Σύγχρονη Εκπαίδευση

τ. 166 (2011)

Β ι β λ ι ο -
Κριτική 169
Κριτική παρουσίαση

Tι είναι πολιτισμική ιστορία;

[του Peter BURKE]

(μετάφραση Σπύρος Σηφακάκης)

Εκδ. ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα, 2008, 24×17, σσ. 269

Νίκος ΠΟΥΛΙΟΠΟΥΛΟΣ, Ιφιγένεια ΒΑΜΒΑΚΙΔΟΥ*

ο έργο που παρουσιάζουμε αποτελεί- στις πρακτικές (ιστορία των θρησκευτι-

Τ ται από έξι κεφάλαια και μια ενότητα
συμπερασμάτων. Ειδικότερα το πρώτο
κεφάλαιο αναφέρεται στην μεγάλη παρά-
δοση ως κλασσική πολιτισμική ιστορία/
κουλτούρα και κοινωνία/ανακάλυψη του
λαού. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια
αναφορά αφενός στους κλασσικούς συγ-
γραφείς της πολιτισμικής ιστορίας και
αφετέρου στις μαρξιστικές κριτικές που
τους ασκήθηκαν, ενώ την ίδια στιγμή
τίθενται υπό συζήτηση οι έννοιες της πα-
ράδοσης και της κουλτούρας. Στο τρίτο
κεφάλαιο περιγράφεται η στιγμή της ιστο-
ρικής ανθρωπολογίας, η επέκταση της
κουλτούρας, η μετά-αποικιοκρατία και ο
φεμινισμός στην έρευνα. Στο τέταρτο κε-
φάλαιο παρουσιάζεται το νέο επιστημονι-
κό υπόδειγμα με βάση το οποίο οι ιστορι-
κοί πλέον δίνουν μια μεγαλύτερη έμφαση
κών πρακτικών, της γλώσσας, της ανά-
γνωσης, του σώματος), στις αναπαραστά-
σεις (λογοτεχνικές, οπτικές ή διανοητι-
κές), στη μνήμη, στην υλική κουλτούρα
και στο σώμα. Στο πέμπτο κεφάλαιο ανα-
φέρεται η εμφάνιση του κονστρουκτιβι-
σμού και της αποδόμησης στα πλαίσια της
νέας πολιτισμικής ιστορίας ενώ στο έκτο
κεφάλαιο όπως επίσης στον επίλογο και
στα συμπεράσματα παρουσιάζονται τόσο
τα όρια του κλάδου, όσο και οι δυνατότη-
τες επέκτασης του προς άλλες κατευθύν-
σεις και πεδία έρευνας.
Οι θεωρίες που εμπλέκονται στο έργο
είναι η πολιτισμική και φεμινιστική θεω-
ρία στο πεδίο του μεταδομισμού. Οι κλά-
δοι από τους οποίους αντλούνται τα πα-
ραδείγματα είναι κυρίως αυτός της αν-

* Ο Νίκος Πουλιόπουλος είναι υποψήφιος Phd στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας. Η Ιφιγέ-
νεια Βαμβακίδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας.
 Σύγχρονη Εκπαίδευση
τ. 166 (2011)
θρωπολογίας και των πολιτισμικών σπου-
170 δών. Ο Peter Burke είναι Ομότιμος Καθη-
γητής Πολιτισμικής ιστορίας στο Πανεπι-
στήμιο του Καίμπριτζ. Στα ελληνικά κυ-
κλοφορούν επίσης τα βιβλία του: Ιστορία
και κοινωνική θεωρία (Νήσος 2002), Αυ-
τοψία. Οι χρήσεις των εικόνων ως ιστορι-
κών μαρτυριών (Μεταίχμιο 2003).
Στο έργο αυτό ο David Burke ασκεί
κριτική στην ιστορία της πολιτισμικής
ιστορίας καλύπτοντας τις εξελίξεις του
πεδίου έτσι, όπως αυτές διαμορφώθηκαν
κατά κύριο λόγο στον αγγλόφωνο κόσμο,
στην ηπειρωτική Ευρώπη, στην Ασία, στη
Βόρεια και στη Νότια Αμερική. Ο David
Burke μέσα από τον κριτικό απολογισμό
και την ιστορική αναδρομή προσπαθεί να
απαντήσει στο καίριο ερώτημα του τι είναι
η πολιτισμική ιστορία και τι είναι αυτό που
κάνουν τελικά οι πολιτισμικοί ιστορικοί.
Η πολιτισμική ιστορία άρχισε να ανα-
πτύσσεται1 κατά κύριο λόγο με το τέλος
του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου μια περίοδο
κατά την οποία ο λαός άρχισε να αποκτά
μια νέα οικονομική, κοινωνική, πολιτική
και πολιτισμική σημασία. Στα πλαίσια αυ-
τών των εξελίξεων οι ιστορικοί άρχισαν
να δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στις έν-
νοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας,
έννοιες οι οποίες ήταν κατά κύριο λόγο
ταυτισμένες με την διανοητική και την
πολιτισμική ζωή της ελίτ. Η στροφή του
ενδιαφέροντος των ιστορικών στη δια-
μόρφωση του «πολιτισμού» και της «κουλ-
τούρας» από τα κάτω, δηλαδή η πολιτι-
σμική στροφή πραγματοποιήθηκε μέσα
από τη διαλεκτική συνάντηση με άλλες
επιστήμες, όπως είναι η κοινωνιολογία, τα
οικονομικά, η ψυχολογία, η πολιτισμική
γεωγραφία, η ανθρωπολογία και οι πολι-
τικές επιστήμες, οι οποίες έδιναν έμφαση
και σε παραμέτρους τις οποίες οι ιστορι-
κοί δεν μελετούσαν συστηματικά. Έτσι
ολοκληρώθηκε μια διεύρυνση της έννοιας
της κουλτούρας σε ολόκληρο το κοινωνι-
κοοικονομικό φάσμα.
Η διεύρυνση αυτή πραγματοποιήθηκε
παράλληλα με την ανάπτυξη του κλάδου
των πολιτισμικών σπουδών −κατά την
δεκαετία του 60 στην Αγγλία με κύριο εκ-
πρόσωπο την σχολή του Μπέρμιγχαμ− μέ-
σα από τις οποίες επαναπροσδιορίστηκαν
και εμπλουτίστηκαν έννοιες, όπως είναι
αυτές της κοινωνικής τάξης, της νεανικής
κουλτούρας, του φύλου, του γένους, της
εθνικότητας και της συμβολικής έκφρα-
σης. Πρόκειται δηλαδή για όλα εκείνα τα
στοιχεία, που συνθέτουν το σύνολο μιας
κουλτούρας-πολιτισμού −σύμφωνα και
με τον ανθρωπολογικό ορισμό της κουλ-
τούρας− στην οποία συμπεριλαμβάνο-
νται όλες εκείνες οι αντιλήψεις, σκέψεις,
γνώσεις, συνήθειες, τρόποι ζωής που πα-
ράγονται από μια ομάδα ανθρώπων.
1. Η πολιτισμική ιστορία δεν είναι νέα ανακάλυ-
ψη η επινόηση. Είχε ήδη αποτελέσει αντικεί-
μενο μελέτης στη Γερμανία με αυτό το όνομα
περισσότερα από διακόσια χρόνια πριν. Πριν
από εκείνη την περίοδο, υπήρχαν ξεχωριστές
ιστορίες της φιλοσοφίας, της ζωγραφικής, της
λογοτεχνίας, της χημείας, της γλώσσας κ.α
Από το 1780 και μετά βρίσκουμε ιστορίες της
ανθρώπινης κουλτούρας και της κουλτούρας
συγκεκριμένων περιοχών η εθνών.

Μεγάλη απήχηση στους πολιτισμικούς
ιστορικούς είχε ο ανθρωπολόγος Clifford
Geertz, ο οποίος ορίζει την κουλτούρα ως
«ένα ιστορικά μεταδιδόμενο πρόπλασμα
νοημάτων ενσωματωμένων σε σύμβολα,
ένα σύστημα κληρονομημένων αντιλή-
ψεων, εκφρασμένων σε συμβολικές μορ-
φές, μέσω των οποίων οι άνθρωποι επικοι-
νωνούν, διαιωνίζουν και αναπτύσσουν τη
γνώση τους σχετικά με τη ζωή και τη στάση
τους προς αυτήν». Ο ιστορικός της λογοτε-
χνίας Darton ακολουθώντας τους ανθρω-
πολόγους όρισε τη σύλληψη της ετερότη-
τας ως το κύριο καθήκον του πολιτισμικού
ιστορικού και ακολουθώντας συγκεκριμέ-
να τον Geertz υποστήριξε ότι μπορεί κα-
νείς να ερμηνεύσει μια τελετή ή μια πόλη
ακριβώς, όπως μπορεί να ερμηνεύσει μια
λαϊκή δοξασία ή ένα φιλοσοφικό κείμενο.
Mέσα από την συνδιαλλαγή της ιστο-
ρίας με την ανθρωπολογία2 εμφανίστηκε
και η μικρο-ιστορία3, η μέθοδος της οποίας
είναι παρόμοια με αυτήν της ανθρωπολο-
γίας, πρόκειται δηλαδή για την μέθοδο της
εκτεταμένης μελέτης περίπτωσης − εστία-
ση του ερευνητικού ενδιαφέροντος σε μια
συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, μέσω της
οποίας μπορούν να αναδειχθούν η ατομι-
κή και η τοπική εμπειρία αποφεύγοντας
έτσι τον οικονομικό και κοινωνικό ντε-
τερμινισμό.
Στα πλαίσια των κοινωνικών αλλαγών,
δηλαδή την εμφάνιση της μετα-αποικιο-
κρατίας και του φεμινισμού, μέσα στις
οποίες πραγματοποιήθηκε η στροφή της
ιστορίας προς την γλωσσολογία και την
κοινωνική ανθρωπολογία έγινε η ανάδει-
Σύγχρονη Εκπαίδευση
τ. 166 (2011)
ξη της μικρο-ιστορίας. Έτσι άρχισε να δί-
νεται μεγαλύτερη σημασία σε εκείνες τις
ομάδες, οι οποίες βρίσκονταν σε ένα κα- 171
θεστώς υποτέλειας − δηλαδή τις αποκα-
λούμενες από τον Antonio Gramsci υπάλ-
ληλες τάξεις (subaltern groups). Την ίδια
στιγμή άρχισε να αναγνωρίζεται η αξία
των περιφερειακών πολιτισμών και οι το-
πικές μορφές γνώσης, αναγνώριση η οποία
μπορεί να ειδωθεί και ως μια αντίδραση
από μέρους των ιστορικών στην παγκο-
σμιοποίηση.
Στη πολιτισμική ιστορία/στη νέα πολι-
τισμική ιστορία, δίνεται μεγαλύτερη έμ-
φαση στις νοοτροπίες, στις αντιλήψεις, στην
κοινωνική τάξη, στο έθνος, στα αισθήμα-
τα, στη μνήμη, στο σώμα, στο φύλο, την τέ-
χνη είτε ακόμη και στις αναπαραστάσεις
2. Η ευρεία ανθρωπολογική έννοια της κουλ-
τούρας συνδέει τη μελέτη των συμβόλων, που
οι ιστορικοί είχαν εγκαταλείψει ως πεδίο ενα-
σχόλησης των ειδικών της τέχνης και της λο-
γοτεχνίας − με την καθημερινή ζωή την οποία
εξερευνούσαν οι κοινωνικοί ιστορικοί.
3. H μικρο-ιστορία ήταν συνέπεια της αύξουσας
απομυθοποίησης της λεγόμενης αφήγησης
της προόδου της ανέλιξης του σύγχρονου δυ-
τικού πολιτισμού μέσω της αρχαίας Ελλάδας
και της Ρώμης, του Χριστιανισμού, της Ανα-
γέννησης, της Μεταρρύθμισης, της Επιστη-
μονικής επανάστασης, του Διαφωτισμού, κα-
θώς και της Γαλλικής και της Βιομηχανικής
επανάστασης. Αυτή η θριαμβολογούσα ιστο-
ρία παρέβλεψε τα επιτεύγματα και τη συμβο-
λή άλλων πολιτισμών, όπως επίσης και οι κοι-
νωνικές ομάδες της Δύσης, που δεν συμμετεί-
χαν στα παραπάνω κινήματα και φαινόμενα.
 Σύγχρονη Εκπαίδευση
τ. 166 (2011)
(λογοτεχνικές, οπτικές ή διανοητικές, της
γυναίκας, του άλλου κ.λπ.), και στους τρό-
172 πους με τους οποίους αυτές οι κατηγορίες
κατασκευάζονται και ανακατασκευάζο-
νται. Οι πολιτισμικοί ιστορικοί δίνουν με-
γαλύτερη έμφαση στον άνθρωπο, μιας και
όπως υποστηρίζει και ο Huizinga «τί εί-
δους ιδέα μπορούμε να διαμορφώσουμε
για μια εποχή αν δεν βλέπουμε καθόλου
ανθρώπους μέσα της; Αν πρέπει να προ-
βαίνουμε μόνο σε γενικευμένες θεωρήσεις
το κάνουμε αλλά φτιάχνουμε μια έρημο
και την αποκαλούμε ιστορία».
Οι πολιτισμικοί ιστορικοί επηρεασμέ-
νοι από την θεωρία της κοινωνικής κατα-
σκευής δεν προσλαμβάνουν αυτές τις κοι-
νωνικές κατηγορίες ως σταθερές και αμε-
τάβλητες, αλλά ως εύκαμπτες, ρευστές
και διαπραγματεύσιμες. Το ίδιο ισχύει γε-
νικότερα και για τις ατομικές ταυτότητες,
ταυτότητες τις οποίες μελετούν μέσα από
«προσωπικά έγγραφα» (ego documents),
τα οποία είναι κείμενα γραμμένα σε πρώ-
το πρόσωπο και έχουν τη μορφή επιστο-
λών, ταξιδιωτικών εντυπώσεων, ημερο-
λογίων και βιογραφιών.
Πώς όμως δημιουργούνται αυτές οι
ταυτότητες και κατηγορίες;
Για παράδειγμα ένας αριθμός πρόσφα-
των ιστορικών μελετών έχουν δείξει πως
συμβάλλουν οι γιορτές στη διαδικασία
κατασκευής κοινοτήτων, από τις μεσαιω-
νικές τελετές στέψης μέχρι τις παρελάσεις
των Orange Lodges στη Βόρεια Ιρλανδία
στις 12 Ιουλίου. Αυτές οι συλλογικές μορ-
φές δράσης όχι μόνο εκφράζουν, αλλά και
ενισχύουν το αίσθημα της συλλογικής
ταυτότητας των συμμετεχόντων. Πάρα
ταύτα οι ιστορικοί οφείλουν να εξερευ-
νούν τα όρια της πολιτισμικής πλαστικό-
τητας, δηλαδή τον βαθμό στον οποίο η
κουλτούρα μπορεί να γίνει αντικείμενο
κατασκευής και επινόησης, όρια που ορι-
σμένες φορές τίθενται από οικονομικές
παραμέτρους, άλλες φορές πάλι από πολι-
τικές παραμέτρους και κάποιες φορές από
πολιτισμικές παραδόσεις.
Η έννοια της πολιτισμικής κατασκευής
και η πολιτισμική ιστορία γενικότερα
έχουν δεχθεί κριτική, γιατί αφενός η πρώ-
τη ορισμένες φορές ερμηνεύεται ως δείγ-
μα μιας υποκειμενιστικής επιστημολογίας,
μιας υποχώρησης της επαλήθευσης, μιας
πεποίθησης ότι όλα γίνονται, ενώ την ίδια
στιγμή η δεύτερη με την έμφαση που δίνει
στον πολιτισμό και στην κουλτούρα κιν-
δυνεύει να χάσει την επαφή ευρύτερα με
το πολιτικό και κοινωνικό-ταξικό πεδίο.
Ακριβώς σε αυτό το σημείο τίθεται και ο
προβληματισμός περί των ορίων, αλλά
και των διαφορών −τόσο στο αντικείμενο
μελέτης όσο και στη διαφορά μεθοδολο-
γίας− ανάμεσα στην πολιτισμική και στην
κοινωνική ιστορία.
Τα όρια αυτά είναι δυσδιάκριτα και
αυτό μας έχει οδηγήσει σήμερα να μιλάμε
για τη δημιουργία μιας υβριδικής ιστορίας,
ένας όρος στον οποίο μπορούν να ενσω-
ματωθούν τα σημεία σύγκλισης και τα ση-
μεία απόκλισης των δύο αυτών ιστορικών
τομέων, τόσο αναφορικά με τις μεθοδο-
λογίες (π.χ. ποσοτικές ή ποιοτικές) που
χρησιμοποιούν όσο και με τους τρόπους

με τους οποίους μεταφράζονται τα γεγο-
νότα και οι ευρύτερες πολιτισμικές-κοι-
νωνικές αλλαγές, που γίνονται στην κάθε
χρονική περίοδο.
Στο σημείο αυτό η δική μας ανάγνωση
του έργου, καθώς και η χρήση/αξιοποίηση
της πολιτισμικής στροφής στην ιστοριο-
γραφία μας παραπέμπει στο Σχέδιο από-
φασης «για τον προλεταριακό πολιτισμό»
του Λένιν: « Στη Σοβιετική εργατο-αγρο-
τική Δημοκρατία όλη η τοποθέτηση του
ζητήματος της διαφώτισης, τόσο στον πο-
λιτικο-διαφωτιστικό τομέα γενικά, όσο
και στον τομέα της τέχνης, ειδικά, πρέπει
να διαποτίζεται από το πνεύμα της ταξι-
κής πάλης του προλεταριάτου για την επι-
τυχή πραγματοποίηση των σκοπών της
δικτατορίας του, δηλ. για την ανατροπή
της αστικής τάξης, για την κατάργηση
των τάξεων για την εξάλειψη κάθε εκμε-
τάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. [...]
Ο μαρξισμός απόκτησε την κοσμοϊστορι-
κή σημασία του σαν ιδεολογία του επανα-
στατικού προλεταριάτου, γιατί δεν απόρ-
ριψε καθόλου τις πολυτιμότατες κατα-
κτήσεις της αστικής εποχής, αλλά αντίθε-
τα αφομοίωσε και επεξεργάστηκε ό,τι πο-
λύτιμο είχε να παρουσιάσει μέσα σε δύο
χιλιάδες και πλέον χρόνια η ανάπτυξη της
ανθρώπινης σκέψης και του πολιτισμού.
[...] Το Πανρωσικό συνέδριο της Προλετ-
κούλτ, στηριζόμενο σταθερά σ’ αυτή την
θεμελιακή άποψη, αποκρούει με τον πιο
κατηγορηματικο τρόπο, σαν θεωρητικά
λαθεμένη και πρακτικά επιζήμια, κάθε
Σύγχρονη Εκπαίδευση
τ. 166 (2011)
προσπάθεια να επινοήσει κανείς έναν
ιδιαίτερο δικό του πολιτισμό, να κλειστεί
στις δικές του ξεκομμένες οργανώσεις, να 173
διαχωρίσει τους τομείς εργασίας του Επι-
τροπάτου Λαϊκής Παιδείας και της Προ-
λετκούλτ ή να δημιουργήσει μια «αυτονο-
μία» της Προλετκούλτ μέσα στο θεσμό
του Επιτροπάτου Λαϊκής Παιδείας κτλ.
Αντίθετα, το συνέδριο θεωρεί σαν απόλυ-
τη υποχρέωση όλων των οργανώσεων της
Προλετκούλτ να βλέπουν τον εαυτό τους
σαν εντελώς βοηθητικά όργανα του δι-
κτύου των ιδρυμάτων του Επιτροπάτου
Λαϊκής Παιδείας και να εκτελούν, κάτω
από τη γενική καθοδήγηση της Σοβιετι-
κής εξουσίας (ειδικά του Επιτροπάτου
Λαϊκής Παιδείας) και του Κομμουνιστι-
κού κόμματος της Ρωσίας, τα καθήκοντά
τους, σαν ένα μέρος των καθηκόντων της
δικτατορίας του προλεταριάτου»4.
Σε κάθε κοινωνικό χώρο υπάρχει μια
πολιτισμική ιεραρχία. Ο Μαρξ, όπως και ο
Βέμπερ δεν έσφαλλαν όταν επισήμαναν
ότι η κουλτούρα της κυρίαρχης τάξης εί-
ναι η κυρίαρχη κουλτούρα. Για τον Μαρξ,
όπως και για τον Βέμπερ, η σχετική δύνα-
μη των διαφορετικών εκδοχών της κουλ-
τούρας στον ανταγωνισμό που τις αντι-
παραθέτει, εξαρτάται ευθέως από τη σχε-
τική κοινωνική δύναμη των ομάδων, οι
οποίες είναι στηρίγματά τους.
4. Βλ. Lenin Vladimir Illic (1988). Άπαντα, τόμ.
41, σελ. 336-337: Σύγχρονη Εποχή.