπαραγωγή και διατροφή πουλιών και μι-
κρών ζώων.
6
Ελάτε να ανακαλύψουμε ξανά τον χαμένο μένη ήδη από τα αρχαία χρόνια και σήμερα παρουσιάζεται στους
Ηριδανό! επισκέπτες σαν μουσειακό έκθεμα μαζί με άλλα ευρήματα από τις
Πώς; Κάνοντας έναν περίπατο στο κέντρο της Αθήνας, θα ακολουθή- ανασκαφές του Μετρό.
σουμε την πορεία του ποταμού με τη βοήθεια ενός χάρτη –και λίγης Φεύγοντας από το Σταθμό του Συντάγματος ακολουθούμε τη νοη-
φαντασίας. Ξεκινώντας από τις πηγές του, που βρίσκονταν στη νότια τή πορεία του ποταμού κατηφορίζοντας προς τη Μητρόπολη και το
πλαγιά του Λυκαβηττού, λίγο πιο πάνω από την πλατεία της Δεξαμε- Μοναστηράκι. Εδώ, δίπλα στην αποβάθρα του Σταθμού του ΗΣΑΠ,
νής, θα φανταστούμε τον Ηριδανό να κυλά προς το Σύνταγμα. θα συναντήσουμε την εγκιβωτισμένη κοίτη του Ηριδανού και, αν
είμαστε τυχεροί, μπορεί να ακούσουμε και τα νερά του να κυλούν.
Πρώτη συνάντηση: Ο Ηριδανός στο Μετρό Αφήνοντας το Μοναστηράκι, θα μπούμε στον πεζόδρομο της
Στο Σταθμό του Συντάγματος μην περιμένετε να ακούσετε τα νερά οδού Ηφαίστου και θα προχωρήσουμε προς την εκκλησία του
να κυλούν… Η κοίτη του ποταμού σε αυτό το σημείο ήταν μπαζω- Αγίου Φιλίππου.
7
Δεύτερη συνάντηση: Ο Ηριδανός στην οδό Αδριανού. Τρίτη συνάντηση: Ο Ηριδανός στον Κεραμεικό
Σσσς... ακούστε τον ήχο των νερών! Φθάνοντας στο τέλος του πεζόδρομου της Ερμού, θα περάσουμε την
Απέναντι από την είσοδο της Αρχαίας Αγοράς, μέσα στην ανασκαφή που είσοδο του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού. Ποιος θα το φα-
περιβάλλεται από συρματόπλεγμα, βρίσκεται η κοίτη του ποταμού πολ- νταζόταν ότι στη μέση της Αθήνας, δίπλα στην πολυσύχναστη οδό
λά μέτρα κάτω από το σημερινό επίπεδο του δρόμου. Αν σταθούμε λίγο Πειραιώς, υπάρχει μια μικρή καταπράσινη κοιλάδα; Καθώς κατηφο-
στο πεζοδρόμιο, δίπλα στην περίφραξη θα ακούσουμε άφθονα νερά ρίζουμε το μονοπάτι, οι ήχοι της πόλης σιγά-σιγά σβήνουν… Τριγύ-
να κυλούν, και ίσως τα δούμε κιόλας να χύνονται στον δρόμο... Είναι τα ρω μας διάσπαρτα αρχαία μνημεία και πλούσια βλάστηση. Θάμνοι
νερά του ποταμού που τα αντλούν από την κοίτη γιατί πλημμυρίζουν και δέντρα δημιουργούν ένα ειδυλλιακό τοπίο. Τα βήματά μας μας
την ανασκαφή. Τι κρίμα! Αυτά τα νερά που κάποτε θα πότιζαν κήπους οδηγούν στις όχθες ενός μικρού ρυακιού. Είναι το τελευταίο κομμάτι
και χωράφια, σήμερα χύνονται αναγκαστικά σε έναν αγωγό. Αφήνοντας του Ηριδανού, που σε αυτό το σημείο κυλά ελεύθερος, προστατευ-
πίσω μας το κελάρυσμα των νερών, κατηφορίζουμε προς τον Κεραμεικό. μένος χάρη στον αρχαιολογικό χώρο.
8
Ένας περίπατος στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας στα ίχνη του χαμένου Ηριδανού
5 3 4 2 1
Αρχαιολογικός χώρος
Σύνταγμα Λυκαβηττός
Κεραμεικού Μοναστηράκι Οδός Αδριανού
Δείτε την μπαζωμένη κοίτη του Η περιήγηση ξεκινά από τη νότια
Εδώ ο Ηριδανός κυλά ελεύθερος, Κατεβείτε στην αποβάθρα του Ανακαλύψτε την κτιστή κοίτη του ποταμού που έφεραν στο φως οι πλαγιά του Λυκαβηττού, όπου
αν και σήμερα τα νερά του είναι ΗΣΑΠ για να δείτε την εγκιβωτισμέ- Ηριδανού μέσα στο χώρο όπου ανασκαφές του Μετρό στο Σταθμό βρίσκονταν οι πηγές του
πλέον λιγοστά. νη κοίτη του ποταμού. γίνονται ανασκαφές. του Συντάγματος. Ηριδανού.
4 3
Σημεία όπου έχει εντοπιστεί η κοίτη του ποταμού Επιφανειακή ροή του ποταμού Πορεία του ποταμού
9
Στο πλαίσιο της συμμετοχής του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού στο με τη σύμπραξη φορέων του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, του
Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη, η Δι- Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, της Τοπικής Αυ-
εύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της Γενι- τοδιοίκησης, φορέων με περιβαλλοντική δράση και οργανώσεων της τοπικής
κής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς διοργανώνει τις κοινωνίας. Περιλαμβάνουν περιπάτους και θεματικές ξεναγήσεις σε αρχαιο-
Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές. Στόχος της δράσης είναι η προαγωγή λογικούς χώρους, φυσικούς τόπους και μουσεία, εκπαιδευτικά προγράμματα
της βιώσιμης ανάπτυξης μέσα από το τρίπτυχο Εκπαίδευση – Πολιτισμός – για σχολικές ομάδες και οικογένειες, διαλέξεις και ενημερωτικές παρουσιά-
Τουρισμός. σεις. Οι δράσεις θα διαρκέσουν ένα δεκαήμερο (1-10 Ιουνίου), σε χρονική
Οι Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές εφαρμόζονται για το έτος 2012 πιλο- εγγύτητα με την Παγκόσμια Ημέρα για το Περιβάλλον (5 Ιουνίου).
τικά σε τρεις νομούς (Αττικής, Ρεθύμνης και Λέσβου) και πραγματοποιούνται Η συμμετοχή σε όλες τις εκδηλώσεις είναι ελεύθερη.
Αθήνα, 2015