Εισαγωγή στη Βυζαντινή Ιστορία

Ανδρέας Γκουτζιουκώστας

ΑΠΘ

Εξεταζόμενα θέματα:

►Ονομασία, Γεωγραφικά Όρια, Λαός, Περίοδοι της Βυζαντινής Ιστορίας

►Πηγές και της Βυζαντινής Ιστορίας και Σπουδές

►Επισκόπηση των ιστορικών γεγονότων

►Πολιτική θεωρία

► Κεντρική και περιφερειακή διοίκηση (άμυνα, οικονομία, απονομή

δικαιοσύνης)

► Κοινωνική διαστρωμάτωση, Εκκλησιαστική οργάνωση

► Προτεινόμενα εγχειρίδια:
-Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος4, Θεσσαλονίκη 2001.
-R.-J. Lilie, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Ιστορία, μετάφρ. Χρ. Δ. Τσατσούλης,
Αθήνα 2011.
 Διδακτικές ενότητες-μαθήματα
1) Γενική Εισαγωγή, ύλη, εξετάσεις, ορολογία, γεωγραφικά όρια,
πληθυσμοί, περίοδοι της Βυζαντινής Ιστορίας, παρουσίαση
blackboard
2) Επισκόπηση των βυζαντινών σπουδών –Πηγές Βυζαντινής
Ιστορίας
3) Πηγές της Βυζαντινής Ιστορίας-Βοηθητικές επιστήμες
4) Από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη. Ο Μ. Κωνσταντίνος η
ίδρυση νέας πρωτεύουσας. Οι συντελεστές της βυζαντινής
ιστορίας. Πολιτική θεωρία-αυτοκρατορικός θεσμός.
5) Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και επισκόπηση των γεγονότων της
περιόδου (324-565): Εξωτερικοί εχθροί, αιρέσεις, Οικουμενικές
Σύνοδοι, Εσωτερικές εξελίξεις
6) Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και επισκόπηση των γεγονότων της
περιόδου (565-867): Η κατάσταση στη Βαλκανική, στη Δύση και
το μέτωπο της Ανατολής. Εμφάνιση των Αράβων και απειλή της
Κωνσταντινούπολης, η δυναστεία των Ισαύρων, Εικονομαχία.

7) Η εποχή της Μακεδονικής δυναστείας (867-1025): Επιθετικές

νικηφόρες επιχειρήσεις εναντίον Αράβων και Βουλγάρων,
Νομοθετικό έργο, αύξηση μεγάλης έγγειας περιουσίας. Ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά και επισκόπηση των γεγονότων της περιόδου
(1025-1081)

8) Κομνηνοί και Άγγελοι (1081-1204): Νέοι εχθροί, Σταυροφορίες

και άλωση του 1204

9) Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και επισκόπηση των γεγονότων της

περιόδου (1204-1453): Το Βυζάντιο της περιφέρειας, η ανάκτηση
της Κωνσταντινούπολης, η οθωμανική επέκταση και η Άλωση

10) Η άλωση της Κωνσταντινούπολης-κληρονομιά-ακτινοβολία

Βυζαντίου
11) Κεντρική και επαρχιακή διοίκηση-άμυνα-διπλωματία
12) Κοινωνικές τάξεις - φορολογία– απονομή δικαιοσύνης
13) Επανάληψη και προετοιμασία για τις εξετάσεις
• Όνομα
• Βυζάντιο-Βυζαντινή ιστορία: ο κάτοικος και η ιστορία του κράτους
που είχε για πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, το παλιό Βυζάντιο.

• Βυζάντιο: νεολογισμός
• γιατί; οι Βυζαντινοί ονόμαζαν τους εαυτούς τους Ρωμαίους, η
αυτοκρατορία τους ήταν η Ρωμαϊκή ή η Ρωμανία και η πρωτεύουσά
τους η Νέα Ρώμη.

• χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Γερμανό ουμανιστή και

φιλόλογο Ιερώνυμο Wolf (1516-1580) το 1562 όταν εισηγήθηκε την
ίδρυση του Corpus Byzantinae Historiae

• καθιερώθηκε από τον Ph. Labbé (1609-1667), τον ιδρυτή της

Βυζαντίδος του Λούβρου που προλόγισε το έργο του με τα εξής: «De
Byzantinae historiae scriptoribus...».
• χρησιμοποιήθηκε στον τίτλο του βιβλίου του Charles Du Cange το
1680 Historia Byzantina για την ιστορία του κράτους της
Κωνσταντινούπολης.

Ιερώνυμος Wolf Du Cange

Χώρος
Η συνέχεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
 •Πληθυσμός

•Έλληνες, Αιγύπτιοι, Σύροι, Ιουδαίοι, Αρμένιοι, Ίσαυροι κ.α.

-υπερεθνικός-διεθνικός χαρακτήρας
-συνεκτικό στοιχείο όχι το εθνικό αλλά το πολιτικό που θεμελιωνόταν
στη συνείδηση του ατόμου που αναγνώριζε τον εαυτό του πολίτη ή
υπήκοο του ρωμαϊκού κράτους

Συστατικά στοιχεία/συντελεστές
της βυζαντινής ιστορίας

ελληνικός ρωμαϊκή κρατική

χριστιανισμός
πολιτισμός οργάνωση

•P. Valery (1922): «Ευρωπαίος είναι αυτός που υπέστη την επίδραση της
ελληνικής ορθολογικής σκέψης, που γνώρισε την εμβέλεια των ρωμαϊκών
διοικητικών θεσμών και που ζει σύμφωνα με την ιουδαϊκή-χριστιανική
πνευματικότητα».

•Χρόνος

Έναρξη 324
-μονοκρατορία του Μεγάλου Κωνσταντίνου
-ίδρυση της Κωνσταντινούπολης
-ορόσημο για τον βίο της Εκκλησίας-χριστιανισμού (λήξη διωγμών,
σταδιακή αναγνώριση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας)

Σύμφωνα με άλλες απόψεις έναρξη της βυζαντινής ιστορίας:

-395 (θάνατος του Μεγάλου Θεοδοσίου)
-476 (κατάλυση του δυτικού τμήματος του ρωμαϊκού κράτους)
-610 (άνοδος του Ηρακλείου στον θρόνο)
-717 (άνοδος του Λέοντα Γ΄ Ισαύρου στον θρόνο)

Τέλος 1453 άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους

το τέλος κοινώς αποδεκτό

Οι υποδιαιρέσεις και οι τομές στην ενιαία ιστορική εξέλιξη είναι

συμβατικές και πάντα λίγο πολύ αυθαίρετες (H. Gelzer).
Α. Πρωτοβυζαντινή περίοδος (324-565)
1.Θεμελίωση (324-378)
2.Ο αγώνας για την ορθοδοξίας (378-518)
3.Ο αιώνας του Ιουστινιανού (518-565)

Β. Μεσοβυζαντινή περίοδος (565-1081)

1.Νέοι εχθροί (565-717)
2.Ανασύνταξη (717-867)
3.Ακμή (867-1025)
4.Υπονόμευση (1025-1081)

Γ. Υστεροβυζαντινή περίοδος (1081-1453)

1.Τελευταίες λάμψεις (1081-1204)
2.Το Βυζάντιο της περιφέρειας (1204-1261)
3.Τελευταία ανόρθωση (1261-1341)
4.Εμφύλιοι πόλεμοι και πτώση (1341-1453)

Ανταποκρίνεται το παρακάτω κείμενο στην

πραγματικότητα;

• “Η παγκόσμια ετυμηγορία της Ιστορίας για το Βυζάντιο, χωρίς

ουδεμία εξαίρεση, είναι ότι αποτελεί την πλέον ποταπή μορφή που
εξέλαβε ποτέ ο πολιτισμός μέχρι σήμερα. Δεν υπάρχει άλλος
πολιτισμός που επέζησε διά μέσου των αιώνων τόσο στερημένος
και φτωχός από κάθε μορφή και στοιχείο μεγαλείου και σε κανένα
δεν αρμόζει περισσότερο ο χαρακτηρισμός «υποδεέστερος»… Η
ιστορία της αυτοκρατορίας είναι μια μονότονη ιστορία γεμάτη από
ίντριγκες του κλήρου, των ευνούχων και των γυναικών, γεμάτη
δολοφονίες, δηλητηριάσεις, συνωμοσίες και άλλες πράξεις
αχαριστίας”
• W. E. Lecky, A History of European Morals from Augustus to
Charlemagne, τ. 2, London 1869, σ. 13.
 Βιβλιογραφία
www.byzantium1200.com
www.eie.gr
www.doaks.org
www.wikipedia.com
www.myriobiblos.gr

Η ανάπτυξη των βυζαντινών σπουδών

•Γνωριμία-ενδιαφέρον για το Βυζάντιο μέσω της

αρχαιότητας:
-μεταφορά ελληνικών χειρογράφων με συγγράμματα των
κλασικών από τους βυζαντινούς λόγιους που εγκαινίασαν και
τη μελέτη της ελληνικής φιλολογίας στη Δύση, [Μανουήλ
Χρυσολωράς, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος κ.α.]

•Παράγοντες που προετοίμασαν το έδαφος για τις βυζαντινές

σπουδές:

-Διάδοση-μελέτη της ελληνικής γλώσσας

-συχνά ταξίδια στα αρχαία βυζαντινά πολιτιστικά κέντρα

-μελέτη της κλασικής γραμματείας μέσα από τα έργα των
βυζαντινών συγγραφέων

-μαζί με τους κλασικούς εκδίδονταν και βυζαντινοί

συγγραφείς

-αργότερα η προέλαση των Τούρκων στην Ευρώπη, η

θρησκευτική μεταρρύθμιση (1517) - Διαμαρτυρόμενοι

•Βυζαντινές σπουδές

•Τέλη 16ου-αρχές 17ου αιώνα

•Οι Ευρωπαίοι ουμανιστές επιδόθηκαν στην έρευνα των
πηγών της βυζαντινής ιστορίας και του βυζαντινού δικαίου
•συμπτωματική επιλογή, έκδοση και μετάφραση των πηγών
στα λατινικά

•Ιερώνυμος Wolf (1516-1580): πρώτος αναγνώρισε την

ιδιαίτερη αξία της βυζαντινής ιστορίας:
-εξέδωσε το Χρονικό του Ιωάννη Ζωναρά, την Ιστορία του
Νικήτα Χωνιάτη και ένα μέρος της Ιστορίας του Νικηφόρου
Γρηγορά.
-συνέλαβε την ιδέα ενός Corpus Byzantinae Historia

Γερμανία (David Hoeschel, Johannes Leunclavius)

Γαλλία (Denis Petau)
Ολλανδία (Joh. Meursius)
Ιταλία (Λέων Αλλάτιος)
 •Ανάπτυξη βυζαντινών σπουδών

•17ος αιώνας

•Γαλλία [επί Λουδοβίκου ΙΓ΄ (1620-1643) και κυρίως

Λουδοβίκου ΙΔ΄ (1643-1715)]:
-συστηματικό εκδοτικό πρόγραμμα μιας σειράς
βυζαντινών ιστορικών (Βυζαντίς του Λούβρου) (Ph.
Labbé)
-πρώτη πλήρης έκδοση των βυζαντινών ιστορικών 42
τόμοι

-ανατύπωση εκδόσεων στο Corpus της Βενετίας και το

μεγαλύτερο μέρος τους με ορισμένες προσθήκες στο
Corpus της Βόννης, 50 τόμοι, Corpus Scriptorum
Historiae Byzantinae (1828-1957)
-παράλληλα πρόοδος στη μελέτη της ιστορίας της
Εκκλησίας και του Δικαίου (έκδοση πρακτικών των
Συνόδων και των Βασιλικών)

Charles Du Cange (1610-1688)

ο θεμελιωτής της έρευνας της βυζαντινής ιστορίας και ο
πιο μεγάλος και σοφός νους που ασχολήθηκε με το
βυζαντινό χώρο
-εξέδωσε και υπομνημάτισε βυζαντινές αφηγηματικές
πηγές
-οι μελέτες του άπτονται της ιστορίας, της φιλολογίας, της
γενεαλογίας, της τοπογραφίας, της νομισματικής
έργα:
-«Histoire de l’empire de Constantinople sous les
empereurs français»
-«Constantinopolis Christiana»
-«De familiis byzantinis»
- «Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis»

•- Bernard de Montfaucon (1655-1741)

• εγκαινιάζει την έρευνα της ελληνικής παλαιογραφίας
• 18ος αιώνας
• Διαφωτισμός-ορθολογισμός:
-κάμψη των βυζαντινών σπουδών κάτω από την επίδραση του
ορθολογισμού

-περιφρόνηση για ολόκληρη τη μεσαιωνική περίοδο

-αντιπάθεια για το συντηρητικό θρησκευτικό πνεύμα της

βυζαντινής αυτοκρατορίας

«άχρηστο απάνθισμα ρητορισμών και θαυματουργιών»

(Βολταίρος)
«πλέγμα επαναστάσεων, εξεγέρσεων και αισχροτήτων»
(Μοντεσκιέ)

«θρίαμβος της βαρβαρότητας και της θρησκείας» (Ε. Gibbon

The History of the Decline and Fall of the Roman Empire,
London 1776-1788)

ωστόσο
-J. Albert Fabricius: Bibliotheca graeca (1705-1728)
(βοήθημα της ιστορίας της βυζαντινής φιλολογίας)

-ανακάλυψη του Περί βασιλείου τάξεως σε χειρόγραφο της

Λειψίας και υπομνηματισμός του από τον J. Reiske
(1716-1774), έκδοση τις επόμενες δεκαετίες
 19ος αιώνας
Πρώτο ήμισυ 19ου αιώνα Ρομαντισμός  επανεκτίμηση της
θέσης του Βυζαντίου στο πλαίσιο της στροφής των ευρωπαϊκών
λαών στη μελέτη του ιστορικού τους παρελθόντος

-οι περιφρονημένοι μεσαιωνικοί χρόνοι έλαβαν τη θέση τους
στην Ιστορία του πολιτισμού και το Βυζάντιο άρχισε να
αποκαλύπτει την προσφορά του

-αναχαίτιση των παντός είδους βαρβάρων

-διαμόρφωση του ίδιου πολιτισμού
-διάδοση του Χριστιανισμού στους ξένους λαούς
-διαφύλαξη της πνευματικής κληρονομιάς της
ελληνικής αρχαιότητας
-διαφύλαξη του ρωμαϊκού δικαίου με την
κωδικοποίηση του Ιουστινιανού

•19ος αιώνας
-μετά το 1821: ανάπτυξη φιλελληνικού ρεύματος

-(1828) έκδοση της Ιστορίας του Αγαθία από τον B. Niebuhr

(1776-1831)
-εγκαινιάζεται το Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae της
Βόννης

•έντονο ενδιαφέρον για την ιστορία  πρόοδος και στην έρευνα

της ιστορίας

•Αγγλία:
-George Finlay, A History of Greece from the Conquest by the
Romans to the Present Time, London 1877 (ιδιαίτερο βάρος στη
βυζαντινή περίοδο)
• Γαλλία:
-V. Parisot μονογραφία για τον Ιωάννη Καντακουζηνό
(1845)
-Jules Berger de Xivrey μονογραφία για τον Μανουήλ Β΄
(1853)

• Γερμανία:
-G. Tafel, G. Thomas, J. Fallmerayer, K. Hopf

Τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα:

-αναβίωσε το ενδιαφέρον για τη βυζαντινή ιστορία στις
προηγμένες χώρες της Ευρώπης
σημαντικοί ερευνητές-θεμελιωτές της σύγχρονης
Βυζαντινολογίας-ιστορίας:
-A. Rambaud, V. Vasiljevskij, K. Krumbacher, J. B. Bury

Γαλλία:
-A. Rambaud η δημοσίευση ενός βιβλίου για την εποχή του
Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου (1870) αναζωπύρωσε
το ενδιαφέρον για τη βυζαντινή ιστορία στη Γαλλία

-Gustave Schlumberger (1844-1928) συμβολή στη

σφραγιδολογία (Sigillographie de l’Empire byzantin, Paris
1884) και την ιστορία (Βυζαντινή Εποποιΐα, 3 τόμοι,
Αθήνα 1905-1906)

-Charles Diehl (1859-1944) [Βυζαντινές μορφές, Εξαρχάτο

της Ραβέννας (1888), Βυζαντινή Αφρική (1896),
Ιουστινιανός (1901), Etudes Byzantines (1905)] κ.α.
Γαλλία

-L. Brehier, F. Chalandon, H. Monnier (ιστορία δικαίου)

• Ινστιτούτο των λόγιων μοναχών του τάγματος των

Ασσομψιονιστών (Χαλκηδόνα, μεταφορά στο Παρίσι)
• -έκδοση Echos d’Orient (1897), από το 1943 Études
Byzantines και από το 1946 Revue des études byzantines)
• -V. Grumel, R. Janin, V. Laurent, J. Darrouzès, A. Failler

• P. Lemerle, R. Guilland, Ν. Σβορώνος, H. Ahrweiler,

A. Guillou, J.-Cl. Cheynet κ.α.
-Travaux et Memoires

Γερμανία:

Karl Krumbacher (1854-1909)

-Geschichte der byzantinischen Literatur (Ιστορία της
Βυζαντινής λογοτεχνίας)
-ίδρυση του περιοδικού Byzantinische Zeitschrift
-κατέστησε το Μόναχο διεθνές κέντρο βυζαντινών
σπουδών

A. Ehrhard, Karl Neumann, H. Gelzer, A. Heisenberg, L.

Hartmann, O. Seeck

-K. E. Zachariae von Lingenthal (1812-1894) ο

μεγαλύτερος ιστορικός του δικαίου
(Jus Graecoromanum. 7 τόμοι, Geschichte des
griechisch-römischen Rechts, 3η έκδ., Berlin 1892)
F. Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des
oströmischen Reiches von 565-1453 (5τόμοι) [O
Seeck, Regesten der Kaiser und Päpste, Stuttgart 1919
(311-476)]
-T. Λουγγής κ.α. 476-565]

-συστηματική και κριτική αναγραφή όλων των

αυτοκρατορικών εγγράφων όπως και όλων των πηγών
για αυτοκρατορικά διατάγματα που έχουν χαθεί.

-μελέτες για την οικονομία και τη διπλωματική

-H. Beck, Kirche und theologische Literatur im

byzantinischen Reich, Μόναχο 1959.

-W. Ennslin, E. Schwartz, F. Winkelmann, D.

Simon, L. Burgmann, A. Schminck, P. Speck,
P. Schreiner, A. Berger, Cl. Sode, W. Brandes
κ.α.

Ρωσία
• Ernst Kunick (1814-1899): Ρωσική ιστορία και
αξιοποίηση των βυζαντινών πηγών

• V. Vasiljevskij (1838-1899): θεμελιωτής της έρευνας της

βυζαντινής ιστορίας
-ίδρυσε το περιοδικό Vizantijskij Vremenik
-Ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας σε 3 τόμους (1913-
1948).

• -F. Uspenskij (1845-1928): ο πιο παραγωγικός και

πολύπλευρος Ρώσος ιστορικός
-ίδρυσε το περιοδικό Επετηρίδα του Ρωσικού Αρχαιολογικού
Ινστιτούτου Κωνσταντινουπόλεως
Α. Παπαδόπουλος Κεραμεύς (1855-1912).
-Α. Vasiliev, Ιστορία βυζαντινο-αραβικών σχέσεων, Ιστορία
της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, J. Kulakovskij, A. Kazhdan
•Αγγλία:

J. B. Bury (1861-1927)
-A History of the Later Roman Empire (395-800) (1899)
-A History of the Eastern Roman Empire (800-867) (1912)
-The Imperial Administrative System in the Ninth Century (1911)
-The Cambridge Medieval History, τ. 4 (The Eastern Roman
Empire 717-1453)
-εγκαινίασε τη συστηματική έρευνα των βυζαντινών διοικητικών
θεσμών
-διάδοχός του ο H. Baynes

-R. J. H. Jenkins (1907-1969)

-A. H. M. Jones, S. Runciman,
-D. Nicol, M. Angold, C. Mango, P. Magdalino, Judith Herrin
κ.α.

• Ιταλία

• Ανάπτυξη ιστορίας, φιλολογίας και ιστορίας του

δικαίου
(Jura, Labeo, Studia et Documenta historiae et juris)

• -Σικελικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Νεοελληνικών

σπουδών στο Παλέρμο

• -Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και

Νεοελληνικών Σπουδών στο Παλέρμο

• -Ιδρύματα Καθολικής Εκκλησίας (Pontificio Istituto

per gli studi orientaliOrientalia Christiana
Analecta, Studi e Testi, Orientalia Christiana
Periodica)

• Angelo Mai, J. B. Pitra, S. G. Mercati, Fr. Trinchera,

A. Pertusi, E. Follieri, S. Impellizeri, Salvatore
Cosentino
Βουλγαρία
P. Mutafčiev (1833-1943)
V. Zlatarski (1866-1935)
D. Angelov, I. Dujcev, V. Tapkova-Zaimova κ.α.

Γιουγκοσλαβία
D. Anastasijević (1877-1950)
G. Ostrogorsky, Fr. Barišić, B. Ferjancić, J. Ferluga, L.
Maksimović κ.α
Zbornik Radova Vizantološkog Instituta 1952 κ.ε.

Ρουμανία
N. Jorga (1871-1840), N. Banescu, P. Diaconu, I. Barnea, M.
Zachariade, F. Curta κ.α.

Ελβετία
Eduard. von Muralt (1808-1895), Essai de
chronographie byzantine, 2 τόμοι, Πετρούπολη 1855,
1871

Βέλγιο
Henri Grégoire (1881-1964)
-Byzantion 1925 κ.ε.

Τσεχία
-Byzantinoslavica

Σλοβακία: A. Avenarius
Ουγγαρία
G. Moravcsik (1892-1972): Byzantinoturcica: πηγές
που περιέχουν πληροφορίες για τους τουρκικούς λαούς
Αυστρία
• E. Stein
• Αυστριακή Βυζαντινολογική Εταιρεία
• 1951 Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen
Geselleschaft, από το 1969 Jahrbuch der Österreichischen
Byzantinistik
• H. Hunger, J. Koder, W. Seibt

Η.Π.Α.
• -θεμελιωτής των βυζαντινών σπουδών ο A. Vasiliev μετά
το 1917
• Dumbarton Oaks Papers από το 1941
• P. Charanis, M. Anastos, A. Kazhdan, S. Vryonis, C.
Mango, D. Geanakoplos, A. Laiou, Alice Mary Talbot, J.
Nesbitt, J. Haldon, W. Treadgold

• Ισπανία, Αυστραλία, Νότιος Αφρική, Κίνα

• Ελλάδα
• Σ. Ζαμπέλιος (1815-1881)

• Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους από των

αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των νεωτέρων, 5 τόμοι Αθήνα
1860-1875

• Σπ. Λάμπρος (1851-1919): Ιστορία Ελλάδος, εκδόσεις πηγών,

Νέος Ελληνομνήμων

• Κ. Σάθας (1842-1914) αυτοδίδακτος εκδότης βυζαντινών

κειμένων
• Κωνσταντίνος Άμαντος (1874-1960) πρώτος καθηγητής της
έδρας Βυζαντινής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών

• Σ. Κουγέας, Ν.Τωμαδάκης, Ν. Βέης

• Φ. Κουκουλές (1881-1956): Βυζαντινών Βίος και

Πολιτισμός, 6 τόμοι, Αθήνα 1948-1956

• Δ. Ζακυθηνός πρώτος διευθυντής του Ίδρυμα Βυζαντινών

Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών στην Αθήνα

-Σύμμεικτα/Βυζαντινά Σύμμεικτα 1966 κ.ε.

-Βυζαντινός δόμος
(Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ν. Οικονομίδης, Ε. Χρυσός)

• Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Θεσσαλονίκη

• Βυζαντινά 1966 κ.ε.
• Βυζαντιακά 1981 κ.ε.

• [Στ. Κυριακίδης (1887-1964), Εμ . Κριαράς, Ι.

Καραγιαννόπουλος]

• Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (Β.

Λαούρδας, Α. Ταχιάος…)

• Ίδρυμα Πατερικών Μελετών (Π. Χρήστου)

• -Κληρονομία

• -Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών

• Μακεδονικά
 Πηγές της Βυζαντινής Ιστορίας

Οποιοδήποτε κατάλοιπο από το οποίο είναι δυνατό αντλήσουμε

γνώσεις και πληροφορίες για το βυζαντινό παρελθόν αποτελεί
πηγή της Βυζαντινής Ιστορίας.

•Άμεσες πηγές:
1. αυτούσια κατάλοιπα του παρελθόντος:
-μνημεία, έργα μικροτεχνίας, μικρογραφίες
-νομίσματα
-επιγραφές
-σφραγίδες
-ανασκαφικά ευρήματα

2 .Γραπτά κείμενα που προορίζονται να υπηρετήσουν

συγκεκριμένους πρακτικούς σκοπούς:
-αυτοκρατορική νομοθεσία
-πρακτικά και κανόνες Οικουμενικών και τοπικών Συνόδων
-εκκλησιαστικά τακτικά
-επίσημα και ιδιωτικά έγγραφα
-έργα πρακτικής χρησιμότητας για την κρατική και
στρατιωτική οργάνωση
 ►Αυτοκρατορική νομοθεσία
-θεμελιώδης πηγή που περιέχει τους νομικούς κανόνες, που
ρυθμίζουν τις σχέσεις των πολιτών με το κράτος και μεταξύ
τους, όπως επίσης και της Πολιτείας με την Εκκλησία

-διαφωτίζουν την κρατική οργάνωση και λειτουργία

-διασφαλίζουν τη δημόσια τάξη, τη δημοσιονομική,

οικονομική και κοινωνική πολιτική του κράτους

-σώθηκε μόνο μέρος των νομοθετημάτων, κάποια μέτρα τα

γνωρίζουμε μόνο από ιστοριογραφικές πηγές, για παράδειγμα
τις κακώσεις του Νικηφόρου
-σώθηκε το μεγαλύτερο μέρος του Θεοδοσιανού Κώδικα
(έκδ. P. Krueger-Th. Mommsen, του Ιουστινιάνειου κώδικα
(έκδ. P. Krueger), Εκλογή (L. Burgmann), Βασιλικά (G.
Heimbach, H. J. Scheltema, D. Holwerda, N. Van der Wal),
Εκλογή Βασιλικών (L. Burgmann) κ.α.

-σώθηκαν οι Νεαρές του Ιουστινιανού (έκδ. R. Schöll –G.

Kroll) και μεμονωμένοι νόμοι (έκδ. Ζachariae von Lingenthal,
Jus Graeco-Romanum, τ. 1-6, 1856-1870, με προσθήκες από
τους Ι. Π. Ζέπο)

► Πρακτικά-κανόνες Οικουμενικών και τοπικών Συνόδων

-πληροφορίες για την εκκλησιαστική διοίκηση, την
εκκλησιαστική και κοσμική προσωπογραφία, των σχέσεων
Εκκλησίας και Πολιτείας, των διεκκλησιαστικών σχέσεων,
των αιρετικών διδασκαλιών
(έκδ. J. D. Mansi, E. Schwartz ,J. Straub, Reidinger, Γ. Ράλλης
–Μ. Ποτλής)
►Έγγραφα: γραπτά κείμενα κατά κανόνα ορισμένου
τύπου που συνεπάγεται νομικές συνέπειες

• -πάπυροι μέχρι τον 9ο αιώνα, εκδίδονται σε μεγάλες

σειρές που λαμβάνουν το όνομά τους είτε από τον τόπο
ευρέσεως, είτε από τον τόπο στον οπoίο φυλάσσονται
είτε από τον κύριο της συλλογής (P. Cairo, Maspero)
• πολύτομος συλλογή της Οξυρύγχου, Λονδίνου, Καΐρου
• Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik
• Archiv für Papyrusforschung
• πληροφορίες για το δίκαιο, την καθημερινή ζωή,
χριστιανική λατρεία
(Συλλογές παπύρων, λεξικό Fr. Preisigke, E. Kiessling κ.α.)

• -από το β΄ ήμισυ του 10ου αιώνα περγαμηνή

• -το παλαιότερο σωζόμενο ο «Τράγος», τρία μέτρα μήκος

Τυπικόν του έτους 972 που φέρει με ερυθρά μελάνη την
υπογραφή του αυτοκράτορα Ιωάννη Τζιμισκή ως ιδρυτικό
έγγραφο της Ιεράς Κοινότητας του Άθω

• μεγάλο μέρος των βυζαντινών εγγράφων βρίσκονται στα

αρχεία μονών (Αγίου Όρους, Πάτμου): χρυσόβουλλα,
πωλητήρια, διαθήκες, μισθωτήρια συμβόλαια

• -κρατικά αρχεία ιταλικών πόλεων

 • Προέλευση εγγράφων:
• -αυτοκρατορική γραμματεία ή κρατικές υπηρεσίες
• -πατριαρχική γραμματεία και όργανα διοικήσεως της
Εκκλησίας
• -τυπικά μονών (καταστατικά)
• πρόβλημα: γνήσια-πλαστά και χρονολόγηση
• αυτοκρατορικά έγγραφα: -O Seeck, Regesten der Kaiser und
Päpste, Stuttgart 1919 (311-476)
• -F. Dölger, P. Wirth, Regesten der Kaiserurkunden des
oströmischen Reiches von 565 bis 1453 (=Corpus der
griechischen Urkunden des Mittelalters und der neueren Zeit),
τ. 1-5.
• -T. Λουγγής κ.α. 476-565.
– έγγραφα πατριαρχικού συνόδου
• - V. Grumel, V. Laurent, J. Darrouzès, Les regestes des
actes du Patriarcat de Constantinople, 381-1209.

►Έγγραφα:
• -Έγγραφα Πάτμου (Α΄ Αυτοκρατορικά, έκδ. Ε. Βρανούση,
Β΄ Δημοσίων λειτουργών, έκδ. Μαρία Νυσταζοπούλου-
Πελεκίδου)

•-Actes de Chilandar, Actes de Dionysiou, Actes de

Docheiariou, Actes d’Esphigménou, Actes d’Iviron, Actes de
Kutlumus, Actes de Saint Pantéléèmôn, Actes du Prôtaton,
Actes de Vatopédi, Actes de Zographou, Actes de Prodrome.

Actes d’Iviron 43.13-14, 59 (1085): «[ Ιωάννης

(πρωτο)βέστ(ης) κριτ(ής) [επ`ι τ(ο~υ) ] Ιπποδρ(όμου) (κα`ι)
μ(έ)γ(ας) ο[ικον(ό)μ(ος) το~υ σεκ(ρέ)τ(ου) το~υ
Ο[ικοπρο(αστείου) ]ο Μεληδόν(ης) (κα`ι) {αν(θρωπ)ος το~υ
ε[υτυχ(εσ)τ(ά)τ(ου) κ(αί)σ(α)ρ(ος) κυ (ρο~υ) Νικηφόρ(ου) το~υ
Μελισσηνο~υ [εκ (προ)στα(ξεως) το~υ α[υτο~υ ]αγ(ίου) μου
δεσπότ(ου) [αποσταλ(ε`ις) διαγνώμ(ων) (]ως) [ανωτ(έ)ρω
δεδ[ήλω]τ(αι)...».
-Συλλογές εγγράφων
-Miklosich - J. Müller, Acta et Diplomata graeca medii aevi
sacra et profana, τ. 1-16, Vindobonae 1860-1890,
(ανατύπωση [ Αθ~ηναι - Aalen 1968).

-G. Tafel - G. Thomas, Urkunden zur älteren Handels- und

Staats- Geschichte der Republik Venedig, mit besonderer
Beziehung auf Byzanz und die Levante von neunten bis zum
Ausgang des fünfzehnten Jahrhunderts, τ. 1-3, Wien 1856-
1857 (ανατύπωση Amsterdam 1964).

• ►Μοναστηριακά Τυπικά

• -Γραπτή διατύπωση του κανονισμού λειτουργίας των μονών:

Αξία-σημασία:
• -προσωπογραφικές λεπτομέρειες
• -διαφωτίζουν τον τρόπο διαβιώσεως των μοναχών,
περιλαμβανομένης και της καθημερινής διαίτης,
• -αποκαλύπτουν τη συμβολή των μονών στην οικονομία της
χώρας
• -παρέχουν στοιχεία για τον κρατικό οικονομικό μηχανισμό,
τους φόρους κ.α.
 Τυπικό της μονής Παντοκράτορος: ίδρυση
νοσοκομείου,γηροκομείου,λεπροκομείου
-εξασφάλιση υψηλών οικονομικών πόρων για την άσκηση
κοινωνικής πολιτικής

•Τῷ δὲ τῶν γυναικῶν ὀρδίνῳ ἰατροὶ μὲν ἔσονται δύο,

παρακολουθήσει δὲ καὶ ἰάτραινα μία καὶ ὑπούργισσαι
ἔμβαθμοι τέσσαρες καὶ περισσαὶ δύο καὶ ὑπηρέτριαι
δύο... Λόγῳ δὲ τῶν ἔξωθεν ἐρχομένων ἀρρώστων ἔσονται
ἰατροὶ περισσοὶ τέσσαρες, ἀφ’ ὧν οἱ δύο μὲν ἔσονται
διαιτητικοί, οἱ δὲ δύο τραυματικοί·... Κοινῶς δὲ ταύτην
τὴν παραγγελίαν πρὸς πάντας ποιούμεθα, τούς τε
ἰατροὺς καὶ τοὺς ἐπιτηροῦντας αὐτοὺς καὶ τοὺς
ὑπουργοὺς καὶ τοὺς λοιπούς, ὡς ἂν πρὸς αὐτὸν
ἀποβλέπωσιν ἄπαντες τὸν Παντοκράτορα καὶ μὴ
καταφρονῶσι τῆς τῶν ἀρρώστων ἐπιμελοῦς ἐπισκέψεως,
εἰδότες ὁπόσον ἔχει τὸν μισθὸν ἡ τοιαύτη ἐργασία,
προσηκόντως γινομένη, καὶ οἷον αὖθις ἐπάγει τὸν
κίνδυνον, καταφρονουμένη καὶ τοῦ προσήκοντος
ἀποπίπτουσα· οἰκειοῦται γὰρ ὁ ἡμέτερος Δεσπότης τὰ
ἐφ’ ἑκάστῳ τῶν ἀδελφῶν ἡμῶν τῶν ἐλαχίστων γινόμενα
καὶ ἀντιμετρεῖ τὰς ἀμοιβὰς ἀναλόγους ταῖς εὐεργεσίαις
ἡμῶν.
Επιγραφές
• μέσο δημοσιοποίησης κρατικών αποφάσεων
• π.χ. διάταξη Αναστασίου Α΄ που ρύθμιζε τα υπό του
τελωνείου της Αβύδου
• -επιτάφιες, κτητορικές επιγραφές (σε τείχη πόλεων,
πύργων, γεφυρών, εκκλησιών κ.α.), σε έργα
μικροτεχνίας από πολύτιμα μέταλλα, σε γλυπτικές ή
ψηφιδωτές απεικονίσεις (όταν πρόκειται για επίσημα
πρόσωπα η χάραξη είναι επιμελής)
• -χαράγματα σε αρχαία μνημεία και σύγχρονα
οικοδομήματα (π.χ. οπαδών των δήμων)

χρονολόγηση:
• προβλήματα εκτός από τις κτητορικές επιγραφές στις
οποίες κατά κανόνα παρέχεται χρονολογική ένδειξη
• λαμβάνονται επίσης υπόψη χρονολογικά επιγραφικά,
γλωσσικά, συντακτικά ή ορθογραφικά κριτήρια καθώς
και τα εσωτερικά στοιχεία της επιγραφής (ονόματα,
αξιώματα κ.α.)

• (Bulletin epigraphique 1890 κ.ε.)

• (Supplementum Epigraphicum Graecum 1924 κ.ε.)
• J. M. Spieser, Inventaires en vue d’un recueil des
inscriptions historiques de Byzance 1.Les inscriptions de
Thessalonique, Travaux et Mémoires 5 (1973) 145-180.
+ Κτίστας θεωρεῖς τοῦ πανενδόξου δόμου ἐκεῖθεν ἔνθεν
μάρτυρος Δημητρίου τοῦ βάρβαρον κλύδωνα βαρβάρων
στόλῳ μετατρέποντος κ(αὶ) πόλιν λυτρουμένου +

► Σφραγίδες
-Μολύβδινα ως επί το πλείστον πλακίδια μικρής διαμέτρου (10-45 χιλιοστά)
που φέρουν αφ’ ενός απεικονίσεις ιερών προσώπων και αφ’ ετέρου επιγραφή
στην οποία δηλώνεται το όνομα και ιδιότητα του κατόχου της σφραγίδος.

Λειτουργία:
- είδος υπογραφής του κατόχου
-κλείδωμα του σφραγισμένου εγγράφου, ώστε να εμποδιστεί το άνοιγμά του
από μη εξουσιοδοτημένο πρόσωπο.
-παροχή νομικής ισχύος και εγκυρότητας σε ανοιχτά έγγραφα.

Αριθμός: Οι σφραγίδες που σώζονται σήμερα είναι γύρω στις 60.000 περίπου
διεσπαρμένες κατά το μεγαλύτερο μέρος τους σε διάφορες μουσειακές
συλλογές.

Υλικό:
-κυρίως μόλυβδος
-άργυρος για τα επίσημα έγγραφα πατριάρχη και δεσποτών
-χρυσός για ορισμένη κατηγορία αυτοκρατορικών εγγράφων, τα γνωστά
χρυσόβουλλα, τα κατ’ εξοχήν έγγραφα παραχώρησης προνομίων
-κερί σε αυτοκρατορικά προστάγματα
-Άμεση και αυθεντική πηγή.
 ►Συλλογές-εκδόσεις σφραγίδων

–Κ. Κωνσταντόπουλος, Βυζαντιακ`α Μολυβδόβουλλα το~υ [εν [ Αθήναις [ Εθνικο~υ

Νομισματικο~υ Μουσείου, [[εν [ Αθήναις 1917.

–G. Zacos - A. Veglery, Byzantine Lead Seals, τ. Α΄, μέρη 1-3, Basel 1972.

–J.-Cl. Cheynet, Cécile Morrisson, W. Seibt, Les sceaux byzantins de la collection

Henri Seyrig, Paris 1991.

– J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue of Byzantine Lead Seals at Dumbarton Oaks

and in the Fogg Museum of Art, τ. 1, Washington 1991, τ. 2, Washington 1994, τ. 3,
Washington 1996, τ. 4 (έκδ. J. Nesbitt - N. Oikonomides - E. McGeer), Washington
2001, τ. 5 (έκδ. Nesbitt - E. McGeer and N. Oikonomides†), Washington 2005.

–W. Seibt, Byzantinische Bleisiegel in Österreich, 1. Teil: Kaiserhof, [Österreichische

Akademie der Wissenschaften. Veröffentlichungen der Kommi­sion für Byzantinistik
II/1], Wien 1978.

–Α.-Κ. Wassiliou – W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Österreich, 2. Teil:

Zentral- und Provinzialverwaltung [Österreichische Akademie der Wissenschaften.
Veröffentlichungen der Kommi­sion für Byzantinistik II/2], Wien 2004.

– Ι. Κολτσίδα - Μακρή, Βυζαντινά Μολυβδόβουλλα συλλογής Ορφανίδη-Νικολαΐδη

Νομισματικού Μουσείου Αθηνών, [Τετράδια Χριστιανικής Αρχαιολογίας, 4], Αθήνα
1996.

–I. Leontiades, Die Tarchaniotae. Eine prosopographisch-sigillographische Studie,

[Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται, 27], 1998.

– Ιωάννης Λεοντιάδης, Μολυβδόβουλλα του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού

Θεσσαλονίκης, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται, 40], Θεσσαλονίκη 2006.
• Νομίσματα: αντικείμενο με επιγραφή και εικονογραφημένο,
χρήσιμο για την παρακολούθηση των πολιτικών,
θρησκευτικών, ιδεολογικών, καλλιτεχνικών ροπών καθώς
και την οικονομία κάθε εποχής

• Υλικό: χρυσά, αργυρά, χάλκινα

Solidus aureus: χρυσό νόμισμα,

4.48 γραμμάρια χρυσού

Απεικονίζονται: μορφές ηγεμόνων,

χριστιανικά σύμβολα,
Χριστός, Σταυρός, Θεοτόκος, άγιοι κ.α.
-επιγραφές (Gloria Romanorum, δεσπότης,
εκ Θεού βασιλεύς Ρωμαίων…)

• Χρήσιμες πληροφορίες για την οικονομία, τη μετακίνηση

πληθυσμών, την εξακρίβωση εμπορικών σχέσεων,
επικοινωνίας κέντρου και επαρχιών.

• -τυχαίο εύρημα, απαιτείται μεγάλος αριθμός ευρημάτων

για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων
• -έχουν βρεθεί θησαυροί κοντά σε μεγάλες οδικές αρτηρίες
και οικονομικά κέντρα

• Συλλογές (Dumbarton Oaks (Ph. Grierson), Γαλλική

Εθνική Βιβλιοθήκη (C. Morrisson)
• (R. S. Lopez, T. Bertelè, D. Metcalf, M. Hendy)
Μνημεία, έργα μικροτεχνίας και μικρογραφίες

• μνημεία (τείχη, ναοί, κίονας Κωνσταντίνου, ψηφιδωτά

κ.α)
ιστορικό ενδιαφέρον: χρήση τους, κατανόηση
τοπογραφίας
• έργα μικροτεχνίας από χρυσό, ελεφαντοστό, ασήμι
κ.α. (στέμματα, λειψανοθήκες, δισκοπότηρα, υπατικά
δίπτυχα)
-ιστορικό ενδιαφέρον: σκοπός χρήσης τους, πληροφορίες
εικονογραφικού και επιγραφικού μέρους

• μικρογραφίες χειρογράφων
• (χειρόγραφο Μαδρίτης της
• Χρονογραφίας του Ιωάννη Σκυλίτζη)
-ιστορικό ενδιαφέρον: εικονίζονται σκηνές του δημοσίου και
ιδιωτικού βίου
Έργα πρακτικής χρησιμότητας για την κρατική διοίκηση και
τη στρατιωτική οργάνωση

•Στόχος της δημιουργίας τους:

η ενημέρωση των οργάνων της διοίκησης
παροχή οδηγιών στους αξιωματούχους για την επίλυση των
αναφυομένων ζητημάτων

Παραδείγματα
Κείμενα εθιμοτυπικής και διοικητικής οργανώσεως, πολιτικής
και εκκλησιαστικής, φοροτεχνικές πραγματείες.

► Notitia Dignitatum (έκδ. O. Seeck, Berlin 1895, ανατύπωση

1962, νεότερες εκδ.: Neira Faleiro, La « Notitia Dignitatum »,
nueva edición crítica y comentario histórico, Madrid, 2004.

-Αντίγραφο ενός επίσημου καταλόγου που περιλαμβάνει την

ιεραρχία των στρατιωτικών και πολιτικών αξιωμάτων του
πρώιμου βυζαντινού κράτους και αποτελείται από δύο μέρη ένα
για το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας και ένα για το
ανατολικό.

-Σύνταξη της Notitia Dignitatum από τον υπεύθυνο αξιωματούχο

της αυτοκρατορικής γραμματείας πριμηκήριο των νοταρίων

-Η πηγή διασώζει και τα διάσημα (insignia) των πολιτικών και

στρατιωτικών αρχών. (Pamela C. Berger, The Insignia of the
Notitia Dignitatum. A Contribution to the Study of Late Antique
Illustrated Manuscripts, New York-London 1981).
• Εθιμοτυπικά τακτικά

• Uspenskij (843)

• Κλητορολόγιον Φιλοθέου (899)

• Beneševič (921-934)

• Escurial (971-973)
• (έκδ. N. Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des IXe
et Xe siècles, [Le Monde Byzantin], Paris 1972).

• -Ρυθμίζουν θέματα εθιμοτυπίας και ιεραρχικής τάξεως.

• -Στόχος των συντακτών ήταν να καθορίσουν την πρωτοκαθεδρία
στις διάφορες τελετές του παλατιού, όπως αναφέρεται και στην
εισαγωγή του Κλητορολογίου του Φιλοθέου.
• -Σημαντικές πηγές σχετικά με τη διοικητική οργάνωση της μέσης
βυζαντινής περιόδου, καθώς τη σημασία τους ενισχύει η έλλειψη
σχετικής νομοθεσίας και η απώλεια των αυτοκρατορικών
εγγράφων.
• Έργα του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογεννήτου και της
εποχής του.

• -Περ`ι βασιλείου τάξεως, έκδ. I. Reiske, Constantini

Porphyrogeniti, De cerimoniis aulae byzantinae, CB, I-II,
Bonnae 1829-1830.
• -Περιγράφει με ακρίβεια και λεπτομέρειες το εθιμοτυπικό
• της αυλής
• Περιλαμβάνει επί μέρους επίσημα πρωτόκολλα
• Η πλουσιότερη και ακριβέστερη μετά τη νομοθεσία
• πηγή περί του βυζαντινού πολιτεύματος και του αυλικού
• πρωτοκόλλου

• Πρ`ος τ`ον {ιδιον υ]ι`ον ] Ρωμανόν, De Administrando Imperio

• (έκδ. G. Moravcsik, αγγλ. μετάφρ. R. J. H. Jenkins, τ. 1,

[CFHB I], Washington 1967, τ. 2, Commentary, έκδ. R. J.
H. Jenkins, London 1962).

• Χρονολογείται μεταξύ (948-952).

• -Πρόκειται για ιστορικο-γεωγραφικό εγχειρίδιο
• -αναφέρεται στους λαούς γύρω από το Βυζάντιο
• -συμβουλές πρακτικής φύσεως.
• -Περί θεμάτων, έκδ. A. Pertusi, De Thematibus,
Introduzione testo critico, commento (Studi e testi 160),
Citta del Vaticano 1952. Χρονολογείται περί το 944.
• -Αναφέρονται με τη σειρά τα διάφορα θέματα της
αυτοκρατορίας, η πληθυσμιακή σύστασή τους και οι
πόλεις τους, την ιστορία των οποίων διαφωτίζει με
ιστορικές, μυθολογικές και πληροφορίες από αρχαίες
πηγές.

• Τακτικά εγχειρίδια πολέμου

• Πρόκειται για βυζαντινές πολεμικές πραγματείες που

αποτελούν εγχειρίδια βυζαντινής πολεμολογίας.
Αναφέρονται κυρίως στις παρατάξεις, τον οπλισμό, την
επιμελητεία, την ακολουθητέα τακτική, τις στρατιωτικές
ασκήσεις, την πειθαρχία, τα στρατηγήματα, σε γενικής
φύσεως συμβουλές κ.α

• Στρατηγικόν Μαυρικίου (6ος αι.), Λέοντος Στ΄ Τακτικά,

Ναυμαχικά κ.α.
 • Εκκλησιαστικά τακτικά (Notitiae Episcopatum)

• κατάλογοι που δηλώνουν την τάξη των εκκλησιαστικών

θρόνων, μητροπόλεων, αυτοκεφάλων αρχιεπισκοπών και
των υφισταμένων υπό κάθε μητρόπολη επισκοπών
• Καθορίζουν τη σειρά πρωτοκλησίας των ιεραρχών σε
εκκλησιαστικές ή αυλικές συναθροίσεις
• Πολύτιμες για τη γνώση της διοικητικής οργανωσης της
εκκλησίας και τις κατά καιρούς μεταβολές

(έκδ. J. Darrouzès, Notitia Episcopatum)

•2. Έμμεσες πηγές: εκείνες που είτε εκ προθέσεως όπως τα

ιστοριογραφικά έργα και οι χρονογραφίες είτε ως προϊόντα του
πνευματικού βίου μίας εποχής παρέχουν πληροφορίες γι’αυτήν.
-ιστοριογραφία
-αγιογραφικά κείμενα
-γεωγραφικά έργα
-ρητορικά έργα
-επιστολογραφία
-λογοτεχνικά έργα και λαϊκά κείμενα
-Αξία-αξιοπιστία πηγών:

-προσωπικότητα και χαρακτήρας του συγγραφέα

-λόγος σύνταξης του έργου

-χρονική απόσταση από το ιστορούμενο γεγονός

-οι προερχόμενες από επίσημες αρχές μεγαλύτερη βαρύτητα

Ιστοριογραφία-ιστορικοί
-πραγματεύονται μία βραχεία χρονική περίοδο σύγχρονης ή λίγο
προγενέστερης από αυτούς
-επιζητούν την αλήθεια ακρίβεια
-έχουν ως ακρίβεια τους ιστορικούς της κλασικής αρχαιότητας
-είναι καλλιεργημένοι
-γράφουν σε αττικίζουσα γλώσσα

(Προκόπιος, Άννα Κομνηνή, Μιχαήλ Ψελλός, Νικήτας

Χωνιάτης)
 Χρονογραφία-χρονογράφοι

-υστερεί έναντι της ιστοριογραφίας από απόψεως συλλογής

και κριτικής επεξεργασίας του ιστορικού υλικού
-αφελείς, συνήθως από μοναχικούς κύκλους, δεν
διακρίνονται για την παιδεία και την ευρυμάθεια
-στόχος να τέρψουν και να διδάξουν
-απλούστερη γλώσσα, διασώζουν το δημωδέστερο τυπικό και
λαϊκό λεκτικό πλούτο
-συγγράφουν παγκόσμια ιστορία από έτος κτίσεως κόσμου
-χρήσιμα τα έργα αυτά για τη χρονολόγηση των γεγονότων

(Ιωάννης Μαλάλας, Θεοφάνης, Ιωάννης Ζωναράς)

Βραχέα Χρονικά
• -είναι χρονολογικοί πίνακες με σύντομες αναγραφές
αξιόλογων κατά την κρίση του συντάκτη συμβάντων, όπως
θεομηνίες, σεισμοί, πλημμύρες, ξηρασίες, παγετοί, λιμοί και
λοιμοί, επιδρομές, αλώσεις πόλεων, αναγορεύσεις
αυτοκρατόρων
• -δημώδης γλώσσα
• -ακριβείς χρονολογικές ενδείξεις
• (P. Schreiner)

Ενθυμήσεις
• -αυτοτελείς και μεμονωμένες αναγραφές αξιομνημόνευτων
κατά την κρίση του γράφοντος γεγονότων σε παράφυλλα
κωδίκων, ή ως παρσελίδειες σημειώσεις σε ποικίλου
περιεχομένου χειρόγραφα
• -φέρουν ακριβή χρονολογική ένδειξη
• (G. Moravcsik)
• Ιστορικοί Εκκλησίας
• -4ος -6ος αιώνας όταν τα προβλήματα της εκκλησίας ήταν
φλέγοντα
• -ιδιαίτερο δημιούργημα ης βυζαντινής γραμματείας
• υπό το πρίσμα της οργάνωσης του εκκλησιαστικού βίου
και της καταπολέμησης των αιρέσεων γράφτηκαν
Εκκλησιαστικές Ιστορίες
• στόχος η αφήγηση των γεγονότων που συνδέονται με την
εδραίωση του Χριστιανισμού στο ρωμαϊκό κράτος αρχικά
και στο βυζαντινό στη συνέχεια
• χρήσιμες πληροφορίες και για την πολιτική ιστορία
• ιστορικοί εκκλησίας διαθέτουν μόρφωση
• Ευσέβιος, Σωζομενός, Σωκράτης κ.α.)

• Κείμενα Πατέρων της Εκκλησίας (δογματικά, αντιρρητικά

εξηγητικά) πληροφορίες για τον καθημερινό βίο, την
κοινωνία και τα γεγονότα (Ιωάννης Χρυσόστομος)

• Αγιογραφικά Κείμενα
• Μαρτύρια: για πρόσωπα που μαρτύρησαν κατά την περίοδο
των διωγμών-πρότυπα πιστών  σημαντικά για τη
διεξαγωγή δικών
• Εγκώμια: απαγγέλλονται κατά την πανηγυρική λειτουργία
της μνήμης του μάρτυρα ή του αγίου
• (Θαύματα Αγίου Δημητρίου)
 • Βίοι αγίων
• -παρέχουν ιστορικές πληροφορίες
• -πληροφορίες για την κρατική οργάνωση
• -πληροφορίες για την καθημερινή ζωή,
• τα ήθη, τα έθιμα, τις λαϊκές δοξασίες κ.α.
• -πληροφορίες για τις συνθήκες διαβίωσης
• απομακρυσμένων περιοχών της αυτοκρατορίας

• Πρέπει να λαμβάνονται υπόψη: προσωπικότητα

βιογράφου, χρόνος σύνταξης του βίου (Acta Sanctorum,
PG)

Πρώιμη βυζαντινή περίοδος

-Μ. Κωνσταντίνος (324-337)

-Κωνσταντίνος Β΄ - Κωνστάντιος Β΄- Κώνστας Α΄ (337-340)
-Κωνστάντιος Β΄ - Κώνστας Α΄ (340-350)
-Κωνστάντιος Β΄ μονοκράτορας (350-361)
-Ιουλιανός (361-363)
-Ιοβιανός (363-364)
-Βαλεντινιανός Α΄ - Βάλης (364-378)
-Θεοδόσιος Α΄ ο Μέγας (379-395)
-Αρκάδιος (395-408)
-Θεοδόσιος Β΄ (408-450)
-Μαρκιανός (450-457)
-Λέων Α΄ (457-474)
-Λέων Β΄ (474)
-Ζήνων (474-475)
-Βασιλίσκος (475-476)
-Ζήνων (476-491)
-Αναστάσιος Α΄ (491-518)
-Ιουστίνος Α΄ (518-527)
-Ιουστινιανός Α΄ (527-565)
Κωνσταντίνος Μανασσής, Χρονικόν 2320-2355: «

(
 »

Ίδρυση νέας πρωτεύουσας

Κωνσταντινούπολη (παλαιά αποικία Μεγαρέων: Βυζάντιο)

-λόγοι:
κυρίως στρατιωτικοί (πίεση των εχθρών στα βαλκανικά και
ασιατικά σύνορα.

-στρατηγικής σημασίας θέση για την άμυνα και το εμπόριο

-θρησκευτικοί
-Νοέμβριος 324 θεμελίωση της πρωτεύουσας

-Μάης 330 εγκαίνια πρωτεύουσας

-προνόμια: ius italicum (απαλλαγή από φόρους)

-annona civica-πολιτικοί άρτοι 80.000

-νέα οικοδομήματα και κτίρια, εκκλησίες, έργα τέχνης

-σύγκλητος αντί για βουλευτήριο κατά το πρότυπο της Ρώμης

-ανθύπατος: ο διοικητής της Κωνσταντινούπολης

www.byzantium1200.com
Στρατιωτικές Μεταρρυθμίσεις Μ.
Κωνσταντίνου

οδήγησαν στο σύστημα τριπλής κλιμάκωσης

των δυνάμεων

-limitanei

-comitatenses

-comitatenses palatini

-Οχυρωματικά έργα
Διοικητικές μεταρρυθμίσεις Μ. Κωνσταντίνου

-κεντρικής διοίκησης - αναδιάρθρωση

όλου του κρατικού μηχανισμού

-consistorium principis

-magister officiorum

-quaestor sacri palatii

-praepositus sacri cubiculi

-comes sacrarum largitionum

-comes rei privatae

-scrinia (memoriae, libellorum, epistularum)

-agentes in rebus

Διοικητικές μεταρρυθμίσεις Μ. Κωνσταντίνου

Επαρχιακή διοίκηση

-αύξηση επαρχιών από 100 σε 120

-οριστικός διαχωρισμός πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας

-αφαίρεσε από τους επάρχους των πραιτωρίων τις

στρατιωτικές αρμοδιότητες
 Οικονομικές μεταρρυθμίσεις Μ. Κωνσταντίνου

-Μεταρρυθμίσεις στον δημοσιονομικό τομέα

-βελτίωση του συστήματος φορολόγησης iugatio-capitatio

-εισαγωγή νέων φόρων:

φόλλις και στέφανος για τους συγκλητικούς
στεφανικόν χρυσίον για τους βουλευτές,
χρυσάργυρον για τους εμπορευομένους

-εισαγωγή solidus (1/72 της λίτρας χρυσού, 4,48 γραμμάρια)

-Κοινωνικά μέτρα (πρόσδεση στο επάγγελμα και τη γη,

curiales)
Θρησκευτική πολιτική

-οικονομική υποστήριξη στην εκκλησία

-σύγκληση Α΄ Οικουμενικής Συνόδου στη Νίκαια 325

-καταδίκη αρειανισμού [άρνηση της πλήρους θεότητας

του Ιησού Χριστού κατά τη θεωρία του πρεσβυτέρου
Αρείου (περ. 256-336) ο Υιός είναι απλώς το πρώτο
κτίσμα του Θεού και όχι ουσιαστικά Θεός,]

-διακήρυξη Ομοουσίου Πατρός και Υιού.

αναθεματισμός Αρείου και εξορία στην Ιλλυρία

-σύμφωνα με τον Ευσέβιο ο Μ. Κωνσταντίνος

βαπτίστηκε λίγο πριν πεθάνει στις 22 Μαΐου 337.

-η συμμαχία του κράτους και της Εκκλησίας είχε

πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα:

-συνεκτική δύναμη για το κράτος

-ηθική υποστήριξη της αυτοκρατορικής εξουσίας

-υλική υποστήριξη εκκλησίας

-κηδεμονία της Εκκλησίας από το κράτος

-εμπλοκή του κράτους σε ενδοεκκλησιαστικές

διαμάχες
 Συστατικά στοιχεία/συντελεστές
της βυζαντινής ιστορίας

ελληνικός ρωμαϊκή κρατική

χριστιανισμός
πολιτισμός οργάνωση

•P. Valery (1922): «Ευρωπαίος είναι αυτός που υπέστη την

επίδραση της ελληνικής ορθολογικής σκέψης, που γνώρισε την
εμβέλεια των ρωμαϊκών διοικητικών θεσμών και που ζει σύμφωνα
με την ιουδαϊκοχριστιανική πνευματικότητα».

• Χριστιανισμός
• Περί τα μέσα του 5ου αιώνα ο χριστιανισμός έχει γίνει η
επικρατέστερη θρησκεία
Αιτίες
• Χαρακτηριστικά της θρησκείας (μονοθεϊσμός, γοητεία της μορφής
του Χριστού, μελλοντική ανάσταση, φιλανθρωπία, μοναχισμός)

• Εύνοια της αυτοκρατορικής εξουσίας (δωρεές, προνόμια, νόμοι

κατά της ειδωλολατρίας)

• Σειρά νόμων κατά της ειδωλολατρίας και των αιματηρών θυσιών

• CTh XVI.10.21 οι οπαδοί της ειδωλολατρίας «αν υπάρχουν
ακόμη, μολονότι δεν πρέπει πια να υπάρχουν» τιμωρούνται με
δήμευση της περιουσίας και εξορία
• -529 νόμος Ιουστινιανού υποχρεώνει τους εθνικούς να
βαπτίζονται, διαφορετικά τιμωρούνται με δήμευση περιουσίας και
εξορία
-Κωνστάντιoς Β΄ - Κωνσταντίνος Β΄ - Κώνστας
Α΄
(337-361) (337-340) (337-350)
Ρήξη Κωνσταντίου και καίσαρα Ιουλιανού (Γαλατία)

πορεία προς την πρωτεύουσα

Κωνστάντιος πεθαίνει στην Κιλικία

Ιουλιανός αυτοκράτωρ 361-363

-θιασώτης της αρχαίας θρησκείας και του αρχαίου πολιτισμού

-κατάργηση προνομίων του χριστιανικού κλήρου

-προνόμια στον εθνικό κλήρο

-μάταια προσπάθησε να επιβάλλει την αναβίωση της ειδωλολατρίας

-απαγόρευσε στους χριστιανούς καθηγητές να διδάσκουν

αρχαιοελληνικά κείμενα

Εσωτερική πολιτική (19 μήνες - 80 νόμους και διατάγματα)

-Περιορισμός σπατάλης

-Ενίσχυση πόλεων και βουλευτών

-Δίκαιη κατανομή φορολογικών βαρών

-Βελτίωση απονομής της δικαιοσύνης

Μάρτιος 363: κατά τη διάρκεια της εκστρατείας εναντίον των

Περσών πληγώνεται θανάσιμα.
Ιοβιανός (363-364)
αξιωματικός της αυτοκρατορικής φρουράς (λύση ανάγκης).
ειρήνη με τους Πέρσες με ταπεινωτικούς όρους
(παραίτηση από κάθε αξίωση στην Αρμενία, παραχώρηση
εδαφών στη Μεσοποταμία, καταβολή ετήσιας εισφοράς)

Βαλεντινιανός-Βάλης (364-378)

-Φλάβιος Βαλεντινιανός αναγορεύτηκε αυτοκράτορας

στις 25 Φεβρουαρίου 364.

-Βάλης συναυτοκράτορας (28 Μαρτίου 364)

Για στρατιωτικούς λόγους


-Βάλης ανέλαβε το ανατολικό τμήμα του κράτους
-Βαλεντινιανός το δυτικό

-Αύγουστος 378 μάχη πριν τη άφιξη του Γρατιανού 15

χιλιόμετρα από την Αδριανούπολη:

 συντριπτική ήττα Βυζαντινών

 θάνατος Βάλη και 2/3 των Βυζαντινών στρατευμάτων
 εφόρμηση Γότθων σε Αδριανούπολη, Ηράκλεια,
Κωνσταντινούπολη και υποχώρηση στη Β. Βαλκανική
Θεοδόσιος Α΄ ο Μέγας (379-395)
Βαλκανικό μέτωπο
σύναψη ειρήνης με Γότθους (foedus 382):
-εγκατάσταση Οστρογότθων στην Παννονία
-εγκατάσταση Βησιγότθων στην Κάτω Μοισία
-αυτονομία και φορολογική ατέλεια, χρηματικές παροχές

φοιδεράτοι διασφάλιση συνόρων και απόκρουση εχθρικών
επιδρομών 
Θετικές συνέπειες: αξιόμαχο του στρατού
Αρνητικές συνέπειες: πλειονότητα γοτθικού στοιχείου στο
στράτευμα εξάρτηση κράτους από Γότθους, υπεροψία Γότθων
αντιγοτθικές τάσεις
 Ανατολικό μέτωπο:
387 υπογραφή ειρήνης με τον Σαβώριο Γ΄(383-388):
-Αρμενία σε δύο κράτη (σφαίρα επιρροής Βυζαντινών και
Περσών αντίστοιχα)

Θρησκευτική πολιτική
-ζηλωτής ορθόδοξος
-όποιον δεχόταν το δόγμα αυτό τον ονόμαζε καθολικό (πρώτη
εισαγωγή του όρου στην εκκλησιαστική ορολογία)

-381 Β΄ Οικουμενική Σύνοδος (χωρίς εκπροσώπους της

Δύσεως)
-συμπληρώθηκε και επικυρώθηκε το σύμβολο της πίστης.

-καταδίκη Μακεδονιανών που δεν δέχονταν το ομοούσιον Αγίου

Πνεύματος, Θεού, Χριστού.

-κηρύχτηκε ο θρόνος της Κωνσταντινούπολης δεύτερος στην

τάξη μετά τον θρόνο της Ρώμης.

-Ορθόδοξος Χριστιανισμός το επίσημο δόγμα και η επίσημη

θρησκεία
395 διαίρεση αυτοκρατορίας (όχι επίσημος διαχωρισμός):

-νόμοι εκδίδονται και στα δύο τμήματα

-Ρωμύλος Αυγουστύλος 476

-πολιτιστικό και γλωσσικό χάσμα

Ονώριος (395-423) δυτικό τμήμα: 11 ετών

-magister utriusque militiae Στηλίχωνα σύμβουλος

Αρκάδιος (395-408) ανατολικό τμήμα:10 ετών

-Ρουφίνος έπαρχος πραιτωρίων σύμβουλος

400 αντιγοτθικό κίνημα: βιαιότητες, σφαγές και εκδίωξη

Γότθων από τη Βασιλεύουσα
Θεοδόσιος Β΄ (408-450)
-7 ετών
-η εξουσία ουσιαστικά στον έπαρχο πραιτωρίων Ανατολής Ανθέμιο

-τείχη Βασιλεύουσας

-Θεοδοσιανός Κώδικας (438)

-σε 16 βιβλία συγκεντρώθηκαν και κωδικοποιήθηκαν όλοι οι
αυτοκρατορικοί νόμοι από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου μέχρι
το 438.
-δημοσιεύτηκε και στα δύο τμήματα του κράτους
Σημασία του έργου: σταθερή βάση για την απονομή δικαίου
Γ΄ Οικουμενική Σύνοδος 431 Έφεσος:

Αντιόχεια: Χριστός άνθρωπος – σκεύος και διάμεσο Θεού. -

Παναγία όχι Θεοτόκος αλλά Χριστοτόκος (νεστοριανισμός)

Αλεξάνδρεια: στο πρόσωπο του Χριστού βρίσκονται άρρηκτα

συνδεδεμένες οι δύο φύσεις του Χριστού -ο Χριστός είναι
Θεάνθρωπος.

-επικράτησε η αλεξανδρινή αντίληψη

-καθαίρεση Νεστορίου

-ο διάδοχος του Κυρίλλου Αλεξανδρείας Διόσκουρος (444-451) και

ο κληρικός Ευτυχής έφτασαν στο άλλο άκρο του νεστοριανισμού:
στο πρόσωπο του χριστού υπερείχε η θεϊκή και όχι η ανθρώπινη
φύση (μονοφυσιτισμός).

-449 ληστρική σύνοδος της Εφέσου ο πατριάρχης Αλεξανδρείας

Εξωτερική πολιτική Θεοδοσίου Β΄ (408-450)

Ανατολή
Βυζαντινο-περσικός πόλεμος (421-422) και ειρήνη

-Βαλκανικό μέτωπο
Ούννοι του Αττίλα (αύξηση κράτους των Ούννων από
Παννονία μέχρι Κασπία και από Δούναβη μέχρι τη Βόρεια
Γερμανία και Πολωνία)

επιδρομές εναντίον Βυζαντίου


Καταστροφές και δηώσεις, οικονομικό βάρος για την
αυτοκρατορία που εξαγόραζε την ειρήνη (441, 443, 448)
-450 Αττίλας στρέφεται προς τη Δύση και 451 ήττα στα
Καταλαυνικά πεδία, 453 θάνατος Αττίλα και διάλυση του
κράτους του
Μαρκιανός (450-457)
Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος (451) στη Χαλκηδόνα:

-καταδίκη διδασκαλίας Διοσκούρου-Ευτυχούς.

-αναγνώριση του Τόμου του Λέοντα Α΄.

-ο Χριστός ενώνει στο πρόσωπό του ασυγχύτως και ατρέπτως και

τις δύο φύσεις, τη θεία και την ανθρώπινη και επομένως η
Παναγία είναι Θεοτόκος.

-πατριαρχείο Ιερουσαλήμ και περιοχή Παλαιστίνης

αποσπάστηκε από το πατριαρχείο Αντιόχειας (4ο πατριαρχείο).

Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος 451

• -28ος κανόνας (κατά την απουσία των παπικών

απεσταλμένων): ο θρόνος της Κωνσταντινούπολης ισότιμος
με εκείνον της Ρώμης-στη δικαιοδοσία του πατρ. Κωνπόλεως
υπήχθησαν οι διοικήσεις Θράκης, Ασίας και Πόντου.

Συνέπειες:
• -ορθόδοξο δόγμα
• -αντίδραση πάπα για 28ο κανόνα, αποδοχή από ανατολικές
ορθόδοξες εκκλησίες
• -όξυνση αντιθέσεων με μονοφυσίτες Συρίας, Παλαιστίνης και
Αιγύπτου
 Λέων Α΄ (457-474)

Α΄ Βανδαλική εκσρατεία (468) Λέων Α΄ στέλνει Βασιλίσκο

(αδελφός της αυτοκράτειρας Βερίνας) επικεφαλής 1113 πλοίων
και 100.000 ανδρών

-κωλυσιεργία Βασιλίσκου -καταστροφή από νυκτερινή

πυρπολική επιδρομή κοντά στην Καρχηδόνα από τον Γιζέριχο
-κόστος επιχείρησης 130.000 λίτρες χρυσού.

Λέων Β΄ (474) - Ζήνων (474-475)

Βασιλίσκος (475-476):
Ζήνων (476-491)

Εξελίξεις στη Δύση:

-476 κατάλυση του δυτικού τμήματος του ρωμαϊκού κράτους:
 Οδόακρος των Ερούλων εκθρόνισε τον Ρωμύλο Αυγουστύλο.
έστειλε τα διάσημα της αυτοκρατορικής αρχής στον Ζήνωνα
και αναγνωρίστηκε ως αυτοκρατορικός επίτροπος στη Δύση
493 Θεοδώριχος νίκησε τον Οδόακρο και ίδρυσε το
οστρογοτθικό βασίλειο της Ιταλίας

-482 έκδοση Ενωτικού

-484 Ακακιανό σχίσμα: Ακάκιος και πάπας Φήλιξ Γ΄ (483-492)

αλληλοαναθεματίστηκαν και διαγράφηκαν από τα δίπτυχα της
εκκλησίας
Αναστάσιος Α΄ (491-518 )

Δημοσιονομική και οικονομική πολιτική

• Ακριβής καθορισμός των εισπραττομένων τελών των

δημοσίων υπαλλήλων, τα δικαστικά τέλη για τους πολίτες και
τους στρατιώτες, τα εκκλησιαστικά τέλη

• Ρύθμιση τελών Αβύδου: επρόκειτο για τέλη που πλήρωναν

οι έμποροι κατά τη διέλευσή τους από την Άβυδο

• Κατάργηση χρυσαργύρου (εισφοράς των εμπόρων και των

τεχνιτών) παρά την αντίδραση της comitiva sacrarum
largitionum.
 -χρυσοτέλεια των ιούγων

(χρηματικό ποσό ως αντιστάθμισμα της υποχρέωσης των

γαιοκτημόνων να παρέχουν νεοσύλλεκτο-φορολογικό
τρόπος στρατολογίας).

-συνωνή (coemptio): αναγκαστική πώληση τροφίμων στο

κράτος σε τιμές που όριζε η κυβέρνηση (ανάγκες του
στρατού αλλά και έκτακτη και σοβαρή έλλειψη δημητριακών
σε κάποια περιφέρεια).

• Νομισματική μεταρρύθμιση: κοπή νέων ισοβαρών και

σταθερών νομισμάτων που οριζόταν η αξία τους με ακρίβεια:
• Μ=40 νουμμία
• Κ=20 νουμμία
• Ι=10 νουμμία
• (1 σόλιδος=360 φόλλεις=14.440 νουμμία)
• Σημαντική αλλαγή για τις καθημερινές συναλλαγές

• Ίδρυση comitiva sacri patrimonii (υπηρεσία ιδικής κτήσεως)

• Υπεύθυνη για τις γαίες της ιδικής ουσίας (οικογενειακή
ιδιοκτησία του αυτοκράτορα=res familiaris), οι οποίες μέχρι τότε
περιέρχονταν στην res privata.

• Επιβολή απόρων: καταβολή φόρου που αντιστοιχούσε στις

ακαλλιέργητες ή εγκαταλελειμμένες εκτάσεις άλλων (άπορα=agri
deserti) στο πλαίσιο της αλληλεγγύου φορολογικής ευθύνης.
 Σιτώνης (υπεύθυνος για τον εφοδιασμό-επισιτισμό των πόλεων)

Βίνδικες (ειδικοί υπάλληλοι για την είσπραξη των φόρων αντί

για τους curiales)

Τελωνειακός σταθμός στην Ιωτάβη στο κόλπο της Άκαμπα

-απαγόρευση πώλησης ελεύθερων ανθρώπων εξαιτίας χρεών

από τους δανειστές

-απαγόρευση να πωλούν οι φτωχοί γονείς τα παιδιά τους και

να μεταβάλλονται αυτά σε κοπιδέρμους (=δούλους)

-πρόσδεση των καλλιεργητών στη γη

-αποτέλεσμα οικονομικής πολιτικής Αναστασίου:

320.000 λίτρες χρυσού στα ταμεία

• Ιουστίνους Α΄ (518-527)
• Φλάβιος Πέτρος Σαββάτιος Ιουστινιανός (527-565).
• Κυριότεροι συνεργάτες:

• ►Θεοδώρα

• ►Ιωάννης Καππαδόκης

• ►Τριβωνιανός

• ►Βελισάριος

• ►Ναρσής
Βασιλεία Ιουστινιανού
(Αγαθίας: «α[υτοκράτωρ [ονόματί τε κα`ι πράγματι»)

Ιδεολογία-άξονες της πολιτικής του:

►κληρονόμος και θεματοφύλακας της ρωμαϊκής παράδοσης

αποκατάσταση της αυτοκρατορίας στα παλαιά της όρια και την
παλαιά δόξα και ακμή

► επικράτηση του ορθόδοξου δόγματος

► αυτοκρατορική εξουσία απόλυτη («[αλλ`α βασιλείαν ]ο Θε`ος δι`α

το~υτο καθ~ηκεν ε[ις [ανθρώπους, \οπως }`αν το~ις δεομένοις [αεί τι
διατάττουσα τ`ην τ~ης [ανθρωπίνης φύσεως [αοριστίαν [αναπληροί τε
κα`ι ρητο~ις περικλείοι νόμοις τε κα`ι {οροις»).

Εξωτερική πολιτική:

► πόλεμος με Πέρσες τρεις φάσεις:

-Α΄ φάση 527-532-αιώνια ειρήνη: ετήσια καταβολή φόρου

11.000 χρυσά νομίσματα στους Πέρσες για την υπεράσπιση τω
στενών του Καυκάσου

Β΄ φάση 539-544: πενταετής εκεχειρία με περισσότερες

παροχές χρυσού από την αυτοκρατορία

Γ΄ φάση 549-561/2: ειρήνη για 50 χρόνια

►Ανάκτηση Αφρικής 533-534

μάχη Δεκίμου  ήττα Βανδάλων  κατάληψη Καρχηδόνας

-μάχη Τρικάμαρου  κατάλυση κράτους των Βανδάλων 

σύλληψη Γελίμερου  θρίαμβος Βελισαρίου στην
Κωνσταντινούπολη

►ανάκτηση Ιταλίας και σύσταση επαρχότητας

Α΄ φάση (535-540)

Β΄ φάση (542-552)
 Θρησκευτική πολιτική Ιουστινιανού

• Ο Ιουστινιανός στο πλαίσιο της reconquista: άρση του ακακιανού

σχίσματος επί Ιουστίνου Α΄

• μέτρα εναντίον των αιρετικών τα έτη 527 και 528

• Υπό την επίδραση της Θεοδώρας εκδόθηκε ο Λόγος στην

Κωνσταντινούπολη το 543 από τον Ιουστινιανό με σκοπό τη
συμφιλίωση των μονοφυσιτών: καταδίκαζε όμως τα Τρία Κεφάλαια
που είχε εγκρίνει η ορθόδοξη σύνοδος της Χαλκηδόνας
• (Τρία κεφάλαια: συγγράμματα Θεοδώρου Μομψουεστίας,
Θεοδώρητου Κύρρου, Ίωα Εδέσσης)

• Ε΄ Οικουμενική Σύνοδος: Κωνσταντινούπολη 553: καταδίκη των

Τριών Κεφαλαίων, όμως δεν αποκαταστάθηκε η θρησκευτική
ενότητα και ομόνοια μεταξύ των ορθοδόξων και Μονοφυσιτών.
 Μεταρρυθμίσεις στην επαρχότητα της Ανατολής

-535 κατάργηση διοικήσεων Ασίας, Πόντου και Ανατολής

-Συγκέντρωση στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας

(535): Φρυγία Πακατιανή, Γαλατία Πρώτη, Συρία Πρώτη
Πισιδία, Λυκαονία, Ισαυρία
Θράκη, Ελενόποντος, Παφλαγονία

(536): Καππαδοκία Πρώτη, Παλαιστίνη Πρώτη, Αρμενία ΙΙΙ,

Αραβία, Λιβανησία Φοινίκη.

(538/9): Αλεξάνδρεια- Αίγυπτος (Ι και ΙΙ), Λιβύη, Θηβαΐδα

-548 επανασύσταση της διοικήσεως του Πόντου με επικεφαλής τον

βικάριο της Ποντικής (πολιτικές και στρατιωτικές αρμοδιότητες)
• Χαρακτηριστικά μεταρρυθμίσεων Ιουστινιανού στην
επαρχότητα της Ανατολής

• Μεταρρυθμίσεις προσαρμοσμένες στις ανάγκες κάθε

περιοχής

• Διατήρηση διαχωρισμού της στρατιωτικής από την

πολιτική εξουσία σε συνοριακές περιοχές (Αραβία, Φοινίκη
Λιβανησία, Παλαιστίνη, Αρμενία I, IV).

• Συγκέντρωση στρατιωτικής (αστυνομικής) και πολιτικής

εξουσίας για την αντιμετώπιση της ληστείας, την παγίωση
της τάξης και τη συλλογή των φόρων.

•Μεσοβυζαντινή περίοδος (565-1081)

•η μακρότερη περίοδος της βυζαντινής αυτοκρατορίας

•φάσεις:
-νέοι εχθροί-διάσωση του κράτους (565-717)

-ανασυγκρότηση (717-867)

-ακμή (867-1081)

-κατάπτωση-υπονόμευση της αυτοκρατορίας (1025-1081)

Εξωτερικά προβλήματα→επιδρομές επί των διαδόχων του
Ιουστινιανού
(Ιουστίνου Β΄ 565-578, Τιβερίου 578-582)

Βαλκανικό μέτωπο:
•Σλάβοι:
-αρχές 6ου αιώνα εγκατεστημένοι βόρεια του Δούναβη
-δεν είχαν ενιαία πολιτική οργάνωση
- από τις αρχές του 7ου αιώνα μόνιμες εγκαταστάσεις στον
ελλαδικό χώρο
↓
ένταξη στη σφαίρα επιρροής των
•Αβάρων νομαδικό φύλο ασιατικής καταγωγής,
κράτος από Βοημία έως το Δούναβη.

•Ανατολικό μέτωπο:
-πόλεμος Βυζαντινών και Περσών→ στόχος η Αρμενία
(στρατηγική και εμπορική σημασία, πηγή προμήθειας στρατιωτών
για το Βυζάντιο)
• Δυτικό μέτωπο
Λογγοβάρδοι ή Λομβαρδοί μεταναστεύουν υπό την πίεση
των Αβάρων δυτικά και καταλαμβάνουν το 568 μεγάλο
μέρος της Ιταλίας
↓
απώλεια των ιταλικών κτήσεων για τη Βυζαντινή
Αυτοκρατορία
↓
Μαυρίκιος (582-602)
-591 υπογραφή ειρήνης με Χοσρόη Β΄

-αβαροσλαβικές επιδρομές (Θεσσαλονίκη (597)

↓
μεταφορά στρατευμάτων στη Βαλκανική, σύνορα έως το
Δούναβη

- ιδρύει εξαρχάτα: -Ραβέννας (584) και Καρχηδόνας (591)

με επικεφαλής τον έξαρχο (πολιτική και στρατιωτική
εξουσία).
Εσωτερική κρίση και αναρχία
-διαρκείς συγκρούσεις - περικοπές στρατιωτικών μισθών→
ανταρσίες-κινήματα
↓
602→ στάση στρατού και δήμων εναντίον Μαυρικίου
↓
εκτέλεση Μαυρικίου και αρσενικών του τέκνων
-νέος αυτοκράτορας ο τύραννος Φωκάς (602-610)
↓
-αφορμή για έναρξη μακροχρόνιου πολέμου από τον Χοσρόη Β΄
-περίοδος τρομοκρατίας και στρατιωτικών αποτυχιών

-αντιδράσεις συγκλήτου και εξάρχου Αφρικής

↓
πτώση Φωκά και άνοδος Ηρακλείου (610-641)

Ηράκλειος (610-641)

εξωτερικοί κίνδυνοι

(βορειότερο μέρος Χερσονήσου Αίμου)

καταστροφή ακμαίων πόλεων - εξόντωση πληθυσμού

•Αβαροσλαβικές επιδρομές επανειλημμένες πολιορκίες
Θεσσαλονίκης

Μόνιμη εγκατάσταση Σλάβων στα εδάφη
σημερινής Ελλάδος
• Πόλεμος με Πέρσες

-Πέρσες κατακτούν:
-Συρία (613)
-Ιεροσόλυμα (614) αφαιρούν τον Τίμιο Σταυρό
-Αίγυπτο (619)
↓
αντίδραση Ηρακλείου:
-σύναψη ειρήνης με χαγάνο Βαϊανό (619)
-στρατός στη Μ. Ασία (622)
-κήρυξη πολέμου εναντίον των Περσών

Πόλεμος με Πέρσες
(θρησκευτικός χαρακτήρας):

-623-625 (Αρμενία, Μεσοποταμία, Περσία)

-626: αποτυχημένη η συντονισμένη προσπάθεια
Περσών και Αβάρων εναντίον της Κωνσταντινούπολης

-627 μάχη της Νινευί

→ ήττα Περσών
→ σύναψη ειρήνης
→ ανάκτηση εδαφών από το Βυζάντιο
→ 629 θριαμβευτική υποδοχή του Ηρακλείου στην
Κων/πολη
→ 630 ύψωση Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα
Άραβες
αίτια της ραγδαίας αραβικής εξάπλωσης:
εξάντληση Βυζαντινών και Περσών από τους μεταξύ τους
αγώνες
το ψυχικό σχίσμα κέντρου και ανατολικών επαρχιών
Βυζαντίου λόγω της αίρεσης του μονοφυσιτισμού

Αραβικές κατακτήσεις
(636 Συρία)
(638 Παλαιστίνη)
[640/2 Αίγυπτος (σιτοβολώνας της αυτοκρατορίας)]
 Εξάπλωση Αράβων:
Μωβ: 622-632
Κόκκινο: 632-661
Κίτρινο: 661-750

Επί Ηρακλείου:
Εξελληνισμός του κράτους:

-απώλεια ανατολικών επαρχιών εθνολογική

ομοιογένεια
-επίσημη γλώσσα τα Ελληνικά αντί των Λατινικών
-(αντί για imperator Romanorum, caesar και augustus
υιοθετείται ο ελληνικός τίτλος πιστός εν Χριστώ
βασιλεύς

-Ηράκλειος Κωνσταντίνος Γ΄ (641) γιος Ηρακλείου και

Ευδοκίας
-Ηρακλεωνάς Ηράκλειος Β΄ (641) γιος Ηρακλείου και
Μαρτίνας - ρινοτομήθηκε (πρώτη φορά εφαρμόζεται ο
ακρωτηριασμός)
• Κώνστας Β΄ (641-668) γιος του
Κωνσταντίνου Γ΄
• -11ετών
• -επέκταση Αράβων σε ξηρά και
θάλασσα
[646: οριστική κατάληψη Αιγύπτου
655 μάχη των Ιστών στη Λυκία
656-668 (προσωρινή απαλλαγή από
αραβικό κίνδυνο λόγω διενέξεων)]

• 658 εκστρατεία εναντίον Σλάβων

• 662/663 εκστρατεία στην Ιταλία και

παραμονή μέχρι τη δολοφονία του
στο 668.
-Κωνσταντίνος Δ΄ (668-685)

Πόλεμος στη θάλασσα και οι πολιορκίες της

Κωνσταντινούπολης
Χαλίφης Μωαβίας ναυπηγεί στόλο και με ναυτικές
εκστρατείες καταλαμβάνει
Κωνσταντία (πρωτεύουσα Κύπρου), Ρόδο και Κω.
τελικός στόχος Κωνσταντινούπολη

674-678: Α΄ πολιορκία Κωνσταντινούπολης από Άραβες.

ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Δ΄ τους αποκρούει
χάρη και στο υγρόν πυρ σύναψη ταπεινωτικής
ειρήνης για Άραβες

680: ίδρυση του πρώτου Βουλγαρικού κράτους

680/1: Στ΄ Οικουμενική Σύνοδος: καταδίκη

μονοθελητισμού, υπέρ της Ορθοδοξίας, θρησκευτική
ενότητα κράτους
Ιουστινιανός Β΄ (685-695), (705-711)

-Λεόντιος (695-698)
-Αψίμαρος Τιβέριος (698-705)
-Βαρδάνης Φιλιππικός (711-713)
-Αρτέμιος-Αναστάσιος Β΄ (713-715)
-Θεοδόσιος (715-717)
Λέων Γ΄ (717-741)

-717: Β΄ πολιορκία Κωνσταντινούπολης από Άραβες (1800 πλοία,

στρατηγός Μασλαμάς υπό τον χαλίφη Σουλεϊμάν)

-αυτοθυσία στρατού και κατοίκων

-τείχη και οχυρώσεις Πόλεως
-υγρόν πυρ
-επιδημίες και ανεπάρκεια ανεφοδιασμού του αραβικού
στρατοπέδου
-αυτομόληση χριστιανών ναυτών των αραβικών πλοίων
-καιρικές συνθήκες
↓
αυτοκράτορας Λέων Γ΄ αποκρούει για δεύτερη φορά τους Άραβες
- αναχαίτιση του αραβικού κινδύνου
-αναχαίτιση της προέλασης των Αράβων και στη Δύση από τους
Φράγκους (Κάρολος Μαρτέλος) με τη μάχη του Πουατιέ 732

Εικονομαχία: (730: Έκδοση του πρώτου επίσημου

εικονομαχικού διατάγματος)

Αίτια εικονομαχίας: πνευματικά, ιδεολογικά, πολιτικά,

κοινωνικά

-ανατολικές επαρχίες: ανεικονικές αντιλήψεις των κατοίκων

των ανατολικών επαρχιών (δεν μπορεί να απεικονιστεί το θείο
με ανθρώπινη μορφή).

-ευρωπαϊκές επαρχίες: υπερβολές στη λατρεία εικόνων και

λειψάνων.
•Εκλογή (έκδ. L. Burgmann)

•-νομοθετικό έργο αναφερόμενο στο αστικό δίκαιο, ιδίως το

οικογενειακό και το κληρονομικό
•-δείχνει χριστιανική επίδραση, αλλά αποδίδει εθιμικό δίκαιο με
ισχυρότατες επιδράσεις ελληνικού αλλά και ανατολικού δικαίου
•-μεταρρύθμιση επί το φιλανθρωπότερον

•Κωνσταντίνος Ε΄ (741-775)
•-νίκες εναντίον των Αράβων στη βόρεια Συρία, τη Μεσοποταμία
και την Αρμενία
•-8 εκστρατείες εναντίον των Βουλγάρων με επιτυχίες αλλά όχι
κατάλυση του βουλγαρικού κράτους
•-751: κατάληψη των εδαφών του εξαρχάτου της Ραβέννας από τους
Λογγοβάρδους
•-κορύφωση εικονομαχικών μέτρωνανελέητη εκστρατεία εναντίον
μοναχών και μοναστηριών
νομιμοποίηση των διωγμών -σύνοδος της Ιέρειας (754)
καταδίκη λατρείας εικόνων -αναθεματισμός εικονόφιλων

Λέων Δ΄ (775-780)
-επιτυχίες εναντίον των Αράβων
-ήπια εικονομαχική πολιτική

Ειρήνη (780-788 και 797-802)

-επίτροπος του ανήλικου αυτοκράτορα

Το πρόβλημα των δύο αυτοκρατοριών

774 Κάρολος καταλύει Λογγοβαρδικό Κράτος
↓
-ισχυροποίηση Φραγκικού Κράτους
-Bυζαντινή Αυτοκρατορίαπροσπάθεια διπλωματικής
προσέγγισης με Φράγκους
↓
781 αρραβώνες Κωνσταντίνου Στ΄ με Ροτρούδη
(κόρη Καρόλου) αλλά ρήξη και ακύρωση συνοικεσίου
 Στέψη Καρόλου :
Χριστούγεννα 800 στην Εκκλησία του Αγίου Πέτρου από
πάπα Λέοντα Γ΄ (που είχε ζητήσει βοήθεια του Καρόλου)

 από το 800 δύο αυτοκρατορίες μία ανατολική και μία

δυτική
↓
συνέπειες
↓
-αντίδραση Βυζαντινών: η στέψη θεωρήθηκε σκάνδαλο και
σφετερισμός των νόμιμων και αποκλειστικών δικαιωμάτων
τους στη ρωμαϊκή κληρονομιά και κυρίως του δικαιώματος
χρήσης του όρου βασιλεύς των Ρωμαίων.

-επέκταση της διάστασης μεταξύ Ανατολής - Δύσης στην

πολιτική σφαίρα
-διάσπαση οικουμένης γλωσσικά πολιτικά και θρησκευτικά
σε δύο κόσμους

Νικηφόρος Α΄ (802-811)
Δημοσιονομικά μέτρα Νικηφόρου για την ανόρθωση της
οικονομίας - κακώσεις κατά τον Θεοφάνη

811 εκστρατεία εναντίον Βουλγάρων με τραγική έκβαση

↓
ολοκληρωτικός αφανισμός του στρατού θάνατος αυτοκράτορα

Σταυράκιος (811)
-πέθανε τρεις μήνες μετά την αποτυχημένη εκστρατεία του
Νικηφόρου Α΄

-Μιχαήλ Α΄ Ραγκαβές (811-813)

ήττα Βυζαντινών και νέες επιθετικές ενέργειες Κρούμου
Λέων Ε΄ Αρμένιος (813-820)
 ξαφνικός θάνατος Κρούμου
 30ετής ειρήνη με Ομουρτάγ διάδοχο Κρούμου
 αναχαίτιση των αραβικών επιθέσεων

Β΄ φάση της Εικονομαχίας (813-843)

Μιχαήλ Β΄ Τραυλός (820-829) (δυναστεία Αμορίου)

εκδήλωση στρατιωτικού κινήματος του Θωμά του Σλάβου το
821-823
↓
Άραβες Ισπανίας καταλαμβάνουν Κρήτη (824-827) και έναρξη
κατάληψης Σικελίας

Θεόφιλος (829-842)
-αραβο-βυζαντινές συγκρούσεις
-838: καταστροφή Αμορίου (ιδιαίτερης πατρίδας του
αυτοκράτορα Θεόφιλου)
-έμεινε στην ιστορία για τη δικαιοσύνη

Μιχαήλ Γ΄ (842-867)
-επιτροπεία Θεοδώρας
-τέλος Εικονομαχίας
-Μάρτιος 843: τέλος Εικονομαχίας - σύγκληση συνόδου
στην Κωνσταντινούπολη
↓
οριστική αναστήλωση των εικόνων
(Κυριακή της Ορθοδοξίας)

-εκχριστιανισμός Σλάβων της Μεγάλης Μοραβίας με τους

Κύριλλο και Μεθόδιο
-864 βαπτίζεται ο Βούλγαρος ηγεμόνας Βόρις (Μιχαήλ)
 •Μακεδονική δυναστεία

Βασίλειος Α΄ Μακεδών (867-886)

Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, σ. 313 (νεοελ. απόδ. Β.

Καραλής):
«Στ’ αλήθεια δεν γνωρίζω καμιά άλλη δυναστεία που να
αγαπήθηκε από τον Θεό όσο η δική τους και απορώ βαθύτατα
γι’ αυτό, γνωρίζοντας πως η ρίζα τους δεν φυτεύτηκε και
ρίζωσε σύμφωνα με τον νόμο, αλλά με φονικά και
αιματοχυσίες».

Βασίλειος Α΄ (867-886)
Εξωτερική πολιτική
-Εκκλησιαστική χειραφέτηση από παπική εκκλησία (870
αναθεματισμός και απομάκρυνση Φωτίου, στερέωση της βυζαντινής
εκκλησιαστικής επιρροής στη Βουλγαρία)

-αραβοβυζαντινές συγκρούσεις στη Δύση (απώλειες αλλά διατήρηση

βυζαντινών κτήσεων στη νότιο Ιταλία)

-ισχυρό κτύπημα εναντίον των Αράβων κουρσάρων - ναυμαχία

Ταρσού (880)

-ίδρυση του θέματος Δαλματίας 868 και εμπέδωση βυζαντινής

κυριαρχίας στις περιοχή

-εκχριστιανισμός των Σέρβων

-επιχειρήσεις εναντίον των Παυλικιανών και εγκατάστασή τους στα
Βαλκάνια
-επιτυχείς επιχειρήσεις εναντίον των Αράβων και διασφάλιση των
συνόρων αλλά όχι συντριβή του εχθρού
 Βασίλειος Α΄ Μακεδών (867-886)
Εσωτερική πολιτική
λήψη μέτρων για τη δικαιοσύνη:
-αύξηση του μισθού των δικαστών
-παροχή σιτηρεσίου στους φτωχούς διαδίκους που έρχονταν από
τις επαρχίες στην Κωνσταντινούπολη
-πάταξη διαφθοράς των υπαλλήλων και αγοραπωλησίας των
αξιωμάτων, για την προστασία των πενήτων από την απληστία των
δυνατών
-Πρόχειρος Νόμος ή Πρόχειρον (πριν από το 879) (διαιρείται σε
40 τίτλους και περιελάμβανε τα αναγκαία και χρειώδη και συχνώς
ζητούμενα)

-Εισαγωγή (879-886) (αναθεωρημένη και επαυξημένη έκδοση του

Πρόχειρου Νόμου)
-ορισμένοι τίτλοι με πολιτειακό περιεχόμενο προσπάθεια να
καθοριστούν οι αρμοδιότητες των δύο αρχών της κοσμικής και της
εκκλησιαστικής εξουσίας (συντάκτης των σχετικών διατάξεων από
τον Φώτιο, δεν ίσχυσε ποτέ)

Βούλγαροι

(Βόρις-Μιχαήλ) Βλαδίμηρος (889-893) Συμεών (893-927)

-είχε μορφωθεί στο Βυζάντιο

-υιοθέτησε τη ρωμαϊκή βυζαντινή αυτοκρατορική θεωρία

-στόχος η κατάκτηση της βυζαντινή αυτοκρατορίας, «αγία

ρωμαϊκή αυτοκρατορία του βουλγαρικού έθνους» με
πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη

-αφορμή συγκρούσεων: η αύξηση των δασμών των

εμπορευμάτων που έφερναν οι Βούλγαροι στη Θεσσαλονίκη

-896 μάχη στο Βουλγαρόφυγον (ήττα Βυζαντινών)

νέες συγκρούσεις και διαπραγματεύσεις (Λέων Χοιροσφάκτης)

904 συνθήκη ειρήνης
Λέων Στ΄ (886-912)
• διαδέχθηκε μαζί με τον αδελφό του Αλέξανδρο τον Βασίλειο
• μαθητής του Φωτίου – καλή μόρφωση – συγγραφικό έργο
(θεολογικές διατριβές, ποιήματα, επιτάφιο για τον πατέρα του,
στρατιωτικά εγχειρίδια).

• -Βασιλικά (κωδικοποιητικό έργο της ιουστινιάνειας

νομοθεσίας σε 60 βιβλία, έκδ. H. J. Scheltema - N. van der
Wal, D. Holwerda)

• -Νεαρές (έκδ. P. Noailles, A. Dain, Σ. Τρωιάνος)

• -Επαρχικόν βιβλίον (ρύθμιση των δραστηριοτήτων των

συντεχνιών της Κωνσταντινούπολης, καθορισμός του τρόπου
εποπτεία τους από το κράτος, στόχος ο καλός ανεφοδιασμός
της πόλεως και η διασφάλιση των συμφερόντων των
συντεχνιών, έκδ. J. Koder

• -899 Κλητορολόγιον Φιλοθέου

Άραβες

-902: κατάληψη του Ταυρομενίου-Σικελίας

-904 άλωση Θεσσαλονίκης από Άραβες

-εχθροπραξίες στη θάλασσα με εκατέρωθεν νίκες

Ρώσοι
-907 Oleg ηγεμόνας του Κιέβου μπροστά στα τείχη της
Κωνσταντινούπολης (αμφισβητείται η ιστορικότητα του
γεγονότος)
 ρωσοβυζαντινή συνθήκη του 911 σχετικά με τη θέση των
Ρώσων εμπόρων της Βασιλεύουσας
 Λέων Στ΄
•Τετραγαμικό ζήτημα: χήρεψε δύο φορές (Θεοφανώ, Ζωή),
έλαβε και τρίτη σύζυγο (Ευδοκία) που πέθανε κατά τον τοκετό
μαζί με το παιδί και τέλος τέταρτη (Ζωή Καρβουνοψίνα) αρχικά
ως παλλακίδα και μετά τη γέννηση του Κωνσταντίνου νόμιμη
σύζυγο

•-αντιδράσεις Νικολάου Μυστικού  αντικατάστασή του με το

Ευθύμιο

•-στροφή του Λέοντα και προς τον πάπα Σέργιο Γ΄

•-εξυπηρετήθηκε η διασφάλιση της διαδοχής

Αλέξανδρος (912-913)
[συναυτοκράτορας και επίτροπος του Κωνσταντίνου Ζ΄ (912-959)]

-αποκατάσταση Νικολάου Μυστικού στον πατριαρχικό θρόνο

-μη καταβολή ετήσιας εισφοράς στους Βουλγάρους πολεμικές
προετοιμασίες Συμεών
-θάνατος Αλεξάνδρου
Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος (913-959)
-επιτροπεία επταμελούς συμβουλίου με επικεφαλής τον
Νικόλαο Μυστικό

-έναρξη πολεμικών επιχειρήσεων από Συμεών

913 έφτασε μπροστά στην Κωνσταντινούπολη

-διαπραγματεύσεις Συμεών – Βυζαντίου

-συνάντηση Νικολάου Μυστικού και Συμεών
-ευλογία προς Συμεών και αποχώρηση

-914-917: νέες επιδρομές Συμεών και ήττες Βυζαντινών στην

-διέσχισε βόρεια και κεντρική Ελλάδα και έφθασε στον
Κορινθιακό κόλπο

κρίσιμη κατάσταση: ναύαρχος Ρωμανός Λεκαπηνός-

αυτοκρατορικός σύμβουλος και βασιλεοπάτωρ (919)
-920: καίσαρ και στη συνέχεια σεβαστοκράτωρ
-ρύθμιση τετραγαμικού ζητήματος
-921: συναυτοκράτωρ Χριστόφορος

-921-923 νέες επιδρομές Συμεών

(Θράκη Αδριανούπολη, Κωνσταντινούπολη)
-924 συνάντηση Συμεών και Ρωμανού και
ειρήνευση
Όμως ο Συμεών
-χρησιμοποιούσε τον τίτλο Βασιλεύς Ρωμαίων και Βουλγάρων
-αυτονομία βουλγαρικού πατριαρχείου
-927 θάνατος Συμεών-αναγνώριση του Πέτρου ως βασιλέως των
Βουλγάρων, σύζυγος Μαρία Λακαπηνή θυγατέρα Χριστοφόρου
Μέτρα Ρωμανού Λεκαπηνού κατά
των δυνατών

-αντιθέσεις μεταξύ των δυνατών και των πενήτων

-922 (Νεαρά: Περί προτιμήσεως: καθόριζε τη σειρά των

αγοραστών αγροτικών κτημάτων των πενήτων, αναδρομική
ισχύς 10 ετών και 30 ετών αν επρόκειτο για στρατιωτικό
κτήμα)

-927-928: δριμύς χειμώνας λιμός και λοιμός

-928/934: Νεαρά ακυρώνει κάθε μεταβίβαση γης και απαγορεύει

στο μέλλον τη μεταβίβαση γης ταπεινού σε ισχυρό

Ρωμανός Λεκαπηνός (920-944)

εξωτερικές απειλές

-924: συντριβή των δυνάμεων του Λέοντα Τριπολίτη

• -931, 934 κατάληψη Μελιτηνής

• -943 νικηφόρες επιχειρήσεις εναντίον των Αράβων

θρίαμβος στην Κωνσταντινούπολη με το Ιερόν Μανδήλιον

• -941 απόκρουση ρωσικής επίθεσης εναντίον της

Κωνσταντινούπολης

• -944 ανατροπή Ρωμανού από του γιους του Κωνσταντίνο και

Στέφανο
• -(945-952) Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος μονοκράτορας

Εσωτερική πολιτική
• ενασχόληση με τη συγγραφή έργων:
-Περί βασιλείου τάξεως,
-Προς τον ίδιον υιόν τον Ρωμανόν
-Περί θεμάτων
-Βίος Βασιλείου

• -διέταξε επιστροφή γαιών που είχαν αφαιρεθεί από τους πένητες

• -αναπαλλοτρίωτα τα στρατιωτικά κτήματα

• Εξωτερική πολιτική
• -αραβοβυζαντινές συγκρούσεις (949-957): νίκες Βυζαντινών
• -απόκρουση των Ούγγρων στη Βαλκανική
• -ενίσχυση βυζαντινών κτήσεων στην Κάτω Ιταλία
• -957: επίσκεψη Όλγαςπρώτο βήμα για τον εκχριστιανισμό
Ρώσων

Ρωμανός Β΄ (959-963)
•-κυρίαρχη η μορφή του ευνούχου παρακοιμώμενου Ιωσήφ
Βρίγγα
εξωτερική πολιτική:
•-960-961: ανακατάληψη της Κρήτης με τον στρατηγό
Νικηφόρο Φωκά
•-962: κατάληψη Χαλεπίου-αντεπίθεση Βυζαντινών
εσωτερική πολιτική:
-υπεράσπιση των αδυνάτων με Νεαρές που όριζαν την επιστροφή
των κτημάτων που είχαν αγοράσει οι δυνατοί μεταξύ των ετών
927-945
-επιστροφή στρατιωτικών κτημάτων και κτημάτων των φτωχών
μετά το 945

Δυσαρέσκεια δυνατών συνωμοσία
Νικηφόρος Φωκάς (963-969):

-άνοδος στον θρόνο μετά από βοήθεια εκ των έσω

-νυμφεύτηκε τη χήρα Θεοφανώ
-ευλαβής και θρήσκος
-παραμέρισε τον Ιωσήφ Βρίγγα παρακοιμώμενος
Βασίλειος (πρόεδρος της συγκλήτου)

Νικηφόρος Φωκάς
Εσωτερική πολιτική
•-βοήθησε τον Αθανάσιο Αθωνίτη να ιδρύσει τη μονή της
Μεγίστης Λαύρας στο Άγιον ΄Ορος
•-εναντίον της αύξησης της έγγειας ιδιοκτησίας της Εκκλησίας
απαγόρευση ίδρυσης νέων μονών και απαγόρευση παραχώρησης
γης σε μονές, ευαγείς οίκους και επισκοπές ή μητροπόλεις
•-προστασία στρατιωτικών κτημάτων
•-καθόρισε αναπαλλοτρίωτο όριο των στρατιωτικών κτημάτων σε
δώδεκα νομίσματα για τους κλιβανοφόρους
•-κατά κάποιο τρόπο ίσες αποστάσεις από δυνατούς και πένητες
(οι δυνατοί αγόραζαν από τους δυνατούς και οι πένητες από
πένητες)
•-νόθευση νομίσματος (τεταρτηρόν) αλλά απαίτηση φόρων σε μη
νοθευμένο νόμισμα
Νικηφόρος Φωκάς

Εξωτερική πολιτική
-πετυχημένες στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον Αράβων
(Ταύρος, Κιλικία, ανάκτηση Κύπρου, Αντιόχεια)

-άρνησης αναγνώρισης του τίτλου imperator Romanorum στον

γερμανό ηγεμόνα Όθωνα Α΄αδυναμία συντονισμένης
αντιμετώπισης της Αραβικής απειλής

-κλήση Ρώσων Σβιατοσλάβου για την αντιμετώπιση

Βουλγάρωνπροβλήματα

πτώση από τον θρόνο:

-συνωμοσία από στρατιωτικούς και Θεοφανώ
-Τσιμισκής αρχηγός της συνωμοσίας
-σφαγή Νικηφόρου
•Ιωάννης Τσιμισκής (969-976)
-βεβαίωσε τον πατριάρχη Πολύευκτο ότι δεν ήταν αυτουργός της
δολοφονίας
-εκδίωξη Θεοφανούς και τιμωρία των αυτουργών του φόνου του
Νικηφόρου
-ακύρωση του νόμου εναντίον της εκκλησιαστικής περιουσίας
-970/71: στάση Βάρδα Φωκά και αντιμετώπισή της από τον
Βάρδα Σκληρό
Εξωτερική πολιτική
-971 συντριβή Ρώσων και αποχώρηση των τελευταίων από τη
Βουλγαρία
-προσάρτηση των εδαφών της Βουλγαρίας στο Βυζάντιο
-κατήργηση του βουλγαρικού πατριαρχείου
-συμφωνία με τη Δύση και επιγαμία Όθωνα Β΄ με την ανηψιά
του Θεοφανώ (972)
972-976: κατάληψη Συρίας, Φοινίκης και Αγίων Τόπων

Βασίλειος Β΄ (976-1025)
(υιός Ρωμανού Β΄)
-παρακοιμώμενος Βασίλειος
-στάση Βάρδα Σκληρού και αντιμετώπισή της από τον
Βάρδα Φωκά που κλήθηκε από την εξορία

-Εξωτερική κατάσταση
Βυζαντινοβουλγαρικοί πόλεμοι:

-επανάσταση Βουλγάρων –Σαμουήλ με επίκεντρο

την περιοχή γύρω από την Αχρίδα
-986: αποτυχία να αντιμετωπιστεί ο Σαμουήλ που είχε
λεηλατήσει τη Λάρισα και στάση Βάρδα Φωκά και Βάρδα
Σκληρού (987-989)
-επιτυχής αντιμετώπιση Φωκά με τη βοήθεια 6000 Ρώσων
-Σαμουήλ έφτασε μέχρι την Πελοπόννησο 997 μάχη του
Σπερχειού -Νικηφόρος Ουρανός
-1001: έναρξη εκστρατειών εναντίον Σαμουήλ
 -1014: μάχη του Κλειδίου και ήττα Σαμουήλ

-τύφλωση 14.000 Βουλγάρων αιχμαλώτων Σαμουήλ πεθαίνει

απόπληκτος
-1018 η Βουλγαρία υποτάχθηκε

-οργάνωση Βουλγαρία σε δύο θέματα (Παραδούναβον ή

Παρίστριον και το θέμα Βουλγαρίας)

-διάλυση βουλγαρικού πατριαρχείου-σύσταση αρχιεπισκοπής

Αχρίδας

Βασίλειος Β΄

Ανατολή
-εκστρατείες στην Ιβηρία και τη Συρία

-1001: δεκαετής ανακωχή με τον χαλίφη της Αιγύπτου

-επεμβάσεις στην Αβασγία και την Ιβηρία

Δύση
-απόκρουση Λομβαρδών, Νορμανδών, Αράβων από τον
κατεπάνω Βασίλειο Βϊοωάννη

-ασφάλεια στη βυζαντινή Κάτω Ιταλία

-ανασύσταση θέματος Δαλματίας
Εσωτερική πολιτική
Μέτρα προστασίας των αδυνάτων

-996 Νεαρά Περ`ι τ~ων δυνατ~ων τ~ων [απ`ο πενήτων [επικτωμένων με

την οποία ακυρώνεται κάθε αγορά γης που ανήκει σε χωρίου
κοινότητα από το 928 και εξής

-αναδρομική ισχύς του μέτρου από τα χρόνια του Αυγούστου για

τις δημόσιες γαίες

-θέσπιση αλληλεγγύου-Νερά (1002): όρισε ότι οι δυνατοί

αναλάμβαναν να πληρώνουν τα φορολογικά βάρη της
κοινότητας στο πλαίσιο της αλληλεγγύου φορολογικής
ευθύνης, όταν κάποια κτήματα εγκαταλείπονταν

-κατακερματισμός θεμάτων για αποφυγή στάσεων

 Από το 1025 έως το 1081 ανέρχονται στον θρόνο οι παρακάτω
αυτοκράτορες:

-Κωνσταντίνος Η΄ (1025-1028)
-Ρωμανός Γ΄ Αργυρός (1028-1032)
-Μιχαήλ Δ΄ Παφλαγών (1034-1041)
-Μιχαήλ Ε΄ Καλαφάτης (1041-1042)
-Ζωή και Θεοδώρα (1042)
-Κωνσταντίνος Θ΄ Μονομάχος (1042-1055)
-Θεοδώρα (1055-1056)
-Μιχαήλ Στ΄ Στρατιωτικός (1056-1057)
-Ισαάκιος Α΄ Κομνηνός (1057-1059)
-Κωνσταντίνος Ι΄ Δούκας (1059-1067)
-Ευδοκία (Μάιος 1067-Ιανουάριος 1068)
-Ρωμανός Δ΄ Διογένης (1068-1071)
-Μιχαήλ Ζ΄ Δούκας (1071-1078)
-Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης (1078-1081)

•Νέοι εχθροί:

•Βαλκανική
•-1048: εισβολή Πετσενέγων αλλά επιτυχής αντιμετώπισή της και
εγκατάσταση αχιμαλώτων στη Βιθυνία Πετσενέγοι περνούν στη
Θράκη μαζί με τους ομοφύλούς τους από τα βόρεια και νέες
συγκρούσεις λήξη με απονομή δώρων και γαιών στους άρχοντες
των Πετσενέγων

•Ανατολή

•-εμφάνιση Σελτζούκων Τούρκων (1040 βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα της σημερινής Περσίας, απειλή για Αρμενία, Βυζάντιο και
χαλιφάτο Βαγδάτης)

•1045/1046: έναρξη επιδρομών εναντίον των Βυζαντινών

Δύση

Εμφάνιση Νορμανδών που είχαν εγκατασταθεί στο βόρειο τμήμα

της σημερινής Γαλλίας

•-τυχαία ήρθαν σε επαφή με τους Βυζαντινούς όταν συμμετείχαν

κατόπιν προσκλήσεως στην ανταρσία του Μέλ, προκρίτου της
Βάρεως (1016)

•-εδραίωση της δύναμής τους σιγά σιγά στην Ιταλία

• Σχίσμα Εκκλησιών 1054

πρωταγωνιστές:
• πάπας Λέων Θ΄
• καρδινάλιος Humbert de Mourmontiers
• πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος

-σταδιακή κατάρρευση βυζαντινής επιρροής στην Ιταλία
-σημαντικές συνέπειες για τις σχέσεις Ανατολής-Δύσης στο
μέλλον
 Οι αυτοκράτορες (1025-1078)

-δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν στις κρίσιμες περιστάσεις

-δεν μπόρεσαν να αναστρέψουν την αρνητική πορεία του

κράτους

-διαρκείς στάσεις

-οικονομικός μαρασμός

-μείωση στρατιωτικής δύναμης αυτοκρατορίας

-από τις εσωτερικές αναταραχές και συγκρούσεις των Βυζαντινών

για την κατάληψη της εξουσίας επωφελήθηκαν και οι εξωτερικοί
εχθροί
(Πετσενέγοι στη Βαλκανική, Σελτζούκοι Τούρκοι Μ.Ασία).

-οι αντίπαλοι του Βυζαντίου ενεπλάκησαν στις ενδοβυζαντινές

διαμάχες και αναδείχθηκαν σε ρυθμιστικό παράγοντα της διαδοχής
στον αυτοκρατορικό θρόνο.

Π.χ. ο Νικηφόρος Βοτανειάτης χρησιμοποίησε τους Σελτζούκους

Τούρκους αρχικά για να καταλάβει την εξουσία και στη συνέχεια για
να καταστείλει τις στάσεις του Νικηφόρου Βρυεννίου και του
Βασιλακίου.
-ο στασιαστής Νικηφόρος Μελισσηνός συμμάχησε και αυτός με
τους Σελτζούκους Τούρκους,
-οι Νικηφόρος Βρυέννιος και Βασιλάκιος χρησιμοποίησαν τους
Πετσενέγους, προκειμένου να ανατρέψουν τον Νικηφόρο Γ΄
Βοτανειάτη.
-κρίσιμη η κατάσταση της αυτοκρατορίας κατά την άνοδο
του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού στον θρόνο (1081)

-οικονομική κρίση-υποτίμηση νομίσματος

-διάλυση βυζαντινού στρατού

-Μικρά Ασία  Σελτζούκοι Τούρκοι

(σουλτανάτο του Ρουμ-Ικονίου)

-Δύση  Ροβέρτος Γυισκάρδος (1081-1085)

-Βαλκανική Πετσενέγοι, Σέρβοι, Ούγγροι

Α΄ Σταυροφορία: ο πόλεμος που εκδηλώθηκε με την
παρότρυνση και τις ευλογίες της παπικής εκκλησίας από τις
δυνάμεις των συνασπισμένων ευρωπαϊκών κρατών ή
εξοπλισμένων δυτικοευρωπαίων φεουδαρχών με σκοπό την
απελευθέρωση των κατεχομένων από τους απίστους
χριστιανικών εδαφών και αποκορύφωμα την απελευθέρωση της
Αγίας Γης.

Σταυροφόροι: από τον σταυρό που έφεραν στο εξωτερικό τους

ένδυμα.
-πολιτικά και οικονομικά τα κίνητρα όχι μόνο θρησκευτικά.
-πάπας Ουρβανός Β΄ εμπνευστής της Α΄ Σταυροφορίας
Αποτίμηση βασιλείας Αλεξίου Α΄
-αναδιάρθρωση της διοίκησης-εισαγωγή νέων αξιωμάτων
-στηρίχθηκε στους συγγενείς-οικογενειοκρατία
-στρατιωτικές επιτυχίες μετά τις πρώτες αποτυχίες
-το στράτευμα γίνεται εξ ολοκλήρου μισθοφορικό
-διπλωματικές επιτυχίες αλλά και συνθήκες με αρνητικά
αποτελέσματα στο μέλλον (Βενετία)
Ιωάννης Β΄ (1118-1142)
-Επιτυχίες εναντίον Ούγγρων και Σέρβων, Πετσενέγων

Βενετοί:
-άρνηση Ιωάννη να επικυρώσει τα προνόμια που τους είχε
χορηγήσει ο Αλέξιος

πόλεμος (1122-1126)

σύναψη συνθήκης: επικύρωση και επαύξηση προνομίων των
Βενετών

-1137-1138: κατάληψη Κιλικίας

-1143 στη Κιλικία: πεθαίνει ο Ιωάννης σε κυνήγι από

δηλητηριασμένο βέλος, χωρίς να υπάρχει δόλος.
↓
άνοδος στον θρόνο του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού
Μανουήλ Α΄ Κομνηνός (1143-1180)

-προσανατολισμένος και προς τη Δύση (ανάκτηση εδαφών για

λίγα χρόνια)

-ενεπλάκη το κράτος σε πολυμέτωπους και εξαντλητικούς

αγώνες (Νορμανδοί, Σελτζούκοι, δουκάτο Αντιοχείας, Ούγγροι,
Σέρβοι)

-μάχη στο Μυριοκέφαλο 1176

- υπέφεραν οι λαϊκές μάζες από τη βαριά φορολογία

-ο τελευταίος ηγεμόνας που εργάστηκε ενσυνείδητα για τη

διατήρηση του μεγαλείου της.
Β΄ Σταυροφορία (1147-1149)

αιτία η καταστροφή της Έδεσσας το 1144



Γερμανός μονάρχης Κορράδος Γ΄ (1138-1152)

Λουδοβίκος Ζ΄ (1137-1180)
Αλέξιος Β΄ (1180-1183)

Ανδρόνικος Α΄ Κομνηνός (1183-1185)
Διώξεις, βία και τρομοκρατία στο εσωτερικό

-1185 άλωση Θεσσαλονίκης από Νορμανδούς (1185) λόγω άστοχης

και κακής οργάνωση της άμυνας από το Δαβίδ Κομνηνό (περιγραφή
άλωσης από Ευστάθιο και Χωνιάτη).
-1185 αποκοπή της Κύπρου από τον κορμό της αυτοκρατορίας με
την ανταρσία του Ισαακίου Δούκα Κομνηνού


Ισαάκιος Β΄ Άγγελος (1185-1195)

Βλάχοι και Βούλγαροι

-εξέγερση υπό τους αδελφούς Πέτρος και Ασέν (1185)
↓
Δημιουργία Βουλγαρικού Κράτους
 Γ΄ Σταυροφορία (1189-1191)

-Η απώλεια της Ιερουσαλήμ (1187) από τον Σαλαδίν οδήγησε

στην Γ΄ Σταυροφορία

-Ριχάρδος Α΄ Λεοντόκαρδος (1189-1199)

-Φίλιππος Β΄ Αύγουστος (1180-1223)
-Φρειδερίκος Α΄ Βαρβαρόσσα (1152-1190)

Αποτυχία τελικού στόχου
Αλέξιος Γ΄ Άγγελος (1195-1203)

Δ΄ Σταυροφορία

Ιννοκέντιος Γ΄ (1198-1216):
-Ερρίκος Δάνδολος δόγης Βενετίας (1192-1205):
-Βονιφάτιος Μομφερρατικός: αρχηγός της Σταυροφορίας

-Συμμετείχαν ιππότες από τη Βόρεια Γαλλία, Λομβαρδοί,

Νορμανδοί, Φλαμανδοί, Γερμανοί
Εκτροπή της Δ΄ Σταυροφορίας- Βυζαντινή κλήση

-Αλέξιος (ο μετέπειτα Δ΄)


Υποσχόταν στους Σταυροφόρους:

*υποταγή στη δυτική εκκλησία

*200.000 ασημένια μάρκα και εφόδια
*συμμετοχή στις στρατιωτικές επιχειρήσεις με στρατό της
Ρωμανίας
*διατήρηση στρατιωτικού σώματος 500 ιπποτών με έξοδά του
στην Ιερουσαλήμ και τρόφιμα για ένα χρόνο.
Σταυροφόροι στη Βασιλεύουσα

-αξίωναν την καταβολή του συμφωνημένου ποσού

-κινήθηκαν να προασπίσουν τα συμφέροντά τους

-7 Μαρτίου 1204: σύσκεψη στο στρατόπεδό τους

-συμφώνησαν για την κατανομή της χώρας σε φέουδα

-τον τρόπο εκλογής της ανώτατης πολιτικής (αυτοκράτωρ) και

εκκλησιαστικής αρχής (πατριάρχης) [Partitio Romaniae, έκδ. A.
Carile]

-τη συλλογή, περιφρούρηση και διανομή των λαφύρων

 -Ροβέρτος του Clari: «τα πλούτη που μεταφέρθηκαν ήταν τόσα
πολλά, τόσα τα χρυσά και ασημένια σκεύη, τόσο τα
χρυσοκέντητα υφάσματα, τόσα τα πλούσια στολίδια, που ήταν
κάτι το θαυμαστό, το βιος που είχε συναχτεί εκεί. Και αφότου
πλάστηκε ο κόσμος τόσο μεγάλος θησαυρός και με τόσα
καλοφτιαγμένα αντικείμενα και τόσο πλούσιος δεν είχε αποκτηθεί
ούτε τον καιρό του Αλεξάνδρου, ούτε τον καιρό του
Καρλομάγνου ούτε πριν ούτε μετά».

-θησαυροί μεταφέρθηκαν στη Δύση και κοσμούν τους δυτικούς

καθεδρικούς ναούς και μοναστήρια στη Δύση (π.χ. άλογα Άγιος
Μάρκος)
-λείψανα αγίων τα οποία πωλήθηκαν και μεταφέρθηκαν στη
Δύση-πολλά από αυτά καταστράφηκαν κατά τη Γαλλική
Επανάσταση.
-Αγία Σινδόνη έκτοτε αγνοείται η τύχη της

Νικήτας Χωνιάτης 586:

«

]ω

».
Σταυροφορικά κρατίδια:

Βαλδουίνος της Φλάνδρας:

-έλαβε την Κωνσταντινούπολη
-το ένα τέταρτο του κράτους (Θράκη, βορειοδυτικό τμήμα Μ. Ασίας,
Λέσβο, Χίο και Σάμο)
-τον αυτοκρατορικό τίτλο

Βονιφάτιος Μομφερρατικός
(αρχηγός Σταυροφορίας)

-περιοχές Μακεδονίας και κεντρικής Ελλάδας με έδρα τη

Θεσσαλονίκη

-δουκάτο των Αθηνών και Θηβών με τον Όθωνα Ντελαρός

-πριγκηπάτο της Αχαΐας ή Μορέως με τους Γοδεφρείδο

Βιλλεαρδουίνο (ανηψιό του ιστορικού) και Γουλιέλμο Σαμπλίτη.
Βενετία:
-διατήρησε ναυτικές και εμπορικές βάσεις (Ραγούζα,
Δυρράχιο, Ιόνια νησιά, Κορώνη, Μεθώνη, Κρήτη, νησιά
του Αιγαίου [Εύβοια, Άνδρο, Νάξο κ.α.], λιμάνια στον
Ελλήσποντο και τον Μαρμαρά [Καλλίπολη, Ραιδεστό,
Ηράκλεια, Αδριανούπολη]
-τρία όγδοα της Κωνσταντινούπολης και απαλλαγή
από υποχρέωση όρκου υποτέλειας στον Βαλδουίνο
 Δουκάτο Νάξου
Μάρκο Σανούδο (1207-1227)

•Αλέξιος και Δαυίδ Κομνηνοί ίδρυσαν κράτος Τραπεζούντας (πριν

από την άλωση)
•Μιχαήλ Α΄ Άγγελος Κομνηνός (1204-1215) ίδρυσε το
“Δεσποτάτο” της Ηπείρου (από το Δυρράχιο ως τη Ναύπακτο)
•Θεόδωρος Λάσκαρης (1204-1222) γαμβρός του Αλεξίου Γ΄
ίδρυσε ηγεμονία που ονομάστηκε αυτοκρατορία της Νίκαιας και
στέφθηκε πρώτος αυτοκράτοράς της το 1208.
•μικρότερα κρατικά μορφώματα (Μανουήλ Μαυροζώμη στην
κοιλάδα του Μαιάνδρου, αρχοντίες Λέοντα Γαβαλά, Λέοντα
Σγουρού κ.α.)
Θεόδωρος Λάσκαρης-αυτοκρατορία Νίκαιας
-1205/6 αναγορεύτηκε αυτοκράτορας
-1208 στέψη και χρίση από τον νέο πατριάρχη Μιχαήλ Δ΄
Αυτωρειανό

•-1211 νίκη του Θεόδωρου Λάσκαρη έναντι του σουλτάνου του Ικονίου
στην Αντιόχεια του Μαιάνδρου (σε προσωπική μονομαχία έριξε τον
σουλτάνο από το άλογό του)

συνέχιση των συγκρούσεων με Λατίνους

•1214 ειρήνη του

Νυμφαίου:
•Λατίνοι περιορίζονται στη
βορειοδυτική λωρίδα της
Μικράς Ασίας

•1216 θάνατος Ερρίκου

•Γάμος Θεόδωρου με την
ανηψιά του Ερρίκου και κόρη
της χήρας αυτοκράτειρας
Γιολάντας Κουρτενέ

Θεόδωρος ηθικό κύρος

που δίκαια επέτρεπε να
διεκδικεί τη διαδοχή της
αυτοκρατορίας της
Κωνσταντινουπόλεως
Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρης

•οργάνωση του κρατικού μηχανισμού (κεντρική

και επαρχιακή διοίκηση)
•αποκατάσταση της Ιεράς Συνόδου
•εκλογή πατριάρχη στη Νίκαια
•δημιουργία μόνιμου στρατού και ναυτικής
δύναμης
↓
-στρατιωτικές δυνάμεις από την αγροτική γηγενή
τάξη και από μέλη της αριστοκρατίας της
Κωνσταντινούπολης (πρόνοιες)
-μόνιμος μισθοφορικός στρατός

1222: πεθαίνει ο Θεόδωρος

•Κράτος Ηπείρου

•Μιχαήλ Α΄ Δούκας (1204-1215) ίδρυσε το “Δεσποτάτο” της

Ηπείρου (από το Δυρράχιο ως τη Ναύπακτο)

• ↓
•Ετεροθαλής αδελφός του Θεόδωρος Δούκας (1215-1230)
που βρισκόταν στη Νίκαια τον διαδέχθηκε:

•ικανότατος ηγεμόνας

•1215-1219:Απέσπασε από Βουλγάρους Πρίλαπο, Πρόσακο,

Σκόπια και Αχρίδα
•1218-1224: Κατέλαβε Λαμία, Νέες Πάτρες (Υπάτη) ,
Πλαταμώνα, Πρόσακο, Βέροια, Σέρρες, Χριστούπολη (1218-
1224)

•Πρόσφυγες στην Ήπειρο από τη νότια Ελλάδα

δεσπότης Ηπείρου Θεόδωρος Δούκας Άγγελος (1215-
1230)

-συνέλαβε τον Πέτρο ντε Κουρτεναί που είχε εκλεγεί διάδοχος

του Ερρίκου (1216)

-τέλη 1224 κατάληψη Θεσσαλονίκης και τέλη 1225 ή το 1226

αναγόρευση και στη συνέχεια 1227 στέψη του ως βασιλέα
και αυτοκράτορα Ρωμαίων από τον αρχιεπίσκοπο Αχρίδας
Δημήτριο Χωματιανό

-Πιστός ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ βασιλεύς και αὐτοκράτωρ

Ῥωμαίων (χρυσόβουλλοι λόγοι)
-Κόβει νομίσματα με τους αυτοκρατορικούς τίτλους
-Απονέμει τιμητικούς τίτλους (π.χ. του δεσπότη για τους
αδελφούς του)
-Οργανώνει την αυλή του σύμφωνα με τα βυζαντινά πρότυπα
↓
Αντίδραση Νίκαιας
-μετά το 1225 επέκτεινε το
κράτος του στην Ξάνθη,
Μοσυνόπολη, Διδυμότειχο,
Αδριανούπολη

Στόχος η Κωνσταντινούπολη:
↓
-όμως 1230 μάχη της
Κολοκοτινίτζας: ήττα από τον
Ιωάννη Β΄ Ασέν (1218-1241)
και σύλληψη Θεόδωρου

διάδοχος: Μανουήλ (1230-1237)
(Θεσσαλία, Θεσσαλονίκη με
μειωμένα εδάφη, Ήπειρο)
 Ιωάννης Δούκας Βατάτζης (1222-1254):

Διεύρυνε την επικράτειά του στα Βαλκάνια

-

-1246: κατέλαβε και τη Θεσσαλονίκη (αιχμάλωτος ο

Δημήτριος, γιος Ιωάννη Αγγέλου)
↓
Τέλος της αυτοκρατορίας της Θεσσαλονίκης

Υποταγή Ηπείρου και συνοικέσιο με τον Μιχαήλ Β΄

Συμμαχία με Γερμανούς και Σελτζούκους

Η βυζαντινή διπλωματία (Νίκαια)

Γιουλέλμος Ντε Ρομπρούκ, μοναχός τάγματος Φραγκισκανών, [περί

το 1253-1255 στην αυλή του Μανγκού Χάν (1251-1259]: «Δίπλα
μας υπήρχαν πρεσβευτές του Βατάτζη, πράγμα που αγνοούσαμε.
Την αυγή οι άνδρες της αυλής μας ξύπνησαν βιαστικά, Πήγα μαζί
τους ξυπόλητος από ένα σύντομο δρομάκι στο κατάλυμα των
περσβευτών αυτών τους οποίους ρώτησα αν μας γνώριζαν. Ένας
Έλληνας ιππότης αναγνωρισε τότε το τάγμα μας και επίσης τον
σύντροφό μου που είχε δει στην αυλή του Βατάτζη μαζί με τον
αδελφό Θωμά τον συμπατριώτη μας»
•Εσωτερική πολιτική Ιωάννη Βατάτζη

•-μεταρρυθμίσεις στον δημοσιονομικό και

• τον κοινωνικό τομέα:

-ενίσχυση εντόπιας παραγωγής ([ωάτον: στέμμα που

χάρισε στην αυτοκράτειρα Ειρήνη από τα αυγά που
πούλαγαν τα αυτοκρατορικά ορνιθοτροφεία)

-ανάπτυξη γεωργίας και κτηνοτροφία→ αυτάρκεια

-εξυγίανση οικονομικών

-χρηστή και αδιάφθορη διοίκηση

-απονομή δικαιοσύνης

-μέτρα κοινωνικής πρόνοιας και ευποιΐας

-ενίσχυση άμυνας
 αποτίμηση βασιλείας του:

-διπλασιασμός έκτασης της αυτοκρατορίας της Νίκαιας

-συνέτριψε τους ξένους εχθρούς της

-προετοίμασε το έδαφος για την ανάκτηση της

Κωνσταντινούπολης

-πέθανε στις 3 Νοεμβρίου 1254 από ανίατη ασθένεια

Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης (1254-1258):

-ανέκτησε όσα εδάφη κατέλαβε ο Μιχαήλ Ασάν Α΄ της

Βουλγαρίας αμέσως μετά το θάνατο του Βατάτζη
-1256 υπογραφή ειρήνης: εγκατάλειψη κάθε απαίτησης στις
βαλκανικές κτήσεις του Θεοδώρου

-εσωτερική πολιτική:
•-προσέγγιση προς τις λαϊκές τάξεις
•-αξιοκρατία

•-εχθρότητα δυνατών

•-Αύγουστος 1258: πεθαίνει ο Θεόδωρος  διάδοχος ο
δεκαετής γιος του Ιωάννης με επίτροπο τον Γεώργιο
Μουζάλωνα  διορισμός νέου επιτρόπου του Μιχαήλ
Παλαιολόγου-1258/1259 συμβασιλέας του Ιωάννη
Μιχαήλ ΄Η Παλαιολόγος (1259-1282)

1259 μάχη Πελαγονίας (1259):

Ιωάννης Παλαιολόγος αδελφός Μιχαήλ
↓
εναντίον Δεσπότη Μιχαήλ Δούκα, Γουλιέλμου
Βιλλεαρδουΐνου Αχαΐας και 400 Γερμανών ιπποτών που
έστειλε ο Μανφρέδος της Σικελίας (1258-1266)

Συνέπειες:

-αποκοπή Λατινικής αυτοκρατορίας από οποιαδήποτε

αποτελεσματική στρατιωτική υποστήριξη

-1262 απελευθέρωση του Βιλλεαρδουίνου με αντάλλαγμα

κάστρα (Μονεμβασία, Μυστράς, Μάνη και Γεράκι)
Ανάκτηση Κωνσταντινούπολης

-Αλέξιος Στρατηγόπουλος βρίσκεται με

στρατό στη Θράκη
-βενετικός στόλος και λατινική φρουρά
στη Μαύρη θάλασσα

25 Ιουλίου 1261 : αιφνιδιασμός από

Στρατηγόπουλο της αφύλακτης σχεδόν
Πόλης και έλεγχος των χερσαίων τειχών

15 Αυγούστου 1261: Μιχαήλ Η΄

Παλαιολόγος εισήλθε επίσημα στην
Κωνσταντινούπολη και στέφθηκε
αυτοκράτορας
Δεύτερη τελετή στέψεως

•για έναν ολόκληρο χρόνο το όνομα

του Στρατηγόπουλου μνημονευόταν
μαζί με εκείνο του αυτοκράτορα
Μιχαήλ στις προσευχές
Κωνσταντινούπολη:

Κακή κατάσταση:
• πολλές καταστροφές
• κατεστραμμένες συνοικίες από τη
φωτιά
• το παλάτι των Βλαχερνών σε κακή
κατάσταση
• Ο Βαλδουίνος είχε αφαιρέσει και
πουλήσει το μολύβι ακόμα και την
ξυλεία από τις στέγες πολλών Map of Constantinople (1422)
εκκλησιών και δημοσίων κτηρίων by Florentine cartographer
Cristoforo Buondelmonti
• Τα τείχη χρειάζονταν επισκευές

Γεώργιος Παχυμέρης Συγγραφικαί Ιστορία 205.1-12:

• «

ὡ
ὡ

»
 •Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος:
•-συμμαχία με Ουγγαρία κατά των Σέρβων
•-συμμαχία Τατάρων Χρυσής Ορδής εναντίον των Βουλγάρων
•-συμμαχία με Γένουα και με Βενετούς

•1274 Σύνοδος Λυών: αποδοχή ένωσης εκκλησιών


•όμως αντίδραση λαού-ανθενωτικών
• 
•Κάρολος ντ’ Ανζού, αδελφός του γάλλου Λουδοβίκου Θ΄, και
βασιλεύς Σικελίας συμμαχία με Ήπειρο, Βούλγαρους και
Σέρβους και ετοιμασία για επίθεση εναντίον του Βυζαντίου
• 
•συνεννοήσεις Μιχαήλ με βασιλιά Αραγωνίας Πέτρο Γ΄ -
δυσαρέσκεια λαού λόγω φορολογίας-υποκίνηση με χρήματα
όπλα και εφόδια
•1282 Σικελικός Εσπερινός:
-σφαγή γαλλικών φρουρών
-απελευθέρωση νησιού από γαλλική κυριαρχία
• 
απαλλαγή Βυζαντίου από τον κίνδυνο
«Αν τολμούσα να ισχυρισθώ ότι ο Θεός έδωσε στους Σικελούς την ελευθερία του
και ότι το έκανε αυτό μέσω εμού δεν θα έλεγα τίποτα περισσότερο από την
αλήθεια».

• Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος (1282-1328)

• -καταγγελία της ένωσης της Λυών
• -αποκατάσταση της Ορθοδοξίας

• Οικονομική πολιτική:
• -περιόρισε τα οικονομικά προνόμια των
γαιοκτημόνων
• -αύξησε τους φόρους
• -αύξηση ετήσιων εσόδων σε 1.000.000
υπέρπυρα (1/8 των εσόδων της εποχής των
Μακεδόνων λαμβάνοντας υπόψη και την
υποτίμηση του νομίσματος)
• αλλά οικονονομικά προβλήματα και υποτίμηση
του νομίσματος στα 12 καράτια
• 
• Στρατιωτική πολιτική
• -μείωση στρατιωτικών δυνάμεων: 3.000 ιππείς
• -διάλυση στόλου
• -πληρωμή ετήσιων χορηγιών στους εχθρούς
 •Εξωτερική πολιτική:
•-διπλωματικές ενέργειες για να διατηρηθούν τα κεκτημένα
•-γάμος με Ειρήνη Μομφερατική (1294)-εξασφάλιση των
δικαιωμάτων στο βασίλειο της Θεσσαλονίκης
•-δυναμική πολιτική απέναντι στα ασθενέστερα ελληνικά
κρατίδια (Ηπείρου, Θεσσαλίας)
-Ειρήνη και συνοικέσιο Μιλούτιν (1282-1321) με την εξάχρονη
κόρη του Ανδρονίκου Β΄ και προίκα τα εδάφη που είχε
καταλάβει
-πόλεμος Βενετίας και Γένοβας

Βυζάντιο με τους ηττημένους τελικά Γενουάτες νέα προνόμια
στους Βενετούς
-Τούρκοι: συμπληρώνουν την κατάκτηση της Μ. Ασίας (εκτός
από ορισμένες πόλεις που παρέμεναν ακόμη στα χέρια των
Βυζαντινών: Νίκαια, Νικομήδεια, Προύσα, Σάρδεις,
Φιλαδέλφεια, Μαγνησία, Ηράκλεια Πόντου, Φώκαια, Σμύρνη)
-Βιθυνία-ηγεμόνας Οσμάν-δυναστεία Οσμανιδών (Οθωμανών)

αντίδραση Ανδρονίκου Β΄

πρόσληψη της Καταλανικής Εταιρείας
-αρχικά επιτυχίες
-λεηλασίες και αρπαγές μισθοφόρων με πρόφαση τη μη καταβολή
των οφειλομένων σε αυτούς
-δολοφονία του αρχηγούς τους Ροντζέριο
λεηλασία Θράκης, Μακεδονίας, Αγίου Όρους
 μάχη Κωπαΐδας (1311) - ήττα Φράγκων του δουκάτου των
Αθηνών
ίδρυση ηγεμονίας των Καταλανών μέχρι το 1388
•1321-1328: εμφύλιες συγκρούσεις Ανδρονίκου Β΄ και
Ανδρονίκου Γ΄ (εγγονού του)

•-Τούρκοι κατέλαβαν την Προύσα (1326)
•-ανάμιξη Σέρβων και Βουλγάρων
•-Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος (1328-1341)
(Ιωάννης Καντακουζηνός)
•-δωροδοκία και αντικατάστασή τους
εξωτερική πολιτική-απώλεια βυζαντινών εδαφών
-Στέφανος Δουσάν Σέρβων (1331-1355)  Αχρίδα, Πρίλαπος,
Καστοριά, Στρώμνιτσα
-Βούλγαροι  Μεσημβρία, Αγχίαλος
-Οθωμανοί  Νίκαια Νικομήδεια

όμως και επιτυχίες

ανάκτηση Χίου, επικυριαρχία στη Φώκαια, προάσπιση Λέσβου,
αποκατάσταση κυριαρχίας στη Θεσσαλία, κατάληψη των εδαφών
της Ηπείρου (1340)

• -Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος (1341-

1391): εννέα ετών υπό την
επιτροπεία του Ιωάννη
Καντακουζηνού

• 1341-1347 νέες εμφύλιες
συγκρούσεις

• αποτελέσματα:
-εξάντληση του κράτους
-ισχυροποίηση αντιπάλων
-κίνημα Ζηλωτών
-Ησυχασμός
 εξωτερικοί εχθροί
-Σέρβοι - Στέφανος Δουσάν
(1331-1355):
- 1346 στέφθηκε αυτοκράτωρ
Σερβίας και Ρωμανίας
-1348 κατάληψη εδαφών Ηπείρου
και Θεσσαλίας

-Γένοβα: συγκρούσεις και ήττα

των Βυζαντινών (1349)

--Οθωμανοί εγκατάσταση στην

Καλλίπολη (Ευρώπη) 1354

Ιωάννης Ε΄ προσφεύγει αυτοπροσώπως στον πάπα

-1369 επικύρωσε την ένωση των Εκκλησιών αλλά εσωτερικές
αντιδράσεις:

-1370:δεν είχε τα χρήματα για να καλύψει τις δαπάνες

επιστροφής του δευτερότοκος γιος του Μανουήλ Β΄ πήγε στη
Βενετία και με χρήματα μπόρεσε να επιστρέψει ο πατέρας του
(1371).
-μάταιο το ταξίδι του

1371 μάχη του Έβρου

Ουγκλέσης και Βουκασίν (βασιλιάς νότιας Σερβίας) ηττήθηκαν
από τους Τούρκους

-αποδοχή επικυριαρχίας του Σουλτάνου και από τον Ιωάννη Ε΄ που

ανέλαβε την υποχρέωση να τον συνοδεύει στις εκστρατείας του
οθωμανική επέκταση:
-1383 κατάληψη Σερρών
-1385 Σόφια
-1386 Ναϊσσός
-1387 Θεσσαλονίκη
-1388 νίκη Μουράτ Α΄ εναντίον των Βουλγάρων
-1389 μάχη Κοσσυφοπεδίου ήττα Σέρβων (Λάζαρος) – θάνατος
Μουράτ –Βαγιαζήτ Α΄

Βαλκανική στα χέρια των Τούρκων
-Βαγιαζήτ: με την υποκίνησή Ιωάννης Ζ΄, γιο του Ανδρονίκου Δ΄
καταλαμβάνει τον θρόνο για λίγο (1390)
-Μανουήλ Β΄ ανακατέλαβε τον θρόνο και το 1391 απέμεινε
μονοκράτορας

Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος (1391-1425)

Σιγισμούνδος βασιλιάς Ουγγαρίας

οργάνωση αντιτουρκικής σταυροφορίας
Γάλλοι, Γερμανοί, Βενετοί, Γενοβέζoι,
Mircea, Πολωνία, Βοημία, Ιταλία
Ισπανία, Αγγλία (100.000 άνδρες)

-1396 μάχη στη Νικόπολη (διχόνοιες
και ασυνεννοησία αποτυχία-νίκη
Οθωμανών-επανέναρξη της πολιορκίας
της Βασιλεύουσας
 -1402 μάχη της Άγκυρας: ήττα Βαγιαζήτ από τον Ταμερλάνο

αναβολή της πτώσης της Βασιλεύουσας
-ανάκτηση της Θεσσαλονίκης, Σκιάθου, Σκοπέλου, Σκύρου,
περιοχών στον Εύξεινο

-1403: επιστροφή Μανουήλ στην Κωνσταντινούπολη

-υποστήριξη του Μωάμεθ Α΄ (1413-1421) στις ενδοτουρκικές
διαφορές με αντάλλαγμα τις καλές σχέσεις με το Βυζάντιο
-1415-1416: Μανουήλ στην Πελοπόννησο
-οχύρωση Ισθμού

-
Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος (1425-1448)
-οικτρή οικονομική κατάσταση-δεν κόπηκαν ούτε νομίσματα
επί της βασιλείας του
-Βυζαντινό κράτος: Κωνσταντινούπολη και η άμεση περιοχή της
1430: όλος ο Μωριάς εκτός από Μεθώνη, Κορώνη και Ναύπλιο
στα χέρια των Βυζαντινών υπό τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο
αδελφό του Ιωάννη που ενεργούσε ως δεσπότης του Μυστρά
-1430 άλωση Θεσσαλονίκης από του Οθωμανούς, παράδοση
Ιωαννίνων
• 1438-1439 Σύνοδος Φερράρας Φλωρεντίας: ένωση εκκλησιών
• 
• 1443 οργάνωση σταυροφορίας 25.000 (Λαδισλάος Γ΄, Γεώργιος
Μπράνκοβιτς, Ιωάννης Ουννιάδης)κατάληψη Ναϊσσού, Σόφιας
αλλά υπογραφή ειρήνης και δεκαετής ανακωχή με τον Μουράτ
• 
• τελικά σύγκρουση στη Βάρνα το 1444 με τριπλάσιους
Οθωμανούςεπικράτηση Οθωμανών στη ΝΑ. Ευρώπη

• -1448 ήττα Ουννιάδη (Ούγγροι, Βλάχοι, μισθοφόροι) στο

Κοσσυφοπέδιο
 • Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος (1449-1453)

• -αποτυχία εξασφάλισης εξωτερικής βοήθειας

• -αποτυχία εφαρμογής αποφάσεων της Συνόδου της
Φλωρεντίας
• Μωάμεθ Β΄ διάδοχος Μουράτ:
• -διπλωματική απομόνωση Βυζαντίου
• -συντονισμένες ενέργειες για αποκοπή Κωνσταντινούπολης
και πολιορκία

• -1453 άλωση Κωνσταντινούπολης
• 1456 κατάληψη Αθήνας από τους Τούρκους
• 1460 κατάληψη δεσποτάτου του Μυστρά
• 1461 κατάλυση αυτοκρατορίας Τραπεζούντας

Πολιτική θεωρία

•Το νέο Imperium αποτελεί «σκεύος εκλογής» της θείας Πρόνοιας για
την εξάπλωση του χριστιανικού λόγου και τη σωτηρία του ανθρώπινου
γένους

•Ένας και μοναδικός αυτοκράτορας της Οικουμένης

•Η Οικουμένη: τεράστια ιεραρχημένη οικογένεια λαών και ηγεμόνων

με επικεφαλής τον βασιλέα των Ρωμαίων. Ακολουθούν τα
πνευματικά τέκνα (π.χ. ηγεμόνες Αρμενίας και Βουλγαρίας), οι
πνευματικοί αδελφοί (π.χ. Γάλλοι και Γερμανοί), οι φίλοι (π.χ. οι
ιταλικές δημοκρατίες Βενετίας και Γένουας), και οι δούλοι (μικροί
τοπικοί άρχοντες, όπως π.χ. στη Σερβία.

•-μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας η διεκδίκηση της

αποκλειστικότητας του βασιλέως των Ρωμαίων (αυτοκρατορική
τιτλοφορία, έγγραφα, νομίσματα)

•-διαμάχη με Καρλομάγνο και Γερμανούς αυτοκράτορες

•Η ιδέα για τον αυτοκράτορα

Δεν υφίσταται κάποιο συγκροτημένο πολιτικο-φιλοσοφικό

θεωρητικό σχήμα που να αποκρυσταλλώνει και να συστηματοποιεί
τις αντιλήψεις της εποχής για τον αυτοκράτορα και γενικά το κράτος
σε αντίθεση με τη Δύση.

Ιδεώδες πρότυπο σύμφωνα με τις διάσπαρτες σκέψεις και ιδέες:

-λόγοι αυτοκρατόρων
-νομοθετικό έργο
-πανηγυρικοί λόγοι προς τιμήν των αυτοκρατόρων
-ηγεμονικά κάτοπτρα (νουθετικοί λόγοι προς τους αυτοκράτορες)

•Προέλευση αυτοκρατορικής εξουσίας

• Αυτοκράτορας= ύπαρχος του Μεγάλου Βασιλέως σύμφωνα

με την έκφραση του Ευσεβίου: δηλαδή ο πρόσκαιρος
εκπρόσωπος του Θεού επί γης

• Κυβερνά κατά μίμηση του ουράνιου βασιλιά

• Αλλά και εκλεκτός του λαού και του στρατού

• ↓
• Στη εκλογή του από το λαό αποκαλύπτεται το θείο πνεύμα
•Εκλογή και αναγόρευση

ομάδες που αντιπροσωπεύουν τη λαϊκή βούληση:

1.Σύγκλητος:

συγκροτήθηκε από Μ. Κωνσταντίνο στα χρόνια του

Κωνσταντίου Β΄ εξισώθηκε με την σύγκλητο της Ρώμης, 2000
μέλη

Αρμοδιότητες: κυρίως συμβουλευτικές και περιορισμένες

νομοθετικές

-λειτουργούσε και ως δικαστήριο για την εξέταση εγκλημάτων

καθοσιώσεως

• 2. Δήμοι

• -οργανωμένα ημικρατικά σώματα του λαού – ομάδες

αρματοδρομιών – φατρίες του ιπποδρόμου

• Ερυθροί, Πράσινοι, Βένετοι, Λευκοί:

• -ημιστρατιωτική οργάνωση από τον 5ο αιώνα

• -εκτέλεση δημοσίων έργων
• -αστική πολιτοφυλακή

• «Ιππόδρομος άσυλο των τελευταίων ελευθεριών του λαού»

3. Στρατός
-αντιπροσωπεύεται συχνά από την ανακτορική φρουρά στα
καθεστωτικά του καθήκοντα

-άλλοτε ο στρατός που βρισκόταν σε εκστρατεία ανέδειξε

αυτοκράτορα (π.χ. Ιουλιανός, Φωκάς, Ηράκλειος)

Επευφημίες συγκλήτου, δήμων, στρατού είτε μαζί είτε χωριστά

συστατικό στοιχείο της αναγόρευσης του βυζαντινού
αυτοκράτορα

η στέψη, από τα μέσα περίπου του 5ου αιώνα, δεν αποτελεί

συστατικό στοιχείο της αυτοκρατορικής αναγόρευσης

•Ηθικά πλαίσια αυτοκρατορικής εξουσίας

1. υπηρεσία προς τον Θεό

(«Βασιλεύεις ]υπηρετ~ων τ`ον Θε`ον, κα`ι ]υπηρετε~ις Α[υτ`ον
βασιλεύων») πάπας Λέων Α΄
«σκήπτρον βασιλείας παρ`α Θεο~υ δεξάμενος, σκόπει π~ως [αρέσεις
τ~?ω ταύτην δεδωκότι» Αγαπητός Διάκονος

2. Υποχρέωση έναντι του λαού: λειτουργός της πολιτείας με κύριο

σκοπό και αποστολή του την ακάματη και αδιάκοπη φροντίδα για
τους υπηκόους του

Νεαρά Μαρκιανού (450): «νύχτα και μέρα μεριμνούμε, ώστε όλοι

όσοι ζουν κάτω από το σκήπτρο μας να είναι προφυλαγμένοι από
τις εχθρικές επιθέσεις και να ζουν ειρηνικά, ελεύθερα και με
ασφάλεια»
•NJ 149.2 (Ιουστίνος Β΄ 569): «Μοναδική μας έγνοια, υπό την καθοδήγηση
του Θεού, είναι να βλέπουμε τις επαρχίες υπό το κράτος των νόμων και
υπό ασφαλή διοίκηση, να απολαμβάνουν τη δικαιοσύνη των κυβερνητών
και ότι οι φόροι εισπράττονται ανελλιπώς. Διότι δεν υπάρχει τρόπος να
διατηρείται το κράτος αν οι εισφορές δεν εισπράττονται. Χάρη σε αυτές ο
στρατός, λαμβάνοντας ό,τι είναι καθορισμένο γι’ αυτόν, αντιστέκεται
στους εχθρούς και προστατεύει τους υπηκόους από τις επιθέσεις και την
κακότητα των βαρβάρων, και προστατεύει επίσης την ύπαιθρο και τις
πόλεις … και τα άλλα σώματα λαμβάνουν αυτό που πρέπει να τους
αποδοθεί, τα τείχη και οι πόλεις επιδιορθώνονται … και επιτελείται ό,τι
άλλο έχει επινοηθεί για την ευημερία των υπηκόων. Με τρόπο ώστε οι
εισφορές τους να μεταβιβάζονται και να ξοδεύονται είτε γι’ αυτούς είτε
από αυτούς και να μην έρχεται πίσω σε εμάς απολύτως τίποτα εκτός από
τις έγνοιες μας γι’ αυτούς, που δεν μένουν ωστόσο χωρίς ανταμοιβή,
εφόσον ο μεγάλος Θεός και Σωτήρας μας Ιησούς Χριστός, μέσα στη
μεγάλη του αγάπη για τους ανθρώπους, μας χαρίζει επιπλέον για τον λόγο
αυτό πλήθος αγαθών και ανταμοιβών»

•Αυτοκρατορική διαδοχή:

-δεν υφίστατο κληρονομική διαδοχή ως κανόνας δικαίου

-θεσμός συμβασιλείας

A. Rambaud: «τόσα θαυμάσια έργα της Πρόνοιας ή και της

Τύχης, τόσοι Δαβίδ που ξεφύτρωσαν από το χώμα και
έφτασαν ως τον αυτοκρατορικό θρόνο έδιναν το δικαίωμα
σε κάθε χωρικό, εργάτη, στρατιώτη ή ναυτικό στο Βυζάντιο
να ονειρεύεται το αυτοκρατορικό διάδημα»

Προϋποθέσεις: 1. Ορθόδοξος
2. Αρτιμελής

-Δικαίωμα λαϊκής αντίστασης

 Αυτοκρατορική τιτλοφορία
• Imperator Caesar (παρεμβάλλεται το όνομα του
αυτοκράτορα) Augustus

• Dominus (δεσπότης)

• Πιστὸς ἐν Χριστῷ (Ιουστίνος Β΄) βασιλεύς

(Ηράκλειος) Ῥωμαίων

• Βασιλεὺς καὶ αὐτοκράτωρ Ῥωμαίων

Κοινωνική δομή
-Ελεύθεροι
-Δούλοι: γενικό υπόστρωμα του πληθυσμού
-ιδιότητα κληρονομική από την πλευρά της μητέρας
-παρά τον χριστιανισμό δεν εξαλείφθηκε η δουλεία, αλλά
βελτιώνονται οι συνθήκες διαβίωσης των δούλων
-σταδιακά μειώνεται η δουλεία και εξαλείφεται μέχρι τον 12ο αιώνα
Κωνσταντινούπολη
-Συγκλητικοί
-Κρατικοί υπάλληλοι
-Ελεύθεροι επαγγελματίες-τεχνίτες
-φτωχοί με ευκαιριακή απασχόληση-μικροκαλλιεργητές

Αστικός πληθυσμός πόλεων

-Βουλευτές / πρωτεύοντες/ άρχοντες
-Μεσαία λαϊκά στρώματα / μέσοι
-Κατώτερα λαϊκά στρώματα / μικροί Το ζήτημα της κοινωνικής
κινητικότητας
 Αγροτικός πληθυσμός

-Ελεύθεροι μικρογεούχοι

-Ελεύθεροι εργάτες που εργάζονται με αντιμισθία

-Εξαρτημένη εργατική δύναμη:

Κολωνοί=τέως ελεύθεροι αγρότες που σταδιακά δένονται

με τη γη μετά από μακροχρόνια μίσθωσή της (30 έτη)

Εναπόγραφοι =προσδεδεμένοι με τη γη, θέση που

μοιάζει με εκείνη των δούλων, συγκαταλέγονταν
μεταξύ των περιουσιακών στοιχείων του
μεγαλογαιοκτήμονα
↓
Πάροικοι (μισθωτής αλλά και μικροκαλλιεργητής)

Αυτοκράτωρ

-εκλεκτός του Θεού-του λαού-στρατού

-ανώτατος άρχοντας
-ανώτατος δικαστής
↓
Εκχωρεί το δικαίωμα εκδίκασης
υποθέσεων στους διοικητικούς
Λειτουργούς (δεν υφίσταται
διάκριση των εξουσιών στο
Βυζάντιο)
 Αυτοκράτωρ-δικαστής

►δικάζει αυτοπροσώπως μόνος του ή σε συνεργασία με το ιερό

κονσιστώριο (auditorium)

►οι αποφάσεις του κοινοποιούνται μέσω των rescripta

►οι αποφάσεις του είναι ανέκκλητες

►δέχεται τις αιτήσεις των υπηκόων ή των αρχών που

απευθύνονται σε αυτόν για την εξέταση μιας υπόθεσης