ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΈΤΟΣ 2023-2024

ONOM/MO ΦΟΙΤΗΤΗ: Λιόφτη Γαρόφλη Σταυρούλα

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Ιωάννου Παναγιώτης
ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠAΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ : ΕΠΟ20
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
ΤΜΗΜΑ: ΗΛΕ47
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μέσω της αναβίωσης των κλασικών ελληνορωμαϊκών αξιών της

αρχαιότητας, προέκυψε ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της
Αναγέννησης ,και έθεσε εκ νέου , μεταξύ άλλων , το θεματικό
περιεχόμενο των κυριότερων τεχνών. Νέοι μέθοδοι και ρυθμοί έδειξαν
στους Αναγεννησιακούς καλλιτέχνες νέα μονοπάτια απεριόριστης
ομορφιάς , κρυμμένα πίσω από μεσαιωνικές νόρμες. Στην παρούσα
μελέτη επρόκειτο να αναλύσουμε τρία μεσαιωνικά έργα ζωγραφικής,
γλυπτικής και αρχιτεκτονικής, εστιάζοντας στα νέα Αναγεννησιακά
χαρακτηριστικά, καθώς και το ιστορικό και καλλιτεχνικό περιβάλλον τα
οποία αυτά δημιουργήθηκαν. Εν συνεχεία , θα αναφερθούμε στο μουσικό
Αναγεννησιακό είδος της λειτουργίας , μέσω ενός μουσικού έργου
Αναγεννησιακής εποχής.

1.1 Αναζωπύρωση της ανθρώπινης φύσης.

Η έννοια της Αναγέννησης έγκειται στην έντονη πνευματική και

καλλιτεχνική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια 15ου-16ου στην
Ευρώπη, επισημαίνοντας τη δύση του Μεσαίωνα, και το ξεκίνημα
της νέας, σύγχρονης εποχής.1 Η εποχή χαρακτηρίζεται από την
αναβίωση του λογικού σκέλους και την επιστροφή στα
ελληνορωμαϊκά πρότυπα στους τομείς του πνεύματος και των
τεχνών. Αυτές οι νέες αξίες απορρέουν από το ουμανιστικό κίνημα
του 14ου αιώνα , το οποίο προσδίδει απεριόριστη πίστη στις λογικές
δυνατότητες του ανθρώπου. Στις τέχνες, αυτή η αλλαγή εκδηλώνεται
μέσω της προσπάθειας των καλλιτεχνών να προσεγγίσουν όσο το
δυνατόν αντικειμενικότερα την έννοια της αρμονίας, του κάλλους και
της συμμετρίας, χρησιμοποιώντας ως βάση τις ανθρώπινες σωματικές
αναλογίες.2
Ο ορθολογισμός και η απελευθέρωση από το θρησκευτικό
δογματισμό της μεσαιωνικής εποχής παραχωρούν στον άνθρωπο της
Αναγέννησης τη θέση που του αρμόζει. Οι νέες ανθρωποκεντρικές
αξίες προάγουν την επιστημονική γνώση και την ανάπτυξη της
ανθρώπινης λογικής. Αυτή η αλλαγή στην άποψη εκφράστηκε στον

1
Τζένη Αλμπάνη, Μαριλέννα Κασιμάτη, Η ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Εικαστικές Τέχνες στην
Ευρώπη από το Μεσαίωνα ως τον 18ο αιώνα, τ.Α’, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008, σ. 72.
2
Τζένη Αλμπάνη, Μαριέννα Κασιμάτη, σ.101.
 τομέα της τέχνης μέσα από την προσπάθεια των καλλιτεχνών να
απεικονίσουν την αρμονία και τη συμμετρία, βάση των ανθρώπινων
σωματικών αναλογιών.3 Η ανακάλυψη της τυπογραφίας ενίσχυσε την
εξάπλωση αυτών των αξιών σε ολόκληρο τον κόσμο και την
εξάπλωση της Αναγέννησης στη βόρεια και κεντρική Ευρώπη.4 Οι
καλλιτεχνικές εκφράσεις, όπως η ζωγραφική, η αρχιτεκτονική και η
γλυπτική, εμπνεύστηκαν από τις ανθρώπινες αναλογίες, ενώ οι
καλλιτέχνες απέκτησαν αναγνωρισιμότητα.5 Οι Αναγεννησιακοί
καλλιτέχνες ενσάρκωναν το πρότυπο του « homo –universalis» του
φιλοπράγμων ανθρώπου.6
Η Ιταλική χερσόνησος αναδείχτηκε κοιτίδα της Αναγέννησης,
καθώς συνέρρεε σε αυτή μια σειρά σημαντικών παραγόντων.
Πρώτον, η Ιταλία κατέλαβε μια εξαιρετικά ισχυρή κλασική
κληρονομιά, υπερβαίνοντας κάθε άλλη χώρα της Δυτικής Ευρώπης.
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, οι Ιταλοί διατήρησαν την
πεποίθηση ότι κληρονομούν τους αρχαίους Ρωμαίους, διατηρώντας
μια σύνδεση με τον αρχαίο κόσμο. Επιπλέον, η Ιταλία πλούτιζε σε
κοσμικό πολιτισμό περισσότερο από πολλές άλλες χώρες, με τις
οικονομικές εξελίξεις να υπογραμμίζουν τα επιτεύγματα της
Αναγέννησης. Οι Ιταλικές πόλεις , πλουσιότερες και μεγαλύτερες από
τις άλλες στην Ευρώπη , είχαν επαρκείς πόρους για την ενίσχυση των
τεχνών. Αρχικά, οι εκκλησίες και οι δημόσιες αρχές χρηματοδότησαν
τους καλλιτέχνες , ενώ μετά το 1450 περίπου, ο ιδιωτικός τομέας
κυριάρχησε στην χρηματοδότηση. Εκλεκτές αριστοκρατικές
οικογένειες έγιναν προστάτες των τεχνών για να δοξάσουν τον εαυτό
τους, παρότι ενδεχομένως να μην ήταν πλουσιότερες από άλλες
βορειοευρωπαικές χώρες. Οι οικογένειες αυτές εστίασαν νωρίς στην
ενίσχυση της Αναγεννησιακής κουλτούρας. Η προστασία των τεχνών
δεν περιορίστηκε στον κοσμικό χώρο, αφού μετά το 1450 , οι πάπες
υποστήριξαν τα γράμματα και τις τέχνες για την ενίσχυση της φήμης
της Ρώμης και των παπικών κρατών. Ιδιαίτερα, ο Πάπας Λέωντας Γ’
(1513-1521) προσέλκυσε τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της εποχής,
όπως ο Ραφαήλ και ο Μιχαήλ Άγγελος, εξυψώνοντας για λίγο τη
Ρώμη στην κορυφή της παγκόσμιας καλλιτεχνικής σκηνής. 7

3
Ό.π,σ.101.
4
Βασιλική Πετρίδου, Όλγα ΖΙρώ, Τέχνες και Αρχιτεκτονική από την Αναγέννηση έως τον 21 ο αιώνα,
Κάλλιπος,2015,σ.8.
5
Τζένη Αλμπάνη, Μαριλέννα Κασσιμάτη, ό.π, σ.115-116.
6
Στο ίδιο, σ.73.
7
Burns, E.M, Ευρωπαική ιστορία. Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, μτφ. Δαρβέρης Τ., εκδ.
Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006.
 Η Βενετία αναγνωρίστηκε ως ένα εκ των σημαντικότερων
Αναγεννησιακών κέντρων, όπου η κυβέρνηση και οι εύπορες
οικογένειες της πόλης ανέλαβαν την προστασία των Τεχνών και των
καλλιτεχνών. Σημαντικά εξίσου κέντρα της πνευματικής, αλλά και
της καλλιτεχνικής Αναγεννησιακής έκφρασης , ήταν η Ρώμη ,
ειδικότερα κατά τη διάρκεια της ώριμης Αναγέννησης, όπου οι τέχνες
στηρίχθηκαν ακόμη και από την Παπική εκκλησία, προκειμένου να
ανακτήσει την χαμένη της αίγλη. Τελικώς, η Φλωρεντία ήταν ένα
κέντρο που πληρούσε όλες τις προδιαγραφές ώστε να μετατραπεί σε
έδρα του αναγεννησιακού κινήματος, καθώς έχαιρε μεγάλης
οικονομικής ευμάρειας, με ισχυρό εμπόριο, έντονη οικονομική
δραστηριότητα και ακατάβλητο χρηματοπιστωτικό σύστημα.8

2.1 Ζωγραφική στην Αναγέννηση.

Στην τέχνη της ζωγραφικής, οι θεοκρατικές αντιλήψεις του

Μεσαίωνα παραμερίστηκαν , και τη θέση τους έλαβε η πραγματική,
εμπειρική ομορφιά. Μέσω της ανακάλυψης της κεντρικής προοπτικής
από τον Brunelleschi, την αναπαράσταση δηλαδή τρισδιάστατου
αντικειμένου επάνω σε δισδιάστατη επιφάνεια, συνδυαστικά με την
ανακάλυψη των φωτοσκιάσεων από τον Leonardo Da Vinci , τα
δεδομένα της ζωγραφικής άλλαξαν άρδην. 9 Ο πρώτος καλλιτέχνης
που «έδωσε ζωή» στην προοπτική του Brunelleschi ήταν ο Masaccio,
ένας εκ των αξιότερων ζωγράφων της πρώιμης Αναγέννησης. 10
Προκειμένου, λοιπόν, να παρουσιάσουμε το αναγεννησιακό στίγμα,
και την επίδραση αυτού στην τέχνη της ζωγραφικής, θα αναλύσουμε
το έργο Η γέννηση της Αφροδίτης (1484) του Φλωρεντινού
ζωγράφου Sandro Boticelli (1445-1510).11 Λόγος γίνεται για ένα έργο
μυθολογικού χαρακτήρα, φτιαγμένο για το παλάτι της οικογένειας
των εύπορων Μεδίκων.12 Ο καλλιτέχνης στα μυθικά του έργα,
φαίνεται να ακολουθεί τις κλασικές φόρμες 13 γι’αυτό και λέγεται πως
η απεικόνιση του σώματος της Αφροδίτης , είναι εμπνευσμένο από

8
Στο ίδιο, σ.74-76.
9
Στο ίδιο 79 και 87 · Edward M. Burns, Ευρωπαική Ιστορία, Εισαγωγή στην Ιστορία και τον πολιτισμό
της Νεότερης Ευρώπης, τ.Α’, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1983, σ.79 · Βασιλική Πετρίδου, σ.10.
10
Τζένη Αλμπάνη, ό.π, σ.89-90.
11
Στο ίδιο, σ.94 · Burns, σ.80.
12
Στο ίδιο, σ.95.
13
Πετρίδου,σ.13.
 κάποιο άγαλμα της κλασικής εποχής.14 Στο έργο , η Αφροδίτη
αναδύεται από την θάλασσα μέσα από ένα κοχύλι. Με τη βοήθεια του
Ζέφυρου και της Φλώρας, το κοχύλι οδεύει προς την ακτή, εκεί τους
υποδέχεται η Ώρα , όπου και απλώνει ένα πορφυρό πέπλο ώστε να
καλύψει τη γυμνή φιγούρα της Αφροδίτης.15 Αξίζει να αναφερθεί
πως παρότι στον πίνακα παρατηρείται διαρκής κίνηση των στοιχείων
του, το γενικότερο σύνολο του έργου αποπνέει μια ασυνήθιστη
ηρεμία. Η χρωματική του σύνθεση χαρίζει ζωντάνια και λάμψη σε
απαλούς ,ωστόσο, τόνους , και με τη χρήση διάφανων χρωμάτων
καλύπτει τα σημεία φυγής της προοπτικής, δημιουργώντας έτσι μια
αύρα ατμοσφαιρικής έντασης που διαπνέει ολόκληρο τον πίνακα.16

ΕΙΚ.1 Sandro Boticelli(1445-1510), H Γέννηση της Αφροδίτης (1485), τέμπερα σε μουσαμά , Διαστάσεις :
175x279 εκ., The Ufizzi Museum, Φλωρεντία.

2.2 Αναγεννησιακή γλυπτική.

Ο Donatello υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους γλύπτες της

Αναγεννησιακής εποχής. Καταγόταν από τη Φλωρεντία και ήταν
μαθητής του Lοrenzo Ghiberti και γι’αυτό εργάστηκε κυρίως σε
χαλκό. Εφάρμοσε τη μαθηματική προοπτική του Brunelleschi στην

14
Αλμπάνη, σ.130.
15
Αλμπάνη, σ.130.
16
Πετρίδου, σ.13
 γλυπτική του, ειδικεύονταν σε μεγάλα, πρωτότυπα έργα και έδειχνε
τεράστιο ενδιαφέρον προς την αρχαία τέχνη.17 Κατά το διάστημα
1445 και 1450 στην Plazza del Santo της Πάδοβα ο Donatello
δημιούργησε έναν εκ των γνωστότερων έργων του , το έφιππο
ορειχάλκινο άγαλμα του στρατηγού Gattamelata . Πρόκειται για ένα
έργο ρωμαικής εποχής , εμπνευσμένο από αυτό του Μάρκου
Αυρηλίου στο Ρωμαϊκό Καπιτώλιο που επηρέασε τον καλλιτέχνη.
Έπειτα από σχολαστική παρατήρηση του αγάλματος , γίνεται
αντιληπτό το δυσανάλογο μεγάλο μέγεθος του αλόγου συγκριτικά με
τον στρατηγό. Με αυτόν τον τρόπο ο καλλιτέχνης αναδεικνύει την
κυριαρχία του αναβάτη στο άλογο , μέσω της πνευματικής και ηθικής
του ανωτερότητας. Τα χαρακτηριστικά του Gattamelata εκπέμπουν
έντονη δυναμική, καθώς και η στρατιωτική του εξάρτυση ,
εμπνευσμένη από αρχαία έργα, εκπέμπει αστείρευτη μεγαλοπρέπεια.
Συμπληρωματικά, αξίζει να αναφερθεί η μορφή του αλόγου και οι
ανατομικές λεπτομέρειες που αποτυπώνονται με μαεστρία. Το έργο
κατακλύζει μια ηρεμία, η οποία αποδίδεται μέσω του μεγαλοπρεπούς
αλόγου, με καμαρωτή κορμοστασιά και αργό βηματισμό.18

2.3 Αναγεννησιακή αρχιτεκτονική.

Τα βασικά αναγεννησιακά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής

περιλάμβαναν την αναπαραγωγή των ρυθμών των ελληνορωμαϊκών
κτιρίων, εμπνευσμένη από την παρατήρηση και τη μελέτη των
μαθηματικών αναλογιών των ρωμαϊκών ερειπίων. Η ορθολογική
προσέγγιση στην αντίληψη του χώρου και η προσπάθεια εναρμόνισης
του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού με τα φυσικά στοιχεία , ήταν επίσης
χαρακτηριστικά που ξεχώριζαν. 19 Στο επίκεντρο του αρχιτεκτονικού
σχεδιασμού, ορίζεται για ακόμη μια φορά ο άνθρωπος, καθώς οι
περιβάλλοντες χώροι προσδιορίζονται βάσει το «μοντέλο» των
ανθρώπινων αναλογιών.20 Το αρχιτεκτονικό έργο που θα αναλύσουμε
παρακάτω, είναι το Palazzo Rucellai , το οποίο έχει έδρα την
Φλωρεντία και είναι έργο του Leon Batista Alberti. 21 Πρόκειται για
τα πρώτα κοσμικά κτίρια που χτίστηκε κάπου ανάμεσα στο 1446 και

17
Αλμπάνη, σ.85
18
Αλμπάνη, σ.86. ·
19
Αλμπάνη,σ.77 · Burns, σ.87 · Πετρίδου,σ.14.
20
Πετρίδου,σ.15.
21
Αλμπάνη, σ.79.
 1451 .22 Μετά το κάλεσμα του Alberti να δημιουργήσει το ανάκτορο
της ομώνυμης, πλούσιας οικογένειας των Rucellai , τα σχέδιά του
καλλιτέχνη απεικόνιζαν ένα κτίριο με τρεις ορόφους , όπου και όλα
τα αναγεννησιακά χαρακτηριστικά δένουν μαζί τους απόλυτα :
στατική και υπεροχή του οριζόντιου άξονα, και συμμετρία.23 Για
πρώτη φορά ο Alberti χρησιμοποίησε χαρακτηριστικά τριών ρυθμών
στην πρόσοψη του έργου. Επηρεασμένος από το Κολοσσαίο, στο
ισόγειο του παλατιού χρησιμοποίησε χαρακτηριστικά τοσκανικού
ρυθμού, στον κυρίως χώρο του παλατιού έκανε χρήση του
κορινθιακού ρυθμού , και στον τελευταίο , κορινθιακό μιας
απλούστερης μορφής. Η πρόσοψη διαχωρίζεται εξίσου σε τρία
οριζόντια επίπεδα από τα επιστύλια. Η σύνδεση των ρυθμών , ο
σχηματισμός της επιφάνειας σύμφωνα με το ψευτο΄ι΄σόδομο
σύστημα , και το γείσο στην επίστεψη του κτιρίου είναι στοιχεία τα
οποία προέρχονται από τη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική. Οι μαθηματικές
αναλογίες προσδιορίζουν όλη την πρόσοψη του κτιρίου και
επικυρώνουν τη σίγουρη μεταβολή της συνολικής αρμονίας του
έργου, σε περίπτωση οποιασδήποτε αλλαγής.24

22
Στο ίδιο,σ.80.
23
Aλμπάνη, σ.77.
24
Πετρίδου,σ.17.
 3. Μουσική στην Αναγέννηση.

Οι συνθέτες της πρώιμης Αναγέννησης, συνδυάζοντας τη

δημιουργία με την ανοδική πορεια της πολυφωνίας, αφιέρωσαν όλη
τους τη δημιουργική ενέργεια στη μουσική απόδοση της αμετάβλητης
Καθημερινής Λειτουργίας, γνωστής και ως Τυπική Ακολουθία.
Επισημαίνονται ιδιαιτέρως τα πέντε μέρη της Λειτουργίας που
εμπλουτίζονται με μουσική : το Κύριε, το Δόξα, το Πιστεύω, Άγιος,
Αμνός του Θεού. Το αρχικό μέρος «Κύριε» , προερχόμενο από
αρχαίο χριστιανικό κείμενο, διαιρείται σε τρεις επικλήσεις : « Κύριε ,
ελέησον» , « Ιησού Χριστέ, ελέησον» και πάλι « Κύριε, ελέησον»
σχηματίζοντας τριμερή μορφή Α-Β-Γ με 9 επικλήσεις. Στη συνέχεια
ακολουθεί το δεύτερο μέρος, ένα χαρμόσυνο, δοξαστικό κομμάτι που
απουσιάζει κατά τις περιόδους μετάνοιας, της Σαρακοστής πριν τα
Χριστούγεννα και του Πάσχα. Στο τρίτο μέρος, το «Πιστεύω»
ομολογείται η πίστη με τη συμπερίληψη του Σαρκωθέντα,
Σταυρωθέντα και της Ανάστασης. Το τέταρτο έρος, το «Άγιος» ,
κλείνει με το «Ωσαννά εν τοις υψίστοις» και την προσευχή «
Ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου», ακολουθεί το Ωσαννά
ως επωδός. Το πέμπτο και τελευταίο μέρος, το «Αμνός του Θεού»
ψάλλεται τρεις φορές, ολοκληρώνοντας δυο φορές με το «Ελέησον
εφ’ημάς» και την Τρίτη φορά με την προσευχή « Ειρήνη δώρησον».
Ακολουθεί μια σύνοψη του Τυπικού με τα μέρη του Proprium και
 Ordinarium. 25 Η λειτουργία συνήθως βασίζεται σε ένα απόσπασμα
του γρηγοριανού ύμνου. Ανάμεσα στις λειτουργίες των ειδικών
τελετών , η σημαντικότερη είναι το Ρέκβιεμ για τους νεκρούς που
ψάλλεται σε κηδείες και άλλες μνημόσυνες δεήσεις. Εντάσσονται
είδη προσευχών, οι οποίες διατηρούν τη σοβαρότητα της συγκυρίας ,
μεταξύ των οποίων βρίσκεται και η επιβλητική επίκληση της Ημέρας
της Κρίσης. Η μορφή της μουσικής τέχνης της λειτουργίας
υπερβαίνει τα οκτακόσια χρόνια ύπαρξης , συλλέγοντας μερικές εκ
των σημαντικότερων σελίδων μουσικής που έχουν γραφτεί ποτέ.26
Χαρακτηριστικό παράδειγμα υδιοφυίας της Αναγεννησιακής
μουσικής υπήρξε ο Ζοσκέν Ντε Πρε , ο οποίος και επηρέασε ταμάλα
μεταγενέστερους μουσικούς καλλιτέχνες. 27 Ο Ζοσκέν εμφανίστηκε
σε μια περίοδο όπου οι ανυρωπιστικές επιδράσεις της Αναγέννησης
στην Ευρώπη ίσα που διαφαίνονται, και η μουσική του αποτέλεσε
ένα παράδειγμα αισθαντικής, πλούσια σε γαλήνιες μελωδίες με
έκφραση αρμονίας. Η σαφής δομή και ο ανθρωπισμός αποτελούν
μαρτυρία του πνεύματος της Αναγέννησης. Ο μουσικός καλλιτέχνης
Ζοσκέν, έγραψε και μελοποίησε τουλάχιστον ενδυμασίες της Θείας
Λειτουργίας, κάνοντας χρήση διαφορετικών τεχνικών, βασιζόμενος
τόσο σε μονοφωνικά όσο και πολυφωνικά πρότυπα. Η λειτουργία
«La sol fa re mi» , δημιουργήθηκε όσο ο Ζοσκέν βρισκόταν στην
Ιταλία. Το μουσικό αριστούργημα προορίζεται για τέσσερις φωνές.
Είναι βασισμένο στο σχήμα των πέντε φθόγγων του τίτλου Α Γ Φ Δ
Ε , ένα οστινάτο που διαποτίζει ολόκληρο το έργο και ακούγεται
επανειλημμένα σε όλα τα μέρη της Λειτουργίας.
Η μουσική του Ζοσκέν αποτελείται από τρία τμήματα, με το πρώτο
και το τελευταίο να είναι ίδια, σχηματίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο
την τριμερή μορφή Α Β Α. Τα εξωτερικά τμήματα είναι για τέσσερις
φωνές, ενώ το μεσαίο για δύο. Ο τενόρος επαναλαμβάνει το οστινάτο
του έργου σε εναλλαγμένες τονικές υψηλότητες. Σε αυτή την
εκτέλεση ,στο βασικό μοτίβο του έργου ακούγεται και το σαξόφωνο.
Παρά την εκπληκτική δεξιοτεχνία του κομματιού, ο ήχος του
παραμένει λιτός, με φυσική ροή. Πρόκεται για μια τέχνη που κρύβει
την τέχνη, αναδεικνύοντας εκ των έσω την ουσιαστική και αληθινή
ομορφιά της. 28

25
Machlis J.- Forney Kr., Η Απόλαυση της Μουσικής, μτφ.Πυυργιώτης Δ.,εκδ. Fagotto books, Αθήνα
1993.
26
Στο ίδιο, σ.99.
27
Στο ίδιο, σ.99-100.
28
Στο ίδιο, σ.101.