Το πέρασμα από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση: τρία ενδεικτικά

παραδείγματα σε μουσική, γλυπτική και αρχιτεκτονική

 Εισαγωγή

Η Αναγέννηση αποτελεί μια διακριτή περίοδο στην ιστορία των ευρωπαϊκών γραμμάτων και
τεχνών. Με τη χρήση του συγκεκριμένου όρου οι ερευνητές φροντίζουν να τονίσουν την τάση της
περιόδου για αναδημιουργία και επανεύρεση των καλλιτεχνικών τρόπων που χρησιμοποιήθηκαν
κατά την κλασική εποχή της ελληνικής αρχαιότητας και των ρωμαϊκών χρόνων. Η συμβατική
απαρχή του εν λόγω καλλιτεχνικού ρεύματος τοποθετείται το 1401, έτος κατά το οποίο
προκηρύσσεται διαγωνισμός για τη διακόσμηση της βορινής θύρας του βαπτιστηρίου της
Φλωρεντίας.1 Τυπικά η συγκεκριμένη περίοδος λήγει με τη λεηλασία της Ρώμης από τον Γερμανό
αυτοκράτορα Κάρολο Ε΄, το 1527, χρονική στιγμή κατά την οποία η αυτοκρατορία εκπίπτει σε
παρακμή.2 Σε γενικές γραμμές λοιπόν με τον όρο «Αναγέννηση» αναφερόμαστε στη χρονική
περίοδο από τον 15ο έως και τον 16ο αιώνα, διάστημα κατά το οποίο παρατηρείται μια αξιόλογη
πνευματική και καλλιτεχνική ανάπτυξη. Ο όρος αντιδιαστέλλεται προς τον Μεσαίωνα στη διάρκεια
του οποίου θεωρείται ότι η ανθρώπινη διανόηση γνώρισε μια έντονη παρακμή παραμένοντας
προσηλωμένη σε ένα έντονα θεοκρατικό πνεύμα που την κρατούσε στάσιμη και
αποστασιοποιημένη από τον ορθολογισμό και τη λογοκρατία που επιφέρει ο ουμανισμός των
νεότερων χρόνων.
Η Αναγέννηση άκμασε κατά κύριο λόγο στην Ιταλία, περιοχή όπου διαμορφώθηκαν
ευνοϊκές συνθήκες που επέτρεπαν την προσήλωση στην ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών.
Από τον 13ο αιώνα και εξής η Ρώμη επανακτά την παλιά της δόξα αφού ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄
κατορθώνει την άνοδο του παπισμού και τη συνακόλουθη απόκτηση μιας υπέρτατης κοσμικής
δύναμης. Πιο συγκεκριμένα, η Φλωρεντία καθίσταται σημαντικό εμπορικό κέντρο ενώ στα σύνορα
της παρατηρείται η κυριαρχία της αστικής τάξης. Η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας στην
περιοχή καθιστά εφικτή τη δημιουργία ενός ισχυρού τραπεζικού συστήματος και τη διάκριση της
κοινωνικής ομάδας των εμπόρων που διαχειρίζεται μεγάλο μέρος του πλούτου και φιλοδοξεί να
λάβει και πολιτική εξουσία συμμετέχοντας ενεργά στα κοινά και διεκδικώντας αξιώματα. Οι
εύποροι επιχειρηματίες της εποχής ενδιαφέρονται και για την πνευματική ανάπτυξη του τόπου τους
και προσφέρουν ένα μέρος του κεφαλαίου τους με στόχο την ενίσχυση των νέων καλλιτεχνικών
κινημάτων. Ταυτόχρονα, η πλούσια πατρογονική κληρονομιά της περιοχής χρησιμοποιείται ώστε
να κατασταθεί εφικτή η έντονη πνευματική άνθιση της περιοχής στα νεότερα χρόνια.
Η οικονομική ευπορία της Ιταλίας επιτρέπει την ταχύτατη τεχνολογική ανάπτυξη και κατ΄
επέκταση την εδραίωση και εξέλιξη της τυπογραφίας. 3 Έτσι καθίσταται ευκολότερη η διάσωση και

1
Αλμπάνη Τζ., “Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη: Αναγέννηση (1400-1525), στο Αλμπάνη Τζ. -Κασιμάτη Μ.,
Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη από το Μεσαίωνα ως τον 18ο αιώνα, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σελ. 72
2
Aλμπάνη Τζ. ο.π.σελ. 72
3
Αλμπάνη Τζ. ο.π. σελ. 74
διάδοση των αρχαίων κειμένων ως μέρος της τεράστιας ευρωπαϊκής πνευματικής παράδοσης. Οι
σύγχρονοι τότε άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα με τη χρήση των νέων μέσων να έρθουν σε επαφή
με τα αρχαία ελληνικά και λατινικά κείμενα και να διδαχθούν από τη γνώση και τη σοφία των
παρελθουσών γενεών. Οι κλασικές σπουδές αναπτύσσονται. Ο σύγχρονος άνθρωπος παρομοιάζεται
με νάνο που πρέπει να στηριχθεί στις πλάτες του γίγαντα προγόνου του ώστε να μπορέσει να
ατενίσει το μέλλον. Κατά αυτόν τον τρόπο ο αναγεννησιακός άνθρωπος αποκτά αισιοδοξία καθώς
αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως κρίκο σε μια αλυσίδα που οδηγεί σε μια ταχύτατη εξέλιξη που
έχει βέβαια ως πηγή της το πλούσιο παρελθόν και ως μέσο την αναδημιουργία του.
Ταυτόχρονα, η θεοκρατία του μεσαιωνικού παρελθόντος παραχωρεί τη θέση της σε έναν
άκρατο ανθρωποκεντρισμό. Κυριαρχεί η πίστη στον ίδιο τον άνθρωπο και τις απροσπέλαστες
δυνατότητες που προσφέρει η έλλογη του σκέψη. Κατά τον 14ο και 15ο αιώνα η ανθρωπότητα
συντρίβεται από τον λιμό, τη μαύρη πανώλη και τον Εκατονταετή πόλεμο. Τα άτομα χάνουν την
πίστη τους και η εκκλησία βιώνει εντονότατη κρίση. 4 Το επίκεντρο του ενδιαφέροντος
μετατοπίζεται στον άνθρωπο ο οποίος πασχίζει ώστε να επιτύχει την ατομική του σωτηρία. 5 Η
συλλογικότητα που προβάλλεται μέχρι τότε από τη χριστιανοσύνη αντικαθίσταται από το εγώ μιας
αναγεννησιακής προσωπικότητας σημαντικά πολύπλευρης. Ο καλλιτέχνης ενσαρκώνει το
συγκεκριμένο ιδανικό. Αποτελεί μια περσόνα με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα για τη μελέτη του ίδιου
του ανθρώπου και του κόσμου που τον περιβάλλει. Η ανωνυμία των πνευματικών ανθρώπων του
Μεσαίωνα έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. 6 Ο δημιουργός πλέον καταξιώνεται και κατέχει κύρος εντός
των ανθρώπινων κοινωνιών. Η έμπνευση του παύει να είναι θεόσταλτη και το έργο του δεν
εξυπηρετεί θρησκευτικές σκοπιμότητες αλλά εκφράζει την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση και σκέψη του.
Ο ουμανισμός διαδίδεται και ο άνθρωπος αποκτά την απόλυτη ευθύνη για την πορεία του
πνεύματος του και τη διαμόρφωση του μέλλοντος και της μοίρας του. Η ανθρώπινη διανόηση
γνωρίζει μια νέα πολύ ιδιαίτερη και σημαντική πορεία.

1. Αρχιτεκτονική
Η αρχιτεκτονική των κτιρίων στον νεότερο κόσμο επρόκειτο να αλλάξει σημαντικά μετά τη
μελέτη των κλασικών τρόπων από τους νεότερους Ιταλούς αναγεννησιακούς. Το 1414
ανακαλύπτεται το έργο που είχε γράψει ο Βιτρούβιος το 24 π. Χ. και τιτλοφορούνταν Περί
αρχιτεκτονικής. Μέχρι τότε κυριαρχούσε το γοτθικό στύλ που αναδείκνυε την κυρίαρχη θέση του
θείου και των επουράνιων σωμάτων και καταδείκνυε την ασημαντότητα του ανθρώπου. 7 Ωστόσο, η
επαναφορά των αρχαίων προτύπων θέτει εκ νέου ως στόχο την αρμονία και την προσήλωση στις
4
Burns E. M., Ευρωπαϊκή ιστορία: Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι χρόνοι,
Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006.σελ. 254.
5
Burns E. M, ο.π. σελ. 254
6
Αλμπάνη Τζ. ο.π. σελ. 73
7
Gombrich E. H., Το Χρονικό της Τέχνης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2009. σελ. 188.
σωστές αναλογίες. Τα κτίρια της Αναγέννησης διακρίνονται για τη στατικότητα και την απόλυτη
συμμετρία τους.8 Επηρεασμένοι από το ανθρωποκεντρικό πνεύμα της εποχής, οι δημιουργοί τους
αποφεύγουν τις μεγαλειώδεις διαστάσεις του μεσαιωνικού παρελθόντος και επικεντρώνονται στη
δημιουργία κτιρίων πιο φιλικών, που προσιδιάζουν τις ανθρώπινες αναλογίες. Οι μορφές που
κοσμούν τα συγκεκριμένα οικοδομήματα χαρακτηρίζονται από την απλότητα και τον
ανθρωπομορφισμό τους.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα πραγμάτωσης του αναγεννησιακού οράματος για την
αρχιτεκτονική αποτελεί ο τρούλος του Καθεδρικού ναού της Φλωρεντίας που φιλοτεχνήθηκε από
τον Φιλίππο Μπρουνελέσκι. Ο Ιταλός αρχιτέκτονας μελέτησε συστηματικά τα ρωμαϊκά πρότυπα
προκειμένου να προβεί στην ολοκλήρωση του έργου του, το οποίο προσομοίαζε με το Πάνθεον της
Ρώμης. Σημαντικό αναγεννησιακό γνώρισμα του έργου είναι η χρήση των τούβλων ως βασικό
υλικό κατασκευής του τρούλου. Μέχρι τότε, οι κατασκευαστές του Μεσαίωνα επέλεγαν στα έργα
τους το τζάμι ως βασικό υλικό καθώς έτσι θα επιτρέπονταν στους παρευρισκόμενους στον ναό να
έρθουν σε επαφή με τον ουρανό και να καταστούν κοινωνοί της δόξας των θείων όντων. Επιπλέον,
η συγκεκριμένη τεχνική επέτρεπε στο φως να διαχέεται στο εσωτερικό του ναού σηματοδοτώντας
τη θεϊκή παρέμβαση στα ανθρώπινα πράγματα.
Ο Μπρουνελέσκι δρα καινοτόμα και επαναστατικά καθώς στο συγκεκριμένο μεγαλόπνοο
έργο του επιτυγχάνει το κτίσιμο ενός τεράστιου θόλου χωρίς τη χρήση εξωγενών τεχνασμάτων
όπως οι σκαλωσιές. Ο θόλος του στηρίζεται από μόνος του στο έδαφος ενόσω οικοδομείται από
τους τεχνίτες τους οποίους φροντίζει να εφοδιάσει με σχέδια ώστε να καθορίσει στον μέγιστο
βαθμό τη δράση τους. Το έργο του αποτελεί αποκρυστάλλωση των ύψιστων δυνατοτήτων που
παρέχει το ανθρώπινο πνεύμα καθώς για την επιτέλεση του χρειάστηκε η εφεύρεση πολλών
μηχανημάτων που θα επέτρεπαν τη μεταφορά τόσο βαρέων φορτίων. Ο αναγεννησιακός
αρχιτέκτονας περιορίζει τη σημασία του θεϊκού στοιχείου και επικεντρώνεται στην ανάδειξη των
ανθρώπινων τεχνασμάτων που καθιστούν ικανή την εκτέλεση κάθε σχεδίου. Το έργο του
συμβολικά ταυτίζεται με την απαρχή της πρωτοκαθεδρίας του αναγεννησιακού πνεύματος στην
ιταλική αρχιτεκτονική.

2. Γλυπτική
Κατεξοχήν παράδειγμα αναγεννησιακού γλυπτού αποτελεί το άγαλμα του Βενετού
στρατηγού Gattamelata που κοσμεί την Piazza del Santo στην Πάντοβα της Ιταλίας και
φιλοτεχνήθηκε από τον Donatello στη δεκαετία του 1450. Ο Ιταλός γλύπτης χρησιμοποιεί ως
βασικό υλικό του τον ορείχαλκο σε όλα του τα έργα καθιερώνοντας τον ως βασική ύλη της
αναγεννησιακής γλυπτικής.9 Για την υλοποίηση του συγκεκριμένου έργου θεωρήθηκε ότι
8
Αλμπάνη Τζ. ο.π. σελ. 77
9
Αλμπάνη Τζ. ο.π. σελ. 85
επηρεάστηκε από το άγαλμα του Μάρκου Αυρήλιου που βρίσκεται στη Ρώμη. Στόχος του τίθεται η
απόλυτη ισορροπία των όγκων ως αποτέλεσμα της επιρροής που του άσκησε η κλασική γλυπτική
των αρχαίων χρόνων.10 Είναι λοιπόν έκδηλη η προσπάθεια του να αναγεννήσει τις αρχαιοελληνικές
και ρωμαϊκές καλλιτεχνικές μεθόδους συνδυάζοντας τες με τη δική του τάση για πρωτοπορία.
Ο ανθρωποκεντρισμός της Αναγέννησης σηματοδοτεί το έργο του, το οποίο αναπαριστά τον
στρατηγό στις πραγματικές του διαστάσεις χωρίς καμία επιδίωξη υπερβολής όσον αφορά τη
σωματική του διάπλαση. Μπορεί βέβαια εξωτερικά να εξιδανικεύεται όπως άλλωστε συνέβαινε και
στα κλασικά έργα καθώς στόχος των καλλιτεχνών ήταν η ανάδειξη της απόλυτης ομορφιάς που
πηγάζει από την απόλυτη συμμετρία και αρμονία, ωστόσο οι αναλογίες του είναι ορθολογιστικά
δοσμένες. Μάλιστα ο μικρόσωμος άνδρας ισορροπεί σχεδόν αντιφατικά επάνω στο μεγάλο και
επιβλητικό του άλογο. Η συγκεκριμένη αντίθεση επιτρέπει στον καλλιτέχνη να εκφράσει το
ουμανιστικό του πνεύμα. Ο μεγάλος στρατηλάτης κατορθώνει να επιβληθεί στα όντα που τον
περιβάλλουν όχι χάρη στον όγκο του που θα ταίριαζε περισσότερο ως ένδειξη υπεροχής των ζώων
αλλά εξαιτίας της πνευματικής του ανωτερότητας. Σύμφωνο προς την αρχαιοελληνική κουλτούρα
και φιλοσοφία το έργο εμφανίζει τον άνθρωπο να υπερέχει έναντι των άλλων έμβιων όντων
εξαιτίας του λόγου, δηλαδή της διάνοιας του και όχι χάρη στη σωματική του δύναμη η οποία δεν θα
μπορούσε να του εξασφαλίσει άλλωστε την ισχύ, συγκρινόμενη με την αντίστοιχη των θηρίων τα
οποία σε κάθε περίπτωση υπερτερούν ως προς το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό. Ο εξοπλισμός του
στρατηγού είναι επίσης μεγαλοπρεπής και δεσπόζει όπως και στα αρχαία γλυπτά επιτονίζοντας τη
ρωμαλεότητα και το σθένος του. Η ηθική του αποτελεί επίσης ένα από τα χαρακτηριστικά που
επιτρέπουν την επικυριαρχία του έναντι των υπολοίπων. Χωρίς την απαραίτητη αρετή της
ανδρείας, ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε ουδέποτε να κατακτήσει τη θέση που έχει σήμερα στον
κόσμο.
Τέλος, αξίζει να τονισθεί η ιδιαιτερότητα όσον αφορά την επιλογή της εξύμνησης του
συγκεκριμένου προσώπου από πλευράς του καλλιτέχνη. Ο Donatello δεν διαλέγει να αποδώσει
μέσω του καλλιτεχνήματος του φόρο τιμής σε κάποιον ηγεμόνα όπως είθισται να συμβαίνει ακόμη
και στις μέρες μας αλλά ιδίως κατά την πρότερη μεσαιωνική εποχή. 11 Πολύ συνειδητά ο γλύπτης
επιλέγει να εγκωμιάσει ένα πρόσωπο χωρίς ιδιαίτερο πολιτικό και κοινωνικό κύρος. Αποτελεί
πράξη αρκετά ρηξικέλευθη για μια εποχή κατά την οποία το στήσιμο ανδριάντων ήταν
αποκλειστικά προνόμιο των αξιωματούχων. Μάλιστα είναι πιθανό για αυτόν τον λόγο η ανέγερση
του έργου να παρακωλύθηκε από το ισχύον τότε καθεστώς.

3. Μουσική

10
Αλμπάνη Τζ. ο.π. σελ. 86
11
Honour, H., Fleming, J., Ιστορία της Τέχνης, μτφ. Παππάς, Α., Αθήνα, εκδ.
Υποδομή, 1998. σελ. 383.
 Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, το θεοκρατικό πνεύμα της εποχής είχε επικρατήσει και
στη μουσική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκεκριμένης τάσης αποτελεί η απαγόρευση του
τρίτονου διαστήματος που θεωρήθηκε η ενσάρκωση του Διάβολου στη μουσική σύνθεση (diabolus
in musica12).Το γρηγοριανό μέλος αναπτύσσεται σταδιακά αλλά η μουσική τέχνη παραμένει
συνυφασμένη με τη λατρεία του θείου και την εξύψωση του. Η κυριαρχία της πολυφωνικής
μουσικής καθιερώνει και τη σημειογραφία.13 Τα έργα καταγράφονται σε παρτιτούρες και έτσι
αυξάνονται οι πιθανότητες της διάσωσης τους και της συνέχισης της ζωής τους ακόμη και στον
σύγχρονο κόσμο.
Στην εποχή της Αναγέννησης, όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι καλλιτέχνες χρηματοδοτούνται
από τους ανερχόμενους αστούς με αποτέλεσμα να κατορθώσουν τη μερική ή και ολική τους
ανεξαρτητοποίηση από το κλειστό και ασφυκτικά περιορισμένο περιβάλλον της εκκλησίας. Τότε
μονάχα καθίσταται εφικτή η ενασχόληση τους και με άλλα θέματα, κοσμικά, και η απαγκίστρωση
τους από τον χώρο της θρησκείας. Οι καινοτόμοι αναγεννησιακοί μουσικοί επηρεάζονται
σημαντικά από τη λαϊκή ποίηση και φιλοδοξούν να απευθυνθούν σε ένα πιο διευρυμένο κοινό το
οποίο επιτυγχάνει να βελτιώσει το βιοτικό του επίπεδο και σταδιακά να λάβει μια ανώτερη μουσική
παιδεία και καλλιέργεια. Το νέο μουσικό είδος που κυριαρχεί είναι η καντσόνα η οποία θεματοποιεί
κατά κύριο λόγο τον έρωτα με τις χαρές και τις απογοητεύσεις του.
Χαρακτηριστικό δείγμα αναγεννησιακής σύνθεσης αποτελεί η καντσόνα με τίτλο «Την άλλη
χρονιά» του μουσικοσυνθέτη Γιοχάνες Όκεγχεμ. Το έργο συντίθεται σε φόρμα ροντό, δηλαδή είναι
οκτάστιχο και διαθέτει ένα ρεφρέν που επανέρχεται συνεχώς ακόμη και με ελαφρές
διαφοροποιήσεις λόγω των καλλωπιστικών στοιχείων που έχει προσλάβει. 14 Κύριο θέμα του είναι
η ψυχική κατάπτωση και συνθλιβή του εραστή που βιώνει την έντονη απόρριψη από το πρόσωπο
που ποθεί να κατακτήσει. Το κομμάτι είναι πολυφωνικό καθώς αποτελείται από τρεις διακριτές
φωνές. Οι δύο ερμηνεύονται από τους τραγουδιστές ενώ η τρίτη αποδίδεται σε ένα έγχορδο
μουσικό όργανο.15 Το ερωτικό τραγούδι του Όκεγχεμ με την απλότητα του και την ανάλαφρη του
διάθεση είναι δυνατό να προσελκύσει εντονότερα το ενδιαφέρον ενός ευρύτερου κοινού.

12
Βυλερμόζ Ε., Ιστορία της Μουσικής, Τόμος 1ος, Από την αρχαιότητα ως τον Σεζάρ Φράνκ, Εκδόσεις Υποδομή,
Αθήνα 1996. σελ. 53.
13
Machlis J. – Forney Kr., Η Απόλαυση της Μουσικής, μτφ. Πυργιώτης Δ., εκδ. Fagotto books, Αθήνα 1993. σελ. 74.
14
Μάμαλης Ν., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Γ, Η μουσική στην Ευρώπη, ΕΑΠ, Πάτρα 2008. σελ. 41.
15
Machlis J. – Forney Kr., Η Απόλαυση της Μουσικής, μτφ. Πυργιώτης Δ., εκδ. Fagotto books, Αθήνα 1993. σελ. 106.
 Συμπεράσματα
Μετά τη διάδοση του εμβληματικού έργου του J. Burckhardt η «Αναγέννηση» έχει
καθιερωθεί ως όρος που προσδιορίζει μια διακριτή περίοδο στην ιστορία του ανθρώπινου
πνεύματος με ιδιάζοντα χαρακτηριστικά όχι μονάχα στην εξέλιξη των γραμμάτων και των τεχνών
αλλά της κοσμικής ιδεολογίας εν γένει. Μάλιστα, θεωρείται ότι η ιδιαιτερότητα της Αναγέννησης
προκύπτει ως αντίστιξη προς την προηγούμενη κυριαρχούσα περίοδο του Μεσαίωνα. Ο διάσημος
ιστορικός θέτει άλλωστε την απαρχή της μελέτης μιας περιόδου με γνώμονα τις ομοιότητες ή
διαφορές που παρουσιάζει προς την αμέσως προηγούμενη της. Η Αναγέννηση λοιπόν υπό αυτό το
πρίσμα φαίνεται να φωτίζεται λίγο περισσότερο προκειμένου να καταρρίψει τις ανελεύθερες και
δεισιδαιμονικές τάσεις του Μεσαίωνα. Πρόκειται για εκείνη τη λαμπρή περίοδο που ακολουθεί
κατόπιν των Σκοτεινών Χρόνων που βύθισαν την ανθρωπότητα σε μια άκρατη θεοκρατία και
υποβίβασαν σημαντικά το πνεύμα της εφόσον εκμηδένισαν την ισχύ του μοναδικού στοιχείου που
διακρίνει τον άνθρωπο από τα λοιπά έμβια όντα. Ο υποβιβασμός της λογικής σκέψης και η
παντοκρατορία των μοναρχών οδήγησαν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό σε μια περίοδο έντονης
στασιμότητας.
Στον αντίποδα, η Αναγέννηση συμβάλλει στην επαναφορά της αισιόδοξης οπτικής του
κόσμου. Ο άνθρωπος ως κυρίαρχος του σύμπαντος οφείλει να συνεχίσει τον κοπιώδη αγώνα για
μελέτη και έρευνα ώστε να εξακολουθεί να εξελίσσει τον ήδη υπάρχοντα και ακμαίο ευρωπαϊκό
πολιτισμό που στηρίζεται στην αρχαιοελληνική και ρωμαϊκή διανόηση. Το νέο ρεύμα επιμένει στην
πρωτοκαθεδρία της έλλογης σκέψης εξυψώνοντας έτσι τον άνθρωπο ως δημιουργό αλλά και ως
θεατή και αποδέκτη μιας τέχνης ανώτερης που δεν υπάρχει απλώς και μόνο για να υπηρετεί τη
θρησκεία αλλά που αποκτά διαστάσεις αυτοαναφορικές αφού φτιάχνεται από τον άνθρωπο για να
εξυπηρετήσει τον ίδιο και τις ανάγκες του. Η τέχνη έτσι είναι εφικτό να καταστεί κτήμα όλων των
ανθρώπων ανεξαιρέτως. Εκλαϊκεύεται λοιπόν σε μεγάλο βαθμό και θέτει ως στόχο περισσότερο τον
προβληματισμό και την ευαισθητοποίηση του αποδέκτη της παρά τη λειτουργία της ως μέσο
εγκωμίου των Θεών. Με την Αναγέννηση ο αστικός κόσμος πασχίζει να αποτινάξει τα δεσμά του
και να ζήσει ελεύθερος στις ευνοϊκές συνθήκες που πηγάζουν από τον σταδιακό πλουτισμό του.
Βιβλιογραφία

Αλμπάνη Τζ., “Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη: Αναγέννηση (1400-1525), στο Αλμπάνη Τζ. -
Κασιμάτη Μ., Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη από το Μεσαίωνα ως τον 18ο αιώνα, εκδ. ΕΑΠ,
Πάτρα 2001
Βυλερμόζ Ε., Ιστορία της Μουσικής, Τόμος 1ος, Από την αρχαιότητα ως τον Σεζάρ Φράνκ,
Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1996.
Burns E. M., Ευρωπαϊκή ιστορία: Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι χρόνοι, Εκδόσεις Επίκεντρο,
Θεσσαλονίκη 2006
Gombrich E. H., Το Χρονικό της Τέχνης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2009.
Honour, H., Fleming, J., Ιστορία της Τέχνης, μτφ. Παππάς, Α., Αθήνα, εκδ. Υποδομή, 1998
Machlis J. – Forney Kr., Η Απόλαυση της Μουσικής, μτφ. Πυργιώτης Δ., εκδ. Fagotto books, Αθήνα
1993
Μάμαλης Ν., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Γ, Η μουσική στην Ευρώπη, ΕΑΠ, Πάτρα
2008.