Anna A.

Novokhatko

Εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Λογοτεχνία AEΦ 101 ΤΕΤΑΡΤΗ 8.30-11.00

4. 4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.1. Το σικελικό θέατρο. Επίχαρμος και Σώφρων

4.2. Η Αρχαία αττική κωμωδία

4.3. Αριστοφάνης

4.4. Η Μέση κωμωδία

4.5. Η νέα κωμωδία και ο Μένανδρος

4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

3.2. Τα θεατρικά είδη

Τραγωδία

Σατυρικό δράμα

Κωμωδία
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

Σατυρικό δράμα
Στις αρχές της εμφάνισης της δραματικής ποίησης το σατυρικό δράμα
ταυτιζόταν με τη Τραγωδία της οποίας τον χορό, στο αρχικό στάδιο,
την αποτελούσαν μονίμως Σάτυροι. Όταν όμως η Τραγωδία άρχισε
να εξελίσσεται με περισσότερο βαρύ και σοβαρότερο χαρακτήρα
στην εκλογή και διαπραγμάτευση των θεμάτων της, τότε πρώτος
ο Πρατίνας από την Φλειούντα άρχισε να διαπλάθει το "εύθυμο
δράμα» ως ιδιαίτερο είδος της ποίησης το οποίο και ονομάσθηκε
σατυρικό και με τη χαρακτηριστική μάλιστα κάπως ακόλαστη όρχηση
που ονομάζονταν "σίκιννις".

Αργότερα καθιερώθηκε ως έθιμο μετά από κάθε τριλογία τραγωδιών, ή μετά από τρεις χωριστές τραγωδίες ν΄
ακολουθεί σατυρικό δράμα ως τρόπο ψυχαγωγίας, εννοείται το τελευταίο έργο μιας δραματικής τετραλογίας, εκείνο
που ακολουθούσε μετά από τις τρεις τραγωδίες.
Ειδικότερα στους ποιητικούς δραματικούς αγώνες επιτρέπονταν οι ποιητές να μετέχουν με ένα μόνο σατυρικό
δράμα.

Kυριότερα γνωρίσματα του σατυρικού δράματος ήταν: η μόνιμη χρήση Xορού Σατύρων, που λειτουργεί ως κωμικό
αντίβαρο, η διακωμώδηση της τραγωδίας, η παρουσία της μυθολογίας, που αποτελεί την κυριότερη πηγή του
κωμικού στοιχείου, και η χρήση χονδροειδών αστείων και χυδαιότητας. Oι ποιητές χρησιμοποιούσαν τις ίδιες
μυθολογικές υποθέσεις, αλλά με πρόσωπα φαιδρού χαρακτήρα, την ίδια γλώσσα, τα ίδια μέτρα και τους ίδιους
δραματουργικούς τρόπους με την τραγωδία, προσαρμοσμένα όμως στις ιδιαίτερες ανάγκες του είδους (π.χ.
βωμολοχίες, επιδεικτικές ορχήσεις κ.ά.). Ήταν σύντομο σε έκταση και απλό στην κωμική πλοκή του μύθου·
απουσίαζε τελείως η πολιτική σάτιρα (ανοιχτή ή λανθάνουσα) προσώπων ή γεγονότων.
H όρχηση του σατυρικού Xορού, που γινόταν με ταχύτητα και κρότο των ποδιών, λεγόταν σίκιννις (από τον εισηγητή
της Σίκιννο) και ήταν μια παρωδία της σεμνής όρχησης του Xορού της τραγωδίας, που λεγόταν ἐμμέλεια (ἐν + μέλος =
αρμονία).
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.1. Το σικελικό θέατρο. Επίχαρμος και Σώφρων

4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.1. Το σικελικό θέατρο. Επίχαρμος και Σώφρων

Επίχαρμος
Εκτός από τη θεατρική του δεινότητα, ο ποιητής, επέδειξε και φιλοσοφικές τάσεις, μορφώθηκε πολύ
και επηρεάσθηκε από την πυθαγόρεια φιλοσοφία.
Έγραψε, κατά Σούδα, 52 εργα που αποτέλεσαν 10 βιβλία.
Έχουν σωθεί πολλοί τίτλοι έργων του καθώς και αποσπάσματα (πολλά σε παπύρους). Οι κωμωδίες
του διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες. Πρώτον, σε κωμωδίες που αποτελούν παρωδίες μύθων ή έχουν
ως θέμα τις περιπέτειες του Οδυσσέα (π.χ. Οδυσσεύς αυτόμολος, Οδυσσεύς ναυαγός, Σειρήνες,
Κύκλωψ, από τον κύκλο της Οδύσσειας)· δεύτερον, σε
κωμωδίες με θέματα από τη σύγχρονή του ζωή (Αγρωστίνος,
Ελπίς και Πλούτος)· και τρίτον, σε κωμωδίες που πραγματεύονται την αντίθεση δύο
προσωποποιημένων εννοιών (π.χ. Γη και θάλασσα, Λόγος και Λογίνα). Τα έργα
του ήταν σύντομα (300-400 στίχοι) χωρίς χορό και με απλή
δομή. Πολλές φορές αποτελούσαν απλή αντίθεση μεταξύ
δύο προσώπων και διακρίνονταν προπάντων για τη
ζωηρότητα της δράσης και την αντιπροσωπευτικότητα
των τύπων τους.
Σε μερικές κωμωδίες, ο Επίχαρμος. είχε ως στόχο τα
φιλοσοφικά συστήματα της εποχής του. Αυτό, καθώς και
οι φιλοσοφικές του τάσεις, συνέτειναν ώστε να θεωρηθεί,

λίγο μετά τον θάνατό του, περισσότερο φιλόσοφος παρά

κωμικός ποιητής. Από τα αποσπάσματα που σώθηκαν είναι
δύσκολο να διαπιστωθεί αν η κωμωδία του Επίχαρμου
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.1. Το σικελικό θέατρο. Επίχαρμος και Σώφρων

Σώφρων

από τις Συρακούσες

εμπνεύστηκε από τον πλούτο της δωρικής λαϊκής κωμωδίας και έγραψε λογοτεχνικούς
μίμους, ρεαλιστικές κωμικές σκηνές από την καθημερινή ζωή, σε δωρική διάλεκτο, με
τίτλους όπως Ἀκέστριαι («Ράφτρες»), Πενθερά, Ἀγροιώτας («Αγρότης»).

Δεν ξέρουμε από ποιους, με ποιαν ευκαιρία και πώς ακριβώς παρουσιάζονταν στο κοινό
αυτά τα έργα, ούτε αν ήταν γραμμένα σε λόγο «πεζό, αλλά με ρυθμό», όπως είναι
μαρτυρημένο.

Ο Πλάτων, που τα γνώρισε στη Σικελία,

τα εκτίμησε πολύ, και τα κρατούσε, λένε, κάτω από
το μαξιλάρι του. Αν πραγματικά τον επηρέασαν στη
διαμόρφωση των δικών του σωκρατικών διαλόγων,
όπως υποστηρίχτηκε, είναι αμφίβολο· σίγουρο είναι
μόνο ότι αργότερα, στα αλεξανδρινά χρόνια, οι μίμοι
του Σώφρονα στάθηκαν πρότυπο σε σημαντικούς
ποιητές, τον Θεόκριτο και τον Ηρώνδα.
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.2. Η Αρχαία αττική κωμωδία

Οι πληροφορίες μας για τις απαρχές και την εξέλιξή της

στα πρώτα στάδια, όσο οι κωμικές παραστάσεις γίνονταν
περιστασιακά από εθελοντές, είναι ελάχιστες.

Για μας η πορεία της ξεκινά το 486 π.Χ., όταν για πρώτη φορά ο επώνυμος άρχοντας της
Αθήνας «έδωσε Χορό σε κωμωδιογράφους», να διαγωνιστούν και αυτοί στους
δραματικούς αγώνες που οργανώνονταν στις γιορτές του Διονύσου.

Πρώτος νικητής γνωρίζουμε πως ήταν ο Χιωνίδης, αλλά από τα έργα του σώζονται μόνο
τρεις τίτλοι κωμωδιών (Ἥρωες, Πέρσαι ή Ἀσσύριοι, Πτωχοί) και οχτώ όλοι κι όλοι στίχοι.
Από τη στιγμή που οι παραστάσεις επισημοποιήθηκαν, η αττική κωμωδία απόχτησε
λογοτεχνική υπόσταση και φυσικά, όπως θα το περιμέναμε, επηρεάστηκε σε πολλά από το
παλαιότερο και κυρίαρχο τότε θεατρικό είδος, την τραγωδία.
Τραγωδία και κωμωδία έχουν έτσι πολλά κοινά: τους προλόγους, την πάροδο του Χορού,
την εναλλαγή των διαλογικών με τα τραγουδιστικά μέρη, την έξοδο κ.ά.

Οι ομοιότητες με την τραγωδία ας μη μας κάνουν να ξεχάσουμε ορισμένα σημαντικά

ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αττικής κωμωδίας: τις επινοημένες και σύγχρονες
υποθέσεις, τη χαλαρή θεατρική σύμβαση, τις παραβάσεις, και το ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν.
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.2. Η Αρχαία αττική κωμωδία

Οι υποθέσεις των κωμωδιών ήταν επινοημένες και στη

μεγάλη πλειοψηφία τους σύγχρονες. Ακόμα και όταν η
κωμική υπόθεση βασιζόταν στον μύθο, τα μυθικά δεδομένα
παραμορφώνονταν για να παραλληλιστούν με σύγχρονα
πρόσωπα, καταστάσεις και γεγονότα.
Η θεατρική σύμβαση που χωρίζει αυστηρά το ακροατήριο από τον υποθετικό χώρο του
έργου ήταν στις παραστάσεις των κωμωδιών εξαιρετικά χαλαρή.
Τα κωμικά πρόσωπα είχαν κάθε στιγμή τη δυνατότητα να απευθύνουν τον λόγο στους
θεατές, να τους εξηγήσουν κάτι ή ακόμα και να τους ζητήσουν βοήθεια.

Μια φορά, στη μέση περίπου της παράστασης, συχνά και μια δεύτερη φορά προς το τέλος,
οι υποκριτές αποσύρονταν όλοι. Μόνος του τότε ο Χορός απόθετε ένα μέρος από τη σκευή
του, πλησίαζε το κοινό, τραγουδούσε και μιλούσε άμεσα, ως Χορός, στους θεατές για
θέματα κατά κανόνα άσχετα με την πορεία του έργου: επαινούσε τον ποιητή, υπογράμμιζε
την πρωτοτυπία της υπόθεσης, κολάκευε το ακροατήριο, ζητούσε να του δώσουν το
βραβείο κλπ. Αυτό το μέρος ονομαζόταν παράβαση, από την κίνηση του Χορού που
παρέβαινε (προχωρούσε) προς την άκρη της ορχήστρας για να πλησιάσει όσο γινόταν τους
θεατές.
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.2. Η Αρχαία αττική κωμωδία

Ήταν δικαίωμα των κωμωδιογράφων (και το ακροατήριο το περίμενε) να σατιρίζουν με τον πιο άμεσο
και ελευθερόστομο τρόπο οποιονδήποτε ήθελαν, απλό άνθρωπο ή μεγαλουσιάνο, ονομαστικά,
κατηγορώντας τον π.χ. για βαρβαρική καταγωγή, για δειλία, για δωροδοκία, για σεξουαλικές
παρεκτροπές κλπ. Όπως θα το περιμέναμε, αυτό το δικαίωμα, κληρονομημένο από τα παλιά γονιμικά
έθιμα, ενοχλούσε ιδιαίτερα τους πολιτικούς, που μια δυο φορές επιχείρησαν να το απαγορέψουν -
μάταια! Ενισχυμένοι από τη λαϊκή παράδοση και τη δημοκρατική αρχή της παρρησίας, οι κωμικοί
ποιητές συνέχισαν τις προσωπικές επιθέσεις, ώσπου με την καταστροφή του 404 π.Χ. και την
ατμόσφαιρα της καχυποψίας που ακολούθησε το ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν ατόνησε μόνο του.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που σημειώσαμε ισχύουν για τη λεγόμενη Αρχαία ή Παλαιά κωμωδία,
δηλαδή για το διάστημα από τη θεσμοθέτηση των κωμικών αγώνων ως το τέλος του Πελοποννησιακού
πολέμου (486-404 π.Χ.). Ακολούθησαν η Μέση κωμωδία, από το 404 π.Χ. ως το τέλος της Κλασικής
εποχής, και η Νέα κωμωδία, που χρονολογικά εντάσσεται στην Αλεξανδρινή εποχή.

Ανάμεσα στους κωμωδιογράφους που έδρασαν πριν από τον Αριστοφάνη, σημαντικότεροι ήταν ο
Κρατίνος, που δε δίσταζε να κακολογεί τον Περικλή και την Ασπασία, ο Κράτης, που «από το τίποτα
κατέβαζε σπαρταριστές ιδέες» (Αριστοφάνης), και ο Φερεκράτης, που σε ένα του έργο παρουσίασε
προσωποποιημένη τη Μουσική να περιγράφει πώς την ταλαιπωρούσαν οι ποιητές του νέου
διθυράμβου. Όλοι τους, με τις επιτυχίες και τις αποτυχίες τους, με τους νεωτερισμούς και τις
εμπνεύσεις τους, βοήθησαν ώστε η κωμωδία από σύντομη και χαλαρή που ήταν στην αρχή να
μεγαλώσει, να αποκτήσει συνοχή και να μεστώσει.

από τα έργα τους δε σώζονται παρά αποσπάσματα

4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.3. Αριστοφάνης

Είναι ενδεικτικό ότι στο πρώτο του έργο, τους Δαιταλεῖς («Συμποσιαστές»),
παρουσιάζονταν αντιμέτωποι δύο νέοι, ένας σώφρων, εκπαιδευμένος με τον
παραδοσιακό τρόπο, και ένας καταπύγων (ξαδιάντροπος), μαθητής των σοφιστών. Οι
Δαιταλεῖς παρουσιάστηκαν το 427 π.Χ., όταν ο ποιητής δεν ήταν ούτε είκοσι χρονών,
και πήραν το δεύτερο βραβείο.
Δύο χρόνια αργότερα ο Αριστοφάνης πέτυχε την πρώτη του πρώτη νίκη, στα Λήναια, με
τους Ἀχαρνεῖς («Δημότες των Αχαρνών»), όπου
ένας Αθηναίος, ο Δικαιόπολης, μπουχτισμένος από τον
πόλεμο, κατορθώνει να συνάψει ιδιωτική ειρήνη (και
εμπορικές σχέσεις) με τους Σπαρτιάτες και τους συμμάχους
τους, και καλοπερνά, μόνος αυτός, όσο οι άλλοι
ταλαιπωρούνται.

Από τις 40 τουλάχιστον κωμωδίες που ξέρουμε πως έγραψε

έχουν σωθεί οι 11. Από αυτές οι εννιά είναι τα μόνα έργα της
Παλαιάς κωμωδίας που διασώθηκαν οι άλλες δύο,
γραμμένες μετά το 400 π.Χ., είναι πάλι τα μόνα έργα της
Μέσης κωμωδίας που έχουν διασωθεί . Ανάλογα με το θέμα
τους, οι κωμωδίες μπορούν να χωριστούν σε δύο μεγάλες
κατηγορίες.
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.3. Αριστοφάνης

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν κωμωδίες με θέματα πολιτικά και κοινωνικά:

(α) οι Ἀχαρνεῖς,
(β) οι Ἱππεῖς, όπου ένας τυχάρπαστος ἁλλαντοπώλης κατατροπώνει τον παντοδύναμο
Κλέωνα τον δημαγωγό και συνετίζει τον προσωποποιημένο αθηναϊκό Δήμο,
(γ) οι Σφῆκες, όπου ένας γιος πασχίζει να βάλει μυαλό στον πατέρα του, που άλλο δε
φροντίζει από το να ορίζεται κάθε μέρα δικαστής στα λαϊκά
δικαστήρια και να δικάζει·
(δ) Εἰρήνη, όπου ένας αγρότης λευτερώνει τη θεά Ειρήνη
από τη σπηλιά όπου την είχε φυλακίσει ο Πόλεμος
(ε) η Λυσιστράτη, όπου οι γυναίκες όλης της Ελλάδας
συνωμοτούν, αρνιούνται να εκτελέσουν τα συζυγικά τους
καθήκοντα όσο συνεχίζεται ο Πελοποννησιακός πόλεμος,
και υποχρεώνουν τους άντρες να συνάψουν ειρήνη.
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.3. Αριστοφάνης

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν κωμωδίες με θέματα από την πνευματική ζωή:

(α) Νεφέλαι, όπου ο Σωκράτης εμφανίζεται ως γνήσιος σοφιστής να διδάσκει πώς να

εξαπατούν τους δανειστές τους όσοι χρωστούν,
(β) Θεσμοφοριάζουσαι, όπου οι γυναίκες αποφασίζουν να σκοτώσουν τον Ευριπίδη,
που τις κακολογεί στις τραγωδίες του, και
(γ) Βάτραχοι, όπου ο θεός Διόνυσος κατεβαίνει στον Άδη
για να αναστήσει έναν από τους τρεις μεγάλους τραγικούς,
τον καλύτερο.
Από τις παραπάνω κατηγορίες εξαιρούμε ένα έργο σαν
παραμύθι, τους Ὄρνιθες, όπου σατιρίζεται
η αθηναϊκή ζωή στο σύνολό της, και ο ήρωας, ένας
τετραπέρατος Αθηναίος, καταφέρνει με τη βοήθεια των
πουλιών να εκθρονίσει τον Δία και να πάρει την πανέμορφη
Βασίλεια γυναίκα του.
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.3. Αριστοφάνης
Από τους σύγχρονους του Αριστοφάνη κωμωδοποιούς σημαντικότερος ήταν ο Εύπολης. Δεκαεφτά
χρονών πρωτοπήρε μέρος στους δραματικούς αγώνες, όπου με τις συνολικά 14 συμμετοχές του
πέτυχε 7 πρώτες νίκες. Με τον Αριστοφάνη είχε πολλά κοινά: διακωμωδούσαν τα ίδια ή παρόμοια
πρόσωπα και φαινόμενα, οι υποθέσεις των κωμωδιών τους έμοιαζαν πολύ και οι κωμικές
εμπνεύσεις τους συγγένευαν τόσο ώστε να γεννηθούν υποψίες.
Ο Αριστοφάνης τον κατηγόρησε πως «πήρε το πανωφόρι μου κι έφτιαξε τρία
παλτουδάκια» (απόσπ. 58 ΚΑ.), και ο Εύπολης απάντησε πως την
κωμωδία του Αριστοφάνη «τους Ιππείς μαζί τους γράψαμε με τον
φαλακρό, και του τους χάρισα» (απόσπ. 89 ΚΑ.).
Από τα έργα του Εύπολη έχουν σωθεί πολλά αποσπάσματα,
ανάμεσά τους ένα μεγαλούτσικο, παπυρικό, από την κωμωδία του
Δῆμοι (412 π.Χ.), όπου ο Σόλων, ο Μιλτιάδης, ο δίκαιος Αριστείδης
και ο Περικλής επιστρέφουν από τον Άδη και ελεεινολογούν την
κατάντια της Αθήνας μετά την αποτυχημένη Σικελική εκστρατεία.

O 5ος π.Χ. αιώνας ήταν ο αιώνας της μεγάλης ακμής του θεάτρου,
ποιοτικά όσο και ποσοτικά.
Με τους μετριότερους υπολογισμούς διαπιστώνουμε ότι σε εκατό
χρόνια, μόνο στην Αθήνα, στα Μεγάλα Διονύσια και στα Λήναια,
παρουσιάστηκαν πάνω από 380 τραγικές τετραλογίες και πάνω από
470 κωμωδίες - όλα μαζί περισσότερα από 1900 δράματα.
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.4. Η Μέση κωμωδία

Όπως φανερώνει και τ᾽ όνομά της, η Μέση Κωμωδία δεν είναι παρά η μεταβατική μορφή
της Κωμωδίας, από την πρωταρχική Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία, στη Νέα. Η εποχή της
ορίζεται, συμβατικά όπως πάντα, από το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου ως το
θάνατο του Μεγαλέξανδρου (404-323 π.Χ.), εποχή όπου, μετά την κατάλυση και την
παλινόρθωσή της, η αθηναϊκή δημοκρατία επιβιώνει ως σχήμα, αλλά αποβάλλει σταδιακά
μεγάλο μέρος από την ιδεολογική της βάση και την πολιτική ακτινοβολία της.

Αντίστοιχα, στη Μέση Κωμωδία ατονούν, υποχωρούν και τελικά χάνονται τα περισσότερα
δημοκρατικά χαρακτηριστικά: η παρρησία και το ονομαστί κωμωδείν, η καυστική πολιτική
σάτιρα, o κεντρικός ρόλος του Χορού και η Παράβαση πάνω απ᾽ όλα. Παράλληλα, το
πρόσεξε ο Αριστοτέλης (Ηθικ. Νικομ. 1128a), αμβλύνεται και η τάση για αισχρολογία και
άσεμνα θεάματα.
Έτσι, σιγά σιγά, όχι χωρίς διακυμάνσεις και πισωγυρίσματα, η έντονα λαϊκή,
ελευθερόστομη και φαντασιακή αττική Αρχαία Κωμωδία μετασχηματίζεται σε
πειθαρχημένο και ρεαλιστικό, πανελλήνιο κοινωνικό δράμα.
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.4. Η Μέση κωμωδία

Ο πανελλήνιος χαρακτήρας της Μέσης Κωμωδίας φανερώνεται και από το μεγάλο αριθμό
των κωμωδιογράφων - Αθηναίων, Ροδίων, Μιλησίων, Σικυωνίων, Θηβαίων, κλπ.- και των
έργων τους, που σίγουρα δεν προορίζονταν όλα για τις αττικές μόνο σκηνές, αλλά και για
τα πάμπολλα θέατρα που είχαν χτιστεί και λειτουργούσαν στις περισσότερες ελληνικές
πόλεις. Γνωστά μάς είναι σήμερα, από διάφορες πηγές, σαράντα εννέα ονόματα ποιητών,
ανάμεσά τους του Αντιφάνη από την Αθήνα και του Άλεξη από τους Θουρίους, που το
μεσαιωνικό λεξικό της Σούδας τούς αποδίδει τριακόσιες εξήντα πέντε κωμωδίες στον
πρώτο, και διακόσιες σαράντα πέντε στον δεύτερο.

Από την τόσο πλούσια δραματική παραγωγή της Μέσης, ολόκληρες δε μας σώθηκαν παρά
δύο κωμωδίες:
οι Εκκλησιάζουσες (392 π.Χ.) και
ο Πλούτος (388 π.Χ.), έργα του Αριστοφάνη, που φυσικό ήταν, έχοντας βιώσει τις
περιπέτειες της Αθήνας και τις γενικότερες ιστορικές μεταβολές στο γύρισμα από τον 5ο
στον 4ο π.Χ. αιώνα, να προσαρμόσει τα ύστερα έργα του στις νέες συνθήκες.

πολλά από τα χαρακτηριστικά της Μέσης Κωμωδίας

4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.4. Η Μέση κωμωδία

Αν και τον 4ο αι. π.Χ. δεν ήταν εύκολο να βρεθούν Χορηγοί να τον χρηματοδοτήσουν, ο
Χορός δεν έχει καταργηθεί· συμβαίνει όμως ο ρόλος του να έχει σε πολλά υποβαθμιστεί,
και να παρουσιάζει σημαντικές ιδιοτυπίες: οι χορευτές τυχαίνει για ένα διάστημα ν᾽
αποχωρήσουν, όπως στις Εκκλησιάζουσες, αφήνοντας άδεια την ορχήστρα· συμβαίνει
συχνά τα εμβόλιμα τραγούδια του να μην έχουν καν καταγραφεί στο κείμενο, όπου στη
θέση τους, κιόλας στις Εκκλησιάζουσες και στον Πλούτο, διαβάζουμε ως σκηνοθετική
οδηγία την παρεπιγραφή ΧΟΡΟΥ. Όσο για την Παράβαση, οι Εκκλησιάζουσες και ο Πλούτος
δεν έχουν καθόλου, αλλά ορισμένα αποσπάσματα από χαμένες κωμωδίες μαρτυρούν ότι
δεν είχε αποκλειστεί τελείως.

Η θεματική της Μέσης Κωμωδίας, όπως φανερώνεται από τους τίτλους και τ᾽
αποσπάσματα των χαμένων κωμωδιών, παρουσιάζει την ίδια με της Αρχαίας ποικιλία·
όμως (α) οι πολιτικές κωμωδίες, που κατά κανόνα αναφέρονταν στην αθηναϊκή
πραγματικότητα, σπανίζουν, ενώ πολλαπλασιάζονται οι κωμωδίες με θέματα πολιτειακά
σαν των Εκκλησιαζουσών και κοινωνικά σαν του Πλούτου, με πανελλήνιο ενδιαφέρον· (β)
άφθονες ήταν οι κωμωδίες με μυθολογικό περιεχόμενο: άλλες που παρωδούσαν τους
μύθους αυτούς καθαυτούς, άλλες που μαζί με τους μύθους σατίριζαν και το χειρισμό τους
στα έργα σύγχρονων ή προγενέστερων τραγικών ποιητών· (γ) αντικείμενο διακωμώδησης
αποτελούσαν και οι φιλόσοφοι, όχι πια ο Σωκράτης και το φροντιστήριον, αλλά ο
Πλάτωνας, οι Πυθαγόρειοι και οι σχολές τους.
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.5. Η νέα κωμωδία και ο Μένανδρος

Η Αρχαία Κωμωδία, όπως τη γνωρίζουμε από τον Αριστοφάνη, είναι
γέννημα της κλασικής πόλεως και οργανικό κομμάτι της δημόσιας
ζωής των Αθηναίων. Όταν όμως η πόλη-κράτος εκλείπει μετά τις
κατακτήσεις του Αλεξάνδρου, ο πολίτης χάνει την ταυτότητά του και στρέφεται στην
ιδιωτική του ζωή· τώρα πια τη θέση της πόλης παίρνει ο οἴκος, η οικογένεια με τα
προβλήματά της. Μέσα από το πνεύμα ενός ολοένα αυξανόμενου ατομισμού γεννιέται η
Νέα Κωμωδία, η οποία άνθησε μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου το 323 μέχρι και τα τέλη
του 1ου αι. π.Χ. με επίκεντρο και πάλι την Αθήνα.
Επηρεασμένη από έργα όπως οι Χαρακτήρες του Θεοφράστου, η Νέα Κωμωδία
παρουσιάζει ανθρώπινους τύπους με παγιωμένα και αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά: η
εταίρα, ο στρατιώτης, ο παράσιτος, ο τεχνίτης, ο μάγειρας κ.ά. Οι υποθέσεις αντλούνται
από τη ζωή των καθημερινών ανθρώπων, αυτών που με σύγχρονους όρους θα ονομάζαμε
«μικροαστούς»· επαναλαμβανόμενα κωμικά μοτίβα και τυπικές σκηνές όπως η
αναγνώριση χαμένων παιδιών αποτελούν τον κανόνα.
Τεχνικά τα περισσότερα έργα της Νέας Κωμωδίας διακρίνονταν σε πέντε πράξεις, στις
οποίες παρεμβάλλονταν άσματα του χορού, συνήθως άσχετα προς την κυρίως υπόθεση.
Πολύτιμες μαρτυρίες για τον τρόπο παράστασης της μοντέρνας αυτής κωμωδίας μας
αποτελούν τα τυποποιημένα προσωπεία (ο γραμματικός Πολυδεύκης στο Ὀνομαστικόν
περιγράφει αναλυτικά 44 τέτοιες μάσκες) και τα απλά κοστούμια (από τα οποία είχαν
αφαιρεθεί τα άσεμνα «αξεσουάρ» όπως ο φαλλός που γνωρίζουμε από την Αρχαία
Κωμωδία).
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.5. Η νέα κωμωδία και ο Μένανδρος

Μένανδρος (344-292 π.Χ.)

έγραψε περισσότερες από 100 κωμωδίες

αν και δημοφιλής στην αρχαιότητα, το έργο του σταμάτησε να αντιγράφεται στο Βυζάντιο,
οπότε και τα μοναδικά αποσπάσματα των κωμωδιών του σώζονται σε παπύρους.
Η τύχη, ο έρωτας, τα ανθρώπινα ελαττώματα, οι αξίες της οικογένειας αποτελούν τον
βασικό άξονα των κωμωδιών του.
Τα καλύτερα σωζόμενα έργα του είναι ο Δύσκολος, μια κωμωδία ηθών με πρωταγωνιστή
τον μισάνθρωπο Κνήμωνα και οι Ἐπιτρέποντες με
θέμα ένα έκθετο βρέφος και τη διεκδίκηση των
περιουσιακών του στοιχείων από δύο δούλους.
Άλλοι εκπρόσωποι της Νέας Κωμωδίας, από τ ους
οποίους σώζονται κυρίως τίτλοι και αποσπάσματα,
είναι ο Φιλήμονας, ο Δίφιλος και ο Μάχων.

Η Νέα Κωμωδία αποτέλεσε το πρότυπο για τη

ρωμαϊκή κωμωδία, που φέρει τη σφραγίδα
του Πλαύτου και του Τερέντιου.
4.11.2020 Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ.

4.5. Η νέα κωμωδία και ο Μένανδρος

Poetae Comici Graeci (PCG)

von Rudolf Kassel und Colin Austin herausgegeben

Band 1: Comoedia Dorica, mimi, phlyaces, 2001

Band 2: Agathenor – Aristonymus, 1991

Band 3,2: Aristophanes. Testimonia et fragmenta, 1984

Band 4: Aristophon – Crobylus, 1983

Band 5: Damoxenus – Magnes, 1986

Band 6,2: Menander. Testimonia et fragmenta apud scriptores servata, 1998

Band 7: Menecrates – Xenophon, 1989

Band 8: Adespota, 1995