ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

1η εργασία στη θεματική ενότητα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ

ΖΑΒΑΛΙΑΝΗΣ ΑΡΓΥΡΙΟΣ

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ-ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ

Δρ. ΑΝΔΡΕΟΥ ΑΝΔΡΕΑΣ

Πολυκάρπη Καστοριάς

14 Νοεμβρίου 2016

Σελίδα | 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ……………………………………………………………………………3

Α.1.Η ΑΣΤΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ

ΤΕΧΝΗΣ………………………………………………………………………………3

2. ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ………………………………..5

3.Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΩΝ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΩΝ………………………………………………………………………6

4.Ο ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ………………...…7

Β.Η ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΙΩΝ ΜΕ ΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ Η

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ………………...9

ΕΠΙΛΟΓΟΣ………………………………………………………………………..…10

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………..………12

Σελίδα | 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μετά την Αναγέννηση η σημαντικότερη αναβίωση του κλασικισμού στην

Ευρώπη συντελείται στα μέσα του 18ου αιώνα με το κίνημα του Νεοκλασικισμού το
οποίο θα αποτελέσει την αισθητική έκφραση της αστικής τάξης στην έντονη
αντιπαράθεση της με την αυλική αριστοκρατία που θα κορυφωθεί με τη Γαλλική
Επανάσταση. Η επιστροφή στην αισθητική και τα ηθικά πρότυπα της κλασικής
αρχαιότητας θα έχει ως αποτέλεσμα την ηθική και πολιτική αναγέννηση του
ανθρώπου που θα εκφραστεί με τη φιλοσοφική σκέψη των εκπροσώπων του
Διαφωτισμού και θα επηρεάσει και την ελληνική διανόηση δημιουργώντας έτσι τις
προϋποθέσεις για την εθνική αφύπνιση των Ελλήνων. Το νέο ρεύμα θα ενισχύσουν οι
αρχαιολογικές ανακαλύψεις στην Ηράκλεια και την Πομπηία καθώς και το
συγγραφικό έργο του γερμανού αρχαιολόγου Γιόχαν Βίνκελμαν. Ο θαυμασμός για
τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό θα προκαλέσει την αύξηση του περιηγητισμού στην
Ελλάδα με ποικίλους σκοπούς.1

Η εργασία που ακολουθεί θα διαρθρωθεί σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος

στην ενότητα ένα, θα επιχειρηθεί να διερευνηθεί η σχέση της ανερχόμενης αστικής
τάξης με τη διαμόρφωση της έννοιας της υψηλής τέχνης και την εμφάνιση του
κινήματος του νεοκλασικισμού. Στη δεύτερη ενότητα θα γίνει λόγος για τον
Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και την κριτική που άσκησαν οι εκπρόσωποι του στο
σύστημα αξιών της εποχής τους κάτω από την επίδραση των αξιών της κλασικής
αρχαιότητας. Στην τρίτη ενότητα θα κάνουμε αναφορά στο Νεοελληνικό Διαφωτισμό
που συνέβαλε στη πνευματική αφύπνιση των Ελλήνων μέσω της επιστροφής στην
κλασική αρχαιότητα και τέλος στην τέταρτη ενότητα θα αναφερθούμε στο κίνημα του
φιλελληνισμού με κυριότερο εκπρόσωπο τον ρομαντικό ποιητή Βύρωνα καθώς και
στην εικαστική διάσταση του στο χώρο της ζωγραφικής με τον πίνακα του Οντεβάρ.
Στο δεύτερο μέρος θα αναλύσουμε τη σχέση των Ευρωπαίων περιηγητών με τις
ελληνικές αρχαιότητες και με την αρχαιολογική έννοια της πολιτισμικής συνέχειας.

Α. 1. Η ΑΣΤΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ

ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

1
Ι. Βούρτσης, Ε. Μανακίδου, Γ. Πασχαλίδης, Κ. Σμπόνιας, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Α’: Η
Έννοια του Πολιτισμού. Όψεις του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999, σελ. 81-82,177

Σελίδα | 3
 Η έννοια της κουλτούρας με τη μεταφορική της σημασία ως καλλιέργεια των
τεχνών, γραμμάτων και επιστημών, όπως αυτή καθιερώνεται στα μέσα του 18ου
αιώνα, σηματοδοτεί την κοινωνική ανέλιξη της αστικής τάξης, χάρη στην κατάκτηση
της πνευματικής καλλιέργειας, σε αντιδιαστολή προς την ιεραρχικά και αυταρχικά
κοινωνικά δομημένη ευγενική καταγωγή της αριστοκρατίας.2Η οικονομική πρόοδος
και το αίτημα της αστικής τάξης για πολιτική ισότητα θα αναδείξει, πριν την τελική
αναμέτρηση με την αυλική αριστοκρατία ένα νέο πεδίο σύγκρουσης στο χώρο της
τέχνης. Ήδη από την περίοδο της Αναγέννησης και έπειτα οι αστοί διανοούμενοι και
καλλιτέχνες ασκούν κάθε μορφή τέχνης έχοντας βγει από το πολιτισμικό περιθώριο
κυριαρχώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στο χώρο το συμβολικών συγκρούσεων. Στο
χώρο της τέχνης εμφανίζεται στα μέσα του αιώνα ένα νέο αισθητικό ιδεώδες που
σταδιακά συνδέεται με τις αξίες και τα ουμανιστικά πρότυπα του Διαφωτισμού
έχοντας ορθολογιστικά κλασικιστικό χαρακτήρα το οποίο στρέφεται εναντίον της
εκζήτησης και της ελαφρότητας της αυλικής τέχνης του ροκοκό. Αυτό το νέο
αισθητικό ιδεώδες που διαμορφώνεται βάσει υψηλής θεματολογίας που αντλείται από
τη φύση, τη μυθολογία, την αρχαία και νεότερη ιστορία, τη θρησκεία και άλλες
μορφές τέχνης όπως η λογοτεχνία, σύμφωνα με τα πρότυπα της κλασικής τέχνης, ως
έκφραση του Ιδανικού, του Αληθινού, αξιών που έχουν χαρακτήρα διαχρονικό και
οικουμενικό με απώτερο σκοπό την ηθικοπνευματική διάπλαση του κοινού σε
αντίθεση με την εφήμερη ψυχαγωγία των τεχνών του συρμού, οι θεωρητικοί της
τέχνης θα το αποκαλέσουν μεγάλο ή υψηλό ύφος ή, υψηλή τέχνη. Ο όρος αυτός
συνδέεται με το κίνημα του νεοκλασικισμού το οποίο αναβιώνει στα μέσα περίπου
του 18ου αιώνα τα ιδανικά και πρότυπα των τεχνών της κλασικής αρχαιότητας. Οι
ανασκαφές και οι ανακαλύψεις αρχαιοτήτων στην Ηράκλεια και στην Πομπηία της
Ιταλίας την ίδια εποχή θα συμβάλλουν στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την
αρχαιοελληνική καλαισθησία. Οι αντιλήψεις του γερμανού αρχαιολόγου Γιόχαν
Βίνκελμαν, του κυριότερου θεωρητικού του νεοκλασικισμού για την μίμηση της
απλότητας και του μεγαλείου των έργων τέχνης της κλασικής αρχαιότητας θα
επηρεάσουν όχι μόνο τους συγχρόνους του αλλά και τους μεταγενέστερους καθώς οι
απόψεις του θα βρουν γόνιμο έδαφος στην ιδεολογία της Γαλλικής Επανάστασης.3

2
Ι. Βούρτσης, Ε. Μανακίδου, Γ. Πασχαλίδης, Κ. Σμπόνιας, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Α’: Η
Έννοια του Πολιτισμού. Όψεις του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 33
3
Ι. Βούρτσης, Ε. Μανακίδου, Γ. Πασχαλίδης, Κ. Σμπόνιας, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Α’: Η
Έννοια του Πολιτισμού. Όψεις του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 81-82

Σελίδα | 4
2. ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Ο Διαφωτισμός του 18ου αιώνα, ως διευρωπαϊκό φαινόμενο, πρέπει να

θεωρηθεί ως η ολοκλήρωση του ανθρωπιστικού κινήματος που ξεκίνησε από την
Αναγέννηση με τη στροφή στις αξίες και τα ιδανικά του αρχαίου κόσμου.4Αποτελεί
επακόλουθο της Επιστημονικής Επανάστασης του 16ου και 17ου αιώνα που με τη
σειρά της προκλήθηκε από τις ανακαλύψεις και την επιστημονική πρόοδο που είχε
συντελεστεί στον τομέα των φυσικών επιστημών.5 Οι διανοητές του Διαφωτισμού
διαμορφώνουν ιδέες και θεωρίες ενεργοποιώντας την ικανότητα του ανθρώπινου νου
να αναστοχάζεται κριτικά αποδεσμεύοντας έτσι το ευρωπαϊκό πνεύμα από τα δεσμά
του μεσαιωνικού σκοταδισμού. Σύμφωνα με τους σημαντικότερους πρόδρομους του
κινήματος, Καρτέσιου, Σπινόζα και του πλέον γνωστού ως πατέρα του Διαφωτισμού
Τζων Λοκ η κύρια οδός για τη γνώση είναι η διάνοια ή ο λόγος που ωθεί τη
φιλοσοφική σκέψη να εγκαταλείψει τις μεταφυσικές ερμηνείες και να προσδιορίσει
τα όρια και της δυνατότητες της γνώσης. Η παραίνεση του Καντ «τόλμα να
γνωρίζεις» συνοψίζει τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού θέτοντας τον ανθρώπινο
νου στην αναζήτηση της αλήθειας μέσω της γνώσης.6Το φιλοσοφικό κίνημα του
Διαφωτισμού εξελίσσεται θέτοντας σε αμφισβήτηση την απολυταρχία ασκώντας
δυσμενή κριτική στην ιεραρχία των πολιτισμικών της αξιών. Ο Μιραμπώ καταρρίπτει
το πολιτισμικό πρότυπο του «εκπολιτισμού» και της κόσμιας και ευπρεπούς
κοινωνικής συμπεριφοράς που προάγει η αριστοκρατία της Αυλής, θεωρώντας ότι
αυτό «δεν της δίνει την ουσία και τη μορφή της αρετής». Η κριτική του Μιραμπώ στο
σύστημα αξιών της εποχής του, δίνει μια νέα ερμηνεία στη έννοια του πολιτισμού
πάνω στην οποία συγκροτείται η φιλοσοφική σκέψη του Διαφωτισμού προβάλλοντας
έτσι τη διαμόρφωση ενός νέου μεταρρυθμιστικού οράματος πολιτικού και
πολιτισμικού χαρακτήρα. Τα έργα του Μοντεσκιέ και του Βολταίρου καθώς και ο
κύκλος των εγκυκλοπαιδιστών (Κοντορσέ, Χόλμπαχ κ.ά.) εκφράζουν την πίστη στη
δύναμη της ανθρώπινης λογικής καθώς και την πεποίθηση ότι είναι δυνατή η διαρκής
βελτίωση της ανθρώπινης φύσης προς την πνευματική και ηθική τελειότητα με τη

4
Κ. Θ. Δημαράς, Το σχήμα του Διαφωτισμού, Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. ΙΑ’, Αθήνα: Εκδοτική
Αθηνών, 1975, σελ. 329
5
Γ. Μαργαρίτης, Σπ. Μαρκέτος, Κ. Μαυρέας, Ν. Ροτζώκος, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ’: Νεότερη και
Σύγχρονη Ελληνική ιστορία, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999, σελ. 30
6
Π. Μ. Κιτρομηλίδη, Νεοελληνικός Διαφωτισμός: Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.,
2000, σελ. 13

Σελίδα | 5
βοήθεια της γνώσης και της επιστήμης.7Παράλληλα στο χώρο των πολιτικών ιδεών η
στροφή των φιλοσόφων του διαφωτισμού στην πολιτισμική ιστορία της κλασικής
αρχαιότητας αποτέλεσε βασικό στοιχείο στη σύνδεση των λαών της Ευρώπης με το
ιστορικό τους παρελθόν. Το ενδιαφέρον για τις αξίες της κλασικής αρχαιότητας
διαμορφώνει μια νέα συνείδηση που εναντιώνεται στο παραδοσιακό κοσμολογικό
σχήμα της θρησκείας.8Η επίδραση που ασκεί η Αρχαιότητα καθώς και η επιρροή των
αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων αποτυπώνεται συχνά στα έργα των φιλοσόφων του
Διαφωτισμού όπως του Ρουσσώ ή του Μοντεσκιέ και διαμορφώνει την πολιτική τους
σκέψη.9 Μέσα σ’ αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο οι ιδέες του φιλελευθερισμού για τα
ατομικά δικαιώματα ενάντια στο δεσποτισμό και η επιθυμία για αλλαγή και
ορθολογισμό θα βρουν την κορύφωση τους στη Γαλλική Επανάσταση (1789) με
κεντρικό αίτημα το σύνθημα: « ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα».10

3. Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΩΝ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΩΝ

Η μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών επέτρεψε, από τα

τέλη του 17ου έως και τις αρχές του 19ου αιώνα, στις περιοχές όπου ακμάζει το
ελληνικό στοιχείο, (ελληνικός χώρος, παραδουνάβιες ηγεμονίες, παροικίες του
εξωτερικού) τη δημιουργία και ανάπτυξη πνευματικού κινήματος ανάλογου του
ευρωπαϊκού Διαφωτισμού που ονομάστηκε Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Ισχυρές
κοινωνικές δυνάμεις με κύριους φορείς τους Φαναριώτες, τους εμπόρους και τους
λογίους λόγω της συχνής επαφής με τη Δύση και τις ιδέες του Διαφωτισμού θα
αποτελέσουν τον κύριο μοχλό της ανανέωσης που θα βελτιώσει τους όρους υπό τους
οποίους ζει ο ελληνισμός και θα συντελέσει στην καλλιέργεια ενός είδους προεθνικής
συνείδησης που θα οδηγήσει στην εθνική αποκατάσταση.11Δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση
στην καλλιέργεια της παιδείας, με τη μετάφραση και την κυκλοφορία στην ελληνική
γλώσσα, βασικών έργων του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, κυρίως του Βολταίρου, του
Νεύτωνα και άλλων διαφωτιστών με σκοπό να γνωρίσουν οι Έλληνες τις ιδέες της
7
Ι. Βούρτσης, Ε. Μανακίδου, Γ. Πασχαλίδης, Κ. Σμπόνιας, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Α’: Η
Έννοια του Πολιτισμού. Όψεις του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999, σελ. 29,31-32
8
Π. Μ. Κιτρομηλίδη, Νεοελληνικός Διαφωτισμός: Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.,
2000, σελ. 15-16
9
C. Mosse, Ο Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός στο Διαφωτισμό, Αθήνα: Σαββάλας, 1998, σελ. 59
10
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 2000, σελ. 420
11
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 419-421

Σελίδα | 6
«φωτισμένης» Ευρώπης. Ουσιαστική θα είναι η συμβολή του Κοραή με την έκδοση
και τη μελέτη έργων της κλασσικής γραμματείας αλλά και γενικότερα η σύνδεση του
νέου ελληνισμού με την αρχαιότητα. Επιδίωξη του ο «φωτισμός» του Γένους να
οδηγήσει στην εθνική αφύπνιση και απελευθέρωση. Οι Έλληνες στην προσπάθεια
τους να διαμορφώσουν εθνική συνείδηση επικαλέστηκαν την Αρχαιότητα. Ο αγώνας
τους ενάντια στους Οθωμανούς ήταν συνέχεια του αγώνα των αρχαίων προγόνων
τους ενάντια στην Περσική βαρβαρότητα.12 Η σύνδεση με την Αρχαιότητα δηλώνεται
με τη μελέτη της ιστορίας της αρχαίας Ελλάδας, τη βάπτιση των παιδιών με ονόματα
αρχαιοελληνικά καθώς και με το έντονο ενδιαφέρον που εκδηλώνεται για τον λαϊκό
πολιτισμό (επιρροή Χέρντερ). Παράλληλα στην ευρύτερη εκπαιδευτική προσπάθεια
εντάσσεται και το γλωσσικό πρόβλημα («αρχαΐζουσα ή καθομιλουμένη») σε στενή
συνάρτηση με την αναγέννηση του έθνους.13

4. Ο ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ

Ο θαυμασμός των Ευρωπαίων για την αρχαία Ελλάδα που διαμορφώθηκε

μέσα από τις περιγραφές πολλών περιηγητών που προσήλθαν στις περιοχές που
υπήρχαν τα μνημεία της ελληνικής αρχαιότητας, όπως ο Λόρδος Βύρων,
δημιούργησαν το κίνημα του φιλελληνισμού οι εκπρόσωποι του οποίου ήταν
αντίθετοι με την ύπαρξη ενός καθεστώτος που το θεωρούσαν «βάρβαρο», που δεν
ανταποκρίνονταν στις ιδέες και τις αρχές του Διαφωτισμού και του ευρωπαϊκού
πολιτισμού. Οι ριζοσπαστικές τάσεις του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, το πολιτιστικό
κίνημα του ρομαντισμού που έθεσε σε νέες βάσεις τις φιλελεύθερες ιδέες αλλά και τα
διαχρονικά γόνιμα στοιχεία της παράδοσης του Ελληνισμού σε συνδυασμό με τα
μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης και η ιδέα του έθνους ενίσχυσαν το
φιλελληνικό ρεύμα που εκδηλώθηκε με την έκρηξη της Ελληνικής
Επανάστασης.14Στις χώρες της δυτικής Ευρώπης δημιουργήθηκαν φιλελληνικές
επιτροπές οι οποίες ανέλαβαν την προβολή και την ενίσχυση του Αγώνα με ποικίλους
τρόπους που οδήγησαν σταδιακά τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις με την πίεση που
ασκούσαν σε μια φιλικότερη προσέγγιση υπέρ των Ελλήνων. Η υποστήριξη του

12
Γ. Μαργαρίτης, Σπ. Μαρκέτος, Κ. Μαυρέας, Ν. Ροτζώκος, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ’: Νεότερη και
Σύγχρονη Ελληνική ιστορία, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999, σελ. 55-57
13
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 2000, σελ. 427-428
14
Γ. Μαργαρίτης, Σπ. Μαρκέτος, Κ. Μαυρέας, Ν. Ροτζώκος, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ’: Νεότερη και
Σύγχρονη Ελληνική ιστορία, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999, σελ. 37,109-111

Σελίδα | 7
αγώνα των Ελλήνων από προσωπικότητες της ευρωπαϊκής διανόησης (με το λόγο,
την ποίηση και την τέχνη γενικότερα), κόντρα στα σχέδια της Ιεράς Συμμαχίας και τις
συντηρητικές κυβερνήσεις, με κυριότερο εκπρόσωπο τον ρομαντικό ποιητή Λόρδο
Βύρωνα, τροφοδότησε την φιλελληνική κίνηση και κινητοποίησε την ευρωπαϊκή
κοινή γνώμη στη διαμόρφωση της ιδέας για τη δημιουργία ελληνικού κράτους στα
εδάφη που άκμασε η ελληνική Αρχαιότητα. Η μετάβαση του Λόρδου Βύρωνα στην
Ελλάδα ως εκπροσώπου της φιλελληνικής επιτροπής του Λονδίνου και η άφιξη του
στο Μεσολόγγι σε συνδυασμό με το κύρος της φήμης που τον περιέβαλλε έτυχε
θερμής υποδοχής. Η σύντομη εμπλοκή του στην «ελληνική υπόθεση» και ο πρόωρος
θάνατος του (7 Απριλίου 1824) που συγκλόνισε ολόκληρη την επαναστατημένη
Ελλάδα και την Ευρώπη δημιούργησε έναν ακόμη θρύλο κατατάσσοντας τον
ανάμεσα στους ήρωες της Επανάστασης.15

Σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιδεών του φιλελληνισμού έπαιξε και η
εικαστική διάσταση του. Στο χώρο της ζωγραφικής φόρο τιμής στην προσωπικότητα
του Λόρδου Βύρωνα αποτίνει και ο φιλέλληνας Ολλανδός ζωγράφος Ζοζέφ Ντενίς
Οντεβάρ, με τον πίνακα του, όπου απεικονίζει τον ποιητή στο νεκρικό του κρεβάτι.
Στον πίνακα αυτόν, ο Βύρωνας εικονίζεται ως μάρτυρας-αγωνιστής της
επαναστάσεως. Το έργο αυτό ανήκει στη τεχνοτροπία του νεοκλασικισμού και
συγκαταλέγεται στα έργα «υψηλής τέχνης» καθώς ακολουθεί τα χαρακτηριστικά της.
Ο Οντεβάρ ακολουθώντας τα καλλιτεχνικά πρότυπα της κλασικής αρχαιότητας
εξιδανικεύει την εικόνα του Βύρωνα μεταμορφώνοντας την από λογοτεχνική σε
ηρωϊκή. Η νεοκλασική αισθητική αντίληψη μέσα από τη μίμηση των έργων της
αρχαίας ελληνικής τέχνης δεν προβάλει απλά ως στόχο της καλλιτεχνικής
δημιουργίας την ανάδειξη κάποιου ιδανικού ομορφιάς αλλά στοχεύει κυρίως στην
ηθική και πνευματική αναγέννηση του κοινού με τη δημιουργία νέων κλασικών
έργων τέχνης που θα αποδίδουν τα ιδανικά πρότυπα και ιδεώδη της εποχής.16Στη
στροφή 73 (Το προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ) ο Βύρων δείχνει τη λύπη του για
την εικόνα που παρουσιάζουν στην εποχή του τα αρχαιολογικά μνημεία αλλά
παράλληλα εκφράζει και την πίστη στην αξία τους και την πεποίθηση πως στη δική
του μνήμη διατηρούν ακόμα κάτι από το μεγαλείο τους. Η υπόμνηση του

15
Γ. Μαργαρίτης, Σπ. Μαρκέτος, Κ. Μαυρέας, Ν. Ροτζώκος, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ’: Νεότερη και
Σύγχρονη Ελληνική ιστορία, στο ίδιο, σελ. 111-114
16
Ι. Βούρτσης, Ε. Μανακίδου, Γ. Πασχαλίδης, Κ. Σμπόνιας, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Α’: Η
Έννοια του Πολιτισμού. Όψεις του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999, σελ. 81-82

Σελίδα | 8
προβεβλημένου από τη Δύση αρχαίου ελληνικού παρελθόντος και η ανάμνηση από
το αρχαίο παρελθόν (αρχαιολογικά κατάλοιπα, θρύλος του Μ. Αλεξάνδρου, ομηρικά
έπη) κάτω από την επίδραση των ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού θα
συντελέσουν στην καλλιέργεια της ιστορικής συνείδησης των Νεοελλήνων και θα
οδηγήσουν στην εθνική αποκατάσταση.17

Β. Η ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΙΩΝ ΜΕ ΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ

Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ

Το ενδιαφέρον για τις ελληνικές κλασικές αρχαιότητες είχε αρχίσει να

εκδηλώνεται πιο έντονα από τον 18ο αιώνα, ιδιαίτερα μετά την έκδοση από τον
Βίνκελμαν της Ιστορίας της τέχνης της Αρχαιότητας (1764) και την αναβίωση του
κινήματος του κλασικισμού, όπου η λέξη «ελληνικό» χρησιμοποιήθηκε «για να
περιγράψει έργα που έφταναν το ύψιστο ιδανικό της τελειότητας». 18Οι ιδέες επίσης
του Ρομαντισμού δημιούργησαν μια νοσταλγία για το παρελθόν και ενθάρρυναν τη
μελέτη του λαϊκού πολιτισμού ευνοώντας έτσι τη στροφή προς την ελληνορωμαϊκή
αρχαιότητα. Μεγάλη απήχηση είχε ακόμη και το λεγόμενο Grand Tour (Μεγάλη
Περιοδεία) στην Ελλάδα και στην ανατολική Μεσόγειο λόγω των αρχαιοτήτων και
της πολιτιστικής παράδοσης.19Στην αυγή του 19ου αιώνα πλήθος αρχαιόφιλων
συρρέουν στην Ελλάδα με σκοπό την έρευνα, τη μελέτη αλλά και σε πολλές
περιπτώσεις την πρόσκτηση ελληνικών αρχαιοτήτων και τη μεταφορά τους στις
πατρίδες τους.20Το 1812 δημοσιεύονται τα ποιήματα του Λόρδου Βύρωνα, ‘Το
προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ’, και ‘Η κατάρα της Αθηνάς, που αναφέρονται στη
λεηλασία του Παρθενώνα από τον Σκωτσέζο Λόρδο Έλγιν, τον τελευταίο στη σειρά
αρχαιοκάπηλο της Ακρόπολης. Ο ποιητής παρακινημένος από τη λεηλασία του
μνημείου εξαπολύει δριμύ κατηγορητήριο εναντίον του. Ο Λόρδος του Έλγιν στο
διάστημα 1801-1805 εκμεταλλευόμενος τη διπλωματική θέση του στην Υψηλή Πύλη
αφαίρεσε με το συνεργείο του μεγάλο μέρος από το γλυπτό διάκοσμο του
Παρθενώνα, μια Καρυάτιδα του Ερεχθείου καθώς και άλλα σημαντικά κομμάτια της
Ακρόπολης προκαλώντας μεγάλες ζημιές στο μνημείο. Τα γλυπτά αυτά κατέληξαν το

17
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β’:
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 2000, σελ. 429-430
18
R. Stoneman, Αναζητώντας την κλασική Ελλάδα, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1996, σελ. 177
19
Μ. Βουτηράς & Α. Γουλάκη-Βουτηρά, Η αρχαία ελληνική τέχνη και η ακτινοβολία της, Θεσσαλονίκη:
Ι.Ν.Σ.: Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 2011, σελ. 377-378
20
Ι. Βούρτσης, Ε. Μανακίδου, Γ. Πασχαλίδης, Κ. Σμπόνιας, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Α’: Η
Έννοια του Πολιτισμού. Όψεις του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999, σελ. 177

Σελίδα | 9
1816 στο Βρετανικό Μουσείο. Το κυνήγι των αρχαιοτήτων συνεχίζεται την πρώτη
εικοσαετία του 19ου αιώνα από μια διεθνή ομάδα Ευρωπαίων (Γερμανών, Άγγλων,
Δανών) διανοούμενων, αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών οι οποίοι ιδρύουν στην Αθήνα
μια αρχαιόφιλη εταιρεία με την επωνυμία «Ξένειον» (το 1810) με κύριο μέλημα τον
ενθουσιασμό για την Ελλάδα τα γράμματα και τις τέχνες της. Η ομάδα αυτή που
κάποιοι την χαρακτηρίζουν εταιρεία αριστοκρατών αρχαιοκαπήλων πραγματοποίησε
δύο μεγάλες ανασκαφές μία στο ναό της Αφαίας στην Αίγινα (1811), από όπου
άρπαξαν τα γλυπτά των αετωμάτων και μία δεύτερη στο ναό του Επικούρειου
Απόλλωνα στις Βάσσες από όπου άρπαξαν τμήματα της ζωφόρου. Τα γλυπτά αυτά
μετά τη δημοπράτηση τους κατέληξαν στο Μόναχο και το Λονδίνο αντίστοιχα.21

Η παράδοση και η πολιτιστική κληρονομιά σε συνδυασμό με τη γραμμική

οπτική της ιστορίας συγκροτούν την έννοια της πολιτισμικής συνέχειας. Η
αρχαιολογική έννοια της πολιτισμικής συνέχειας δηλώνει ότι τα αρχαιολογικά
κατάλοιπα παρελθόντων πολιτισμών που έχουν διασωθεί αποτελούν σημαντικά
τεκμήρια αυτής της συνέχειας και πρέπει να προστατευτούν. Στο πλαίσιο της
εμφάνισης των εθνικών κρατών στην Ευρώπη του 19ου αιώνα το ενδιαφέρον για την
διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς αποτέλεσε σημαντικό στοιχείο
νομιμοποίησης για τη δημιουργία μιας ενιαίας εθνικής συνείδησης. Το πάθος με το
οποίο ρίχτηκε η Ευρώπη στη σπουδή του αρχαιοελληνικού πολιτισμού από την
Αναγέννηση και μετά και η οικειοποίηση από τους Ευρωπαίους πλήθους ελληνικών
πολιτιστικών στοιχείων δημιούργησε μια εξιδανικευμένη εικόνα της Ελλάδας.22Στα
τέλη του 19ου αιώνα οι εξελίξεις στον τομέα της αρχαιολογικής έρευνας και της
επιστήμης θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής
συνείδησης και κατ’ επέκταση στη «Μεγάλη Ιδέα».23

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η σύγκρουση της αστικής τάξης με την αυλική αριστοκρατία στο χώρο των
πολιτισμικών αξιών στα μέσα του 18ου αιώνα, σε συνδυασμό με τις αρχαιολογικές
ανακαλύψεις στη Πομπηία και την Ηράκλεια και τις αντιλήψεις του ιστορικού της

21
R. Etienne & F. Etienne, Αρχαία Ελλάδα: η αρχαιολογία μιας ανακάλυψης, Αθήνα: Δεληθανάσης,
2000, σελ. 67-69,72,74-77
22
Ι. Βούρτσης, Ε. Μανακίδου, Γ. Πασχαλίδης, Κ. Σμπόνιας, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Α’: Η
Έννοια του Πολιτισμού. Όψεις του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999, σελ. 129,133
23
Ι. Βούρτσης, Ε. Μανακίδου, Γ. Πασχαλίδης, Κ. Σμπόνιας, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Α’: Η
Έννοια του Πολιτισμού. Όψεις του Ελληνικού Πολιτισμού, στο ίδιο, σελ. 182-184

Σελίδα | 10
τέχνης Βίνκελμαν, θα προκαλέσει την εμφάνιση του κινήματος του νεοκλασικισμού
και θα καθιερώσει την έννοια της «υψηλής τέχνης». Οι διανοητές του Διαφωτισμού
μέσω της επίδρασης των ιδεωδών της κλασικής αρχαιότητας θα ασκήσουν κριτική
στις πολιτισμικές αξίες της εποχής δίνοντας μια διαφορετική ερμηνεία στην έννοια
του πολιτισμού από εκείνη της απολυταρχίας. Η πνευματική κίνηση του
Νεοελληνικού Διαφωτισμού μέσα στα πλαίσια της ευρωπαϊκής παιδείας θα θέσει ως
προϋπόθεση της εθνικής αφύπνισης των Ελλήνων την επανασύνδεση με την
Αρχαιότητα. Ο θαυμασμός των Ευρωπαίων για τον ελληνικό πολιτισμό θα
τροφοδοτήσει το φιλελληνικό κίνημα και η Ελληνική Επανάσταση θα δημιουργήσει
ένα εκτεταμένο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον σε όλη την Ευρώπη. Το ενδιαφέρον για τις
κλασικές αρχαιότητες θα οδηγήσει στην Ελλάδα πλήθος περιηγητών με ποικίλα
κίνητρα. Πολλοί από αυτούς με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Λόρδο Έλγιν θα
λεηλατήσουν τα αρχαία μνημεία. Η διαφύλαξη και η προβολή της πολιτιστικής
κληρονομιάς θα γίνει επιτακτική ανάγκη και θα αποτελέσει βασικό άξονα της
πολιτιστικής πολιτικής.

Σελίδα | 11
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

 Etienne R. & Etienne F., Αρχαία Ελλάδα: η αρχαιολογία μιας ανακάλυψης, μτφρ.
Παπαλάσκαρη Λ., Εκδόσεις Δεληθανάσης, Αθήνα 2000
 Mosse C., O αρχαίος ελληνικός πολιτισμός στο Διαφωτισμό, μτφρ. Φλώρου-
Μπιργάλια Ν., Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 1998
 Stoneman R., Αναζητώντας την κλασική Ελλάδα, μτφρ. Αγγελομάτη-
Τσουγκαράκη Ε., Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1996

ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ
 Βούρτσης Ι., Μανακίδου Ε., Πασχαλίδης Γ., Σμπόνιας Κ., Εισαγωγή στον
Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Α΄: Η Έννοια του Πολιτισμού. Όψεις του Ελληνικού
Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999
 Βουτηράς Μ. & Γουλάκη-Βουτηρά Α., Η αρχαία ελληνική τέχνη και η
ακτινοβολία της, Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη, 2011
 Γιαννόπουλος Ι., Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον Ελληνικό
Πολιτισμό, τ. Β΄: Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π.,
2000
 Δημαράς Κ. Θ., Το σχήμα του Διαφωτισμού, Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. ΙΑ΄,
Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1975
 Κιτρομηλίδης Μ. Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές
ιδέες, μτφρ. Νικολούδη Σ., Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2000
 Μαργαρίτης Γ., Μαρκέτος Σπ., Μαυρέας Κ., Ροτζώκος Ν., Ελληνική Ιστορία, τ.
Γ΄: Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική ιστορία, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999

Σελίδα | 12